Жергілікті бюджетке түсетін салықтардың экономикалық мәні
Жоспар
Кіріспе 3
1 Жергілікті бюджет кірістерінің теориялық негіздері
1.1 Салықтардың пайда болу алғышарттары
1.2 Жергілікті бюджетке түсетін салықтардың экономикалық мәні 9
1.3 Шет мемлекеттер тәжірибесінде жергілікті салық кірістерінің 12
ерекшеліктері
2 Қазақстан Республикасы жергілікті бюджеттің салықтық кірістері
жағдайын бағалау
2.1 Жергілікті бюджеттің салықтық кірістерінің мемлекеттік бюджет 20
кірістеріндегі алатын орны
2.2 Жергілікті бюджет салық кірістерін есептеу және төлеу реті 25
2.3 Астана қаласы бойынша бюджеттің салықтық кірістерін талдау 30
3 Жергілікті бюджеттің салықтық кірістерінің проблемалары мен оны
шешу жолдары
Қорытынды 38
Қолданылған әдебиеттер 40
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Мемлекеттің бар болуы мен оның әрекет
етуі салықтардың бар болуына байланысты. Салықтар адамзат өркениетінің
дамуы мен қалыптасуын сипаттайтын құрал. Салықтар қоғамдық қатынастардың
пайда болуымен байланысты пайда болған қоғамдық қатынас құралы.
Жергілікті салықтар — мемлекеттің заңдарына сəйкес жергілікті өкімет
органдары жүзеге асыратын салықтар. Олар жергілікті деңгейде қабылданған
шешім негізінде ғана жүзеге асырылады. Бұл салықтар толығымен жергілікті
бюджетке түсіп отырады.
Пайдалану тəртібіне қарай барлық салықтар жалпы жəне арнаулы болып
бөлінеді. Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттерінде шоғырландырылады
жəне жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Арнаулы
салықтардың нысаналы мақсаты болады (мысалы, зейнетақы төлемдерін
қалыптастыру үшін пайдаланылатын əлеуметтік салық).
Нысанның экономикалық белгілері бойынша табысқа жəне тұтынуға
салынатын салықтар болып бөлінеді. Табысқа салынатын салықтар төлеушінің
салық салынатын кез келген нысаннан алған табыстарынан алынады. Тұтынуға
салынатын салықтар — бұл тауарлар мен қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде
төленетін шығынға салынатын салықтар.
Нарықты экономиканы дамыту үшін мемлекет тарапынан салыққа аса мəн
беріледі. Салықтар мемлекеттің қаржы көздерін жақсартудың ең негізгі құралы
болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып, дамуына
жəне саяси-əлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Салықтар — кез келген өркениетті мемлекеттердің негізгі кіріс көзі.
Салықтар, жалпы экономикалық мазмұнына қарай, тікелей жəне жанама болып
бөлінеді. Қазақстан Республикасының аумағында қолданылып жүрген барлық
салықтар мен бюджетке төленетін міндетті төлемдердің ішінде жанама
салықтардың алатын орны ерекше. Əлемнің қандай мемлекеті болмасын,
барлығында жанама немесе тұтынуға салынатын салықтар кең қолданылады.
Мемлекеттік бюджет - мемлекеттік кірістер мен шығыстардың балансы.
Оның кірісін қалыптастырушы негізгі көз – салықтар. Мемлекеттік бюджет
мемлекет үшін өте өзекті мәселелерді: денсаулық сақтау, білім беру,
әлеуметтік қамтамасыз ету, қорғаныс, мәдениет пен спортты қаржыландыруға
жұмсалады, ал осы алға қойылған мақсаттардың орындалуы мен жүзеге асырылуы
салықтық түсімдердің орындалуына тікелей байланысты. Ал салықтық
түсімдердің орындалуы өз кезегінде бизнес субъектілерінің табыстылығы мен
жауапкершілігінен, азаматтардың мемлекет алдындағы өз борышын сезіну
дәрежесінен тәуелді.
Өзектілігі. Ұйымдық - құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет
бір жақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде
және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы
міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерінің жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық
табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір
сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы
бойына салық нысандары мен әдістері өзгереді, игерілді, мемлекеттің
қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді.
Салықтар тауар - ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып,
олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді.
Мемлекет құрлымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің
қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Курстық жұмыстың мақсаты – жергілікті салықтардың экономикалық мәнін
ашып, олардың жергілікті бюджет кірісін қалыптастырудағы рөлін айқындап,
олардың бюджет кірісін қалыптастырудағы маңыздылығын арттыру бағыттарын
іздестіру.
Курстық жұмыстың алдына қойған мақсатқа жету үшін жұмысты орындау
барысында келесідей міндеттерді шешу қарастырылған:
-Салықтардың экономикалық мәні мен мемлекеттік бюджет кірісін
қалыптастырудағы рөлін айқындау мен нақтылау;
- Жергілікті бюджетке түсетін салықтардың экономикалық мәнін анықтау;
- Шет мемлекеттер тәжірибесінде жергілікті салық кірістерінің
ерекшеліктерін зерттеу;
- Жергілікті бюджеттің салықтық кірістерінің мемлекеттік бюджет
кірістеріндегі алатын орнын бағалау;
- Жергілікті бюджет салық кірістерін есептеу және төлеу ретін талдау;
- Жергілікті бюджеттің салықтық кірістерінің проблемалары мен оны шешу
жолдарын сипаттау.
1 Жергілікті бюджет кірістерінің теориялық негіздері
1.1 Салықтардың пайда болу алғышарттары
Қазіргі күні кез-келген мемлекеттің экономикалық өмірге араласуының
негізі - салықтар. Салық бар жерде мемлекет бар, мемлекет бар жерде
салықтар бар. Яғни салық пен мемлекет бір-бірінен ажырамас ұғымдар.
Мемлекет өз мойнына алған, азаматтар алдындағы – оларды қорғау, өмір сүру
минимумын қамтамасыз ету, білім беру мен денсаулық сақтау бағыттарындағы
міндеттемелерін жүргізуге тек осы салық салу арқылы ғана қол жеткізеді.
Салықтар - әрқашан мемлекет пен халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын
қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында ұлттық табысты және жалпы
және ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге байланысты
жан-жақты қатынастарды көрсетеді [1,101б].
Салық – бұл мемлекеттік орган тарапынан біржақты тәртіппен және
қажетті құқықтық нысанда белгіленген, салық субъектісі белгіленген мерзімде
және белгілі мөлшерде жүзеге асыратын, қайтарымсыз, төлемсіз және
тұрғылықты күрделі мемлекеттік мәжбүр ету шаралармен қамтамасыз етуден,
мемлекет кірісіне төленетін ақшалай немесе натуралды міндетті төлем
[2,94б].
Көптеген ғалымдардың салық жөнiндегi түсiнiктерiнiң жалпы мәнi
бiрдей болғанымен, кемшiлiк, олқылықтары да жоқ емес. Осы берiлген
түсiнiктердiң негiзгiлерiн қарастырып өтсек. Мысалы, В.М. Пушкарева
Салықтар - мемелекеттiң өкiлеттi органдардың актiлерiнiң негiзiнде,
белгiлi мөлшерде және белгiленген мерзiмде жалпы мемлекеттiң мүқтаждықтарды
қанағаттандыру үшiн заңды тұлғалар мен азаматтар бюджеттерге енгiзетiн
төлемдер деп түсiндiредi. Бұл жерде айтылмай кеткен салықтың белгiлерi
(өзiне тән): мiндеттiлiк, қайтарымсыздық және баламасыздық.
Ал, Н.В. Миляков болса, қысқаша анықтамасын беруге тырысқан: Салық -
заңмен белгiленген және белгiлi мөлшерде және белгiлi уақытта салық төлеушi
жүзеге асыратын мiндеттi баламасыз төлем (жарна).
Мысалы, Н.В. Сейдахметов салықтарды мiндеттi жарна деп атайды және
мынадай түсiнiк бередi: мiндеттi жарна дегенiмiз - заңды және жеке
тұлғалардын кәсiпкерлiк қызметкерлерiнен және басқа түсiм көздерiнен тапқан
табыстарының бiр бөлiгiн заңмен белгiленген тәсiлмен ақшалай түрде алу.
Белгiлi ғалым Н.А Ширкевич салыққа мынадай анықтама бередi: Салық -
мемлекеттiң өкiмет билiгi субъектiлерiнiң төлем қабiлеттiлiгiн қамтамасыз
ету мақсатында, мемлекеттiк мәжбүрлеумен қамтамасыз етiлген мiндеттi,
қайтарылмайтын және жекелей ақысыз түрде заңды және жеке тұлғалардан заңда
белгiленген тәртiппен алынатын меншiктерi.
Осы автордың айтуы бойынша, егер қандай да болмасын мiндеттi төлемдi
алу заңда белгiленiп, негiзделмеген жағдайда оларды алу заңсыз болып
табылады. Ал салық төлеушi бұл жерде тек азамат ретiнде емес, сонымен қатар
меншiк иесi де болғандықтан салықтарды төлеу оның жеке меншiк жөнiндегi
кұқығынан шығатын әлеуметтiк мiндетi.
Қазақстандық белгiлi экономист - ғалым, мемлекет қайраткерi Г.М.
Қарағұсова Салықтар деп, жалпы мемлекеттiк мұқтаждықтарды өтеуге
жұмсалатын және қабылданған заң негiзiнде мемлекетке алынатын ерiксiз
немесе мiндеттi алымдарды айтады деген анықтама бередi [3,12б].
Қазақстанның Ресейге қосылған кездерінде тауар-ақша қатынастарының
дамуына байланысты және Ресей патшалығының қаржылық-салықтық саясатының
ықпалымен зекет пен соғым алынып тасталды, оның орнына салық салудың
таратып беру жүйесі 1834 ж.енгізілді. Бұл жүйенің мәні: ханның атынан
қазақтың лауазымды адамдарына белгілі бір мөлшерде қаражат беру бекітіледі,
лауазымды адамдар мұны өздерінің қараулары бойынша төлем төлеушілер
арасында бөледі және қандай да болмасын тәсілдермен жинап, мемлекет
қазынасына өткізуге міндетті болды. Осы кездерде, қазақ даласында салық
салуды қайсы бір әділетсіздіктер де орын алып жатты – мәселен, кең көлемді
жер және көп малдары бар феодалдар салықтардан босатылады. Бұл халық
арасында көптеген наразылықтар туғызды, кейбіреулері өздерінің ата
қоныстарынан көшіп кетуге мәжбүр болды. Салық, алым, баж және басқа
төлемдер деп заң актілерімен белгіленген тәртіп пен шарттарға сәйкес,
төлеушілердің бюджетке, немесе бюджеттік емес қорларға міндетті түрде
жасайтын жарналары аталады. Ұлттық табысты қайта бөлу факторы бола отырып,
салықтар мына жағдайларды жүзеге асырады: бөлу жүйесінде пайда болатын
қателіктерді жоюға мүмкіндік туғызады, адамдардың осы немесе басқа
әрекеттердің дамуын ынталандырады. Мемлекетке түсетін салықтардың,
алымдардың, баждардың және басқа төлемдердің жиынтығы және олардың
құрылуының формалары мен әдістерінің жиынтығы салық жүйесін құрайды.
Салық жүйесі мемлекеттің сәйкес заңдылық актілеріне негізделеді. Оның
арқасында салықтың құрылуының және жиналуының нақты әдістері, яғни салықтың
элементтері белгіленеді:
-салықтың субъектісі, немесе салық төлеуші арқылы салық төлеу міндеті
артылған адам. Бірақ, салықтың
ауыртпашылығы бағалар механизмі арқылы, басқа тұлғаға жүктелуі мүмкін,
сондықтан арнайы салық төлеу қызметін атқарушы – салықты ақиқат төлейтін
тұлға белгіленеді;
-салықтың объектісі – салық есептелетін табыс немесе мүлік (жалақы,
пайда, құнды қағаздар, жылжымайтын мүліктер тағы басқа )
-табыстың көзі – есебінен салық төленетін табыс;
-салық ставкасы – салық салыну бірлігіне келетін салықтың көлемі
(табыстардың ақша түріндегі бірлігі, тауардың өлшем бірлігі).
Тұрақты, пропорционалдық, прогрессивтік, регрессивтік салық ставкалары
болады. Тұрақты ставкалар – табыстар көлемінің мөлшеріне байланысты емес,
салым бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді. Пропорционалдықтар – салық
объектісіне, оның жіктелуіне байланысты болмай, біркелкі проценттік
қатынаста салынады. Прогрессивттік ставкалар – табыстың өсіп отыруына
байланысты прогрессивтік салықтың орташа ставкасы өсіп отырады. Салық
салудың прогрессивтік ставкасы бойынша, салық төлеуші табыстың үлкен
абсолюттік көлемін төлеп қоймайды, ол оның үлкен үлесін төлейді.
Прогрессивтік салықтардың зардабын үлкен табысы бар адамдар тартады
[4,61б].
Регрессивттік ставкалар – табыстың өсіп отыруына сәйкес регрессивтік
салықтың орташа ставкасы төмендейді. Регрессивтік салықтар үлкен табыстары
барларға пайдалы, ал табыстары көп емес физикалық және заңды тұлғалар үшін
өте ауыр келеді.Төлем жасау қабілеттілігіне байланысты салықтар тікелей
және жанамаға бөлінеді. Тікелей салықтарды салық субъектілері тікелей
төлейді. Олар заңды және жеке тұлғалардан алынады. Тікелей салықтар төлем
қабілеттілігіне тікелей пропорционалды болады. Осыған жататындар:
-азаматтарға салынатын табыс салығы және корпорациялардың
(фирмалардың) пайдасына салынатын салық;
- мүлік салығы, осының ішінде меншікке (жерге, қозғалмайтын мүлікке),
әлеуметтік сақтандыруға, жалақы қорына және жұмысшы күшіне (әлеуметтік
салықтар және әлеуметтік жарналар деп аталатындар) салынатын салықтар;
- пайданы шетелге аударған үшін салынатын салықтар.
Жанама салықтар – бұл белгілі тауарлар мен қызметтерге салынатын
салықтар. Жанама салықтар бағаға үстеме жасалып алынады. Бұлар жарым-
жартылай, немесе, толық тауар, немесе қызметтер бағасына аударылады. Жанама
салықтардың негізгі түрлері:
-үстеме құнға салынатын салық, акциздер (тауар немесе қызметтердің
бағасына қосылатын салықтар);
- мұрагерлік салық;
-жылжымайтын мүліктермен және құнды қағаздармен жасалатын келісімдерге
салынатын салық және басқалар.
Дамыған елдердегі салық салу тәжірибесіне жүгінсек, салықтардың жетекші
екі түрі болады. Мұның негізін табыс салығы – азаматтар және заңды тұлғалар
табыстарының барлық көздерінен түскен жиынтық түсімдерге прогрессивтік
салық салу және үстеме құнға салынатын салық құрайды. Табысқа салынатын
салықтар физикалық тұлғаларға салынатын табыс салығы және заңды
тұлғалаларға салынатын табыс салығы деп аталады.
Жеке табыс салығы – бұл жеке табыстар салығы, салық төлеуші физикалық
тұлғаның табыстарынан (әдетте жылдық) алынатын алым болып табылады.
Төлемдер жыл бойы жасалынады, бірақ түпкі есеп жыл аяғында жасалады.
Салықтың бұл түрі тікелей прогресивтік салыққа жатады. Әр елдердің салық
жүйелерінің ортақ ұқсастықтары болады, бірақ солардың әрқайсысында
өздерінің ерекше салық ставкалары мен салық салуға жатпайтын, салық
несиелері мен төлем даталары болады. Осымен қатар, салық жүйелерінің
көбінде серіктестіктер салық салудың жеке объектісі деп саналмайды. Олар
арқылы пайда серіктестіктің мүшелеріне салынады. Соңғы жылдары табыс
салығының ставкасын төмендету тенденциясы байқалып отыр. Көп экономистердің
тұжырымдауы бойынша, әділетті салық жүйесі үшін табыс салығының ашық
бейнеленген прогрессивтік ставкалары қажет, яғни байлар кедейлермен
салыстырғанда үлкен салық төлеу керек. Заңды тұлғаларға табыс салығы –
корпорациялардың пайдасына салынатын салық. Көп елдерде бұл тікелей
прогрессивтік салық болып табылады. Осы салық корпорация заңды тұлға болса
ғана алынады. Корпоративтік салық фирмалардың салық төлемдердің басым көбін
құрайды. Салық фирманың таза пайдасына (жалпы түскен түсімнен барлық
шығындар мен зияндарды алып тастағанда қалғандар) салынады. Дивиденд
түрінде акционерлер арасында бөлінуге тиісті таза пайданың бөлігіне салық
салу әр елде әр түрде жүреді. Алынған дивидендтер физикалық тұлғаларға
салынатын табыс салығы объектісіне жатады. Мұның нәтижесінде бір сомаға
екі рет салық салынады – бастапқыда, фирманың пайдасының бөлігі деп осыдан
кейін, салық салу жүйесінің көзқарасы бойынша, акционерлердің табысына
айналады, бөлінетін пайда деп, оған жеке табыс салығы салынады.Салықтың
дамыған елдердің көбінде қолданылатын маңызы жағынан екінші түрі – қосылған
құнға салынатын салық. Еңбек процесінде өздерінің қарамағына келіп түскен
еңбек заттарына құн қосқан салық төлеушілеріне, олардың қосқан құнына салық
салынады. Бірақ салық төлеушілердің әрқайсысы осы соманы түпкі тұтынушыға
жылжып отыратын өзінің тауарының бағасына қосады. Қосымша құн салығы
тауарлар мен қызметтер сататын фирмаларға сатылатын тауар құнының 5-тен
38% көлеміне салынады [5,45б].
Дамыған елдердің салық жүйесі салықтарды кәсіпкерлікті қолдап
ынталандыру үшін пайдаланады. Осы мақсатпен белгілі жеңілдіктер
қолданылады. Олардың маңыздысына инвестициялық салық несиесі, тездетілген
амортизация, жер қойнауының әлсіреуіне жеңілдік беру жатады. Мән жағынан
инвестициялық несие жеке бизнесті мемлекеттің капиталдық салыммен
қаржыландыруы болып табылады. Мазмұны жағынан инвестициялық салық несиесі
салықтық жеңілдікке жатады. Ол ескірген жабдықтарды айырбастау және жаңа
техника енгізуді талап етеді.
Салықтар - тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтың экономикалық мәні - шаруашылық субьектілерінен, азаматтардан
ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің белгілі мөлшерін
нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды
салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. Мысалы:
1 адамнан 1 құндыз терісі немесе 10 пұт тұз және тағы басқа алынған. Тауар-
ақша қатынастарының нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды.
Дегенмен, олар соңғы уақытқа дейін пайдаланылды (1953 жылға дейін жүн,
жұмыртқа, сүт, май өткізген) [5,147б].
Егер екі мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет жеңілген
мемлекеттің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір мөлшерде салық
салып отырған.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен түсініктеме
берілген. Мәселен, Салық кодексінде Салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және
өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай жарналар деп
атап керсетілген [6,36].
Салық — заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық - белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Салық дегеніміз — белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі -
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтардың меншікті
салмағы 70 пайызын құрайды.
Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың
дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса
жүреді.
Экономикалық категория ретінде салықтың функцияларына фискалдық,
бөлуші, реттеуші, бақылаушы, жеңілдік беруші функцияларды жатқызамыз.
1.2 Жергілікті бюджетке түсетін салықтардың экономикалық мәні
Бюджет кірістері - салық және басқа да міндетті төлемдер, ресми
трансферттер, мемлекетке өтеусіз негізде берілетін, кайтарылатын сипатта
болмайтын және мемлекеттің қаржы активтерін сатуға байланысты емес бюджетке
есептелуге тиісті ақша болып табылады.
Салықтық түсімдер– Қазақстан Республикасы Салық кодексінде белгіленген
салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер.
Салықтық емес түсімдер– Қазақстан Республикасы Салық кодексінде
белгіленген, негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін түсімдерге
жатпайтындардан басқа, басқа да заң актілерінде белгіленген бюджетке
төленетін міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ, ресми
трансферттерден басқа, бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақша.
Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер:
- мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік мүлікті
сатудан түсетін ақша;
-мемлекеттік материалдық резервтен тауарларды сатудан түсетін ақша;
-мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін жеке меншікке сатудан немесе
оларды тұрақты немесе уақытша жер пайдалануға беруден немесе
халықаралық шарттарда
көзделген жағдайларда жер учаскелерін өзге құқықтық нысандарда өткізуден
түсетін ақша;
-мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді сатудан түсетін ақша.
Сурет 1. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің құрылымы
Ескерту- автормен құрастырылған
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі –
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік – экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі
қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және
функцияларымен айқындалады. Мемлекет жоғарыда келтірілген салық қызметтерін
пайдалана отырып, еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің
қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясаттың бағыттарын
есепке ала отырып, салық саясатын анықтайды [7,154б].
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде "Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер" деп аталынады, мемлекеттің бюджет
кірістері. Осыған орай, алымдар мен баждарға және төлемақыларға қысқаша
сипаттама беріп, олардың нақты түрлерін көрсеткеніміз абзал. Сондыктан,
салықтардан кейінгі қарастыру кезегі алымдарға келіп тұр.
Алымдар - мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан сұранушы-келушілерге
көрсетілген қызметтер, берілген құқықтар немесе арнайы рұқсаттар үшін сол
заңды немесе жеке тұлғалардан алынатын мақсат-бағдарлы, біршама
эквивалентті, міндетті ақшалай төлемдер.
Алымның өзіне тән белгілері: біржолғы төлем; біршама эквивалентті
төлем; міндетті төлем; нақты тұлға үшін ерікті сипаттағы төлем ақшалай
төлем; өтемдік сипатта болатын төлем; керсетілген кызметтің кұны есепке
плына отырып жүзеге асырылатын төлем; кейде мемлекеттің материалдық мүддесі
басым болып кететін төлем [8,84б].
Алымдардың түрлері: заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін; жеке
кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін; жылжымайтын мүлікке деген
құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді мемлекеттік тіркегені үшін;
радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды мемлекеттік
тіркегені үшін; механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін; теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді
мемлекеттік тіркегені үшін; азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені
үшін; дәрі дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін; автокөлік
кұралдарының Қазақстан Республикасы арқылы жүріп өткені үшін;
аукциондардан алынатын алым; елтаңбалық алым; жекелеген қызмет түрлерімен
айналысу құқығы үшін лицензиялық алым; телевизия және радиохабарларын
тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат бергені үшін
алынатын алымдар.
Баж - арнайы уәкілетті органдар тарапынан келуші-өтінуші тұлғаларға
қатысты жасалған заңи маңызы бар белгілі бір іс-қимылдар және берілген
құжаттар үшін, сол заңды немесе жеке тұлғалардан алынатын біршама
эквивалент, міндетті ақшалай төлем.
Мемлекеттегі баждар мемлекеттік және кедендік болып бөлінетіндіктен,
бірақ, жалпы сипаттамасы көптеген белгілері бойынша сәйкес келетіндіктен,
бажға тән қасиеттер ретінде мына келесідей белгілерін көрсетеміз; міндетті
төлем; мәжбүрлі төлем; арқаулы пайданы мақсат ететін төлем; яғни маңызы бар
іс-әрекетті жасауға орай жүзеге асырылатын төлем; белгілі бір құжаттарды
беруге байланысты жүзеге асырылатын төлем; мемлекеттік ішкі және сыртқы
кедендік шекараны кесіп өтуші тұлғалар жүзеге асыратын төлем; мемлекет
кірісі болып табылатын төлем; біршама эквивалентті төлем; Салық Кодексінде
белгіленген мына келесідей объектілерден сотқа берілетін талап арыздардан,
ерекше жүргізілетін істер бойынша арыздардан, кассадиялық шағымдардан,
сондай-ақ, соттық құжаттардың көшірмелерін бергені үшін, нотариалдық іс-
қимылдар жасағаны үшін, сондай-ақ, нотариат куәландырған құжаттар
көшірмелерін бергені үшін; тұрғылықты жерін тіркегені үшін; аңшылық
құқығына рұқсат бергені үшін; Қазақстан Республикасы азаматтарының төл
кұжаттар мен жеке куәліктерін бергені үшін; азаматтық хал актілерін
тіркегені үшін, сондай-ақ азаматтарға азаматтық хал актілерін тіркеу туралы
куәліктерді азаматтық хал актілері жазбаларын өзгертуге және қалпына
келтіруге байланысты куәліктерді қайтадан бергені үшін; шетелге баруға және
Қазақстан Республикасына басқа мемлекеттерден адамдарды шақыруға құкық
беретін құжаттарды рәсімдегені үшін, сондай-ақ осы құжаттарға өзгерістер
енгізгені үшін; шетелдіктердің төлқұжаттарына немесе оларды ауыстыратын
құжаттарына Қазақстан Республикасына келу құқығына бұрыштама (виза) бергені
үшін; Қазақстан Республикасының азаматтығын алу, Қазақстан Республикасының
азаматтығын қалпына келтіру және Қазақстан Республикасының азаматтығын
тоқтату туралы құжаттарды рәсімдегені үшін; қаруды және оның оқтарын
сақтауға немесе сақтау мен алып журуге, тасымалдауға, Қазақстан
Республикасы аумағына әкелуге және әкетуге рұқсат бергені үшін; азаматтық
қаруды (ақшалық суық қаруды, пневматикалық қаруды жәке аэрозольдік газды
құрылғыларды қоспағанда) тіркегені және қайта тіркені үшін мемлекеттік баж
алынады [9,31б].
Төлемақылар бұрын "ақы" (плата) деп аталынатын және салықтық төлемдер
қатарына жатпайтын. Қазіргі кезде осы төлемдер "Бюджет жүйесі туралы"
Қазақстан Республикасы заңына және Салық кодексіне сәйкес салықтық төлем
болып табылады. Сонымен төлемақы деп, уәкілетті мемлекеттік органдар
тарапынан өздерін өтініш-сұраныспен келген (иеленуші) тұлғаларға көбінесе
материалдық көрініс табатын, кейде басқаша сипатта пайдаланылатын
объектілерді, не болмаса соларға байланысты рұқсат, құқық бергендері үшін
сол заңды немесе жеке тұлғалардан алынатын біршама эквивалентті міндетті
ақшалай төлемді айтамыз.
Төлемақы өзіне тән белгілеріне орай міндетті төлем, ақшалай төлем,
біршама эквивалент төлем; осы Салық Кодексі және дербес заң актілерімен
негізделетін төлем болып саналады.
Жер учаскелерін пәйдаланғаны үшін; жер бетіндегі көздердің су
ресурстарын пайдаланғаны үшін; қоршаған ортаны ластағаны үшін; жануарлар
дүниесін пайдаланғаны үшін; орманды пайдаланғаны үшін; ерекше қорғалатын
табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін; радиожиілік спектрін пайдаланғаны
үшін; кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін; сыртқы (көрнекі)
жарнаманы орналастырғаны үшін алынатын төлемақылар заңи сипатталып, өз
көріністерін тапқан [10,146б].
Көбінесе салықтар мен өзге де міндетті төлемдерден құрылатын
мемлекеттік бюджет (республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттердің)
мемлекеттің өз конституциялық функцияларын жүзеге асыруға қажетті
мемлекеттік қаржылардың негізі болып табылса, салықтар (өзге де міндетті
төлемдер) мемлекет кірісінің (материалдық) негізі болып саналады.
Осы материалдық бюджеттік құқықтық қатынастар аясындағы салықтық және
қаржылық (Қазақстан Республикасының Салық кодексіне, "Бюджет жүйесі
туралы", кезекті қаржылық жылға арналған "Республикалық бюджет туралы")
заңдарға сәйкес (солармен негізделе және реттеліне отырып, алынатын
салықтар республикалық және тиісті жергілікті бюджеттердің кірістерінің
түсім көздеріне айналады.
1.3 Шет мемлекеттер тәжірибесінде жергілікті салық кірістерінің
ерекшеліктері
Корпорация мүлкiне салық 18 Еуропалық мемлекеттiң 8-де ғана өндiрiлiп
алынады. Көптеген мемлекеттерде мүлiкке салық тек қана жеке тұлғалардан
алынады. Олар жергiлiктi бюджеттi толтырудың бiрден бiр көзi болып
табылады. Корпорация мүлкiне салық мөлшерлемей Швейцарияда 0.3%-дан
ауытқиды, ал Грецияда 2,2%-ға дейiн, 90-шы жылдары бұл салық Австрия,
Норвегияда алынып тасталды, ал Италия мен Швецияда керiсiнше жүргiзiлдi.
Францияда жылжымайтын мүлiкке салық жергiлiктi бюджетке жатады. Мұнда,
құрылысы бар жерге, құрылысы жоқ жерге, тұрғын үйге салық салынады. Олармен
барлық меншiк иелерiне, жалға алушыларға және кәсiпорындарға салық
салынады. Жалпы сома түсiмiндегi жылжымайтын мүлiкке салық үлесi жергiлiктi
салықтың 50%-н құрайды.
Бельгияда жылжымайтын мүлiкке салық – жергiлiктi салық болып
табылады. Ол тұтастай жергiлiктi бюджетке түседi. Сондықтан да бай
аудандардың бюджетi бай болады және керiсiнше. Бұл салық – кадастрлық.
Германияда жылжымайтын мүлiкке салық, оның тағайындауына қарамастан
жыл сайын жергiлiктi өзiн-өзi басқару органмен салық салынады. Салық сомасы
мүлiктiң салықтық құны негiзiнде жалпы федаралдық ставка бойынша 0,35%
есептеледi. Нәтижесi жергiлiктi коэффициентке көбейтiледi, ол 280-600%-ы
құрайды. Сонғы салықтың ставкасы 0,98%–дан 2,1%–ға дейiн мүлiктiң салықтық
құнын құрайды. Орташа ставка 1,5% -ды құрайды. Салық төлеуден мемлекеттiк
кәсiпорындар және дiни мекемелер босатылған.
Австрияда мүлiк салығын өндiрiп алу 1954 жылғы Мүлiк салығы заңымен
реттеледi, 1988 жылы бұл заңға толықырулар еңгiзiлдi. Осы заңға сүйене
отырып шектелген және шектелмеген мүлiк салығына мiндеттiлiгiн ажыратады.
Шектелген салықты жеке тұлғалар төлейдi, кей уақытта мемлекетте жоқ,
мемлекет iшiнде тұрғылықты орны жоқ адамдар төлейдi. Мүлiк салығын есептеу
негiзi болып, шектелмеген салықтық мiндеттiлiктi жүргiзетiн бүкiл тұлғалар
болып табылады, немесе дәулетi мол мемлекет iшiнде бар тұлғалар шектелген
салықтың мiндеттiлiктi атқарады. Дәулетi болып, бүкiл құндылықтарының ортақ
құны саналады, ол 1955 жылғы Құнды белгiлеу заңымен анықталады. Салық
ставкасы дәулет құнының 1% деңгейiнде анықталады [11,141б].
АҚШ пен Швейцарияда федералдық деңгейде бiрынғай салық жоқ.
Жылжымайтын мүлiкке салық кейбiр АҚШ штаттарында салынады, немесе
Швейцарияның кантондарында, немесе жергiлiктi деңгейде. Жергiлiктi өкiмет
жылжымайтын мүлiкке салық ставкасын бюджет шығынының болжамымен
жоспарлайды. Ставка көлемiн таңдауда, олар кең өкiлеттiлiкке ие. Орташа АҚШ-
та жылжымайтын мүлiкке салық 1,4%-ды қурайды және графство, калалық,
мемлекеттiк, парк округтерiнiң бюджетiне түседi.
Испанияда салық жыл сайын жергiлiктi өзiн-өзi басқару органымен
өндiрiлiп алынады. Салық салынатын база – жылжымайтын мүлiктiң кадастрлық
құны. Ол әр 8 жыл сайын Кадастрлық басқарумен (мемлекеттiк құрылым, ол
санақпен, мүлiктi бағалаумен және қайта бағалаумен айналысады) мүлiктiң
нарықтық құнына сүйене отырып, жер құны мен құрылысты қоса алғанда, орта
есеппен салық мөлшерлемесi қаладағы жылжымайтын мүлiкке 0,4%-ды құрайды
және ауылды жердегi жылжымайтын мүлiкке 0,3%-ды құрайды.
Жапонияда салықты заңды және жеке тұлғалар бiр тiркелген мөлшерлемемен
мүлiк құнының 1,4%-н төлейдi. Оны қайта бағалау 3 жылда бiр рет
жүргiзiледi, салық салынатын базаға жер және үстiндегi барлық жылжымайтын
мүлiк кiредi. Салық төлеуден, бiрнеше жыл аралығында жаңа құрылыстар
босатылады.
Австралияда жер салығы бойынша салық салынбайтын минимум 2012 жылы
261000 долларды құрап отыр. 2013 жылы бұл сомма 18.6%-ға төмен болған
немесе 220000 долларды құраған. Салық төлеушiлерге жер салығы мына жағдайда
салынады, егер 2002 жылы 31 желтоқсанына қатысты, олардың меншiгiндегi жер
учаскесiнiң құны 261000 доллар немесе одан да жоғары болса.
2013 жылдан бастап, жер учаскесi бойынша, тұрғын үйге қолданылған
участок құны 168000 долларды құрайтын немесе жоғары негiзгi жер меншiгiне
салық төленедi.Бұл 2012 жылғы көрсеткiштен 18,8%-ға жоғары. 2013 салық
жылына жер салығының ставкасы –1,7%-ды құрап отыр.
Әр австралиялық салық төлеушi салық қызметiнен жер салығының көлемi
жөнiнде хабарлама алады. Мұнда, оның иелiгiндегi барлық жер учаскесi
жөнiнде, сондай-ақ салық төлеуден босатылған жерлер жөнiнде, алдыңғы
жылдардағы жер салығынан қарызы жөнiнде ақпараттар бар. Жер салығы бойынша
1,5% шегерiм көзделген. Шегерiм мына жағдайда жасалады: егер жер салығы
толық көлемде хабарламаны алған күннен кейiн, 30 күн iшiнде бiр жолғы төлем
арқылы төлесе.
Бiрақ мұндай шегерiм салық бойынша мерзiмi өткен сома, сондай-ақ
өсiмақы және айыппұлдарға қолданылмайды.
Салық үш ағымдық төлеммен төлеуге болады, бiрақ бұл жағдайда ол
шегерiмнен айрылады. Егер салық төлеушi қаржылық жағдаймен салықты төлей
алмаса, ол салық төлеу мерзiмiн ұзарту немесе кейiнге қалдыру жөнiнде
өтiнiш жаза алады.
2011 жылдың 1-шi қаңтарынан бастап Ресейде есепте тұрған көлiк
құралдары бар азаматтар көлiк салығын төлейдi. Көлiк салығын төлеудiң жаңа
жүйесi күшiне ендi. Автокөлiк иесi төлеген автокөлiк жүретiн жолды
пайдалану салығы және көлiк құралдарын иеленушiлерге салықты бiрыңғай көлiк
салығы ауыстырды. Көлiк құралдарын тiркейтiн ұйымдары салық органдарына
көлiк құралдарын тiркегенi туралы мәлiметтердi ұсыну керек.
Көлiктi сенiмхат бойынша сатқанына, ұрланғанына, сынып жатқанына
қарамастан көлiк құралын иеленушi көлiк салығын төлеу хабарламасын алады.
Хабарламалар салық органдарымен жыл сайын қаңтардан мамырдың аяғына дейiн
жiберiлiп тұрады.
Автокөлiк иесi автокөлiк құралдарын жөндеуге жарамайтынына байланысты,
оны жойып, есептен көлiктi шығару керек.
Францияның салық жүйесінде аумақтық салықтар елеулі рөл атқарады.
Аумақтық органдар құрамында 80 мыңға жуық дербес бюджеттер (коммуналар,
коммуна бірлестіктері, департаменттер, аумақтар) енеді. Аумақтық және
жергілікті әкімшілік органдардың жалпы шығыстары 90 жылдардың орта кезінде
жалпы ішкі өнімнің 10% -дан астамын құрады [12,15б].
Аумақтық салық жүйесінің ішінде негізгі төртеуіне назар аударуға
болады:
- құрылыс жүргізілген жер учаскелері, құрылыс жүргізілмеген жер
учаскелері;
- тұрғын-үй салығы;
- кәсіби салық.
Бұл салықтардың ставкаларын алдағы жылға арналған бюджет қаралған
кезде билік органдары белгілейді. Бұл ретте ставкалар заңды негізде
белгіленген жоғарғы шегінен аспауға тиісті.
Осы элементтер бойынша есептелген салық мөлшері қосымша бағасының 3,5%
аспауға тиісті. Бұл заңмен белгіленген шектеу.
Ұлыбританияда аумақтық салықтардың ішіндегі негізгісі – мүлік салығы.
Ол жылжымайтын мүліктің иелеріне немесе оны жалға алған адамнан өндіріледі.
Мүліктің қатарына жер де жатқызылады. Салықтың бұл түрін төлеушілер
қатарына тұрғын үйді жалға алған және пәтер ақысын төлейтін адамдар жатады.
Жылжымайтын мүлік он жылда бір рет бағаланады. Бағасына мүлікті жалға
беруден түсетін жылдық табысының болжамды сомасы енеді. Салық салу ставкасы
муниципалитет қаржы қажеттіліктерге сүйене отырып белгілейді, сондықтан
графстволар мен Ұлыбритания қалаларындағы ставка біркелкі емес.
Мүлік бағалау категориясының біреуі бойынша сыныпталып салықтың
сараланған тәсілі бойынша салық салынады.
Муниципалитет жергілікті қажеттіліктер үшін басқа да салық түрлерін
белгілеуге құқылы. Әрбір графстводағы алымдар тізбесі әртүрлі.
Бюджеттің табыс бөлігінің негізгі көзі федералдық салықтар болып
табылады. Графстволардың, қалалардың бюджеттерінде федералды салықтан
аударымдар 70-90%-ға дейін барады.
Салықтардың экономикалық табиғаты мен құқықтық құбылыстарын жете бiлу
және ойдағыдай меңгеру үшiн осы сала бойынша зерттеу-зерделеудi жүзеге
асырған мамандардың, ғалымдар мен оқымыстылардың еңбектерiндегi ұғым-
түсiнiктердi, пiкiрлер мен көзқарастарды және тұжырымдарды талдап, талқылау
арқылы өз көзкарастарымызды қалыптастырып, қорытынды беруiмiз қажет.
Салықтардың бюджет кірісін қамтамасыз етудегі ролін арттыру жолында
шетел тәжірибесі маңызды орынның бірін алып отыр. Біздің елдің қазіргі даму
сатысында дамыған елдердің саясатына көз жүгірту керек. Қазіргі
мемлекеттердің экономикалық өмірдің әрқилы сферасына кеңінен және қарқынды
енуі тән. Бұл кірістің деңгейлерінде ғана айырмашылық бар. АҚШ –та ол
төмен, Швецияда жоғары, Германия мен Жапония бұл қатынаста орташа деңгейде
орналасқан. АҚШ – та мемлекеттік реттеу американдық шаруашылық механизмінің
құрамдас бөлігіне айналғалы біраз болды.
Барлық елдерде салықтық жүйенің маңызды элементтерінің бірі – жеке
акциз болып табылады. Салық салу ең алдымен бұл салық түрінің жоғары
қазыналық әлеуетімен түсіндіріледі.
17 ғасырда француз экономисі Ф. Дэмэзон " Акциз " туралы былай деді:
"акциз өзі ғана қазынаға басқа салық түрлері сияқты және одан да көп пайда
келуі мүмкін". Сонымен қатар қазыналық қызметті жүзеге асырады.
Акциздік тізім құру саясатының қазыналық бағытталуы қазіргі Ресей
салық жүйесінің алдыңғы кезеңдеріне тән болды. Қазіргі кездегі Ресей салық
жүйесіндегі акцизделетін өнімдер тізімі акциз салығын салу классикалық
ұстаным сұраныстарына жауап береді. Оған енетіндер:
- әлеуметтік қауіпті тауарлар: спирт және алкогольді өнімдердің барлық
түрі, темекі бұйымдарының кең сұраптамасы;
- сән – салтанат бұйымдары – зергерлік бұйымдар, мотоциклдер және
белгіленген қуатты жеңіл автомобильдер;
- минералды шикізаттың кейбір түрлері, табиғи газ, мұнай, жанар – жағар
майдың кейбір түрлері.
Дамыған елдердің салықтық саясаты меншік капиталын тартуға
бағытталған. Салықтық жеңілдіктердің ынталандыру әсерін кәсіпкерлік іс
-әрекеттің жанама субсидиялау формасы ретінде қарастыруға болады. Бірқатар
елдерде белгілі бір аймақтарға инвестиция беруді ынталандыру
тәжірибеленеді, мысалы қала шетінде орналасқан аймақтарға салымдар.
Экономикалық артта қалған аудандарда өндірісті модернизациялау мен
реконструкциялауға капитал салымдары ынталандырылады. Кейбір жағдайда
инвестицияға салық салынбайтын қосымша үстеме төленеді. Бұл үстеме капитал
салымдарының жалпы көлемінің 10 % - ға дейін жетуі мүмкін. Үстемеден
тәуелсіз немесе оған қосымша капитал салымдарына бюджеттен тікелей субсидия
төленуі мүмкін. Бірақ субсидияға салық салынады.
Кейде жаңа салықтарды енгізу тек реттеу мақсаттарын көздейді. Оған
классикалық мысал, ғасыр басында Германияда енгізілген және әлі күнге дейін
бар уксус қышқылына салық бола алады. Оны бұл мақсаттарға вино қолданбай,
жасанды уксус жасау қажеттілігі туындатты. Берілген салыққа кеткен
шығындарды салықтық түсімдер толығымен жапқан да жоқ. Бірақ техникалық
мәселе шешіліп, реттеуші экономикалық мақсат жүзеге асырылды. Салық тарихи
реликвия ретінде сақталып, Германияның бүгінгі бюджетіне тек бірнеше
миллион марка әкеліп отыр [13,43б].
АҚШ-та федералды табыстар ішінде тікелей салықтар басым орын алады.
Штат пен жергілікті басқару органдарының табыстары негізінен жанама салық
және мүлікке салық салу арқылы қалыптасады.
АҚШ-тың 1995 жылғы федералды бюджетінің табыстылық құрылымын
қарастырайық. Берілген жылға табыс көлемі 976 млрд. доллар өлшемінде
жоспарланған. Бюджет жетіспеушілік (дефицит) сипатта болды. Шығындардың
табыстарынан асуы шамамен 150 млрд. доллар сомасында болды. Бірақ бізді
абсолютті сома емес, салықтық және басқа да түсімдер құрылымы қызықтырады.
Мұнда ең ірі салық статьясы тұрғындарға салынатын табыс салығы. Салық
прогрессивтік шкала бойынша алынады. Салық салынбайтын минималды табыстар
және үш салық ставкасы бар. Салық жеке адамға немесе жанұяға салынуы
мүмкін. Соңғы жағдайда жанұя мүшелерінің барлық табыстары қосылып
қарастырылады.
Салықты есептеу келесі түрде жүреді: барлық табыстар қосылады,
еңбекақы, кәсіпкерлік іс - әрекеттен табыс, жеке зейнетақы немесе
сақтандыру қорлармен төленетін зейнетақы мен жәрдемақы, белгілі бір сомадан
жоғары мемлекеттік жәрдемақы, бағалы қағаздардан түсім және тағы басқа.
Мүлік және бағалы қағаздарды сатудан түскен табыс не арнайы салықпен,
не жеке табыс құрамына алынып салынады. Осындай жолмен алынған жалпы табыс
жиынтығынан іскерлік шығындар алып тасталынады. Бұған кәсіпкерлік іс -
әрекетпен байланысты шығындар жатады. Мысалы: капиталдық активтерді ұстау
және сатып алу шығындары – жер учаскесі, ғимарат, жабдықтар, ағымдық,
өндірістік шығындар және тағы басқа. Берілген шығындар тек қана кәсіпкерлер
емес, еркін кәсіпті адамдардан да ескеріледі. Шығындар алынғасын төлеушінің
таза табысы шығады.
Бұдан кейін таза табыс шамасынан жеке салық жеңілдіктері алынады.
Жалпы жеңілдік салық салынбайтын минималды табыс көлемі болып табылады.
Бұдан басқа таза табыстың қайырымдылық қорларға штат билігіне төленген
салыққа, жергілікті салыққа, алименттер сомасына, медициналық қызметке,
ипотекалық қарыз бойынша проценттерге кететін бөлігі анықталады. Осылардан
кейін салық салынатын табыс құралады.
Салық салынбайтын минималды табыстың өсу тенденциясы бар, өзгермелі
шама болып табылады.
АҚШ қалалары өз салық көздеріне ие. Олардың бастысы мүлік салығы болып
табылады. Мысалы, Нью – Йоркта бұл салық қазіргі уақытта бюджет табысының
40 % - ін құрап отыр. Ол шамамен 900 мың ғимарат пен құрылыстар иелерінен
алынады. Сондай – ақ коммерциялық және басқа да меншіктер жеке
дифференциялданған ставкалары бойынша салық салынады. Квартира иелері,
тұрғын үйін жалға беретін немесе негізгі өндірістік қорлар иесінен
қарағанда аз төлейді. Жеке тұтыну үшін қолданылатын ( салық ) мүлікке салық
салынбайды.
Жапония салық жүйесінің кейбір аспектілеріне тоқталайық. Жапонияда
мемлекеттік және жергілікті салықтар қолданылады. Сонымен бірге барлық
салық түсімдерінің 64 % - ы мемлекеттік салық, ал қалғандары жергілікті
салықпен қамтылады.
Жапония салық жүйесі, АҚШ және Еуропадағы сияқты, салық көптігімен
сипатталады. Оларды алуға аймақтық басқарудың әр органының құқығы бар.
Бірақ барлық салықтар заң актілеріне тіркелген. Мемлекеттік салықтың әр
түрі мемлекеттік заңмен реттеледі.
Жергілікті салық туралы заң олардың түрлері мен шекті ставкаларын
анықтайды, ал қалған белгілеуді жергілікті парламент жүргізіледі. Елде
жалпы 25 мемлекеттік және 30 жергілікті салық бар. Оларды үш ірі топ
бойынша жіктеуге болады [14,51б].
Біріншісі – бұл заңды және жеке тұлғалардың табысына салықтар.
Екіншісі – мүлікке тікелей салық. Үшіншісі – тікелей және жанама
тұтыну салығы. Бюджет негізін тікелей салықтар құрайды.
Мемлекеттің ең жоғары табысы заңды және жеке тұлғалар табысының салығы
әкеледі. Ол барлық салық түсімдерінің 56 % - нан астамын құрайды. Кәсіпорын
мен ұйымдар пайдасынан төленеді: мемлекеттік табыс салығын 33,48 %,
префектуралық табыс салығы 5 % мемлекеттіктен өлшемде төленгеннен кейін,
пайданың 1,67 % ставкасын береді.
Жеке тұлғалар мемлекеттік табыс салығын прогрессиялық шкаласы бойынша
5 ставка : 10, 20, 30, 40 және 50 % арқылы төлейді. Бұдан басқа жергілікті
табыс салығы бар, оның үстіне табыс шамасына тәуелсіз бір тұрғынға 3200 –
нен жылына төленетін салық бар.
Тікелей салықтар өте жоғары сияқты. Бірақ салық салынбайтын, адамның
отбасылық жағдайын ескеретін минимум бар екенін ұмытпаған жөн. Салық
төлемінен иемденуге кететін қаражат босатылады. Қосымша салық жеңілдіктері
көп адамды жанұяларға беріледі.
Токио тұрғынының орташа жылдық табысы 7100 – 7500 мың иен құрайды.
Жапонияның басқа профектурасында ол әдетте бірнеше есе төмен. Орташа
төлем қабілетті адамның табысының 30 % - ы табыс салығынан босатылады.
Екінші салық тобына мүлік салығы, мұнда Ресейден айырмашылығы заңды
және жеке тұлғалар бірдей ставка бойынша төлейді. Әдетте бұл мүлік құнының
1,4 %. Оны қайта бағалау үш жылда бір рет жүргізіледі. Бұл топқа лицензияны
тіркеу, мұраға салық, жерді ирригациялау және жақсарту салықтары жатады.
Жапония тұтыну салықтарының арасында негізгісі 3 % ставкасы бойынша
алынатын, сатудан түскен түсім салығы болып отыр.
Бюджетті толықтыруды автомобиль, спиртті сусын, темекі бұйымдар,
мұнай, газ, бензин иелерінің салықтары орындайды. Бұл топқа кеден бажы да
жатады. Кейде салық, көрсетілген қызметке баға – белгілі бір деңгейге
өскенде туындайды, мысалы: мейрамханада түскі ас 7,5 мың иенге жетпесе
салық салынбайды, ал одан жоғары болса, 3 % салық салынады.
Жапония салық саясаты жергілікті билік органдарының қаржылық бекітуін
ескереді. Жергілікті салықтар жергілікті бюджетте үлкен орын алмайды,
олардың табыс бөлігінің жартыдан азын құрайды. Бұл жапон салық жүйесінің
солтүстік американдықтан ерекшелігін сипаттайды, өйткені америкада
муниципалитет бюджетінің үштен бір бөлігін құрайды.
Жалпымемлекеттік салықтар қатынасы кішкене басқашалау, жалпы
тенденциялары бірақ бірдей. Мемлекеттік табыс салығы үшін 56,5 % , мүлік –
25 % және тұтыну салығы – 18,5 % алып отыр.
Франциядағы салықтарды үлкен 3 топқа бөлуге болады: табысқа салық
(табыс алу сәтінде салынатын салықтар) ; тұтынуға салық (табыс тұтынуға
жұмсалу барысында салынатын салықтар) ; капиталға салық (меншікке салынатын
салық). Өткен ғасырдың 90 – жылдарында жеке тұлғалардың табыс салығы
әлеуметтік аударымдармен толықтырылады. Әрбір тұрғын табысының 1,1 % -і
мөлшерінде әлеуметтік аударымдар жасап отыруы міндетті. Сонымен бірге жұмыс
беруші жалақыдан біздегідей әлеуметтік салық төлейді. Ставкасы 4,5 -13,6 %
аралығында.
Ұлыбританияның салық салу жүйесі 300 жылдан аса уақыттан бері әрекет
етеді. Онда 1694 жылы ең алғашқы салық – гербтік алым енгізілді, мұраға
салық 1780 жылдан, табыс салығы 1842 жылдан бері әрекет етеді.
Нарықтық дамыған мемлекеттердің бюджетті толтырудың фискалды
функцияларынан басқа сыртқы экономикалық байланыс және экономикалық,
әлеуметтік дамуды реттеу қызметін табысты орындауда. Сыртқы экономикалық
байланыстарға кеден бажы, акциздер, қосылған құнға салық әсерін тигізді.
Салық жүйесі әдетте үш деңгейлі болып табылады. Сонымен қатар жалпы
мемлекеттік салықтар жетекші, ал жергілікті салықтар – көмекші роль
атқарады. Бірақ олрдың мәндері әр мемлекетте әр түрлі. Мысалы АҚШ пен
Нидерландыны еске түсірейік. Жалпы мемлекеттік болып әдетте арасында
бастысы корпорациялық табыс пен жеке тұлғалардан табыс салығы болып
табылатын тікелей салықтар белгіленеді. Аймақтық салықтар көбінесе жанама:
қосылған құнға салық, сатудан салық, акциздер.
2 Қазақстан Республикасы жергілікті бюджеттің салықтық кірістері
жағдайын бағалау
2.1 Жергілікті бюджеттің салықтық кірістерінің мемлекеттік бюджет
кірістеріндегі алатын орны
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы сияқты
бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Мемлекеттік бюджет ұлттық
экономиканы басқарудың басты механизмдерінің бірі.Ол экономикаға
мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау мен пайдаланудың нысандары
мен әдістерінің жиынтығы болып табылатын бюджеттік механизм арқылы ықпал
етеді. Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің
қаражаттары ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді
мақсатты бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми техникалық
әлеуетті арттыруға, әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтын табысы аз
жіктерін қолдау,денсаулық сақтау,білім беру,мәдениет мекемелерін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс.
Кесте 2- 2015-2017 жылдардағы республикалық бюджеттің кірістері
Атауы
2017 жылғы республикалық бюджетке түскен түсімдер
7451,61 млрд. теңгені құрады және 7 744 млрд. теңге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Жергілікті бюджет кірістерінің теориялық негіздері
1.1 Салықтардың пайда болу алғышарттары
1.2 Жергілікті бюджетке түсетін салықтардың экономикалық мәні 9
1.3 Шет мемлекеттер тәжірибесінде жергілікті салық кірістерінің 12
ерекшеліктері
2 Қазақстан Республикасы жергілікті бюджеттің салықтық кірістері
жағдайын бағалау
2.1 Жергілікті бюджеттің салықтық кірістерінің мемлекеттік бюджет 20
кірістеріндегі алатын орны
2.2 Жергілікті бюджет салық кірістерін есептеу және төлеу реті 25
2.3 Астана қаласы бойынша бюджеттің салықтық кірістерін талдау 30
3 Жергілікті бюджеттің салықтық кірістерінің проблемалары мен оны
шешу жолдары
Қорытынды 38
Қолданылған әдебиеттер 40
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Мемлекеттің бар болуы мен оның әрекет
етуі салықтардың бар болуына байланысты. Салықтар адамзат өркениетінің
дамуы мен қалыптасуын сипаттайтын құрал. Салықтар қоғамдық қатынастардың
пайда болуымен байланысты пайда болған қоғамдық қатынас құралы.
Жергілікті салықтар — мемлекеттің заңдарына сəйкес жергілікті өкімет
органдары жүзеге асыратын салықтар. Олар жергілікті деңгейде қабылданған
шешім негізінде ғана жүзеге асырылады. Бұл салықтар толығымен жергілікті
бюджетке түсіп отырады.
Пайдалану тəртібіне қарай барлық салықтар жалпы жəне арнаулы болып
бөлінеді. Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттерінде шоғырландырылады
жəне жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Арнаулы
салықтардың нысаналы мақсаты болады (мысалы, зейнетақы төлемдерін
қалыптастыру үшін пайдаланылатын əлеуметтік салық).
Нысанның экономикалық белгілері бойынша табысқа жəне тұтынуға
салынатын салықтар болып бөлінеді. Табысқа салынатын салықтар төлеушінің
салық салынатын кез келген нысаннан алған табыстарынан алынады. Тұтынуға
салынатын салықтар — бұл тауарлар мен қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде
төленетін шығынға салынатын салықтар.
Нарықты экономиканы дамыту үшін мемлекет тарапынан салыққа аса мəн
беріледі. Салықтар мемлекеттің қаржы көздерін жақсартудың ең негізгі құралы
болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып, дамуына
жəне саяси-əлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Салықтар — кез келген өркениетті мемлекеттердің негізгі кіріс көзі.
Салықтар, жалпы экономикалық мазмұнына қарай, тікелей жəне жанама болып
бөлінеді. Қазақстан Республикасының аумағында қолданылып жүрген барлық
салықтар мен бюджетке төленетін міндетті төлемдердің ішінде жанама
салықтардың алатын орны ерекше. Əлемнің қандай мемлекеті болмасын,
барлығында жанама немесе тұтынуға салынатын салықтар кең қолданылады.
Мемлекеттік бюджет - мемлекеттік кірістер мен шығыстардың балансы.
Оның кірісін қалыптастырушы негізгі көз – салықтар. Мемлекеттік бюджет
мемлекет үшін өте өзекті мәселелерді: денсаулық сақтау, білім беру,
әлеуметтік қамтамасыз ету, қорғаныс, мәдениет пен спортты қаржыландыруға
жұмсалады, ал осы алға қойылған мақсаттардың орындалуы мен жүзеге асырылуы
салықтық түсімдердің орындалуына тікелей байланысты. Ал салықтық
түсімдердің орындалуы өз кезегінде бизнес субъектілерінің табыстылығы мен
жауапкершілігінен, азаматтардың мемлекет алдындағы өз борышын сезіну
дәрежесінен тәуелді.
Өзектілігі. Ұйымдық - құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет
бір жақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде
және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы
міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерінің жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық
табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір
сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы
бойына салық нысандары мен әдістері өзгереді, игерілді, мемлекеттің
қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді.
Салықтар тауар - ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып,
олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді.
Мемлекет құрлымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің
қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Курстық жұмыстың мақсаты – жергілікті салықтардың экономикалық мәнін
ашып, олардың жергілікті бюджет кірісін қалыптастырудағы рөлін айқындап,
олардың бюджет кірісін қалыптастырудағы маңыздылығын арттыру бағыттарын
іздестіру.
Курстық жұмыстың алдына қойған мақсатқа жету үшін жұмысты орындау
барысында келесідей міндеттерді шешу қарастырылған:
-Салықтардың экономикалық мәні мен мемлекеттік бюджет кірісін
қалыптастырудағы рөлін айқындау мен нақтылау;
- Жергілікті бюджетке түсетін салықтардың экономикалық мәнін анықтау;
- Шет мемлекеттер тәжірибесінде жергілікті салық кірістерінің
ерекшеліктерін зерттеу;
- Жергілікті бюджеттің салықтық кірістерінің мемлекеттік бюджет
кірістеріндегі алатын орнын бағалау;
- Жергілікті бюджет салық кірістерін есептеу және төлеу ретін талдау;
- Жергілікті бюджеттің салықтық кірістерінің проблемалары мен оны шешу
жолдарын сипаттау.
1 Жергілікті бюджет кірістерінің теориялық негіздері
1.1 Салықтардың пайда болу алғышарттары
Қазіргі күні кез-келген мемлекеттің экономикалық өмірге араласуының
негізі - салықтар. Салық бар жерде мемлекет бар, мемлекет бар жерде
салықтар бар. Яғни салық пен мемлекет бір-бірінен ажырамас ұғымдар.
Мемлекет өз мойнына алған, азаматтар алдындағы – оларды қорғау, өмір сүру
минимумын қамтамасыз ету, білім беру мен денсаулық сақтау бағыттарындағы
міндеттемелерін жүргізуге тек осы салық салу арқылы ғана қол жеткізеді.
Салықтар - әрқашан мемлекет пен халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын
қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында ұлттық табысты және жалпы
және ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге байланысты
жан-жақты қатынастарды көрсетеді [1,101б].
Салық – бұл мемлекеттік орган тарапынан біржақты тәртіппен және
қажетті құқықтық нысанда белгіленген, салық субъектісі белгіленген мерзімде
және белгілі мөлшерде жүзеге асыратын, қайтарымсыз, төлемсіз және
тұрғылықты күрделі мемлекеттік мәжбүр ету шаралармен қамтамасыз етуден,
мемлекет кірісіне төленетін ақшалай немесе натуралды міндетті төлем
[2,94б].
Көптеген ғалымдардың салық жөнiндегi түсiнiктерiнiң жалпы мәнi
бiрдей болғанымен, кемшiлiк, олқылықтары да жоқ емес. Осы берiлген
түсiнiктердiң негiзгiлерiн қарастырып өтсек. Мысалы, В.М. Пушкарева
Салықтар - мемелекеттiң өкiлеттi органдардың актiлерiнiң негiзiнде,
белгiлi мөлшерде және белгiленген мерзiмде жалпы мемлекеттiң мүқтаждықтарды
қанағаттандыру үшiн заңды тұлғалар мен азаматтар бюджеттерге енгiзетiн
төлемдер деп түсiндiредi. Бұл жерде айтылмай кеткен салықтың белгiлерi
(өзiне тән): мiндеттiлiк, қайтарымсыздық және баламасыздық.
Ал, Н.В. Миляков болса, қысқаша анықтамасын беруге тырысқан: Салық -
заңмен белгiленген және белгiлi мөлшерде және белгiлi уақытта салық төлеушi
жүзеге асыратын мiндеттi баламасыз төлем (жарна).
Мысалы, Н.В. Сейдахметов салықтарды мiндеттi жарна деп атайды және
мынадай түсiнiк бередi: мiндеттi жарна дегенiмiз - заңды және жеке
тұлғалардын кәсiпкерлiк қызметкерлерiнен және басқа түсiм көздерiнен тапқан
табыстарының бiр бөлiгiн заңмен белгiленген тәсiлмен ақшалай түрде алу.
Белгiлi ғалым Н.А Ширкевич салыққа мынадай анықтама бередi: Салық -
мемлекеттiң өкiмет билiгi субъектiлерiнiң төлем қабiлеттiлiгiн қамтамасыз
ету мақсатында, мемлекеттiк мәжбүрлеумен қамтамасыз етiлген мiндеттi,
қайтарылмайтын және жекелей ақысыз түрде заңды және жеке тұлғалардан заңда
белгiленген тәртiппен алынатын меншiктерi.
Осы автордың айтуы бойынша, егер қандай да болмасын мiндеттi төлемдi
алу заңда белгiленiп, негiзделмеген жағдайда оларды алу заңсыз болып
табылады. Ал салық төлеушi бұл жерде тек азамат ретiнде емес, сонымен қатар
меншiк иесi де болғандықтан салықтарды төлеу оның жеке меншiк жөнiндегi
кұқығынан шығатын әлеуметтiк мiндетi.
Қазақстандық белгiлi экономист - ғалым, мемлекет қайраткерi Г.М.
Қарағұсова Салықтар деп, жалпы мемлекеттiк мұқтаждықтарды өтеуге
жұмсалатын және қабылданған заң негiзiнде мемлекетке алынатын ерiксiз
немесе мiндеттi алымдарды айтады деген анықтама бередi [3,12б].
Қазақстанның Ресейге қосылған кездерінде тауар-ақша қатынастарының
дамуына байланысты және Ресей патшалығының қаржылық-салықтық саясатының
ықпалымен зекет пен соғым алынып тасталды, оның орнына салық салудың
таратып беру жүйесі 1834 ж.енгізілді. Бұл жүйенің мәні: ханның атынан
қазақтың лауазымды адамдарына белгілі бір мөлшерде қаражат беру бекітіледі,
лауазымды адамдар мұны өздерінің қараулары бойынша төлем төлеушілер
арасында бөледі және қандай да болмасын тәсілдермен жинап, мемлекет
қазынасына өткізуге міндетті болды. Осы кездерде, қазақ даласында салық
салуды қайсы бір әділетсіздіктер де орын алып жатты – мәселен, кең көлемді
жер және көп малдары бар феодалдар салықтардан босатылады. Бұл халық
арасында көптеген наразылықтар туғызды, кейбіреулері өздерінің ата
қоныстарынан көшіп кетуге мәжбүр болды. Салық, алым, баж және басқа
төлемдер деп заң актілерімен белгіленген тәртіп пен шарттарға сәйкес,
төлеушілердің бюджетке, немесе бюджеттік емес қорларға міндетті түрде
жасайтын жарналары аталады. Ұлттық табысты қайта бөлу факторы бола отырып,
салықтар мына жағдайларды жүзеге асырады: бөлу жүйесінде пайда болатын
қателіктерді жоюға мүмкіндік туғызады, адамдардың осы немесе басқа
әрекеттердің дамуын ынталандырады. Мемлекетке түсетін салықтардың,
алымдардың, баждардың және басқа төлемдердің жиынтығы және олардың
құрылуының формалары мен әдістерінің жиынтығы салық жүйесін құрайды.
Салық жүйесі мемлекеттің сәйкес заңдылық актілеріне негізделеді. Оның
арқасында салықтың құрылуының және жиналуының нақты әдістері, яғни салықтың
элементтері белгіленеді:
-салықтың субъектісі, немесе салық төлеуші арқылы салық төлеу міндеті
артылған адам. Бірақ, салықтың
ауыртпашылығы бағалар механизмі арқылы, басқа тұлғаға жүктелуі мүмкін,
сондықтан арнайы салық төлеу қызметін атқарушы – салықты ақиқат төлейтін
тұлға белгіленеді;
-салықтың объектісі – салық есептелетін табыс немесе мүлік (жалақы,
пайда, құнды қағаздар, жылжымайтын мүліктер тағы басқа )
-табыстың көзі – есебінен салық төленетін табыс;
-салық ставкасы – салық салыну бірлігіне келетін салықтың көлемі
(табыстардың ақша түріндегі бірлігі, тауардың өлшем бірлігі).
Тұрақты, пропорционалдық, прогрессивтік, регрессивтік салық ставкалары
болады. Тұрақты ставкалар – табыстар көлемінің мөлшеріне байланысты емес,
салым бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді. Пропорционалдықтар – салық
объектісіне, оның жіктелуіне байланысты болмай, біркелкі проценттік
қатынаста салынады. Прогрессивттік ставкалар – табыстың өсіп отыруына
байланысты прогрессивтік салықтың орташа ставкасы өсіп отырады. Салық
салудың прогрессивтік ставкасы бойынша, салық төлеуші табыстың үлкен
абсолюттік көлемін төлеп қоймайды, ол оның үлкен үлесін төлейді.
Прогрессивтік салықтардың зардабын үлкен табысы бар адамдар тартады
[4,61б].
Регрессивттік ставкалар – табыстың өсіп отыруына сәйкес регрессивтік
салықтың орташа ставкасы төмендейді. Регрессивтік салықтар үлкен табыстары
барларға пайдалы, ал табыстары көп емес физикалық және заңды тұлғалар үшін
өте ауыр келеді.Төлем жасау қабілеттілігіне байланысты салықтар тікелей
және жанамаға бөлінеді. Тікелей салықтарды салық субъектілері тікелей
төлейді. Олар заңды және жеке тұлғалардан алынады. Тікелей салықтар төлем
қабілеттілігіне тікелей пропорционалды болады. Осыған жататындар:
-азаматтарға салынатын табыс салығы және корпорациялардың
(фирмалардың) пайдасына салынатын салық;
- мүлік салығы, осының ішінде меншікке (жерге, қозғалмайтын мүлікке),
әлеуметтік сақтандыруға, жалақы қорына және жұмысшы күшіне (әлеуметтік
салықтар және әлеуметтік жарналар деп аталатындар) салынатын салықтар;
- пайданы шетелге аударған үшін салынатын салықтар.
Жанама салықтар – бұл белгілі тауарлар мен қызметтерге салынатын
салықтар. Жанама салықтар бағаға үстеме жасалып алынады. Бұлар жарым-
жартылай, немесе, толық тауар, немесе қызметтер бағасына аударылады. Жанама
салықтардың негізгі түрлері:
-үстеме құнға салынатын салық, акциздер (тауар немесе қызметтердің
бағасына қосылатын салықтар);
- мұрагерлік салық;
-жылжымайтын мүліктермен және құнды қағаздармен жасалатын келісімдерге
салынатын салық және басқалар.
Дамыған елдердегі салық салу тәжірибесіне жүгінсек, салықтардың жетекші
екі түрі болады. Мұның негізін табыс салығы – азаматтар және заңды тұлғалар
табыстарының барлық көздерінен түскен жиынтық түсімдерге прогрессивтік
салық салу және үстеме құнға салынатын салық құрайды. Табысқа салынатын
салықтар физикалық тұлғаларға салынатын табыс салығы және заңды
тұлғалаларға салынатын табыс салығы деп аталады.
Жеке табыс салығы – бұл жеке табыстар салығы, салық төлеуші физикалық
тұлғаның табыстарынан (әдетте жылдық) алынатын алым болып табылады.
Төлемдер жыл бойы жасалынады, бірақ түпкі есеп жыл аяғында жасалады.
Салықтың бұл түрі тікелей прогресивтік салыққа жатады. Әр елдердің салық
жүйелерінің ортақ ұқсастықтары болады, бірақ солардың әрқайсысында
өздерінің ерекше салық ставкалары мен салық салуға жатпайтын, салық
несиелері мен төлем даталары болады. Осымен қатар, салық жүйелерінің
көбінде серіктестіктер салық салудың жеке объектісі деп саналмайды. Олар
арқылы пайда серіктестіктің мүшелеріне салынады. Соңғы жылдары табыс
салығының ставкасын төмендету тенденциясы байқалып отыр. Көп экономистердің
тұжырымдауы бойынша, әділетті салық жүйесі үшін табыс салығының ашық
бейнеленген прогрессивтік ставкалары қажет, яғни байлар кедейлермен
салыстырғанда үлкен салық төлеу керек. Заңды тұлғаларға табыс салығы –
корпорациялардың пайдасына салынатын салық. Көп елдерде бұл тікелей
прогрессивтік салық болып табылады. Осы салық корпорация заңды тұлға болса
ғана алынады. Корпоративтік салық фирмалардың салық төлемдердің басым көбін
құрайды. Салық фирманың таза пайдасына (жалпы түскен түсімнен барлық
шығындар мен зияндарды алып тастағанда қалғандар) салынады. Дивиденд
түрінде акционерлер арасында бөлінуге тиісті таза пайданың бөлігіне салық
салу әр елде әр түрде жүреді. Алынған дивидендтер физикалық тұлғаларға
салынатын табыс салығы объектісіне жатады. Мұның нәтижесінде бір сомаға
екі рет салық салынады – бастапқыда, фирманың пайдасының бөлігі деп осыдан
кейін, салық салу жүйесінің көзқарасы бойынша, акционерлердің табысына
айналады, бөлінетін пайда деп, оған жеке табыс салығы салынады.Салықтың
дамыған елдердің көбінде қолданылатын маңызы жағынан екінші түрі – қосылған
құнға салынатын салық. Еңбек процесінде өздерінің қарамағына келіп түскен
еңбек заттарына құн қосқан салық төлеушілеріне, олардың қосқан құнына салық
салынады. Бірақ салық төлеушілердің әрқайсысы осы соманы түпкі тұтынушыға
жылжып отыратын өзінің тауарының бағасына қосады. Қосымша құн салығы
тауарлар мен қызметтер сататын фирмаларға сатылатын тауар құнының 5-тен
38% көлеміне салынады [5,45б].
Дамыған елдердің салық жүйесі салықтарды кәсіпкерлікті қолдап
ынталандыру үшін пайдаланады. Осы мақсатпен белгілі жеңілдіктер
қолданылады. Олардың маңыздысына инвестициялық салық несиесі, тездетілген
амортизация, жер қойнауының әлсіреуіне жеңілдік беру жатады. Мән жағынан
инвестициялық несие жеке бизнесті мемлекеттің капиталдық салыммен
қаржыландыруы болып табылады. Мазмұны жағынан инвестициялық салық несиесі
салықтық жеңілдікке жатады. Ол ескірген жабдықтарды айырбастау және жаңа
техника енгізуді талап етеді.
Салықтар - тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтың экономикалық мәні - шаруашылық субьектілерінен, азаматтардан
ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің белгілі мөлшерін
нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды
салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. Мысалы:
1 адамнан 1 құндыз терісі немесе 10 пұт тұз және тағы басқа алынған. Тауар-
ақша қатынастарының нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды.
Дегенмен, олар соңғы уақытқа дейін пайдаланылды (1953 жылға дейін жүн,
жұмыртқа, сүт, май өткізген) [5,147б].
Егер екі мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет жеңілген
мемлекеттің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір мөлшерде салық
салып отырған.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен түсініктеме
берілген. Мәселен, Салық кодексінде Салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және
өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай жарналар деп
атап керсетілген [6,36].
Салық — заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық - белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Салық дегеніміз — белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі -
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтардың меншікті
салмағы 70 пайызын құрайды.
Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың
дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса
жүреді.
Экономикалық категория ретінде салықтың функцияларына фискалдық,
бөлуші, реттеуші, бақылаушы, жеңілдік беруші функцияларды жатқызамыз.
1.2 Жергілікті бюджетке түсетін салықтардың экономикалық мәні
Бюджет кірістері - салық және басқа да міндетті төлемдер, ресми
трансферттер, мемлекетке өтеусіз негізде берілетін, кайтарылатын сипатта
болмайтын және мемлекеттің қаржы активтерін сатуға байланысты емес бюджетке
есептелуге тиісті ақша болып табылады.
Салықтық түсімдер– Қазақстан Республикасы Салық кодексінде белгіленген
салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер.
Салықтық емес түсімдер– Қазақстан Республикасы Салық кодексінде
белгіленген, негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін түсімдерге
жатпайтындардан басқа, басқа да заң актілерінде белгіленген бюджетке
төленетін міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ, ресми
трансферттерден басқа, бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақша.
Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер:
- мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік мүлікті
сатудан түсетін ақша;
-мемлекеттік материалдық резервтен тауарларды сатудан түсетін ақша;
-мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін жеке меншікке сатудан немесе
оларды тұрақты немесе уақытша жер пайдалануға беруден немесе
халықаралық шарттарда
көзделген жағдайларда жер учаскелерін өзге құқықтық нысандарда өткізуден
түсетін ақша;
-мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді сатудан түсетін ақша.
Сурет 1. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің құрылымы
Ескерту- автормен құрастырылған
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі –
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік – экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі
қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және
функцияларымен айқындалады. Мемлекет жоғарыда келтірілген салық қызметтерін
пайдалана отырып, еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің
қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясаттың бағыттарын
есепке ала отырып, салық саясатын анықтайды [7,154б].
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде "Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер" деп аталынады, мемлекеттің бюджет
кірістері. Осыған орай, алымдар мен баждарға және төлемақыларға қысқаша
сипаттама беріп, олардың нақты түрлерін көрсеткеніміз абзал. Сондыктан,
салықтардан кейінгі қарастыру кезегі алымдарға келіп тұр.
Алымдар - мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан сұранушы-келушілерге
көрсетілген қызметтер, берілген құқықтар немесе арнайы рұқсаттар үшін сол
заңды немесе жеке тұлғалардан алынатын мақсат-бағдарлы, біршама
эквивалентті, міндетті ақшалай төлемдер.
Алымның өзіне тән белгілері: біржолғы төлем; біршама эквивалентті
төлем; міндетті төлем; нақты тұлға үшін ерікті сипаттағы төлем ақшалай
төлем; өтемдік сипатта болатын төлем; керсетілген кызметтің кұны есепке
плына отырып жүзеге асырылатын төлем; кейде мемлекеттің материалдық мүддесі
басым болып кететін төлем [8,84б].
Алымдардың түрлері: заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін; жеке
кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін; жылжымайтын мүлікке деген
құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді мемлекеттік тіркегені үшін;
радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды мемлекеттік
тіркегені үшін; механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін; теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді
мемлекеттік тіркегені үшін; азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені
үшін; дәрі дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін; автокөлік
кұралдарының Қазақстан Республикасы арқылы жүріп өткені үшін;
аукциондардан алынатын алым; елтаңбалық алым; жекелеген қызмет түрлерімен
айналысу құқығы үшін лицензиялық алым; телевизия және радиохабарларын
тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат бергені үшін
алынатын алымдар.
Баж - арнайы уәкілетті органдар тарапынан келуші-өтінуші тұлғаларға
қатысты жасалған заңи маңызы бар белгілі бір іс-қимылдар және берілген
құжаттар үшін, сол заңды немесе жеке тұлғалардан алынатын біршама
эквивалент, міндетті ақшалай төлем.
Мемлекеттегі баждар мемлекеттік және кедендік болып бөлінетіндіктен,
бірақ, жалпы сипаттамасы көптеген белгілері бойынша сәйкес келетіндіктен,
бажға тән қасиеттер ретінде мына келесідей белгілерін көрсетеміз; міндетті
төлем; мәжбүрлі төлем; арқаулы пайданы мақсат ететін төлем; яғни маңызы бар
іс-әрекетті жасауға орай жүзеге асырылатын төлем; белгілі бір құжаттарды
беруге байланысты жүзеге асырылатын төлем; мемлекеттік ішкі және сыртқы
кедендік шекараны кесіп өтуші тұлғалар жүзеге асыратын төлем; мемлекет
кірісі болып табылатын төлем; біршама эквивалентті төлем; Салық Кодексінде
белгіленген мына келесідей объектілерден сотқа берілетін талап арыздардан,
ерекше жүргізілетін істер бойынша арыздардан, кассадиялық шағымдардан,
сондай-ақ, соттық құжаттардың көшірмелерін бергені үшін, нотариалдық іс-
қимылдар жасағаны үшін, сондай-ақ, нотариат куәландырған құжаттар
көшірмелерін бергені үшін; тұрғылықты жерін тіркегені үшін; аңшылық
құқығына рұқсат бергені үшін; Қазақстан Республикасы азаматтарының төл
кұжаттар мен жеке куәліктерін бергені үшін; азаматтық хал актілерін
тіркегені үшін, сондай-ақ азаматтарға азаматтық хал актілерін тіркеу туралы
куәліктерді азаматтық хал актілері жазбаларын өзгертуге және қалпына
келтіруге байланысты куәліктерді қайтадан бергені үшін; шетелге баруға және
Қазақстан Республикасына басқа мемлекеттерден адамдарды шақыруға құкық
беретін құжаттарды рәсімдегені үшін, сондай-ақ осы құжаттарға өзгерістер
енгізгені үшін; шетелдіктердің төлқұжаттарына немесе оларды ауыстыратын
құжаттарына Қазақстан Республикасына келу құқығына бұрыштама (виза) бергені
үшін; Қазақстан Республикасының азаматтығын алу, Қазақстан Республикасының
азаматтығын қалпына келтіру және Қазақстан Республикасының азаматтығын
тоқтату туралы құжаттарды рәсімдегені үшін; қаруды және оның оқтарын
сақтауға немесе сақтау мен алып журуге, тасымалдауға, Қазақстан
Республикасы аумағына әкелуге және әкетуге рұқсат бергені үшін; азаматтық
қаруды (ақшалық суық қаруды, пневматикалық қаруды жәке аэрозольдік газды
құрылғыларды қоспағанда) тіркегені және қайта тіркені үшін мемлекеттік баж
алынады [9,31б].
Төлемақылар бұрын "ақы" (плата) деп аталынатын және салықтық төлемдер
қатарына жатпайтын. Қазіргі кезде осы төлемдер "Бюджет жүйесі туралы"
Қазақстан Республикасы заңына және Салық кодексіне сәйкес салықтық төлем
болып табылады. Сонымен төлемақы деп, уәкілетті мемлекеттік органдар
тарапынан өздерін өтініш-сұраныспен келген (иеленуші) тұлғаларға көбінесе
материалдық көрініс табатын, кейде басқаша сипатта пайдаланылатын
объектілерді, не болмаса соларға байланысты рұқсат, құқық бергендері үшін
сол заңды немесе жеке тұлғалардан алынатын біршама эквивалентті міндетті
ақшалай төлемді айтамыз.
Төлемақы өзіне тән белгілеріне орай міндетті төлем, ақшалай төлем,
біршама эквивалент төлем; осы Салық Кодексі және дербес заң актілерімен
негізделетін төлем болып саналады.
Жер учаскелерін пәйдаланғаны үшін; жер бетіндегі көздердің су
ресурстарын пайдаланғаны үшін; қоршаған ортаны ластағаны үшін; жануарлар
дүниесін пайдаланғаны үшін; орманды пайдаланғаны үшін; ерекше қорғалатын
табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін; радиожиілік спектрін пайдаланғаны
үшін; кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін; сыртқы (көрнекі)
жарнаманы орналастырғаны үшін алынатын төлемақылар заңи сипатталып, өз
көріністерін тапқан [10,146б].
Көбінесе салықтар мен өзге де міндетті төлемдерден құрылатын
мемлекеттік бюджет (республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттердің)
мемлекеттің өз конституциялық функцияларын жүзеге асыруға қажетті
мемлекеттік қаржылардың негізі болып табылса, салықтар (өзге де міндетті
төлемдер) мемлекет кірісінің (материалдық) негізі болып саналады.
Осы материалдық бюджеттік құқықтық қатынастар аясындағы салықтық және
қаржылық (Қазақстан Республикасының Салық кодексіне, "Бюджет жүйесі
туралы", кезекті қаржылық жылға арналған "Республикалық бюджет туралы")
заңдарға сәйкес (солармен негізделе және реттеліне отырып, алынатын
салықтар республикалық және тиісті жергілікті бюджеттердің кірістерінің
түсім көздеріне айналады.
1.3 Шет мемлекеттер тәжірибесінде жергілікті салық кірістерінің
ерекшеліктері
Корпорация мүлкiне салық 18 Еуропалық мемлекеттiң 8-де ғана өндiрiлiп
алынады. Көптеген мемлекеттерде мүлiкке салық тек қана жеке тұлғалардан
алынады. Олар жергiлiктi бюджеттi толтырудың бiрден бiр көзi болып
табылады. Корпорация мүлкiне салық мөлшерлемей Швейцарияда 0.3%-дан
ауытқиды, ал Грецияда 2,2%-ға дейiн, 90-шы жылдары бұл салық Австрия,
Норвегияда алынып тасталды, ал Италия мен Швецияда керiсiнше жүргiзiлдi.
Францияда жылжымайтын мүлiкке салық жергiлiктi бюджетке жатады. Мұнда,
құрылысы бар жерге, құрылысы жоқ жерге, тұрғын үйге салық салынады. Олармен
барлық меншiк иелерiне, жалға алушыларға және кәсiпорындарға салық
салынады. Жалпы сома түсiмiндегi жылжымайтын мүлiкке салық үлесi жергiлiктi
салықтың 50%-н құрайды.
Бельгияда жылжымайтын мүлiкке салық – жергiлiктi салық болып
табылады. Ол тұтастай жергiлiктi бюджетке түседi. Сондықтан да бай
аудандардың бюджетi бай болады және керiсiнше. Бұл салық – кадастрлық.
Германияда жылжымайтын мүлiкке салық, оның тағайындауына қарамастан
жыл сайын жергiлiктi өзiн-өзi басқару органмен салық салынады. Салық сомасы
мүлiктiң салықтық құны негiзiнде жалпы федаралдық ставка бойынша 0,35%
есептеледi. Нәтижесi жергiлiктi коэффициентке көбейтiледi, ол 280-600%-ы
құрайды. Сонғы салықтың ставкасы 0,98%–дан 2,1%–ға дейiн мүлiктiң салықтық
құнын құрайды. Орташа ставка 1,5% -ды құрайды. Салық төлеуден мемлекеттiк
кәсiпорындар және дiни мекемелер босатылған.
Австрияда мүлiк салығын өндiрiп алу 1954 жылғы Мүлiк салығы заңымен
реттеледi, 1988 жылы бұл заңға толықырулар еңгiзiлдi. Осы заңға сүйене
отырып шектелген және шектелмеген мүлiк салығына мiндеттiлiгiн ажыратады.
Шектелген салықты жеке тұлғалар төлейдi, кей уақытта мемлекетте жоқ,
мемлекет iшiнде тұрғылықты орны жоқ адамдар төлейдi. Мүлiк салығын есептеу
негiзi болып, шектелмеген салықтық мiндеттiлiктi жүргiзетiн бүкiл тұлғалар
болып табылады, немесе дәулетi мол мемлекет iшiнде бар тұлғалар шектелген
салықтың мiндеттiлiктi атқарады. Дәулетi болып, бүкiл құндылықтарының ортақ
құны саналады, ол 1955 жылғы Құнды белгiлеу заңымен анықталады. Салық
ставкасы дәулет құнының 1% деңгейiнде анықталады [11,141б].
АҚШ пен Швейцарияда федералдық деңгейде бiрынғай салық жоқ.
Жылжымайтын мүлiкке салық кейбiр АҚШ штаттарында салынады, немесе
Швейцарияның кантондарында, немесе жергiлiктi деңгейде. Жергiлiктi өкiмет
жылжымайтын мүлiкке салық ставкасын бюджет шығынының болжамымен
жоспарлайды. Ставка көлемiн таңдауда, олар кең өкiлеттiлiкке ие. Орташа АҚШ-
та жылжымайтын мүлiкке салық 1,4%-ды қурайды және графство, калалық,
мемлекеттiк, парк округтерiнiң бюджетiне түседi.
Испанияда салық жыл сайын жергiлiктi өзiн-өзi басқару органымен
өндiрiлiп алынады. Салық салынатын база – жылжымайтын мүлiктiң кадастрлық
құны. Ол әр 8 жыл сайын Кадастрлық басқарумен (мемлекеттiк құрылым, ол
санақпен, мүлiктi бағалаумен және қайта бағалаумен айналысады) мүлiктiң
нарықтық құнына сүйене отырып, жер құны мен құрылысты қоса алғанда, орта
есеппен салық мөлшерлемесi қаладағы жылжымайтын мүлiкке 0,4%-ды құрайды
және ауылды жердегi жылжымайтын мүлiкке 0,3%-ды құрайды.
Жапонияда салықты заңды және жеке тұлғалар бiр тiркелген мөлшерлемемен
мүлiк құнының 1,4%-н төлейдi. Оны қайта бағалау 3 жылда бiр рет
жүргiзiледi, салық салынатын базаға жер және үстiндегi барлық жылжымайтын
мүлiк кiредi. Салық төлеуден, бiрнеше жыл аралығында жаңа құрылыстар
босатылады.
Австралияда жер салығы бойынша салық салынбайтын минимум 2012 жылы
261000 долларды құрап отыр. 2013 жылы бұл сомма 18.6%-ға төмен болған
немесе 220000 долларды құраған. Салық төлеушiлерге жер салығы мына жағдайда
салынады, егер 2002 жылы 31 желтоқсанына қатысты, олардың меншiгiндегi жер
учаскесiнiң құны 261000 доллар немесе одан да жоғары болса.
2013 жылдан бастап, жер учаскесi бойынша, тұрғын үйге қолданылған
участок құны 168000 долларды құрайтын немесе жоғары негiзгi жер меншiгiне
салық төленедi.Бұл 2012 жылғы көрсеткiштен 18,8%-ға жоғары. 2013 салық
жылына жер салығының ставкасы –1,7%-ды құрап отыр.
Әр австралиялық салық төлеушi салық қызметiнен жер салығының көлемi
жөнiнде хабарлама алады. Мұнда, оның иелiгiндегi барлық жер учаскесi
жөнiнде, сондай-ақ салық төлеуден босатылған жерлер жөнiнде, алдыңғы
жылдардағы жер салығынан қарызы жөнiнде ақпараттар бар. Жер салығы бойынша
1,5% шегерiм көзделген. Шегерiм мына жағдайда жасалады: егер жер салығы
толық көлемде хабарламаны алған күннен кейiн, 30 күн iшiнде бiр жолғы төлем
арқылы төлесе.
Бiрақ мұндай шегерiм салық бойынша мерзiмi өткен сома, сондай-ақ
өсiмақы және айыппұлдарға қолданылмайды.
Салық үш ағымдық төлеммен төлеуге болады, бiрақ бұл жағдайда ол
шегерiмнен айрылады. Егер салық төлеушi қаржылық жағдаймен салықты төлей
алмаса, ол салық төлеу мерзiмiн ұзарту немесе кейiнге қалдыру жөнiнде
өтiнiш жаза алады.
2011 жылдың 1-шi қаңтарынан бастап Ресейде есепте тұрған көлiк
құралдары бар азаматтар көлiк салығын төлейдi. Көлiк салығын төлеудiң жаңа
жүйесi күшiне ендi. Автокөлiк иесi төлеген автокөлiк жүретiн жолды
пайдалану салығы және көлiк құралдарын иеленушiлерге салықты бiрыңғай көлiк
салығы ауыстырды. Көлiк құралдарын тiркейтiн ұйымдары салық органдарына
көлiк құралдарын тiркегенi туралы мәлiметтердi ұсыну керек.
Көлiктi сенiмхат бойынша сатқанына, ұрланғанына, сынып жатқанына
қарамастан көлiк құралын иеленушi көлiк салығын төлеу хабарламасын алады.
Хабарламалар салық органдарымен жыл сайын қаңтардан мамырдың аяғына дейiн
жiберiлiп тұрады.
Автокөлiк иесi автокөлiк құралдарын жөндеуге жарамайтынына байланысты,
оны жойып, есептен көлiктi шығару керек.
Францияның салық жүйесінде аумақтық салықтар елеулі рөл атқарады.
Аумақтық органдар құрамында 80 мыңға жуық дербес бюджеттер (коммуналар,
коммуна бірлестіктері, департаменттер, аумақтар) енеді. Аумақтық және
жергілікті әкімшілік органдардың жалпы шығыстары 90 жылдардың орта кезінде
жалпы ішкі өнімнің 10% -дан астамын құрады [12,15б].
Аумақтық салық жүйесінің ішінде негізгі төртеуіне назар аударуға
болады:
- құрылыс жүргізілген жер учаскелері, құрылыс жүргізілмеген жер
учаскелері;
- тұрғын-үй салығы;
- кәсіби салық.
Бұл салықтардың ставкаларын алдағы жылға арналған бюджет қаралған
кезде билік органдары белгілейді. Бұл ретте ставкалар заңды негізде
белгіленген жоғарғы шегінен аспауға тиісті.
Осы элементтер бойынша есептелген салық мөлшері қосымша бағасының 3,5%
аспауға тиісті. Бұл заңмен белгіленген шектеу.
Ұлыбританияда аумақтық салықтардың ішіндегі негізгісі – мүлік салығы.
Ол жылжымайтын мүліктің иелеріне немесе оны жалға алған адамнан өндіріледі.
Мүліктің қатарына жер де жатқызылады. Салықтың бұл түрін төлеушілер
қатарына тұрғын үйді жалға алған және пәтер ақысын төлейтін адамдар жатады.
Жылжымайтын мүлік он жылда бір рет бағаланады. Бағасына мүлікті жалға
беруден түсетін жылдық табысының болжамды сомасы енеді. Салық салу ставкасы
муниципалитет қаржы қажеттіліктерге сүйене отырып белгілейді, сондықтан
графстволар мен Ұлыбритания қалаларындағы ставка біркелкі емес.
Мүлік бағалау категориясының біреуі бойынша сыныпталып салықтың
сараланған тәсілі бойынша салық салынады.
Муниципалитет жергілікті қажеттіліктер үшін басқа да салық түрлерін
белгілеуге құқылы. Әрбір графстводағы алымдар тізбесі әртүрлі.
Бюджеттің табыс бөлігінің негізгі көзі федералдық салықтар болып
табылады. Графстволардың, қалалардың бюджеттерінде федералды салықтан
аударымдар 70-90%-ға дейін барады.
Салықтардың экономикалық табиғаты мен құқықтық құбылыстарын жете бiлу
және ойдағыдай меңгеру үшiн осы сала бойынша зерттеу-зерделеудi жүзеге
асырған мамандардың, ғалымдар мен оқымыстылардың еңбектерiндегi ұғым-
түсiнiктердi, пiкiрлер мен көзқарастарды және тұжырымдарды талдап, талқылау
арқылы өз көзкарастарымызды қалыптастырып, қорытынды беруiмiз қажет.
Салықтардың бюджет кірісін қамтамасыз етудегі ролін арттыру жолында
шетел тәжірибесі маңызды орынның бірін алып отыр. Біздің елдің қазіргі даму
сатысында дамыған елдердің саясатына көз жүгірту керек. Қазіргі
мемлекеттердің экономикалық өмірдің әрқилы сферасына кеңінен және қарқынды
енуі тән. Бұл кірістің деңгейлерінде ғана айырмашылық бар. АҚШ –та ол
төмен, Швецияда жоғары, Германия мен Жапония бұл қатынаста орташа деңгейде
орналасқан. АҚШ – та мемлекеттік реттеу американдық шаруашылық механизмінің
құрамдас бөлігіне айналғалы біраз болды.
Барлық елдерде салықтық жүйенің маңызды элементтерінің бірі – жеке
акциз болып табылады. Салық салу ең алдымен бұл салық түрінің жоғары
қазыналық әлеуетімен түсіндіріледі.
17 ғасырда француз экономисі Ф. Дэмэзон " Акциз " туралы былай деді:
"акциз өзі ғана қазынаға басқа салық түрлері сияқты және одан да көп пайда
келуі мүмкін". Сонымен қатар қазыналық қызметті жүзеге асырады.
Акциздік тізім құру саясатының қазыналық бағытталуы қазіргі Ресей
салық жүйесінің алдыңғы кезеңдеріне тән болды. Қазіргі кездегі Ресей салық
жүйесіндегі акцизделетін өнімдер тізімі акциз салығын салу классикалық
ұстаным сұраныстарына жауап береді. Оған енетіндер:
- әлеуметтік қауіпті тауарлар: спирт және алкогольді өнімдердің барлық
түрі, темекі бұйымдарының кең сұраптамасы;
- сән – салтанат бұйымдары – зергерлік бұйымдар, мотоциклдер және
белгіленген қуатты жеңіл автомобильдер;
- минералды шикізаттың кейбір түрлері, табиғи газ, мұнай, жанар – жағар
майдың кейбір түрлері.
Дамыған елдердің салықтық саясаты меншік капиталын тартуға
бағытталған. Салықтық жеңілдіктердің ынталандыру әсерін кәсіпкерлік іс
-әрекеттің жанама субсидиялау формасы ретінде қарастыруға болады. Бірқатар
елдерде белгілі бір аймақтарға инвестиция беруді ынталандыру
тәжірибеленеді, мысалы қала шетінде орналасқан аймақтарға салымдар.
Экономикалық артта қалған аудандарда өндірісті модернизациялау мен
реконструкциялауға капитал салымдары ынталандырылады. Кейбір жағдайда
инвестицияға салық салынбайтын қосымша үстеме төленеді. Бұл үстеме капитал
салымдарының жалпы көлемінің 10 % - ға дейін жетуі мүмкін. Үстемеден
тәуелсіз немесе оған қосымша капитал салымдарына бюджеттен тікелей субсидия
төленуі мүмкін. Бірақ субсидияға салық салынады.
Кейде жаңа салықтарды енгізу тек реттеу мақсаттарын көздейді. Оған
классикалық мысал, ғасыр басында Германияда енгізілген және әлі күнге дейін
бар уксус қышқылына салық бола алады. Оны бұл мақсаттарға вино қолданбай,
жасанды уксус жасау қажеттілігі туындатты. Берілген салыққа кеткен
шығындарды салықтық түсімдер толығымен жапқан да жоқ. Бірақ техникалық
мәселе шешіліп, реттеуші экономикалық мақсат жүзеге асырылды. Салық тарихи
реликвия ретінде сақталып, Германияның бүгінгі бюджетіне тек бірнеше
миллион марка әкеліп отыр [13,43б].
АҚШ-та федералды табыстар ішінде тікелей салықтар басым орын алады.
Штат пен жергілікті басқару органдарының табыстары негізінен жанама салық
және мүлікке салық салу арқылы қалыптасады.
АҚШ-тың 1995 жылғы федералды бюджетінің табыстылық құрылымын
қарастырайық. Берілген жылға табыс көлемі 976 млрд. доллар өлшемінде
жоспарланған. Бюджет жетіспеушілік (дефицит) сипатта болды. Шығындардың
табыстарынан асуы шамамен 150 млрд. доллар сомасында болды. Бірақ бізді
абсолютті сома емес, салықтық және басқа да түсімдер құрылымы қызықтырады.
Мұнда ең ірі салық статьясы тұрғындарға салынатын табыс салығы. Салық
прогрессивтік шкала бойынша алынады. Салық салынбайтын минималды табыстар
және үш салық ставкасы бар. Салық жеке адамға немесе жанұяға салынуы
мүмкін. Соңғы жағдайда жанұя мүшелерінің барлық табыстары қосылып
қарастырылады.
Салықты есептеу келесі түрде жүреді: барлық табыстар қосылады,
еңбекақы, кәсіпкерлік іс - әрекеттен табыс, жеке зейнетақы немесе
сақтандыру қорлармен төленетін зейнетақы мен жәрдемақы, белгілі бір сомадан
жоғары мемлекеттік жәрдемақы, бағалы қағаздардан түсім және тағы басқа.
Мүлік және бағалы қағаздарды сатудан түскен табыс не арнайы салықпен,
не жеке табыс құрамына алынып салынады. Осындай жолмен алынған жалпы табыс
жиынтығынан іскерлік шығындар алып тасталынады. Бұған кәсіпкерлік іс -
әрекетпен байланысты шығындар жатады. Мысалы: капиталдық активтерді ұстау
және сатып алу шығындары – жер учаскесі, ғимарат, жабдықтар, ағымдық,
өндірістік шығындар және тағы басқа. Берілген шығындар тек қана кәсіпкерлер
емес, еркін кәсіпті адамдардан да ескеріледі. Шығындар алынғасын төлеушінің
таза табысы шығады.
Бұдан кейін таза табыс шамасынан жеке салық жеңілдіктері алынады.
Жалпы жеңілдік салық салынбайтын минималды табыс көлемі болып табылады.
Бұдан басқа таза табыстың қайырымдылық қорларға штат билігіне төленген
салыққа, жергілікті салыққа, алименттер сомасына, медициналық қызметке,
ипотекалық қарыз бойынша проценттерге кететін бөлігі анықталады. Осылардан
кейін салық салынатын табыс құралады.
Салық салынбайтын минималды табыстың өсу тенденциясы бар, өзгермелі
шама болып табылады.
АҚШ қалалары өз салық көздеріне ие. Олардың бастысы мүлік салығы болып
табылады. Мысалы, Нью – Йоркта бұл салық қазіргі уақытта бюджет табысының
40 % - ін құрап отыр. Ол шамамен 900 мың ғимарат пен құрылыстар иелерінен
алынады. Сондай – ақ коммерциялық және басқа да меншіктер жеке
дифференциялданған ставкалары бойынша салық салынады. Квартира иелері,
тұрғын үйін жалға беретін немесе негізгі өндірістік қорлар иесінен
қарағанда аз төлейді. Жеке тұтыну үшін қолданылатын ( салық ) мүлікке салық
салынбайды.
Жапония салық жүйесінің кейбір аспектілеріне тоқталайық. Жапонияда
мемлекеттік және жергілікті салықтар қолданылады. Сонымен бірге барлық
салық түсімдерінің 64 % - ы мемлекеттік салық, ал қалғандары жергілікті
салықпен қамтылады.
Жапония салық жүйесі, АҚШ және Еуропадағы сияқты, салық көптігімен
сипатталады. Оларды алуға аймақтық басқарудың әр органының құқығы бар.
Бірақ барлық салықтар заң актілеріне тіркелген. Мемлекеттік салықтың әр
түрі мемлекеттік заңмен реттеледі.
Жергілікті салық туралы заң олардың түрлері мен шекті ставкаларын
анықтайды, ал қалған белгілеуді жергілікті парламент жүргізіледі. Елде
жалпы 25 мемлекеттік және 30 жергілікті салық бар. Оларды үш ірі топ
бойынша жіктеуге болады [14,51б].
Біріншісі – бұл заңды және жеке тұлғалардың табысына салықтар.
Екіншісі – мүлікке тікелей салық. Үшіншісі – тікелей және жанама
тұтыну салығы. Бюджет негізін тікелей салықтар құрайды.
Мемлекеттің ең жоғары табысы заңды және жеке тұлғалар табысының салығы
әкеледі. Ол барлық салық түсімдерінің 56 % - нан астамын құрайды. Кәсіпорын
мен ұйымдар пайдасынан төленеді: мемлекеттік табыс салығын 33,48 %,
префектуралық табыс салығы 5 % мемлекеттіктен өлшемде төленгеннен кейін,
пайданың 1,67 % ставкасын береді.
Жеке тұлғалар мемлекеттік табыс салығын прогрессиялық шкаласы бойынша
5 ставка : 10, 20, 30, 40 және 50 % арқылы төлейді. Бұдан басқа жергілікті
табыс салығы бар, оның үстіне табыс шамасына тәуелсіз бір тұрғынға 3200 –
нен жылына төленетін салық бар.
Тікелей салықтар өте жоғары сияқты. Бірақ салық салынбайтын, адамның
отбасылық жағдайын ескеретін минимум бар екенін ұмытпаған жөн. Салық
төлемінен иемденуге кететін қаражат босатылады. Қосымша салық жеңілдіктері
көп адамды жанұяларға беріледі.
Токио тұрғынының орташа жылдық табысы 7100 – 7500 мың иен құрайды.
Жапонияның басқа профектурасында ол әдетте бірнеше есе төмен. Орташа
төлем қабілетті адамның табысының 30 % - ы табыс салығынан босатылады.
Екінші салық тобына мүлік салығы, мұнда Ресейден айырмашылығы заңды
және жеке тұлғалар бірдей ставка бойынша төлейді. Әдетте бұл мүлік құнының
1,4 %. Оны қайта бағалау үш жылда бір рет жүргізіледі. Бұл топқа лицензияны
тіркеу, мұраға салық, жерді ирригациялау және жақсарту салықтары жатады.
Жапония тұтыну салықтарының арасында негізгісі 3 % ставкасы бойынша
алынатын, сатудан түскен түсім салығы болып отыр.
Бюджетті толықтыруды автомобиль, спиртті сусын, темекі бұйымдар,
мұнай, газ, бензин иелерінің салықтары орындайды. Бұл топқа кеден бажы да
жатады. Кейде салық, көрсетілген қызметке баға – белгілі бір деңгейге
өскенде туындайды, мысалы: мейрамханада түскі ас 7,5 мың иенге жетпесе
салық салынбайды, ал одан жоғары болса, 3 % салық салынады.
Жапония салық саясаты жергілікті билік органдарының қаржылық бекітуін
ескереді. Жергілікті салықтар жергілікті бюджетте үлкен орын алмайды,
олардың табыс бөлігінің жартыдан азын құрайды. Бұл жапон салық жүйесінің
солтүстік американдықтан ерекшелігін сипаттайды, өйткені америкада
муниципалитет бюджетінің үштен бір бөлігін құрайды.
Жалпымемлекеттік салықтар қатынасы кішкене басқашалау, жалпы
тенденциялары бірақ бірдей. Мемлекеттік табыс салығы үшін 56,5 % , мүлік –
25 % және тұтыну салығы – 18,5 % алып отыр.
Франциядағы салықтарды үлкен 3 топқа бөлуге болады: табысқа салық
(табыс алу сәтінде салынатын салықтар) ; тұтынуға салық (табыс тұтынуға
жұмсалу барысында салынатын салықтар) ; капиталға салық (меншікке салынатын
салық). Өткен ғасырдың 90 – жылдарында жеке тұлғалардың табыс салығы
әлеуметтік аударымдармен толықтырылады. Әрбір тұрғын табысының 1,1 % -і
мөлшерінде әлеуметтік аударымдар жасап отыруы міндетті. Сонымен бірге жұмыс
беруші жалақыдан біздегідей әлеуметтік салық төлейді. Ставкасы 4,5 -13,6 %
аралығында.
Ұлыбританияның салық салу жүйесі 300 жылдан аса уақыттан бері әрекет
етеді. Онда 1694 жылы ең алғашқы салық – гербтік алым енгізілді, мұраға
салық 1780 жылдан, табыс салығы 1842 жылдан бері әрекет етеді.
Нарықтық дамыған мемлекеттердің бюджетті толтырудың фискалды
функцияларынан басқа сыртқы экономикалық байланыс және экономикалық,
әлеуметтік дамуды реттеу қызметін табысты орындауда. Сыртқы экономикалық
байланыстарға кеден бажы, акциздер, қосылған құнға салық әсерін тигізді.
Салық жүйесі әдетте үш деңгейлі болып табылады. Сонымен қатар жалпы
мемлекеттік салықтар жетекші, ал жергілікті салықтар – көмекші роль
атқарады. Бірақ олрдың мәндері әр мемлекетте әр түрлі. Мысалы АҚШ пен
Нидерландыны еске түсірейік. Жалпы мемлекеттік болып әдетте арасында
бастысы корпорациялық табыс пен жеке тұлғалардан табыс салығы болып
табылатын тікелей салықтар белгіленеді. Аймақтық салықтар көбінесе жанама:
қосылған құнға салық, сатудан салық, акциздер.
2 Қазақстан Республикасы жергілікті бюджеттің салықтық кірістері
жағдайын бағалау
2.1 Жергілікті бюджеттің салықтық кірістерінің мемлекеттік бюджет
кірістеріндегі алатын орны
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы сияқты
бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Мемлекеттік бюджет ұлттық
экономиканы басқарудың басты механизмдерінің бірі.Ол экономикаға
мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау мен пайдаланудың нысандары
мен әдістерінің жиынтығы болып табылатын бюджеттік механизм арқылы ықпал
етеді. Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің
қаражаттары ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді
мақсатты бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми техникалық
әлеуетті арттыруға, әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтын табысы аз
жіктерін қолдау,денсаулық сақтау,білім беру,мәдениет мекемелерін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс.
Кесте 2- 2015-2017 жылдардағы республикалық бюджеттің кірістері
Атауы
2017 жылғы республикалық бюджетке түскен түсімдер
7451,61 млрд. теңгені құрады және 7 744 млрд. теңге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz