Жасөспірімдік кезеңнің зерттелу тарихы
Жоспар:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 бет
І. ЖАСӨСПІРІМДІК КЕЗЕҢ
1.1 Жасөспірімдік кезеңнің зерттелу тарихы. Жасөспірімдік кезеңге
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 бет
1.2 Жеке тұлғаның өзіндік ерекшеліктері және оның педагогикалық процесте
ескерілуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .20 бет
1.3 Қарым-қатынас – жасөспірімдік кезеңнің негізгі іс-әрекеті.
Жасөспірімдік кезеңнің анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері. Танымдық
аймақ және ақыл-ой ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .24
бет
І.ЗЕЙІН ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-бет
1.1.Зейіннің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .20-бет
1.2 Зейіннің негізгі қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39-бет
І.ЗЕЙІН ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-бет
1.1.Зейіннің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .20-бет
1.2 Зейіннің негізгі қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39-бет
ІІ. ЖАСӨСПІРІМ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Жасөспірім кезеңніндегі дағдарыс және жыныстық жетілуі ... ... .35 бет
2. Оқу іс-әрекетінің объектісі –
жасөспірім ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...52 бет
3. Жасөспірімдерді жаңа жағдайда оқытып тәрбиелеудің психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56 бет
ІІІ. ЖАСӨСПІРІМ ОҚУШЫ ТҰЛҒАСЫН ДАМЫТУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫСТАР
3.1 Жасөспірімнің өзін-өзі бағалауын зерттеу
әдістемесі ... ... ... ... ... ..59 бет
3.2 Жасөспірімнің өзін-өзі бағалауын зерттеу әдістемесінің
қортындысы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 61 бет
3.3 Жасөспірім оқушы тұлғасын қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... .62
бет
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .63 бет
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65 бет
Кіріспе
Тақырыбымыздың актуальдығы қазіргі уақытта оқу – тәрбиелік процестерде
белгілі – бір мектеп жасындағы балалардың психикалық дамуының ерекшеліктері
мен заңдылықтарын бейнелейтін тұжырымдамаларды пайдаланудан туындайды.
Еңбегіміздің зерттеу обьектісі оқушы, оқушының жеке тұлғасын жан- жақты
дамыту және оған тұтастық жағынан қарау,мектеп оқушының тиімді даму
мәселелердің шешудің жаңа көрсеткіштері мен өлшемдерін ашып көрсетеді.
Мақсаты:
- Жасөспірім тұлғасының дамуы кезіндегі бала психологиясындағы
өзгерістерге мән беріп,психодиагностикалық әдістемелер жүргізіп,
дер кезінде кеңес беру;
- Психологиялық-әлеуметтік жаттықтыруларды (тренингтер) пайдалана
отырып,түзету жаттығулары арқылы дер кезінде көмек беру,яғни
оқушының жан-жақты дамуына ықпал ету.
- Жасөспірімдердің жүріс-тұрысындағы сенімсіздіктер мен
қолайсыздықтарды жою үшін,жасөспірім оқушыларды дене тәрбиесімен
және дене еңбегіне тәрбиелей отырып оқыту.
- Жасөспірім оқушының мінез-құлық ауытқушылығының алдын алып,олармен
түзету жұмыстарын жүргізу үшін оның пайда болу себептерін
анықтап,педагогикалық құралдарды,әдістемелердің барлығын
пайдалану.
Міндеті:
- Жасөспірім дүниетанымын дамыту үшін күнделікті сабақты дұрыс
ұйымдастырып,сабақ мақсатын дұрыс қойып,осы мақсатқа жетуге тырысу
қажет.
- Жасөспірімдердің психологиялық ауытқушылықтардың алдын алу үшін
мектептерде жасөспірімдерге,ата-аналарға арналған психологиялық
дәрістер оқылуы керек;
- Жасөспірім оқушылардың өзін қоршаған ортаны танып білуіне,ұшқыр
қиялы мен нәзік сезімдерінің дамуына,ғибрат пен саналыққа,биік
адамгершілік сезімдерге,сөз әсемдігін сезінуге,психологиялық-
әлеуметтік жаттықтыруларды орындау;
Жету жолдары.
А)Теориялық материалдарды салыстырмалы ретке келтіру.
Б)Сабақта жасөспірім психологиясын және жас ерекшелігін
ескеріп,оқушылардың темпераментін,қабілетін,сабақты меңгеруін зерттеу.
В)Білім беру процесіндегі оқушылардың дамуына әсер ететін факторларды
анықтау.
Г)Оқу процесіндегі жұмыстардың нәтижесінде практикалық және теориялық
оқу-тәрбие жұмыстарындағы орындарын анықтау.
Зерттеудің әдістері: жұмысымыз бойынша ғылыми-әдістемелік,
психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге теориялық талдау жасау;
нәтижелерді салыстыру, сауалнама және әңгімелесу, педагогикалық бақылау,
жүргізілген іс-тәжірибелерді сараптау, эксперимент нәтижесіне баға беру.
Зерттеу көздері мен теориялық негіздері: тақырыбымызға байланысты
философиялық, педагогикалық, психологиялық ой-пікірлер, Қазақстан
Конституциясы, заңдары мен Білім және ғылым министрлігінің тұжырымдамалары,
қаулы-қарарлары, оқу бағдарламалары, оқулықтар мен қосымша оқу құралдары,
оқу-әдістемелік іс-тәжірибелер (С.Л.Рубинштейннің, А.Н.Леонтьевтің,
Л.С.Выготскийдің Д.Б.Элькониннің, Л.В.Занковтың, А.Л.Венгердің
жасөспірімдік шаққа байланысты жазылған ғылыми-практикалық еңбектері )
Зерттеу кезеңдері: Зерттеу негізінен 3 кезеңде бірізділікпен
жүргізілді.
1-кезеңде: 2007 жылдың мамыр айында зерттеу тақырыбы алынып, осы
тақырып бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық, оқу-әдістемелік
әдебиеттерге талдау жасалынып, теориялық негіздері анықталды.
2-кезеңде: 2007 жылдың қараша айында жасөспірім оқушы тұлғасының даму
ерекшеліктері мен оны қалыптастырудың тиімді жолдарын анықтауға әдістеме
дайындап, жүргізу, нәтижесін өңдеу.
3-кезеңде: Наурыз, сәуір, мамыр айларында жасөспірім оқушы тұлғасының
даму ерекшеліктері мен оны қалыптастыруға байланысты жүргізілген жұмыстарды
талдап, қорытындылап, алдын-ала қорғауға дайындалып, қорғауға шығу.
Дипломдық жұмыстың практикалық базасы: жалпы білім беретін №4 профильді
орта мектебі.
Зерттеу жұмысының маңыздылығы: жалпы білім беретін мекеме психологтары
мен ата-аналарға әдістемелік көмек бола алатындығында.
Дипломдық жұмыс көлемі мен структуралық құрылымы : кіріспеден, 3
негізгі бөлімнен және қортынды мен әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан
тұратын, 67 беттік жұмысты қамтиды.
І. ЖАСӨСПІРІМДІК КЕЗЕҢ
1.1 Жасөспірімдік кезеңнің зерттелу тарихы. Жасөспірімдік кезеңге
сипаттама
Жасөспірімдік кезең өтпелі,сыни,қиын,өзгерілу,жыныстық жетілу деп
сипатталады. Л.С.Выготский жетілудің үш көзқарасын қарастырады:
органикалық,жыныстық даму кезеңдері бір-біріне сәйкес келеді. Ол шамамен
шимпанзенің 5 жасында болатын өзгерістер. Осы кезде адам тектес
маймылдарда балалық аяқталады. Адамның да жыныстық және әлеуметтік даму
деңгейлері бір-біріне сәйкес келген қоғам болған.Қазіргі кездегі балаларда
даму сызықтары бір-біріне сәйкес келмейді. Алдымен жыныстық даму,содан
кейін органикалық жетілу біраз уақыттан кейін әлеуметтік жетілу қазіргі
кезенде белең алып отыр. Осы әртүрлілік жасөспірімдік кезең арасындағы
алшақтығы тудырады. Француз этнографы,тарихшысы Ф.Ариес жасөспірімдік
кезеңнің пайда болуын 19ғ. Деп есептейді.Осы кезенде ата-аналар өздерінің
балаларының дамуын тұрмыс құрғанға дейін бақылау арқасында пайда болды.
Л.С.Выготский жасөспірімдік кезеңнің дамуы тарихи сипатта деп есептеді.
П.П.Блонский сияқты ол да жасөспірімдік кезеңнің дамуы,ұзақтығы қоғам
дамуына байланысты.Л.С.Выготский көзқарасына сүйенсек,ол жабайы адамдардағы
ең тұрақсыз,өзгермелі қоғам дамуы жағымсыз болған жағдайда,тіпті
қысқаруымен де сиптталуы мүмкін деді. Россияда 20-30 жылдары осы кезеңге
байланысты көптеген материалдар жинақталып,талданды.
Н.А.Рыбников,В.Е.Смирнов,И.А.Арямов а т.б. еңбектерінде көптеген қызықты
деректер жинақталды. Осы еңбектерді қорытындылай келе,Л.С.Выготский
жасөспірімдік кезеңдегі қажеттіліктер мен қызығулар оның әлеуметтік-таптық
ерекшеліктеріне байланысты 20ғ.екінші жартысында француз психологы Б.Заззо
зерттеулері жасөспірімдік кезеңді 14 жасқа және жыныстық жетілуіне
байланысты көрсетті. Н.Н.Толстых,Л.И.Божович,Н.И.Крылов еңбектері де осы
кезең ерекшелігін зерттеуге арналды. Әр кезеңдегі зерттеулерден шығатын
қорытынды: жасөспірімдік кезеңнің тұрақты шекарасының болмауы оның дамуы
тарихи және әлеуметтік дамуға байланыстылығын тағы да бір дәлелдеді. 1904
жылы Ст.Холдың Подростничество деген екі томдық монографиясы жарық көрді.
Оны жасөспірімдік кезеңді зерттеуші психологияның атасы деп
есептейді.Себебі ол алғаш рет осы кезеңнің негізгі ерекшелігі мен
құбылыстың дамуын,осы жасқа байланысты пайда болатын проблемаларды дұрыс
шешіп,оны ашып көрсеткен.1924 жылы Э.Шпрангердің Психология юношеского
возраста еңбегі де жасөспірімдік кезеңнің мәдени-психологиялық
тұжырымдамасын жасады. Э.Шпрангердің айтуынша,бұл кезеңді сипаттай
отыра,Э.Шпрангер дамудың үш типін атайды. Бірінші тип: жасөспірімдік
сыни,бұрқ етіп көрінеді де жасөспірімдік кезең екінші рет туылғандай бұрқ
ете қалады да қорытындысында жаңа Мен деген түсінік пайда болады. Екінші
тип: жасөспірім болашақ өмірге қалыпты,бірте-бірте қоғам түсініктерін
меңгереді де ересек адамдар өміріне қалыптаса бастайды. Үшінші тип:
жасөспірім өзінің ішкі қобалжуы мен дағдарысты ерік күш-жігері арқасында
өзінің бойында тәрбиелейді де белсенділік пен саналылық танытады да,қоғам
талабын дұрыс орындайды.Э.Шпрангердің айтуынша,бұл кезеңнің жаңа құрылымы-
Менің ашылуы,рефлексияның пайда болуы мен өзінің индивидуалдылығын
анықтауы.Э.Шпрангер осы жастағы алғашқы махаббат сезімінің ерекшелігіне де
назар аударды. Ш.Бюлер еңбектерінде пубертанттық кезеңнің биологиялық
сипаттары ашылады. Оның зеттеулерінде жасөспірімдік кезең-пубертанттық
түсініктермен анықталады. Пубертанттық кезең-жыныстық жетілумен
сипатталады.Ш.Бюлер еңбектерінде пубертантқа дейінгі кезеңді балалық кезең
десе,қорытынды кезеңді-жасөспірімдік деп атайды. Ұл балаларды
пубертанттылық 14-16 жаста болса,қыз балаларда 13-15 жасты қамтиды. Ж.Пиаже
11-12 мен 14-15 жас аралықта соңғы фундаменталды децентрация жүзеге
асады.Ж.Пиаженің есептеуінше,бұл кезеңде бала жеке тұлға түрінде
қалыптасады да өзінің өмірлік бағдарламасын жасайды.Жасөспірім қоршаған
ортаға өзінің көзқарасын анықтап,оны өзгертуге бола алатындай жағдайларды
қарастыра бастайды. Өзінің өмірлік бағдарламасын жүзеге асыру үшін онда
гипотетико-дедуктивті яғни формалды ойлаудың дамуы жүзеге асады. Осындай
бағдарламалармен жасөспірімдер ересек адамдардың қоғамына аяқ басады.
Қоғам тарапынан кездескен қиыншылықтар мен қарама-қайшылықтар
жасөспірімдерді әлеуметтенуге итермелейді [15, 25).
Л.С.Выготский,Д.Б.Эльконин,Л.И.Божо вич т.б. ғалымдардың еңбектерінде
жасөспірімдік кезеңді қарастыру ерекшеліктері.
Жасөспірімдік кезеңдерді европа,америка ғалымдарының дамуындағы
негізгі түйін-осы кезеңді биологиялық тұрғыдан қарастыру болса
Л.С.Выготский мектебі бұл кезеңді мәдени-тарихи тұжырымдамада көрсетілген
ерекшелікпен қарастырады. Л.С.Выготский жасөспірім өзінің дамуын
жүйесіз,автоматты,аяқ асты емес тұлғаның өзінің бағытталған қызығушылығы
мен елігуіне байланысты дейді.Жасөспірім кезеңде Л.С.Выготский ескі
қызығушылықтар мен елігу сезімдері биологиялық негізде өшіп,сөнеді де
қызығушылықтар дамиды.Егер жасөспірімдік кезеңнің алғашқы қызығушылықтың
даму сатысы романтикалық қатынастар болса,аяқталуы реалистік,практикалық
таңдалған қызығушылықтармен аяқталады. Бұл қызығушылықтар жасөспірімнің
өмірлік позициясына байланысты. Л.С.Выготский жасөспірімнің көптеген
доминантты қызығушылықтарын атады. Олар: эгоцентрлік доминанта-
жасөспірімнің өзінің тұлғасына қызығушылықтар;”ерік-күш доминанты”-
жасөспірімнің қарама-қайшылыққа деген тартылыс,кейде ол авторитарлы
тәрбиеге деген қарсылық көрсету немесе қыңырлық көрсету.Л.С.Выготский
Ж.Пиаже сияқты жасөспірімдік кезеңде олардың ойлауына да назар аударды. Сол
сияқты жасөспірімдік кезеңде тағы да бір екі жаңа психологиялық құрылымға
басты назар аударды.-рефлекция мен соның негізінде қалыптасатын өзіндік
сананың дамуы.Д.Б.Эльконин тұжырымдамасына жасөспірімдік кезең алдындағы
кезеңде болған жаңа психолоиялық құрылым негізінде қарастырады.
Д.Б.Эльконин жасөспірімдік кезеңнің даму ерекшелігінің келесі белгілерден
анықтайды:
-Ересектермен қарым-қатынаста қайтадан қарама-қайшылықтар пайда
болады: негативизм, қыңырлық, бағаға деген немқұрайлық, мектептен, үйден
безіну т.б.
-Балалар топтарының құрылуы (өзін түсінетін досты іздеу т.б.)
-Бала күнделік жүргізуді бастайды. Бұл күнделіктерде бала өзінің
ойын еркін,тәуелсіз түрде ішкі сезімдерін ашып көрсетеді.
Аталған ерекшеліктерді көптеген зерттеушілер жыныстық дамуға
негіздесе,Д.Б.Эльконин өзгерістердің дамуын психологиялық тұрғыда соның
ішінде оқу әрекетінің дамуына байланысты деді. Осы ерекшеліктер
жасөспірімнің жыныстық дамуына әсерін тигізеді де интимдік пайда болады деп
қарастырады. Жасөспірім өзін ересектер қатарына жатқызады да өзін бала
ретінде қабылдамауды талап етсе де әлі жасөспірімде нақты,шынайы ересектік
сезім толығымен қалыптасқан жоқ. Ересектік сезімдер Т.В.Драгунова
зерттеулерінде аталады.Олар алуан түрлі:
Ересектердің сыртқы белгілеріне еліктеу-темекі тарту,арақ-шарапқа
деген қызығушылық,ересек адамның киіміне деген еліктеу т.б. Ересектердің
бұндай түрлеріне еліктеу өте жеңіл,әрі қауіпті болып табылады. Танымдық
қызығушылықтар деңгейі төмендейді де жеңіл өмірге деген құндылықтар
қалыптасады.
Жасөспірім-ұлдардың нағыз ересек сапасына теңелуі –ерік күштің
шыңалуы,төзімділік,достыққа деген адалдық т.б. Өзін-өзі тәрбиелеудің құралы-
спортпен айналысу болады.
Әлеуметтік есею-жасөспірімнің ересек адамдармен кез-келген іс-
әрекетте бірлесуінен көрінеді. Бұндай әрекеттерде жасөспірім ересек адамның
көмекшісі рөлін атқарады. Жақын адамға деген қамқорлық өмірдің негізгі
құндылықтарының бірі болып табылады,. Псыихологтардың
айтуынша,жасөспірімдік кезенде ересек адамдардың өміріне араласуға ең
қолайлы жағдай деп есептейді.
Интеллектуалды есею жасөспірімнің кез-келген істі шынайы меңгеруге
деген тырысушылығынан көрінеді. Жасөспірімде танымдық қызығушылықтың
дамуына әсерін тигізеді.Жасөспірімнің білім қоры өз бетімен материалдарды
меңгеру нәтижесі. Оқу және тұлғаның маңызды дамуы болады да өз бетімен
білімді жетілдіру негізгі іс-әрекетке айналады. Л.И.Божович
жасөспірімдерді баланың өзбеттілік позицияның қалыптасуы дейді. Мотивация
саласында түбегейлі өзгерістер байқалады. Бұл кезеңнің жаңа психологиялық
құрылымы-мотивациялық аймақтағы өзгерістер. Мотивациялық аймақ
адамгершілікпен тығыз байланысты. Жасөспірімде адамгершілік үлгі өзіне
мәнді болатын жағдаяттарда реалды әрекеттер жасау негізінде қалыптасады.
Алайда адамгершілік үлгілерді меңгеру үнемі жағымды өтпейді. Жасөспірім
белгілі бір әрекеттер жасау барысында,өзінің әрекеттерін негізге алады да
қоғамның қорытындыланған адамгершілік нормаларын қабылдамайды. Бұл үрдістер
терең болғандықтан кейде ересек адамдар мен ұстаздар адамгершілік
аймағындағы өзгерістерді байқамай қалуы мүмкін. Сондықтан жасөспірімнің әлі
адамгершілік нормалары тұрақсыз болғандықтан осы кезеңге әсіресе назар
аудару керек. Адамгершілік сенімдер осы өтпелі кезеңде
дамып,қалыптасады.Л.И.Божович зерттеуінше,баланың өмірлік тәжірибесі
қортындыланған кейін баланың спецификалық тәртіп мотивіне айналады [23,
38).
Жасөспірімдік кезең (10-11 мен 14-15ж)аралықты қамтиды.
Жасөспірімдік кезеңнің негізгі ерекшеліктері:
-әлеуметтік статустың балалықтан айырмашылығы жоқ;
-психологиялық статус қарама-қайшы: оларда даму темпі мен денгейде
максималды диспропорция тән;
-ересектік сезім жаңа тартымдылық деңгейін анықтайды.
Жасөспірімдік кезең онтогенез кезеңі. Санада түбегейлі өзгеріс
байқалады. Бұл адамдардың дамуы мен жыныстық пісіп жетілу үрдісімен
анықталады. Бұл факт жасөспірімдердің психофизиологиялық ерекшеліктеріне
әсер етеді.
Кезең ерекшеліктері:
-ересек адамның әлеміне енуге ұмтылу;
-ересек адам әлемінің тәртіп нормалары мен құндылықтарына
бағдарлану;
-өзі туралы уақытша көзқарас қалыптастыру.
Жасөспірімдік кезең барлық қоғамда байқалмайды.ол қоғамның жоғары
дамуында көрінеді. Индустриалды даму балаларды қоғамдық және кәсіби оқытуға
көп уақытты бөлуді талап етеді де жасөспірімдік кезең аймағы кеңейеді.
Негізгі іс-әрекет құрдастармен интимдік тұлғалық қарым-
қатынас.Жасөспірімдік кезеңде топтар құрыла бастайды. Алдымен бір жынысты
болса,кейін олар үлкен топтарға айнала бастайды. Одан кейінірек топ
жұптарға бөлінеді. Референтті топтың құндылықтарын да пікірлерінде
жасөспірім өзінікі деп қабылдайды. Оның санасында ол ересек адам қоғамына
қарсы оппозиция құрайды. Ересектердің жасөспірімдерге әсері болмайды да
қарым-қатынас шектеулі болады. Балалардың құндылықтары ересек адамдардың
құндылықтарымен қатар байланысқан. Жасөспірім топтың негізгі мінездемесі –
жоғарғы конформдылық. Топ басшысы мен мүшелерінің пікіріне сын көзбен
қарамайды. Диффузды Мен,”Біз” дегенмен сипатталады да басқа бөтен
саналмайды [32, 95).
Педагогикалық тәжірибеде баланың жан-жақты дамуы мен мінез-құлқы
жағынан қалыптасуының жеткіншек шағы 10-15 жас ең қиын кез болып
есептелді. Балалардың тәртібі нашарлап,сабаққа үлгерімі төмендейді,қыздар
мен ұлдар арасындағы қарым-қатынас та қалыпты болады.
Жеткіншектердің мінезіндегі мұндай қылықтардың негізі осы жастағы
соматикалық және психикалық дамыда жатыр.Бұл кезде баланың бойы тез өседі.
Жеткіншек шақтағы бойдың өсуі бұрынғыға қарағанда бір жылда екі есе
шапшандықпен өсетін болады. Баланың бойының шапшаң өсуіне әртүрлі жағдайлар
әсер ететін осы жағдайлардың өзінде де белгілі заңдылықтар
болады,мысалы,баланың аяғы кеудесіне қарағанда жылдам өседі де ерекше ұзын
сияқты болып көрінеді. Бала денесінің өсуіндегі осындай әркелкілік дененің
басқа мүшелері мен органдарына да көрініс береді,мысалы сүйек етке
қарағанда тез өседі. Сүйектің өте тез өсуі кейде жанға батарлықтай
ауыратыны байқалады,денесі құрысып,қатты мазасызданып,баланың берекесі
кетеді. Соның әсерімен баланың мінезінде ашушаңдық,қызбалық пайда болады.
Жүректің көлемінің өсуі бойдың өсуін жете алмайды,сондықтан да қан
жүретін тамырлар әлдеқайда жіңішке болады,қан қысымы артады. Өсудегі
морфологиялық тепе-теңдіктің болмауынан тамырдың соғуы да,жүректің жұмысы
да қалыпты болмайды,басы ауырады,қаны аздылықтан тез шаршайтын болады.
Бала жеткіншек шаққа өткен оның нерв жүйесінің құрылымы
морфологиялық жағынан жетіліп болады. Оныңодан әрі қарай дамуы ағзаның
барлық қызметіне және екінші сигналды жүйенің жетілуіне бақылау жасауды
күшейтеді. Балалық жастан өту нерв жүйесіне де оңайлыққа түспейді. Ағзаның
тез өсуі әрі оның өсуінің бір қалыпты болмауы нерв жүйесінің өзара
байланысы мен өзара қарым-қатынасының қайта құрылуына мәжбүр етеді.
Бастауыш сынып жасындағы бала әлемге бала әлемге ерекше
қызығушылықпен,балалық аңғалдықпен қарайды,жеткіншек өзің қоршаған әлемге
баға береді және оған деген өзінің қарым-қатынасын орнықтырады. Ол өмірдің
тұрмыстық қарым-қатынастарына еніп,енді тек өзінің қажеттіліктерін
қанағаттандыру бойынша ғана емес,сонымен бірге өзі теориялық жағынан
игерген қағидалар бойынша қарым-қатынасқа түседі және адамдардың мінез-
құлқын,қоғамдық құбылыстарды бағалауда ешкіммен ымыраға келмейтін,өз
дегенім болсын дейтін әдет табады. Ол – айналадағының бәрінің сыншысы. Ол
өзі жақсы көретін адамдардың кемшілігін де көргіш болады және сол үшін
қиналады. Кез-келген жалғандық оның ызасын тудырады және көңілін қалдырады.
Біз өз алдына жеке қарастыратын әлеуметтендіру факторларының
ішіндегі аса маңызды әрі күші басымы – қоғамның алғашқы ұжымы болатын –
отбасы,бала оның ықпалын бәрінен бұрын,тез қабылдағыш қасиеті артып тұрған
кішкентай кезінде ерекше сезінеді. Отбасы жағдайы,оның әлеуметтік деңгейі,
ата-аналарының айналысатын кәсіптері,материалдық жағдайы және олардың білім
деңгейі өмірлік жолын айқындайды. Балаға ата- аналар беретін саналы және
мақсатты тәрбиемен қатар,отбасының жағдайы да ықпал етеді және бұл ықпал
өскен сайын,ол тіпті баланың тұлғалық қалыптасуында көрініс табады.
Жеткіншек өтпелі кезеңнің ең басты процесінің бірі- жеткіншектің өз
ата-аналарымен,мұғалімдерімен және жалпы үлкендермен,құрбыларымен,барлық
жағдайы бойынша өзіне тең немесе тең еместермен қарым- қатынасында қайта
бейімделу байқалады. Бұл қайта бейімделу жағдайы бірте-бірте болуы мүмкін
немесе аяқ астынан мінез көрсетеді.Жеткіншек үшін үлкендер,мен өз
қатарластары мәртебесінің деңгейі бірдей болмайтындығынан қайта бейімделу
процесі әртүрлі көрініс береді.
Өз құрбыларымен қарым-қатынаста болуға деген қажеттіліктің орнын ата-
аналары толтыра алмайды,ол баланың бойында 4-5 жасында басталады да,жасы
өскен сайын дамиды. Құрбы-құрдастарымен қарым-қатынастың болмауы мектеп
жасына дейінгі балалардың жеке тұлғалық коммуникативті мүмкіншіліктері мен
ақыл ойының дамуының кешеуілдеуіне айтарлықтай әсерін тигізеді.
Жеткіншектердің мінез-құлықтары мен іс-әрекеттері өз мәні жағынан ұжымдық –
топтық болып табылады.
Жеткіншектерді өмір ортасының қарама-қайшылықтары қызықтырады,бұл
жастағылардың қажеттілігі - өздерінің айналадағы адамдарға деген қарым-
қатынасын,әлемдегі өзінің орнын табу. Ал бұл қажеттілік басқа адамдармен
қарым-қатынастары қанағаттандырады. Бұл қажеттілікті қанағаттандыруда
әдебиет пен өнердің атқаратын рөлі ерекше. Әдебиет жасөспірімнің алдына
адамзаттық қарым-қатынастардың,мінез-құлықтард ың,сезімдердің аса бай да
күрделі мәнін ашып береді: ол әрбір кейіпкерден өзін көретін болады,өзінің
сезімдері мен құмарлық құштарлықтарының дұрыстығына жауап іздейді. Ал
музыка – адамдардың сезімдерінің әміршісі. Оның тілі толқу үстіндегі адамға
түсінікті. Сондықтан да жеткіншектердің тыңдайтын музыкасына қатты көңіл
бөлу керек.
Жеткіншектер қоғамдық-өндірістік еңбекке қатысады. Ол тек еңбек
арқылы ғана қоғамдық өмірде өз орнын таба алады,өзін бекітеді. Білім
жеткіншек үшін еңбектің бастысы болып табылады. Өкінішке орай,кейбір
жеткіншектердің оқу пәндеріне деген ықыласының төмендеуінің әсерінен сабақ
үлгерімі нашарлайды. Ғылым мен мәдениеттің әртүрлі саласымен қызыға
айналысу негізінен жеткіншектерге тән [9, 35).
Жеткіншек өзіне дос болатын адамды өз ұжымындағы жолдастарының
арасынан табады. Жеткіншектің досы-ол тек бірге ойнайтын,жанжалдасып
қалатын,татуласатын,бірге сапарға шығатын жолдас қана емес. Ол-жеткіншектің
екінші өзі,ол оның ойын білетін қызығушылықтары мен сезімдерінің куәгері
және жақсы ниеттегі сыншысы.
Ал жеткіншек шақтың орта тұсында қыз балалардың бойында ер балалар
арасынан,ер балалардың бойында қыз балалар арасынан дос табуға деген
қажеттілік оянады. Осылайша,ақылға салынған мақсатты қарым-қатынастағы
достық қалыптасады,осыдан келіп жастық шақтың алғашқы махаббаты да оянуы
мүмкін.
Жеткіншектермен жұмыстағы негізгі педагогикалық идея: іс-әрекет
түрлеріндегі жетістікке жағдай жасау,бұл сынып ұжымы алдында өзін-өзі
сенімді ұстауына мүмкіндік береді;құндылықтарын қалыптастыру;мінез-құлқы
мен рухани дамуына қарым-қатынастарын ұлғайтады.
Жеткіншектер тәрбиесі,бірінші кезекте,олардың физиологиялық дамуына
байланысты белгілі бір қиындықтар туғызады,бұл олардың танымдық процесіне
және тәрбиесіне ықпал етеді. Жеткіншектердің физиологиялық даму
ерекшеліктерін және бұл ерекшеліктердің баланың жетілуінде көрініс
табуын,жақсы ортаның,мектеп ұжымындағы достары мен жолдастарының болуын
ескере отырып дұрыс ұйымдастырылған тәрбие арқылы және отбасындағы жағдайы
арқылы жеткіншектің жеке тұлғасын қалыптастыруға педагогикалық басшылықтың
шамасы жетеді.
Демек,осы жастағы оқушылармен жүргізілетін жұмыстың маңызды міндеті
тәрбиешілердің мектептегі және мектептен тыс кездегі балалардың
әрқайсысымен жеке жұмыс жүргізіп,қажетті әдептілікті сақтай
отырып,педагогикалық ұстамдылық пен шыдамдылыққа негізделген қызметтерін
дұрыс ұйымдастыру болып табылады. Жеткіншектер
өмірінде,әсіресе,9сыныпта,яғни,толы қ орта білім алу жолына талдау жасайтын
кезде,олардың бойында әртүрлі мамандықтарға,мектеп пәндерінің ішіндегі
белгілі бір пәнге деген қызығушылығы пайда болады.
Жасөспірім өзін-өзі тану.
Жасөспірім жаста өзін-өзі бағалау бұрын-сонды болмаған мәнге ие. Ол
белгілі бір дәрежеде жалпылық “Мен” бейнесін және т.б. тартымдылықтың
деңгейі сияқты көптеген тұлғалық түзілістердің одан әрі дамуын анықтайды.
Жасөспірім жаста дүниені тану және өзін-өзі тану мәселелерін
қарастыра келе,Н.Мудрик былай деп тұжырымдайды:”...егер адам жас кезінде
талдау және өзін-өзі талдау сияқты дағдыларды игермесе,онда оның кейін
игеріле қоюы қиынырақ. Содан барып ол дүниені және өзін-өзі тануға тым
нашар бағдарланады. Онда дүниенің бейнесі де,өзінің тұлғалы және өзінің
дүниемен өзара қарым-қатынасы жөніндегі түсінігі де қалыптаспайды.”
Қоғамның әрбір мүшесінің өзін-өзі шынайы бағалауы қоғамдық мәні бар
міндет болып табылады. Өйткені, өзін-өзі дұрыс бағаламау салдарынан тек
жеке адам ғана емес,оның айналасындағы басқа адамдар да зардап шегеді. Бұл
жөнінде “өзіндік мүмкіндіктерін жеткілікті дұрыс бағаламаған адам қиын
мақсаттарға жетумен,кедергіні белсенді жеңумен байланысты қуаныштан
айырылады,бере алатын мүмкіндігін қоғамға бере алмайды”-дейді Н.Мудрик.
Өзін-өзі бағалауды тұлғаның әлеуметтік дамуының басты
көрсеткіштерінің бірі деп санаймыз. Өйткені жас ұлғайған сайын әлеуметтік
тұлғаның өзін-өзі бағалауы өзін-өзі танудың басқа да құраушылары сияқты
жылдам орныға бастайды. Нәтижесінде өзін-өзі бағалауы өзін-өзі танудың
басқа да құраушылары сияқты жылдам орныға бастайды. Нәтижесінде өзін-өзі
танудың бүкіл құрылымы орнығады. Бұл өзін-өзі бағалаудың және оның
жекелеген құраушыларының одан әрі дамуы бірқалыпты және үйлесімді болды
дегенді білдірмейді. В.Крубацкий былай деп жазады:”Жасөспірімнің өзін-өзі
тануының елеулі ерекшелігі мынада – ол сөз жоқ өзінің күшті және әлсіз
жақтарын,өзінің артықшылықтары менг кемшіліктерін жақсырақ және тереңірек
бағалауға қабілетті. Мәселе мынада,жасөспірім жаста өзін-өзі танудың
дамуына басқа адамдардың пікірлері ықпал етеді. Жеткіншек (әсіресе кіші
жастағы) өзіне басқалардың көзімен қарайды. Оның өзі жөніндегі
пікрлері,көбінесе,ата-аналарының,мұ ғалімдерінің,жолдастарының сондай
пікірлерін қайталайды. Мұнда оның өзін-өзі бағалауы да біршама шынайы.
Өйткені ол айналасындағылардың шынайы бағасын қайталап тұр. Ал
жасөспірімдікі басқашалау. Жасына қарай онда өзінің әрекетін және іс-
әрекетін,өз тұлғасын өз бетімен талдау және бағалау үрдісі беки түседі.
Сондықтан жасөспірім (тыңдаушы) өзінің жеке ерекшеліктерін және әрекетін
төменгі сынып оқушысына қарағанда жақсырақ талдай алатын болғандықтан өзін
жекелеген жағдайларда бағалауының шынайылығы аздау болады ”.
Өзін-өзі білуі мен өзіне - өзінің қатынасының деңгейлерінің
арасындағы бұл қарама-қайшылық көптеген жасөспірімдерде кейінгі ересек
жаста да жалғасады деуге негіз бар.
Жасөспірім жаста өзін-өзі бағалаудың екінші бір өзіндік белгісіне
В.Крутецкий өзінің болашағына қатысты бағалауын жатқызады. Бұл қағидаға
жасөспірім жастағы өзін-өзі білудің даму үрдісі оның болашаққа
бағытталуымен көрініс табады. Сөйтіп, В.Крутецкий жасөспірім жастың тағы
бір маңызды ерекшелігін атап көрсетеді:”Жасөспірім тұлғаны тұтас,оның
қасиеттерінің бүкіл жиынтығын да бағалай алады. Ал төменгі сынып оқушысы
болса өз тұлғасын жеке әрекеттері,қылықтары немесе әрі кеткенде бұл бағаны
тұлғаға тұтас ауыстыра отырып жеке белгілері мен қасиеттері бойынша
бағалайды” [19, 48).
Жасөспірім жастың өзін-өзі бағалауының бұл ерекшелігі бұл жастағы
“Мен”бейнесінің даму ерекшеліктеріменбайланысты. Өзін-өзі бағалауды И.Кон
осы тұрғыдан қарастырады. Ол былай дейді: “Мен” бейнесі элементтерінің
когнитивтік күрделілігі мен жіктелуі кіші жастан ересек жасқа
біріншіден,елеулі үзіліссіз және дағдарыссыз артады. Ересектер
жасөспірімдерге ,ал жасөспірімдер жеткіншектерге қарағанда өзіндегі
қасиеттерді көбірек ажыратады”.
Жасөспірім жастағы өзін-өзі бағалаудыңерекшеліктерін қарастырғанда
И.Кон бұл жаста “Мен” бейнесінің тізбектілігінің және тұтастығының даму
үрдісі артатындығын,бірақ мұнымен бірге тартымдылық деңгейінің және сыртқы
бағалаудан өзін-өзі бағалауға қайта бағдарланудың қиындықтарының белгісі
кейінгі дамудың көзі болып табылатын өзін-өзі білудің бірқатар ішкі
мазмұндық қайшылықтарын туғызады деп тұжырымдайды.
Жасөспірім санасы мен танымы арқылы өзін-өзі түсінуге,өзінің жеке
мүмкіндіктері мен сапаларын,дағдылары мен іскерліктерін,білімдерін және
оларға қатынасын дұрыс қабылдауды әрі оны бағалауды үйренеді. Бұл кезеңде
өзін-өзі бағалау тез дамиды,өзін-өзі тәрбиелеу дағдылары мен іскерліктері
қалыптасады. Адам,оның білімдері,іскерліктері мен дағдылары бағалау
объектісіне айналады. Нәтижеде жасөспірім адамдарға қатынасындағы жеке
өзінің бағаларындағы қателерді түсіне бастайды. Бұл өзін-өзі бағалаудың
және өзара бағалаудың қалыптасуындағы маңызды сәтті сындық деп атауға
болады.
Сөйтіп жасөспірім мұғалімдердің де,құрдастарының да пенде
екендерін,олардың да кемшіліксіз еместігін түсіне бастайды. Содан соң оның
тіршілігі және басқа адамдармен қарым-қатынасы салмақтанады,ашыла
сөйлейді,өзін еркін ұстап,айналасына сезіктене қарауын және сенімсіздігін
жоғалтады. Адамның жақсы жақтарымен бірге кемшіліктерінің де болатынын
байқайды. Өзінің жеке дара ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін,оқу материалын
жақсырақ біле бастайды. Бұл өз кезегінде әлеуметтену үрдісінің мәні болып
табылатын адамдық өзара қатынас нормалары мен ережелерін жақсырақ тануға
ықпал етеді.
Жасөспірім жаста сыншылдық және өзін-өзі сынау күшейе түседі,өз
бетімен пікір айтып қалыптасады. Олөзін-өзі бағалауына күшті ықпалын
тигізеді.
Ф.Иващенко “Жоғары сынып оқушыларының еңбек оқуындағы өзін-өзі
бағалауының ерекшеліктері” еңбегінде сыншылдықты ақылдың басқа
қасиеттерімен байланыстырады. Байқағыштық,тапқырлық,жаңаны терең сезіну
сияқты қасиеттер қарым-қатынас үрдісінде ғана шыңдала қоймайды,сонымен
бірге заттың іс-әрекет үрдісінде де шыңдалады. Өйткені,барлық бағалық
өлшемдер бағдарламалық материалдарға енген. Сондықтан оның кері ықпал
ететін әсері де болуы мүмкін. Ол ықпал өзін-өзі тәрбиелеудің дамыған
дағдыларынан жалпы ақыл-ой ерекшеліктеріне қарай бағытталады. Сөйтіп,бұл
екі ерекшеліктің ықпалынан оқушылардың (тыңдаушылардың) оқу іс-
әрекетіне,тұтас педагогикалық үрдісінде қатынасы қалыптасады [15, 59).
Қарама-қайшылығы мол,ішкі және сыртқы,тұлғалық және тұлғааралық
түсінушілігі барынша айқын білінген жасөспірім жастағы тұлғаның
қалыптасуындағы қиындықтар әлеуметтік,психологиялық,сондай-ақ эндокриндік
жүйенің өзгеруімен,ағзаның өсуімен тікелей байланысты.
Өзін-өзі бағалау мен басқа адамдардың баға беруінің жасөспірім
кезеңдегі алғашқы кездері: ата-аналардың пікірі,мұғалімдердің
төрелігі,ересек адамдардың айтқандары,мектепте бірге істейтін жолдастарының
көзқарастары және т.б. Мұндай көздер елеулі болып келеді. Бірақ,олар
жүйесіз әрі басқаруға келмейді.
“Адам тұлғасының даму үрдісі бүкіл өмір бойы тоқталмайды. Осыған
сәйкес өзін-өзі бағалау дағдылары бүкіл өмір бойы қалыптасады және дамиды.
Адамның басқа адамдармен қарым-қатынас тәжірибесі неғұрлым көп болса,ол
тұлға ретінде өзі туралы соғұрлым көбірек ақпарат алады,практикада өзі
туралы өз пікірлерін басқалардың пікірлерімен байланыстыруына тура келеді.
Оның өз әрекеттерін,қылығын дұрыс қабылдау және бағалау қабілеті тезірек
және белсендірек дами түседі. Сондай – ақ басқа да адамдармен тұлғалық
саналары дамиды”.
Тұлғаның ішкі ұстанымының құрылымынан біз өзін-өзі бағалаудың
негізгі мазмұндық элементін ажырата аламыз. Өзін-өзі бағалау тұлғаның
тұтастық пен құрылымдық және тікелей білінетін сипаттамасы болып табылады.
Өзін-өзі бағалауда тұлға үшін маңыздысы: шындық пен “Мен” және “Ол”
арасындағы байланыс. Тұлғаның өз “Мен”-іне жақындауы өзін-өзі дұрыс бағалау
қабілеттілігінің дамуы кезінде ғана жүзеге асады.
Ғалымдардың зерттеулеріне сүйенсек,адамның оқыту және тәрбиелеу
үрдісіндегі өзін-өзі бағалауын елемей тастауға болмайды. Біздің
пікірімізше,оны елемеу мынадай теріс құбылыстарға алып барады.
1. Психикалық дамудың тежелуі.
2. Оқытудағы психологиялық және мағыналық кедергілер.
3. Жаман мінездің қалыптасуы.
1.2 Жеке тұлғаның өзіндік ерекшеліктері және оның педагогикалық процесте
ескерілуі
Әрбір оқушының танымдық іс-әрекетінің,әсерленушілігінің,ері к-
жігерінің,мінезінің,жүріс-тұрысының тек өзіне ғана тән сапалық
ерекшеліктері болады. Демек,жеке ерекшелік-бұл,адамның өз басындағы
қасиеттерінің бір-бірімен сәйкестікпен түйісуі,оның басқа адамдардан
өзгешелігі осы қасиеттері арқылы көрініс табады. Әркім өзінің жеке даму
жолын бастан кешіреді,ал ол оның бойына табиғат берген қасиеттерге және
тіршілігінің жағдайына байланысты болады. Мектеп оқушылардың олардың
қабілеттеріне қарай топтарға біріктіруге болады,яғни,типология жүргізуге
болады. модель немесе типтердің көмегімен объектілерді біріктіру. Балалар
типологиясында екі ерекше бағытты атауға болады:
-қыз балалар мен ер балалардың даму ерекшеліктері,
-дарынды балалар мен педагогикалық жағынан қараусыз қалған балалар.
Дарындылық-адамның интеллектуалдық мүмкіндігімен байланысты болатын
қабілеттіліктердің бірлігі,оның іс-қимылының деңгейі мен өзіндік
ерекшелігі.
Психологиялық жағынан және педагогикалық процестің келеңсіз
ықпалынан және педагогикалық пцестің жеткіліксіздігінен рухани көзқарасының
дұрыс қалыптаспағандығы,сезімнің дрменсіздігі,қоғамдық мінез-құлық
дағдысының жоқтығы айқын әрі үнемі байқалып тұруын айтады. Мұндай балаларды
девианттар деп атайды.
Мектеп оқушысының жеке ерекшелігі дегеніміз –оның жас
мөлшеріне,жыныстық және рухани дамуына,жан-жақты тұтас жетілген жеке
тұлғалық қасиетінің қалыптасуына органикалық жағынан байланысты өзіне тән
ерекшелігі. Осыған орай олармен жеке жұмыс жүргізу педагогикалық процестің
маңызды бөлігі болып табылады. Жеке жұмыс- бұл педагогикалық жұмыстағы бос
сөзділікті жеңу және оның алдын ала іс-әрекет ұйымдастыру.
Жеке ерекшеліктерді есепте алу- бұл әрбір жеке тұлғаның
қызығушылығын,бейімділігін,сапасын, қасиетін,талабын және мүмкіншілігін
ескере отырып,өскелең ұрпақтың әлеуметтік қалыптасу процесінде сәтсіздіктер
мен қателіктерді барынша кеміте отырып тәрбиелеуде педагогикалық
құралдардың,әдістемелердің және түрлердің барлығын пайдалану. Мектеп
оқушыларының жеке ерекшеліктерін есепке алуда нерв жүйесінің
қызметі,адамның темпераменті көп жағдайда ескеріле бермейді. Темперамент-
бұл адамның психикалық қызметі мен мінез-құлқының қуатын анықтайтын жеке
ерекшелігі.
Жеке ерекшеліктердіесепке алу маңызды жағдай. Мұғалім бұл мәселеде
шектен шығып кетпеуі керек,яғни,баланың мүмкіншілігін артын бағалауд
да,ескрмеуі де баланыңжеке дамуына зиянын тигізеді.
Міне,осылайша тәрбие беруде де оқытуда да әр балаға жеке қарым-
қатынас жасау маңызды,себебі әр балада оның рухани қажеттілігінің,өзінді
қызығушылығының көрінісі ретіндегі жеке ерекшелігі айқын көрініс береді,ал
ол әр адамның жан-жақты дамуы үшін қоғамның талабы негізінде туындайды.
Жеке қарым-қатынас әр баланың бейімділіктері мен қабілеттерінің ашыла
түсуіне жақсы жағдай жасау үшін аса маңызды сондай-ақ ол оқу
бағдарламасының талаптарын орындаудағы қиыншылықтарды жеңуде де зор рөл
атқарады [15, 69).
Педагогика ғылымында “тәрбие” терминіне әрқашан нақты мән беріліп
келеді. Көптеген жылдар тәрбиеге “тұлғаның дамуын басқару”деген анықтама
берілді,сонымен қатар білім беру және тәрбие ісі тұлғаны дамыту мен
қалыптастырудың құралы ретінде қарастырылады.
Даму дегеніміз,ең алдымен,адам организміндегі физиологиялық және
психологиялық салалық өзгерістер.
“Тұлғаның қалыптасуы” ұғымына балалық қоғамда өздігінен өмір сүруге
қабілеттілігі,өзінің тағдырына өзі иелік ете білуі және өзінің мінез-құлқын
жөңге сала білуі,сондай-ақ қоршаған орта мен өзінің қарым-қатынасын түсіне
білу қабілетін жетілдіру және құндылық атаулыны таңдай алу сияқты дамудың
басты шарттары енеді.
Даму –жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және диалектикалық
үрдісі. Балада туа біткен белгілі түсініктен,сонымен қатар өжет,жұмсақ
немесе байсалды мінез болмайды. Олардың адамгершілік,әуестік,белсенділік
және батылдық сияқты қасиеттері даму үрдісінде қалыптасады. Өйткені,оны
өсіп-жетілуіне белгілі әлеуметтік орта мен тәрбие әсер етеді.
Даму және тәрбие үрдісінде түрлі өзгерістер болып отырады. Баланың
организмі бүкіл өсерінде әртүрлі дене және психикалық өзгерістер арқылы
дамиды. Оларға организмнің өсіп-жетілуі,ақыл-ойының дамуы,мінез-құлқының
қалыптасуы жатады. Осындай өзгерістердің барлығы табиғи және әлеуметтік
ортаның,тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің ықпал етуіне байланысты.
И.П.Павловтың ілімі бойынша,даму-ішкі жүйке жүйесі қызметінің және
сыртқы жағдайлардың өзара әрекеттесуі,айналадағы шындықтың адамға ықпал
етуі.
Дамуға ықпал ететін сыртқы әсерлерге:баланы қоршаған
табиғи,әлеуметтік ортасы,өзгелермен қарым-қатынасы,оларды тәрбиелеу
мақсатында ересектердің жасаған қызметі жатады. Бала сыртқы әсерлерді
бірден қабылдай бермейді,оған өзінің бейімділігін,болмаса қарсылығын
білдіреді,яғни жүйке жүйесінің көмегімен сыртқы әсерлерге іштей елең
етіп,қажетіне қарай жауап береді. Міне,сондықтан да тәрбиенің біртекті
жағдайының өзінде де мектеп қабырғасында салалық қасиеті әртүрлі балалар
дамиды.
Даму үрдісін психикалық,денелік және жалпы деп бөледі. Баланың
интеллектісінде,бейімділігі мен қабілетінде,еркі мен сезімінде,танымында
және мінез-құлқында болатын өзгерістер психикалық дамуға,ал дененің
көлемінің,қимыл-қозғалысының,күші мен қызметінің өсуі денелік дамуға
байланысты. Жалпы дамуға психикалық,денелік дамумен қатар ақыл-
ой,адамгершілік жағынан болатын өзгерістерін жатқызады. Ақыл-ойдағы өзгеріс
баланың өз бетінше іс-әрекетке,ұғымдар мен түсініктерге,түрлі оқиғалар мен
жағдайларға талдау жасауында сәйкес салыстыруының,нақтылауының,жалпылау ынан
және қорытуынан көрінеді. Адамгершілік жағынан болатын өзгеріс-баланың
жақсы мен жаманды ажыратып,оған лайықты жауап беруі,бойындағы имандылық
белгілерін дамытуда.
1.3 Қарым-қатынас – жасөспірімдік кезеңнің негізгі іс-әрекеті.
Жасөспірімдік кезеңнің анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері. Танымдық
аймақ және ақыл-ой ерекшеліктері
Жасөспірім бала мектеп қабырғасында болғандықтан,оларға оқу әлі де
болса негізгі іс-әрекет болып табылады. Алайда ол психологиялық қарым-
қатынас ретінде артқа сырылады. Д.Б.Эльконин бойынша негізгі іс-әрекет-
құрбы-құрдастармен қарым-қатынастар болып табылады. Жасөспірімдік кезеңде
қарым-қатынас өз бетімен өмір сүретін аймақтар тобына апарылады. Бұл
кезеңнің негізгі ерекшелігі – қоғамда өзінің орнын табу,”мәңгілікке ие
болу”-құрбы-құрдастар ортасында өзін табу.Құрбы-құрдастармен қарым-
қатынастар мотивінің динамикасы алуан түрлі: құрбы –құрдастармен бірге
болу,бірлесе әрекет ету 10-11жаста;ұжымда өзінің орнын табу 12-13
жаста;өзіндік ерекшелікті,автономдылыққа деген ұмтылыс 14-15жаста
байқалады.
Дене және физиологиялық даму.
Жасөспірімдік кезеңде организмде түбегейлі өзгеріс болады да ол
биологиялық пісіп жетілумен сипатталады: дене және физиологиялық дамудың
жаңа кезеңі басталады.
Организмнің морфологиялық және физиологиялық қайта құрылуы
эндокринді жүйедегі өзгеріспен сипатталады. Гипофиз гормоны ішкі секреция
бездері мен терінің өсуіне белсенді әсер етеді. Жасөспірім кезеңдегі
секреция осыған байланысты: денесінің секірмелі өсуі (денесіндегі бойдың
өсуі,салмақтың артуы,кеуде қуысы өзгерісі) және жыныстың жетілуі.Қыз
балаларда жыныстың жетілуі 10-12, ұл балаларда – 12-14 жас аралық кезеңінде
болады.
Жас ерекшеліктер кезеңіндегі баланың дамуы өзгереді: денесінің
пропорциясы ересек адамға сәйкестенеді,беті ұзарады,омыртқа жотасының дамуы
дене дамуынан 1 жылға артта қалады. Гормоналды реттеу жасөспірімдердің
жыныстық дамуының негізгі орын алатын ерекшелік. Жасөспірімдік кезеңде
эстроген мен гонадотропин гормондары жыныстық дамуға жауап береді.
Жасөспірімдердің психикалық дамуына гормондардың да әсер ететіні ғылыми
зеттеулермен дәлелденеді. Олар әсіресе,депрессивті,эйфориялық және жыныстық
ынтығу сезімдерін туғызады. Гормоналды өзгерістер қоршаған ортаның әсерін
қабылдау сезімділігіне әсер етеді де соның нәтижесінде психикалық жан
қуаттарының даму бағытына әсер етеді.
Биологиялық өзгерістер түбегейлі болады:
- эндокриндік жүйедегі өзгеріс жасөспірім баланың организіміне
көптеген өзгерістер әкеледі: денедегі секіріс,жыныстың
дамуы,беттің өзгерісі т.б.
- омыртқадағы байланыстар әлі сүйектенген жоқ,майысқақ,сондықтан ол
қисаюы мүмкін;
- бұлшық еттің салмағы өседі,алайда бұлшық еттің тез шаршауы
байқалады. Сондықтан ол ұзақ өзіне күш түсіре алмайды;
- моторлы аппараттың өзгерісі,қимыл-қозғалыс үйлесімінің жоғалуына
әкеледі. Сондықтан жасөспірім өзінің денесін меңгере алмайды;
- балалық кезеңдегі эндокриндік және жүйке жүйесіндегі әрекет тепе-
теңдігі жоғалады да жаңа тепе-теңдік әлі орнамайды. Сондықтан
жасөспірім ашуланшақ,қызба,қозу немесе қозғалыс аппатиясымен
сипатталады. Ақыл ой немесе денедегі шамадан тыс шаршау,жүйке
қозғыштығы,аффект,қорқыныш,алаңдау т.б. сезімдер эндокриндік
өзгерістер жүйке тозуына әкеледі. Бұл ұйқысыздық,тез шаршау,көңіл-
күйдің тез өзгеруінен көрінеді.
Дене өзгерісі жасөспірімді ересек адамға жатқызуына әсер етеді.
Алғашқы махаббат сезімдері пайда болады. Организмнің жедел
өсуі,екінші жыныстық белгілердің дамуы әсерін тигізеді. Қыз баланың өсу
үрдісі 2жылға ертерек және қысқа мерзімде (3-4 жыл),ұл балаларда(4-5жыл)
созылады. Биологиялық пісіп жетілу фазасына қызығушылық фазасы тең келеді.
Бір жағынан бұрын қызықтырған заттарға (мыс,ойыншық) қызығушылығы
төмендейді. Кейде өзгеріс ауысымына ешқандай қызығушылықтың болмауы да
мүмкін.Л.Толстой оны “қызығушылықтың тапшылық кезеңі” деп атады.
Жеткіншек жасқа байланысты жыныс ерекшеліктері және жыныстық мінез-
құлық.
Жер бетіндегі тіршіліктің үздіксіздігі тірі организмдердің
генетикалық бағдарламаға сәйкес ұрпақ жаңғырту қасиетіне негізделген. Соның
нәтижесінде адамзаттың барлық өмір сүрген уақытында өмірден кеткен
ұрпақтардың орнына жаңа ұрпақтар келеді. Мұны адамның саналы түрде жыныс
әрекеттік жүйесі атқарады. Бұл жүйе жасушаларының жетілуі,жыныстық
құштарлық,салт жоралары,жыныстық қатынас,ұрықтану,жүктілік т.б. ұрпақ
тәрбиелеу іспеттес үрдістерімен құралады.Осының бәрі организмнің жыныстық
тіршіліктерінің әркелкі көріністерін қамтитын біртұтас әрекеттік жүйе
арқылы реттеледі. Ұрпақ жаңғыртудың негізін ана-бала әрекеттік жүйесі
құрады. Ұрықтық даму кезеңінің 2-ші айында олар аталық және аналық бездерге
ажыратылады. Атабездің гормондары ұрықтық дамудың 8-ші аптасынан басталады.
Андрогендер нәрестенің гендік бағдарланған жынысына жүзеге асырады.
Нәрестенің 4 және 7 айлығында гипоталамустың қызметі еркектерге тән сергулі
немесе әйелге тән оралымды түріне ауысады. Еркектердің ішкі жыныс мүшелері
құрсақтағы даму кезеңнің 8-10аптасында,ал сыртқы мүшелері 20-шы аптасында
пайда болады. Андрогендер еркек жыныс мүшелерін дамытады,аталық бездердің
ұмаға түсуін қамтамасыз етеді. Олар жеткіншектік шақта ұлдардың жыныстық
дамуына,дене тұлғасы қалыптасуына,анаболик ретінде белок алмасуына,
гемопоэзге, бұлшықеттердің өсуіне әсер етеді. Ұлдардың жыныстық дамуы екі
кезеңнен тұрады: 10-15 жас арасында жыныс мүшелері және қосымша жыныс
белгілері дамиды,ал 15 жастан кейін ұрық дамыту (сперматогенез) кезеңі
басталады. Еркектердің жыныстық жетілуі 14-18 жаста қалыптасады. Аналық
бездерде фоликуланың пайда болуы құрсақтағы дамудың 4-ші айынан байқалады.
Ол үшін гонадотропиннің ықпалы қажет емес. Аналық бездерде стероидты
гормондар сөлінісі құрсақтағы дамудың аяғында басталады. Аналық бездердің
гормондары жыныс мүшелерін және бүйрекүсті безінің эстрогендері атқарады.
Жаңа туылған қыз балалардың қанында алғашқы 5-7 күндей анасының гормондары
болады. Кейін ол жойылып,аналық бездерде фоликулалар саны азаяды. Аналық
бездердің дамуына 3 кезеңге бөледі: алғашқы 6-7 жаста бейтараптық,8 жастан
бірінші етеккірі байқалғанша –балаңдық (препубертаттық) және одан кейінгі
жыныстық кемелденуге дейін –балиғаттық (пубертаттық). Балаңдық кезеңде
эстогендер сөлінісі және олардың қалдықтарын несіппен шығарылуы
(экскрециясы) көбейеді. Қосымша жыныстық белгілер пайда болады. Әдетте,10
жастан бастап сүт бездері өседі (телархе),ал 12 жастан (9-14 жастар
арасында) жыныс жамылғылары шығады (пубархе). Дене тұлғасының өсуі
жеделдейді,әйелге тән кескін пайда болады. Әйелдердің ұрпақ жаңғырту
қабілеті 13-15 жаста қалыптасып бітеді. Балиғаттық кезең қыз балалардың
бірінші етеккірі келумен сипатталады (менархе). Орталық географиялық
ендікте көбінесе 12-13 жаста байқалады. Алғашқы 1-2 жылда етеккір оралымы
ановуляциялы (жұмыртқа жасушасы шықпастан,сары дене түзілместен)болуы
ықтимал. Осы кезеңнен бастап аналық бездердің эстроген сөлінісі күшейеді.
Сөйтіп бозбалалық кезеңде (17-18 жаста)қыздардың жыныс гормондардың
сөлінісі ересек әйелдерге сәйкес келеді. Жыныстық жетілудің аяқталуы
–жыныстық кемелдену организмнің өсуі аяқталған кезеңде (әйелдерге 21-23
жас,еркектерде 23-25 жас) туады. Сондықтан жыныстық мәселелер балалар
өміріндегі төтенше маңызды мәселе. Ұлдар мен қыз балалардың,жігіттер мен
қыздардың жыныстық тәрбиесі жас кезендеріне сәйкестеліп,дұрыс,жүйелі және
мұқият жүргізілуі тиіс. Адамның жыныскерлігі санаға бағынады және
әлеуметтік мінездердің бір түрі болып табылады. Әрбір жынысқа тән
қасиеттерді биологиялық және әлеуметтік себептер мен қатар психологиялық
түрткілер жасайды. Жыныскерлік психика даму барысында бірнеше кезеңнен
өтеді. Осы кезеңдерде адамның жыныстық қасиеттері: 1)жыныстық сана
сезім;2)жыныстық мәнді қылықтар;3)жыныстық бағдарланыс қалыптасады. Бұл
кезеңдер жеке даму –онтогенез кезеңдеріне сай келеді. Туылғанға дейінгі
кезеңде жыныс мүшелері,бездері оларға жауапты мидың құрылымдары жетіледі.
Құрсақтағы дамудың 6-32 аптасы аумалы немесе дағдарыс кезеңі деп аталады.
Бейтарап кезеңде (1-7жас) жыныстық сана сезім: өзінің қандай жынысқа тән
екенін түсіну,жынысбелгілеріне қызығып қарау,олармен танысу байқалады.
Мұның аумалы сәті 2-4 жаста кездеседі. Жеткіншектік кезеңде (7-13 жас)
жыныстық мәнді ойындар;қылықтар жасалады. Оның дағдарыс кезеңі 7-8 жаста
байқалады. Балиғаттық кезең (12-18 жас) жыныстық жетілудің бағдарламасын
қалыптастыртады. Мұның бірінші сатысында құрғақ ғашықтық пен құштарлық
(шексіз қадірлеу,жағыну,сырттай сүю,армандау және қиял) байқалады. Екінші
сатысында эротикалық құштарлық (еркелету,ойнату,аялау)қалыптасады. Ал
үшінші сатысында жыныстық қиялдар орын алады. Бұл кезеңде аумалы жағдай 12-
15 жаста болады. Өтпелі жыныскерлік (16-26жас) кезеңінде жыныстық құштарлық
аяқталып,тұрақты жыныстық өмір басталады. Оның тоқырауы және қол арамдау
(мастурбация) кездері араласа кездеседі. Өтпелі кезеңнің аумалы кезеңдері
16-24 жаста байқалады. Кемел жыныскерлік кезең 26-55 жас-психесексуалды
даму аяқталған және тұрақталған кезең. Әйелдерде өмір бойы аналық инстинкт
басқа жыныстық құштарлықтардан басым болады. Жыныс мүшелері аталық және
аналық жыныс мүшесі болып екіге бөлінеді. Кейде екі жыныс мүшесінің бір
кісіде болуы да мүмкін,ондай адам қызтеке (гермафродитизм) деп аталады.
Еркектің жыныс мүшелері ішкі және сыртқы мүше болып екіге бөлінеді. Ішкі
жыныс мүшелеріне: ен,ен қосымшасы немесе сағағы,ұрық шығаратын және ұрық
шашатын жолдары,шәует қуықшасы,қуықалды безі,ал сыртқы жыныс мүшесіне: ұма
және еркектің жыныс мүшесі жатады. Ен-ұма ішінде орналасатын жыныс безі.
Оның пішіні – сопақша,ұзындығы -4,5см,ені-3см,қалыңдығы -2см,салмағы15-
30грамм . Ен аралас бездерге жатады,өйткені онда негізінен ұрық жетіледі
және ішкі бездер тәріздес гормон бөледі. Еннің шеткі және ортаңғы
беттері,алдыңғы,артқы екі жиегі,жоғары ұшы және төменгі ұшы болады. Ен
сағасы-еннің артқы жиегіне созыла орналасқан жұп без. Оның жуан ұшы-
басы,ортасында-денесі,ал сүйірленген екінші ұшы-құйрығы деп аталады. Ұрықты
әкететін жол-ен сағасынан шәует қуығына дейін созылатын жұп түтік. Оның
ұзындығы -4045см,ені-2,5мм,қабырғасы кілегейлі,бұлшықетті және бірікпе
қабаттардан түзіледі. Шәует қуығы-ұрық әкелетін жолдың шетіндегі қуық
артына иілген қапшық түтік. Шәует қуығы иілген күйінде 4-5 см жазған кезде
12 сантиметрге жететін мүше. Қуықалды бөз – бұлшықетті тақ бездерден
түзілген мүше. Оның көлденең қимасы-4см,ұзына бойы-3см,қалыңдығы
-2см,салмағы-2025г. Үрпі (немесе бадана) безі үрпінің немесе зәр шығаратын
түтік буылтығының үстінде орналасатын бульбоуретральды без. Еркектердің
сыртқы жыныс мүшелері: ұма-өзара қатынаспайтын,ортасы пердемен бөлінген
бұлшықетті тері қалта тәрізді мүше. Ұма еркек жыныс мүшесінің түбінде төмен
салбырап орналасады. Еркектің аталық жыныс мүшесі зәрді қуықтан сыртқа
шығару және аталық ұрықты аналық жыныс жолына енгізу қызметін атқарады.
Үрпінемесе зәр(несеп) шығаратын жол-қуықалды безін,несеп-жыныс
көкетін,кеуекті денені қамтитын,ұзындығы 18см түтік. Ұрық бауы ең алғашқы
эмбриондық кезеңде құрсақ қуысында болады да кейін жетілуіне байланысты шат
түтігінен сыртқа шығып,ұманың ішіне келеді,оның ұзындығы -15-20м. Аналық
жыныс мүшелері де орналасуына қарай ішкі және сыртқы мүшелер болып
бөлінеді. Оның ішкі мүшелеріне аналық жыныс бездері,оның сағағы,жатыр
түтіктері,жатыр,қынап,ал сыртқы мүшелеріне әйелдің бәтек аймағы,клитор және
қызыдеқ пердесі жатады. Аналық жыныс безі – аналықбез-пішіні
жалпақ,сопақ,ұзындығы-2,5см,ені-1,5 см,қалыңдығы-1см,салмағы-5-8г жұп мүше.
Аналықбез сағағы –аналықбездің сыртында шат жағына таман,жатыртүтігі мен
шажырқай жапырақшасының арасында орналасады. Жатыр немесе жатын – алмұрт
пішінді,бұлшықетті,қуыс,тақ мүше. Жатырдың ұзындығы – 7-9см,түбінің кеңдігі
-4-5см,салмағы-30-100г.Қынап-сыңар, қуыс мүше,ол алдынан артына қарай
қысыңқы,ұзындығы-8-10см шамасындағы түтік. Әйел бәтегінің аймағы қасаға
томпағын,сыртқы жынысы мүшелерінен бәтектің үлкен және кіші
ернеулерін,сондай-ақ қынаптың кіреберісін,клиторды және жұқа пердені
қамтиды. Клитор немесе шошақай еркектің жыныс мүшесіндегі кеуекті дене
тәрізді болып келеді,оның екі кеуекті денесі болады.
Когнитивті аймақтың дамуы.
Қиял және шығармашылық.
Баланың ойыны жасөспірімдік кезеңде қиялға айналады. Бұл
жасөспірімдердің жаңа қажеттілігі. Жасөспірімдік кезеңде бала математикалық
белгілерді ойша жоспарлап,оның мазмұны мен әрекетін қоса алады,яғни
жасөспірімдер екі жоғарғы функциялар:қиял мен ойлауды біріктіре алады,
Л.С.Выготский атап көрсеткендей,бұл кезеңдегі балалардың ойыны фантазияға
айналады да кейде ол шындыққа да сәйкес келмеуі мүмкін. Жасөспірім өзінің
ішкі жан дүниесінде өмірдің объективтілігін ойша қиялдап,адамдармен қарым-
қатынас арасында көрсетеді. Өмірдің шындығын қиялдау субъективті болады.
Қиялдың теориялық ойлаумен байланыстылығы жасөспірімдердің шығармашылығының
дамуына әсерін тигізеді. Кіші мектеп жасындағы балалардың қиялына қарағанда
жасөспірім шығармашылық сипатта болады. Ол жасөспірімнің жаңа қажеттілігі-
махаббат идеалын құруға байланысты. Шығармашылық күнделік жүргізу,өлең
шығару т.б. болып бөлінеді. Осы екі ағым біріккен кезде жасөспірім өзінің
өмірлік бағытын тапқан болып есептеледі де,ол болашақта өзінің қиялын
жүзеге асырады. Бақытты жасөспірім қиялдамайды,өзіне-өзі қанағаттанбаған
бала қиялдайды. Қиял жеке тұлғаны қанағаттандыру қызметін атқарады. Кіші
мектеп жасындағы балалар өздерінің ойын жасырмаса,жасөспірімдер өздерінің
қиялын жасырады. Жалпы,жасөспірімдер қиялы танымдық әрекетке,эмоционалды –
ерік аймағына және жеке тұлғаның дамуына да көп септігін тигізеді.
Ойлаудың дамуы.
Бұл кезеңде жасөспірімдерде продуктивтіліктің төмендеуі байқалады.
Регресс әсіресе шығармашылық тапсырманы (мыс,шығарма жазу) орындау кезеңде
байқалады. Жасөспірім тапсырманы механикалық тұрғыда орындайды. Бұл танып
білуде көрнекіліктен дедукцияға көшуге байланысты. Яғни интеллекттуалды
дамудың жоғарғы сатысында көшеді. Ш.Пиаже бойынша,бұл ақыл-ой дамуының
төртінші,қорытынды кезеңі. Бұл интеллектінің сандық мінездемесі емес
сапаның мінездемесі. Ол ойлаудың жаңа механизіміне әкеледі.
Ойлау деңгейінің интеллектуалды,психикалық функцияларға әсері:
-сөйлеу бақыланып,басқарыла бастайды; (жасөспірім әдемі,дұрыс
сөйлеуге тырысады)
-логикалық ұйымдасқан материалға ұзақ уақыт зейінін ұйымдастыра алу
іскерлігі қалыптасады;
-қабылдау интеллектуализациясы жүзеге асады. Маңызды хабарламаны
ақыл-ой әрекеті арқылы алады;
-ес интеллектуализация бағытында дамиды;
-материалдың мазмұнын талдау негізгі болады.
Интеллектуализация әсерінен жеке тұлға жан-жақты дамиды. Танып
білудің индивидуалды стилі қалыптасады. Ойлаудың конвергентті стилі-
авторитарлы пікір ұстану,қарапайым меңгерген білім мен дағдыларды қайталау
біртекті проблеманы шешуге бағдарлану. Дивергентті ойлау-бір сұрақтың
бірнеше дұрыс,бір-біріне тең келетін көптеген жауаптардың болуы.
Ес.
Жасөспірімдер өздерінің ырықты еске сақтауды меңгере алады. Еске
сақтау 13 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 бет
І. ЖАСӨСПІРІМДІК КЕЗЕҢ
1.1 Жасөспірімдік кезеңнің зерттелу тарихы. Жасөспірімдік кезеңге
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 бет
1.2 Жеке тұлғаның өзіндік ерекшеліктері және оның педагогикалық процесте
ескерілуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .20 бет
1.3 Қарым-қатынас – жасөспірімдік кезеңнің негізгі іс-әрекеті.
Жасөспірімдік кезеңнің анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері. Танымдық
аймақ және ақыл-ой ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .24
бет
І.ЗЕЙІН ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-бет
1.1.Зейіннің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .20-бет
1.2 Зейіннің негізгі қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39-бет
І.ЗЕЙІН ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-бет
1.1.Зейіннің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .20-бет
1.2 Зейіннің негізгі қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39-бет
ІІ. ЖАСӨСПІРІМ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Жасөспірім кезеңніндегі дағдарыс және жыныстық жетілуі ... ... .35 бет
2. Оқу іс-әрекетінің объектісі –
жасөспірім ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...52 бет
3. Жасөспірімдерді жаңа жағдайда оқытып тәрбиелеудің психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56 бет
ІІІ. ЖАСӨСПІРІМ ОҚУШЫ ТҰЛҒАСЫН ДАМЫТУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫСТАР
3.1 Жасөспірімнің өзін-өзі бағалауын зерттеу
әдістемесі ... ... ... ... ... ..59 бет
3.2 Жасөспірімнің өзін-өзі бағалауын зерттеу әдістемесінің
қортындысы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 61 бет
3.3 Жасөспірім оқушы тұлғасын қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... .62
бет
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .63 бет
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65 бет
Кіріспе
Тақырыбымыздың актуальдығы қазіргі уақытта оқу – тәрбиелік процестерде
белгілі – бір мектеп жасындағы балалардың психикалық дамуының ерекшеліктері
мен заңдылықтарын бейнелейтін тұжырымдамаларды пайдаланудан туындайды.
Еңбегіміздің зерттеу обьектісі оқушы, оқушының жеке тұлғасын жан- жақты
дамыту және оған тұтастық жағынан қарау,мектеп оқушының тиімді даму
мәселелердің шешудің жаңа көрсеткіштері мен өлшемдерін ашып көрсетеді.
Мақсаты:
- Жасөспірім тұлғасының дамуы кезіндегі бала психологиясындағы
өзгерістерге мән беріп,психодиагностикалық әдістемелер жүргізіп,
дер кезінде кеңес беру;
- Психологиялық-әлеуметтік жаттықтыруларды (тренингтер) пайдалана
отырып,түзету жаттығулары арқылы дер кезінде көмек беру,яғни
оқушының жан-жақты дамуына ықпал ету.
- Жасөспірімдердің жүріс-тұрысындағы сенімсіздіктер мен
қолайсыздықтарды жою үшін,жасөспірім оқушыларды дене тәрбиесімен
және дене еңбегіне тәрбиелей отырып оқыту.
- Жасөспірім оқушының мінез-құлық ауытқушылығының алдын алып,олармен
түзету жұмыстарын жүргізу үшін оның пайда болу себептерін
анықтап,педагогикалық құралдарды,әдістемелердің барлығын
пайдалану.
Міндеті:
- Жасөспірім дүниетанымын дамыту үшін күнделікті сабақты дұрыс
ұйымдастырып,сабақ мақсатын дұрыс қойып,осы мақсатқа жетуге тырысу
қажет.
- Жасөспірімдердің психологиялық ауытқушылықтардың алдын алу үшін
мектептерде жасөспірімдерге,ата-аналарға арналған психологиялық
дәрістер оқылуы керек;
- Жасөспірім оқушылардың өзін қоршаған ортаны танып білуіне,ұшқыр
қиялы мен нәзік сезімдерінің дамуына,ғибрат пен саналыққа,биік
адамгершілік сезімдерге,сөз әсемдігін сезінуге,психологиялық-
әлеуметтік жаттықтыруларды орындау;
Жету жолдары.
А)Теориялық материалдарды салыстырмалы ретке келтіру.
Б)Сабақта жасөспірім психологиясын және жас ерекшелігін
ескеріп,оқушылардың темпераментін,қабілетін,сабақты меңгеруін зерттеу.
В)Білім беру процесіндегі оқушылардың дамуына әсер ететін факторларды
анықтау.
Г)Оқу процесіндегі жұмыстардың нәтижесінде практикалық және теориялық
оқу-тәрбие жұмыстарындағы орындарын анықтау.
Зерттеудің әдістері: жұмысымыз бойынша ғылыми-әдістемелік,
психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге теориялық талдау жасау;
нәтижелерді салыстыру, сауалнама және әңгімелесу, педагогикалық бақылау,
жүргізілген іс-тәжірибелерді сараптау, эксперимент нәтижесіне баға беру.
Зерттеу көздері мен теориялық негіздері: тақырыбымызға байланысты
философиялық, педагогикалық, психологиялық ой-пікірлер, Қазақстан
Конституциясы, заңдары мен Білім және ғылым министрлігінің тұжырымдамалары,
қаулы-қарарлары, оқу бағдарламалары, оқулықтар мен қосымша оқу құралдары,
оқу-әдістемелік іс-тәжірибелер (С.Л.Рубинштейннің, А.Н.Леонтьевтің,
Л.С.Выготскийдің Д.Б.Элькониннің, Л.В.Занковтың, А.Л.Венгердің
жасөспірімдік шаққа байланысты жазылған ғылыми-практикалық еңбектері )
Зерттеу кезеңдері: Зерттеу негізінен 3 кезеңде бірізділікпен
жүргізілді.
1-кезеңде: 2007 жылдың мамыр айында зерттеу тақырыбы алынып, осы
тақырып бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық, оқу-әдістемелік
әдебиеттерге талдау жасалынып, теориялық негіздері анықталды.
2-кезеңде: 2007 жылдың қараша айында жасөспірім оқушы тұлғасының даму
ерекшеліктері мен оны қалыптастырудың тиімді жолдарын анықтауға әдістеме
дайындап, жүргізу, нәтижесін өңдеу.
3-кезеңде: Наурыз, сәуір, мамыр айларында жасөспірім оқушы тұлғасының
даму ерекшеліктері мен оны қалыптастыруға байланысты жүргізілген жұмыстарды
талдап, қорытындылап, алдын-ала қорғауға дайындалып, қорғауға шығу.
Дипломдық жұмыстың практикалық базасы: жалпы білім беретін №4 профильді
орта мектебі.
Зерттеу жұмысының маңыздылығы: жалпы білім беретін мекеме психологтары
мен ата-аналарға әдістемелік көмек бола алатындығында.
Дипломдық жұмыс көлемі мен структуралық құрылымы : кіріспеден, 3
негізгі бөлімнен және қортынды мен әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан
тұратын, 67 беттік жұмысты қамтиды.
І. ЖАСӨСПІРІМДІК КЕЗЕҢ
1.1 Жасөспірімдік кезеңнің зерттелу тарихы. Жасөспірімдік кезеңге
сипаттама
Жасөспірімдік кезең өтпелі,сыни,қиын,өзгерілу,жыныстық жетілу деп
сипатталады. Л.С.Выготский жетілудің үш көзқарасын қарастырады:
органикалық,жыныстық даму кезеңдері бір-біріне сәйкес келеді. Ол шамамен
шимпанзенің 5 жасында болатын өзгерістер. Осы кезде адам тектес
маймылдарда балалық аяқталады. Адамның да жыныстық және әлеуметтік даму
деңгейлері бір-біріне сәйкес келген қоғам болған.Қазіргі кездегі балаларда
даму сызықтары бір-біріне сәйкес келмейді. Алдымен жыныстық даму,содан
кейін органикалық жетілу біраз уақыттан кейін әлеуметтік жетілу қазіргі
кезенде белең алып отыр. Осы әртүрлілік жасөспірімдік кезең арасындағы
алшақтығы тудырады. Француз этнографы,тарихшысы Ф.Ариес жасөспірімдік
кезеңнің пайда болуын 19ғ. Деп есептейді.Осы кезенде ата-аналар өздерінің
балаларының дамуын тұрмыс құрғанға дейін бақылау арқасында пайда болды.
Л.С.Выготский жасөспірімдік кезеңнің дамуы тарихи сипатта деп есептеді.
П.П.Блонский сияқты ол да жасөспірімдік кезеңнің дамуы,ұзақтығы қоғам
дамуына байланысты.Л.С.Выготский көзқарасына сүйенсек,ол жабайы адамдардағы
ең тұрақсыз,өзгермелі қоғам дамуы жағымсыз болған жағдайда,тіпті
қысқаруымен де сиптталуы мүмкін деді. Россияда 20-30 жылдары осы кезеңге
байланысты көптеген материалдар жинақталып,талданды.
Н.А.Рыбников,В.Е.Смирнов,И.А.Арямов а т.б. еңбектерінде көптеген қызықты
деректер жинақталды. Осы еңбектерді қорытындылай келе,Л.С.Выготский
жасөспірімдік кезеңдегі қажеттіліктер мен қызығулар оның әлеуметтік-таптық
ерекшеліктеріне байланысты 20ғ.екінші жартысында француз психологы Б.Заззо
зерттеулері жасөспірімдік кезеңді 14 жасқа және жыныстық жетілуіне
байланысты көрсетті. Н.Н.Толстых,Л.И.Божович,Н.И.Крылов еңбектері де осы
кезең ерекшелігін зерттеуге арналды. Әр кезеңдегі зерттеулерден шығатын
қорытынды: жасөспірімдік кезеңнің тұрақты шекарасының болмауы оның дамуы
тарихи және әлеуметтік дамуға байланыстылығын тағы да бір дәлелдеді. 1904
жылы Ст.Холдың Подростничество деген екі томдық монографиясы жарық көрді.
Оны жасөспірімдік кезеңді зерттеуші психологияның атасы деп
есептейді.Себебі ол алғаш рет осы кезеңнің негізгі ерекшелігі мен
құбылыстың дамуын,осы жасқа байланысты пайда болатын проблемаларды дұрыс
шешіп,оны ашып көрсеткен.1924 жылы Э.Шпрангердің Психология юношеского
возраста еңбегі де жасөспірімдік кезеңнің мәдени-психологиялық
тұжырымдамасын жасады. Э.Шпрангердің айтуынша,бұл кезеңді сипаттай
отыра,Э.Шпрангер дамудың үш типін атайды. Бірінші тип: жасөспірімдік
сыни,бұрқ етіп көрінеді де жасөспірімдік кезең екінші рет туылғандай бұрқ
ете қалады да қорытындысында жаңа Мен деген түсінік пайда болады. Екінші
тип: жасөспірім болашақ өмірге қалыпты,бірте-бірте қоғам түсініктерін
меңгереді де ересек адамдар өміріне қалыптаса бастайды. Үшінші тип:
жасөспірім өзінің ішкі қобалжуы мен дағдарысты ерік күш-жігері арқасында
өзінің бойында тәрбиелейді де белсенділік пен саналылық танытады да,қоғам
талабын дұрыс орындайды.Э.Шпрангердің айтуынша,бұл кезеңнің жаңа құрылымы-
Менің ашылуы,рефлексияның пайда болуы мен өзінің индивидуалдылығын
анықтауы.Э.Шпрангер осы жастағы алғашқы махаббат сезімінің ерекшелігіне де
назар аударды. Ш.Бюлер еңбектерінде пубертанттық кезеңнің биологиялық
сипаттары ашылады. Оның зеттеулерінде жасөспірімдік кезең-пубертанттық
түсініктермен анықталады. Пубертанттық кезең-жыныстық жетілумен
сипатталады.Ш.Бюлер еңбектерінде пубертантқа дейінгі кезеңді балалық кезең
десе,қорытынды кезеңді-жасөспірімдік деп атайды. Ұл балаларды
пубертанттылық 14-16 жаста болса,қыз балаларда 13-15 жасты қамтиды. Ж.Пиаже
11-12 мен 14-15 жас аралықта соңғы фундаменталды децентрация жүзеге
асады.Ж.Пиаженің есептеуінше,бұл кезеңде бала жеке тұлға түрінде
қалыптасады да өзінің өмірлік бағдарламасын жасайды.Жасөспірім қоршаған
ортаға өзінің көзқарасын анықтап,оны өзгертуге бола алатындай жағдайларды
қарастыра бастайды. Өзінің өмірлік бағдарламасын жүзеге асыру үшін онда
гипотетико-дедуктивті яғни формалды ойлаудың дамуы жүзеге асады. Осындай
бағдарламалармен жасөспірімдер ересек адамдардың қоғамына аяқ басады.
Қоғам тарапынан кездескен қиыншылықтар мен қарама-қайшылықтар
жасөспірімдерді әлеуметтенуге итермелейді [15, 25).
Л.С.Выготский,Д.Б.Эльконин,Л.И.Божо вич т.б. ғалымдардың еңбектерінде
жасөспірімдік кезеңді қарастыру ерекшеліктері.
Жасөспірімдік кезеңдерді европа,америка ғалымдарының дамуындағы
негізгі түйін-осы кезеңді биологиялық тұрғыдан қарастыру болса
Л.С.Выготский мектебі бұл кезеңді мәдени-тарихи тұжырымдамада көрсетілген
ерекшелікпен қарастырады. Л.С.Выготский жасөспірім өзінің дамуын
жүйесіз,автоматты,аяқ асты емес тұлғаның өзінің бағытталған қызығушылығы
мен елігуіне байланысты дейді.Жасөспірім кезеңде Л.С.Выготский ескі
қызығушылықтар мен елігу сезімдері биологиялық негізде өшіп,сөнеді де
қызығушылықтар дамиды.Егер жасөспірімдік кезеңнің алғашқы қызығушылықтың
даму сатысы романтикалық қатынастар болса,аяқталуы реалистік,практикалық
таңдалған қызығушылықтармен аяқталады. Бұл қызығушылықтар жасөспірімнің
өмірлік позициясына байланысты. Л.С.Выготский жасөспірімнің көптеген
доминантты қызығушылықтарын атады. Олар: эгоцентрлік доминанта-
жасөспірімнің өзінің тұлғасына қызығушылықтар;”ерік-күш доминанты”-
жасөспірімнің қарама-қайшылыққа деген тартылыс,кейде ол авторитарлы
тәрбиеге деген қарсылық көрсету немесе қыңырлық көрсету.Л.С.Выготский
Ж.Пиаже сияқты жасөспірімдік кезеңде олардың ойлауына да назар аударды. Сол
сияқты жасөспірімдік кезеңде тағы да бір екі жаңа психологиялық құрылымға
басты назар аударды.-рефлекция мен соның негізінде қалыптасатын өзіндік
сананың дамуы.Д.Б.Эльконин тұжырымдамасына жасөспірімдік кезең алдындағы
кезеңде болған жаңа психолоиялық құрылым негізінде қарастырады.
Д.Б.Эльконин жасөспірімдік кезеңнің даму ерекшелігінің келесі белгілерден
анықтайды:
-Ересектермен қарым-қатынаста қайтадан қарама-қайшылықтар пайда
болады: негативизм, қыңырлық, бағаға деген немқұрайлық, мектептен, үйден
безіну т.б.
-Балалар топтарының құрылуы (өзін түсінетін досты іздеу т.б.)
-Бала күнделік жүргізуді бастайды. Бұл күнделіктерде бала өзінің
ойын еркін,тәуелсіз түрде ішкі сезімдерін ашып көрсетеді.
Аталған ерекшеліктерді көптеген зерттеушілер жыныстық дамуға
негіздесе,Д.Б.Эльконин өзгерістердің дамуын психологиялық тұрғыда соның
ішінде оқу әрекетінің дамуына байланысты деді. Осы ерекшеліктер
жасөспірімнің жыныстық дамуына әсерін тигізеді де интимдік пайда болады деп
қарастырады. Жасөспірім өзін ересектер қатарына жатқызады да өзін бала
ретінде қабылдамауды талап етсе де әлі жасөспірімде нақты,шынайы ересектік
сезім толығымен қалыптасқан жоқ. Ересектік сезімдер Т.В.Драгунова
зерттеулерінде аталады.Олар алуан түрлі:
Ересектердің сыртқы белгілеріне еліктеу-темекі тарту,арақ-шарапқа
деген қызығушылық,ересек адамның киіміне деген еліктеу т.б. Ересектердің
бұндай түрлеріне еліктеу өте жеңіл,әрі қауіпті болып табылады. Танымдық
қызығушылықтар деңгейі төмендейді де жеңіл өмірге деген құндылықтар
қалыптасады.
Жасөспірім-ұлдардың нағыз ересек сапасына теңелуі –ерік күштің
шыңалуы,төзімділік,достыққа деген адалдық т.б. Өзін-өзі тәрбиелеудің құралы-
спортпен айналысу болады.
Әлеуметтік есею-жасөспірімнің ересек адамдармен кез-келген іс-
әрекетте бірлесуінен көрінеді. Бұндай әрекеттерде жасөспірім ересек адамның
көмекшісі рөлін атқарады. Жақын адамға деген қамқорлық өмірдің негізгі
құндылықтарының бірі болып табылады,. Псыихологтардың
айтуынша,жасөспірімдік кезенде ересек адамдардың өміріне араласуға ең
қолайлы жағдай деп есептейді.
Интеллектуалды есею жасөспірімнің кез-келген істі шынайы меңгеруге
деген тырысушылығынан көрінеді. Жасөспірімде танымдық қызығушылықтың
дамуына әсерін тигізеді.Жасөспірімнің білім қоры өз бетімен материалдарды
меңгеру нәтижесі. Оқу және тұлғаның маңызды дамуы болады да өз бетімен
білімді жетілдіру негізгі іс-әрекетке айналады. Л.И.Божович
жасөспірімдерді баланың өзбеттілік позицияның қалыптасуы дейді. Мотивация
саласында түбегейлі өзгерістер байқалады. Бұл кезеңнің жаңа психологиялық
құрылымы-мотивациялық аймақтағы өзгерістер. Мотивациялық аймақ
адамгершілікпен тығыз байланысты. Жасөспірімде адамгершілік үлгі өзіне
мәнді болатын жағдаяттарда реалды әрекеттер жасау негізінде қалыптасады.
Алайда адамгершілік үлгілерді меңгеру үнемі жағымды өтпейді. Жасөспірім
белгілі бір әрекеттер жасау барысында,өзінің әрекеттерін негізге алады да
қоғамның қорытындыланған адамгершілік нормаларын қабылдамайды. Бұл үрдістер
терең болғандықтан кейде ересек адамдар мен ұстаздар адамгершілік
аймағындағы өзгерістерді байқамай қалуы мүмкін. Сондықтан жасөспірімнің әлі
адамгершілік нормалары тұрақсыз болғандықтан осы кезеңге әсіресе назар
аудару керек. Адамгершілік сенімдер осы өтпелі кезеңде
дамып,қалыптасады.Л.И.Божович зерттеуінше,баланың өмірлік тәжірибесі
қортындыланған кейін баланың спецификалық тәртіп мотивіне айналады [23,
38).
Жасөспірімдік кезең (10-11 мен 14-15ж)аралықты қамтиды.
Жасөспірімдік кезеңнің негізгі ерекшеліктері:
-әлеуметтік статустың балалықтан айырмашылығы жоқ;
-психологиялық статус қарама-қайшы: оларда даму темпі мен денгейде
максималды диспропорция тән;
-ересектік сезім жаңа тартымдылық деңгейін анықтайды.
Жасөспірімдік кезең онтогенез кезеңі. Санада түбегейлі өзгеріс
байқалады. Бұл адамдардың дамуы мен жыныстық пісіп жетілу үрдісімен
анықталады. Бұл факт жасөспірімдердің психофизиологиялық ерекшеліктеріне
әсер етеді.
Кезең ерекшеліктері:
-ересек адамның әлеміне енуге ұмтылу;
-ересек адам әлемінің тәртіп нормалары мен құндылықтарына
бағдарлану;
-өзі туралы уақытша көзқарас қалыптастыру.
Жасөспірімдік кезең барлық қоғамда байқалмайды.ол қоғамның жоғары
дамуында көрінеді. Индустриалды даму балаларды қоғамдық және кәсіби оқытуға
көп уақытты бөлуді талап етеді де жасөспірімдік кезең аймағы кеңейеді.
Негізгі іс-әрекет құрдастармен интимдік тұлғалық қарым-
қатынас.Жасөспірімдік кезеңде топтар құрыла бастайды. Алдымен бір жынысты
болса,кейін олар үлкен топтарға айнала бастайды. Одан кейінірек топ
жұптарға бөлінеді. Референтті топтың құндылықтарын да пікірлерінде
жасөспірім өзінікі деп қабылдайды. Оның санасында ол ересек адам қоғамына
қарсы оппозиция құрайды. Ересектердің жасөспірімдерге әсері болмайды да
қарым-қатынас шектеулі болады. Балалардың құндылықтары ересек адамдардың
құндылықтарымен қатар байланысқан. Жасөспірім топтың негізгі мінездемесі –
жоғарғы конформдылық. Топ басшысы мен мүшелерінің пікіріне сын көзбен
қарамайды. Диффузды Мен,”Біз” дегенмен сипатталады да басқа бөтен
саналмайды [32, 95).
Педагогикалық тәжірибеде баланың жан-жақты дамуы мен мінез-құлқы
жағынан қалыптасуының жеткіншек шағы 10-15 жас ең қиын кез болып
есептелді. Балалардың тәртібі нашарлап,сабаққа үлгерімі төмендейді,қыздар
мен ұлдар арасындағы қарым-қатынас та қалыпты болады.
Жеткіншектердің мінезіндегі мұндай қылықтардың негізі осы жастағы
соматикалық және психикалық дамыда жатыр.Бұл кезде баланың бойы тез өседі.
Жеткіншек шақтағы бойдың өсуі бұрынғыға қарағанда бір жылда екі есе
шапшандықпен өсетін болады. Баланың бойының шапшаң өсуіне әртүрлі жағдайлар
әсер ететін осы жағдайлардың өзінде де белгілі заңдылықтар
болады,мысалы,баланың аяғы кеудесіне қарағанда жылдам өседі де ерекше ұзын
сияқты болып көрінеді. Бала денесінің өсуіндегі осындай әркелкілік дененің
басқа мүшелері мен органдарына да көрініс береді,мысалы сүйек етке
қарағанда тез өседі. Сүйектің өте тез өсуі кейде жанға батарлықтай
ауыратыны байқалады,денесі құрысып,қатты мазасызданып,баланың берекесі
кетеді. Соның әсерімен баланың мінезінде ашушаңдық,қызбалық пайда болады.
Жүректің көлемінің өсуі бойдың өсуін жете алмайды,сондықтан да қан
жүретін тамырлар әлдеқайда жіңішке болады,қан қысымы артады. Өсудегі
морфологиялық тепе-теңдіктің болмауынан тамырдың соғуы да,жүректің жұмысы
да қалыпты болмайды,басы ауырады,қаны аздылықтан тез шаршайтын болады.
Бала жеткіншек шаққа өткен оның нерв жүйесінің құрылымы
морфологиялық жағынан жетіліп болады. Оныңодан әрі қарай дамуы ағзаның
барлық қызметіне және екінші сигналды жүйенің жетілуіне бақылау жасауды
күшейтеді. Балалық жастан өту нерв жүйесіне де оңайлыққа түспейді. Ағзаның
тез өсуі әрі оның өсуінің бір қалыпты болмауы нерв жүйесінің өзара
байланысы мен өзара қарым-қатынасының қайта құрылуына мәжбүр етеді.
Бастауыш сынып жасындағы бала әлемге бала әлемге ерекше
қызығушылықпен,балалық аңғалдықпен қарайды,жеткіншек өзің қоршаған әлемге
баға береді және оған деген өзінің қарым-қатынасын орнықтырады. Ол өмірдің
тұрмыстық қарым-қатынастарына еніп,енді тек өзінің қажеттіліктерін
қанағаттандыру бойынша ғана емес,сонымен бірге өзі теориялық жағынан
игерген қағидалар бойынша қарым-қатынасқа түседі және адамдардың мінез-
құлқын,қоғамдық құбылыстарды бағалауда ешкіммен ымыраға келмейтін,өз
дегенім болсын дейтін әдет табады. Ол – айналадағының бәрінің сыншысы. Ол
өзі жақсы көретін адамдардың кемшілігін де көргіш болады және сол үшін
қиналады. Кез-келген жалғандық оның ызасын тудырады және көңілін қалдырады.
Біз өз алдына жеке қарастыратын әлеуметтендіру факторларының
ішіндегі аса маңызды әрі күші басымы – қоғамның алғашқы ұжымы болатын –
отбасы,бала оның ықпалын бәрінен бұрын,тез қабылдағыш қасиеті артып тұрған
кішкентай кезінде ерекше сезінеді. Отбасы жағдайы,оның әлеуметтік деңгейі,
ата-аналарының айналысатын кәсіптері,материалдық жағдайы және олардың білім
деңгейі өмірлік жолын айқындайды. Балаға ата- аналар беретін саналы және
мақсатты тәрбиемен қатар,отбасының жағдайы да ықпал етеді және бұл ықпал
өскен сайын,ол тіпті баланың тұлғалық қалыптасуында көрініс табады.
Жеткіншек өтпелі кезеңнің ең басты процесінің бірі- жеткіншектің өз
ата-аналарымен,мұғалімдерімен және жалпы үлкендермен,құрбыларымен,барлық
жағдайы бойынша өзіне тең немесе тең еместермен қарым- қатынасында қайта
бейімделу байқалады. Бұл қайта бейімделу жағдайы бірте-бірте болуы мүмкін
немесе аяқ астынан мінез көрсетеді.Жеткіншек үшін үлкендер,мен өз
қатарластары мәртебесінің деңгейі бірдей болмайтындығынан қайта бейімделу
процесі әртүрлі көрініс береді.
Өз құрбыларымен қарым-қатынаста болуға деген қажеттіліктің орнын ата-
аналары толтыра алмайды,ол баланың бойында 4-5 жасында басталады да,жасы
өскен сайын дамиды. Құрбы-құрдастарымен қарым-қатынастың болмауы мектеп
жасына дейінгі балалардың жеке тұлғалық коммуникативті мүмкіншіліктері мен
ақыл ойының дамуының кешеуілдеуіне айтарлықтай әсерін тигізеді.
Жеткіншектердің мінез-құлықтары мен іс-әрекеттері өз мәні жағынан ұжымдық –
топтық болып табылады.
Жеткіншектерді өмір ортасының қарама-қайшылықтары қызықтырады,бұл
жастағылардың қажеттілігі - өздерінің айналадағы адамдарға деген қарым-
қатынасын,әлемдегі өзінің орнын табу. Ал бұл қажеттілік басқа адамдармен
қарым-қатынастары қанағаттандырады. Бұл қажеттілікті қанағаттандыруда
әдебиет пен өнердің атқаратын рөлі ерекше. Әдебиет жасөспірімнің алдына
адамзаттық қарым-қатынастардың,мінез-құлықтард ың,сезімдердің аса бай да
күрделі мәнін ашып береді: ол әрбір кейіпкерден өзін көретін болады,өзінің
сезімдері мен құмарлық құштарлықтарының дұрыстығына жауап іздейді. Ал
музыка – адамдардың сезімдерінің әміршісі. Оның тілі толқу үстіндегі адамға
түсінікті. Сондықтан да жеткіншектердің тыңдайтын музыкасына қатты көңіл
бөлу керек.
Жеткіншектер қоғамдық-өндірістік еңбекке қатысады. Ол тек еңбек
арқылы ғана қоғамдық өмірде өз орнын таба алады,өзін бекітеді. Білім
жеткіншек үшін еңбектің бастысы болып табылады. Өкінішке орай,кейбір
жеткіншектердің оқу пәндеріне деген ықыласының төмендеуінің әсерінен сабақ
үлгерімі нашарлайды. Ғылым мен мәдениеттің әртүрлі саласымен қызыға
айналысу негізінен жеткіншектерге тән [9, 35).
Жеткіншек өзіне дос болатын адамды өз ұжымындағы жолдастарының
арасынан табады. Жеткіншектің досы-ол тек бірге ойнайтын,жанжалдасып
қалатын,татуласатын,бірге сапарға шығатын жолдас қана емес. Ол-жеткіншектің
екінші өзі,ол оның ойын білетін қызығушылықтары мен сезімдерінің куәгері
және жақсы ниеттегі сыншысы.
Ал жеткіншек шақтың орта тұсында қыз балалардың бойында ер балалар
арасынан,ер балалардың бойында қыз балалар арасынан дос табуға деген
қажеттілік оянады. Осылайша,ақылға салынған мақсатты қарым-қатынастағы
достық қалыптасады,осыдан келіп жастық шақтың алғашқы махаббаты да оянуы
мүмкін.
Жеткіншектермен жұмыстағы негізгі педагогикалық идея: іс-әрекет
түрлеріндегі жетістікке жағдай жасау,бұл сынып ұжымы алдында өзін-өзі
сенімді ұстауына мүмкіндік береді;құндылықтарын қалыптастыру;мінез-құлқы
мен рухани дамуына қарым-қатынастарын ұлғайтады.
Жеткіншектер тәрбиесі,бірінші кезекте,олардың физиологиялық дамуына
байланысты белгілі бір қиындықтар туғызады,бұл олардың танымдық процесіне
және тәрбиесіне ықпал етеді. Жеткіншектердің физиологиялық даму
ерекшеліктерін және бұл ерекшеліктердің баланың жетілуінде көрініс
табуын,жақсы ортаның,мектеп ұжымындағы достары мен жолдастарының болуын
ескере отырып дұрыс ұйымдастырылған тәрбие арқылы және отбасындағы жағдайы
арқылы жеткіншектің жеке тұлғасын қалыптастыруға педагогикалық басшылықтың
шамасы жетеді.
Демек,осы жастағы оқушылармен жүргізілетін жұмыстың маңызды міндеті
тәрбиешілердің мектептегі және мектептен тыс кездегі балалардың
әрқайсысымен жеке жұмыс жүргізіп,қажетті әдептілікті сақтай
отырып,педагогикалық ұстамдылық пен шыдамдылыққа негізделген қызметтерін
дұрыс ұйымдастыру болып табылады. Жеткіншектер
өмірінде,әсіресе,9сыныпта,яғни,толы қ орта білім алу жолына талдау жасайтын
кезде,олардың бойында әртүрлі мамандықтарға,мектеп пәндерінің ішіндегі
белгілі бір пәнге деген қызығушылығы пайда болады.
Жасөспірім өзін-өзі тану.
Жасөспірім жаста өзін-өзі бағалау бұрын-сонды болмаған мәнге ие. Ол
белгілі бір дәрежеде жалпылық “Мен” бейнесін және т.б. тартымдылықтың
деңгейі сияқты көптеген тұлғалық түзілістердің одан әрі дамуын анықтайды.
Жасөспірім жаста дүниені тану және өзін-өзі тану мәселелерін
қарастыра келе,Н.Мудрик былай деп тұжырымдайды:”...егер адам жас кезінде
талдау және өзін-өзі талдау сияқты дағдыларды игермесе,онда оның кейін
игеріле қоюы қиынырақ. Содан барып ол дүниені және өзін-өзі тануға тым
нашар бағдарланады. Онда дүниенің бейнесі де,өзінің тұлғалы және өзінің
дүниемен өзара қарым-қатынасы жөніндегі түсінігі де қалыптаспайды.”
Қоғамның әрбір мүшесінің өзін-өзі шынайы бағалауы қоғамдық мәні бар
міндет болып табылады. Өйткені, өзін-өзі дұрыс бағаламау салдарынан тек
жеке адам ғана емес,оның айналасындағы басқа адамдар да зардап шегеді. Бұл
жөнінде “өзіндік мүмкіндіктерін жеткілікті дұрыс бағаламаған адам қиын
мақсаттарға жетумен,кедергіні белсенді жеңумен байланысты қуаныштан
айырылады,бере алатын мүмкіндігін қоғамға бере алмайды”-дейді Н.Мудрик.
Өзін-өзі бағалауды тұлғаның әлеуметтік дамуының басты
көрсеткіштерінің бірі деп санаймыз. Өйткені жас ұлғайған сайын әлеуметтік
тұлғаның өзін-өзі бағалауы өзін-өзі танудың басқа да құраушылары сияқты
жылдам орныға бастайды. Нәтижесінде өзін-өзі бағалауы өзін-өзі танудың
басқа да құраушылары сияқты жылдам орныға бастайды. Нәтижесінде өзін-өзі
танудың бүкіл құрылымы орнығады. Бұл өзін-өзі бағалаудың және оның
жекелеген құраушыларының одан әрі дамуы бірқалыпты және үйлесімді болды
дегенді білдірмейді. В.Крубацкий былай деп жазады:”Жасөспірімнің өзін-өзі
тануының елеулі ерекшелігі мынада – ол сөз жоқ өзінің күшті және әлсіз
жақтарын,өзінің артықшылықтары менг кемшіліктерін жақсырақ және тереңірек
бағалауға қабілетті. Мәселе мынада,жасөспірім жаста өзін-өзі танудың
дамуына басқа адамдардың пікірлері ықпал етеді. Жеткіншек (әсіресе кіші
жастағы) өзіне басқалардың көзімен қарайды. Оның өзі жөніндегі
пікрлері,көбінесе,ата-аналарының,мұ ғалімдерінің,жолдастарының сондай
пікірлерін қайталайды. Мұнда оның өзін-өзі бағалауы да біршама шынайы.
Өйткені ол айналасындағылардың шынайы бағасын қайталап тұр. Ал
жасөспірімдікі басқашалау. Жасына қарай онда өзінің әрекетін және іс-
әрекетін,өз тұлғасын өз бетімен талдау және бағалау үрдісі беки түседі.
Сондықтан жасөспірім (тыңдаушы) өзінің жеке ерекшеліктерін және әрекетін
төменгі сынып оқушысына қарағанда жақсырақ талдай алатын болғандықтан өзін
жекелеген жағдайларда бағалауының шынайылығы аздау болады ”.
Өзін-өзі білуі мен өзіне - өзінің қатынасының деңгейлерінің
арасындағы бұл қарама-қайшылық көптеген жасөспірімдерде кейінгі ересек
жаста да жалғасады деуге негіз бар.
Жасөспірім жаста өзін-өзі бағалаудың екінші бір өзіндік белгісіне
В.Крутецкий өзінің болашағына қатысты бағалауын жатқызады. Бұл қағидаға
жасөспірім жастағы өзін-өзі білудің даму үрдісі оның болашаққа
бағытталуымен көрініс табады. Сөйтіп, В.Крутецкий жасөспірім жастың тағы
бір маңызды ерекшелігін атап көрсетеді:”Жасөспірім тұлғаны тұтас,оның
қасиеттерінің бүкіл жиынтығын да бағалай алады. Ал төменгі сынып оқушысы
болса өз тұлғасын жеке әрекеттері,қылықтары немесе әрі кеткенде бұл бағаны
тұлғаға тұтас ауыстыра отырып жеке белгілері мен қасиеттері бойынша
бағалайды” [19, 48).
Жасөспірім жастың өзін-өзі бағалауының бұл ерекшелігі бұл жастағы
“Мен”бейнесінің даму ерекшеліктеріменбайланысты. Өзін-өзі бағалауды И.Кон
осы тұрғыдан қарастырады. Ол былай дейді: “Мен” бейнесі элементтерінің
когнитивтік күрделілігі мен жіктелуі кіші жастан ересек жасқа
біріншіден,елеулі үзіліссіз және дағдарыссыз артады. Ересектер
жасөспірімдерге ,ал жасөспірімдер жеткіншектерге қарағанда өзіндегі
қасиеттерді көбірек ажыратады”.
Жасөспірім жастағы өзін-өзі бағалаудыңерекшеліктерін қарастырғанда
И.Кон бұл жаста “Мен” бейнесінің тізбектілігінің және тұтастығының даму
үрдісі артатындығын,бірақ мұнымен бірге тартымдылық деңгейінің және сыртқы
бағалаудан өзін-өзі бағалауға қайта бағдарланудың қиындықтарының белгісі
кейінгі дамудың көзі болып табылатын өзін-өзі білудің бірқатар ішкі
мазмұндық қайшылықтарын туғызады деп тұжырымдайды.
Жасөспірім санасы мен танымы арқылы өзін-өзі түсінуге,өзінің жеке
мүмкіндіктері мен сапаларын,дағдылары мен іскерліктерін,білімдерін және
оларға қатынасын дұрыс қабылдауды әрі оны бағалауды үйренеді. Бұл кезеңде
өзін-өзі бағалау тез дамиды,өзін-өзі тәрбиелеу дағдылары мен іскерліктері
қалыптасады. Адам,оның білімдері,іскерліктері мен дағдылары бағалау
объектісіне айналады. Нәтижеде жасөспірім адамдарға қатынасындағы жеке
өзінің бағаларындағы қателерді түсіне бастайды. Бұл өзін-өзі бағалаудың
және өзара бағалаудың қалыптасуындағы маңызды сәтті сындық деп атауға
болады.
Сөйтіп жасөспірім мұғалімдердің де,құрдастарының да пенде
екендерін,олардың да кемшіліксіз еместігін түсіне бастайды. Содан соң оның
тіршілігі және басқа адамдармен қарым-қатынасы салмақтанады,ашыла
сөйлейді,өзін еркін ұстап,айналасына сезіктене қарауын және сенімсіздігін
жоғалтады. Адамның жақсы жақтарымен бірге кемшіліктерінің де болатынын
байқайды. Өзінің жеке дара ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін,оқу материалын
жақсырақ біле бастайды. Бұл өз кезегінде әлеуметтену үрдісінің мәні болып
табылатын адамдық өзара қатынас нормалары мен ережелерін жақсырақ тануға
ықпал етеді.
Жасөспірім жаста сыншылдық және өзін-өзі сынау күшейе түседі,өз
бетімен пікір айтып қалыптасады. Олөзін-өзі бағалауына күшті ықпалын
тигізеді.
Ф.Иващенко “Жоғары сынып оқушыларының еңбек оқуындағы өзін-өзі
бағалауының ерекшеліктері” еңбегінде сыншылдықты ақылдың басқа
қасиеттерімен байланыстырады. Байқағыштық,тапқырлық,жаңаны терең сезіну
сияқты қасиеттер қарым-қатынас үрдісінде ғана шыңдала қоймайды,сонымен
бірге заттың іс-әрекет үрдісінде де шыңдалады. Өйткені,барлық бағалық
өлшемдер бағдарламалық материалдарға енген. Сондықтан оның кері ықпал
ететін әсері де болуы мүмкін. Ол ықпал өзін-өзі тәрбиелеудің дамыған
дағдыларынан жалпы ақыл-ой ерекшеліктеріне қарай бағытталады. Сөйтіп,бұл
екі ерекшеліктің ықпалынан оқушылардың (тыңдаушылардың) оқу іс-
әрекетіне,тұтас педагогикалық үрдісінде қатынасы қалыптасады [15, 59).
Қарама-қайшылығы мол,ішкі және сыртқы,тұлғалық және тұлғааралық
түсінушілігі барынша айқын білінген жасөспірім жастағы тұлғаның
қалыптасуындағы қиындықтар әлеуметтік,психологиялық,сондай-ақ эндокриндік
жүйенің өзгеруімен,ағзаның өсуімен тікелей байланысты.
Өзін-өзі бағалау мен басқа адамдардың баға беруінің жасөспірім
кезеңдегі алғашқы кездері: ата-аналардың пікірі,мұғалімдердің
төрелігі,ересек адамдардың айтқандары,мектепте бірге істейтін жолдастарының
көзқарастары және т.б. Мұндай көздер елеулі болып келеді. Бірақ,олар
жүйесіз әрі басқаруға келмейді.
“Адам тұлғасының даму үрдісі бүкіл өмір бойы тоқталмайды. Осыған
сәйкес өзін-өзі бағалау дағдылары бүкіл өмір бойы қалыптасады және дамиды.
Адамның басқа адамдармен қарым-қатынас тәжірибесі неғұрлым көп болса,ол
тұлға ретінде өзі туралы соғұрлым көбірек ақпарат алады,практикада өзі
туралы өз пікірлерін басқалардың пікірлерімен байланыстыруына тура келеді.
Оның өз әрекеттерін,қылығын дұрыс қабылдау және бағалау қабілеті тезірек
және белсендірек дами түседі. Сондай – ақ басқа да адамдармен тұлғалық
саналары дамиды”.
Тұлғаның ішкі ұстанымының құрылымынан біз өзін-өзі бағалаудың
негізгі мазмұндық элементін ажырата аламыз. Өзін-өзі бағалау тұлғаның
тұтастық пен құрылымдық және тікелей білінетін сипаттамасы болып табылады.
Өзін-өзі бағалауда тұлға үшін маңыздысы: шындық пен “Мен” және “Ол”
арасындағы байланыс. Тұлғаның өз “Мен”-іне жақындауы өзін-өзі дұрыс бағалау
қабілеттілігінің дамуы кезінде ғана жүзеге асады.
Ғалымдардың зерттеулеріне сүйенсек,адамның оқыту және тәрбиелеу
үрдісіндегі өзін-өзі бағалауын елемей тастауға болмайды. Біздің
пікірімізше,оны елемеу мынадай теріс құбылыстарға алып барады.
1. Психикалық дамудың тежелуі.
2. Оқытудағы психологиялық және мағыналық кедергілер.
3. Жаман мінездің қалыптасуы.
1.2 Жеке тұлғаның өзіндік ерекшеліктері және оның педагогикалық процесте
ескерілуі
Әрбір оқушының танымдық іс-әрекетінің,әсерленушілігінің,ері к-
жігерінің,мінезінің,жүріс-тұрысының тек өзіне ғана тән сапалық
ерекшеліктері болады. Демек,жеке ерекшелік-бұл,адамның өз басындағы
қасиеттерінің бір-бірімен сәйкестікпен түйісуі,оның басқа адамдардан
өзгешелігі осы қасиеттері арқылы көрініс табады. Әркім өзінің жеке даму
жолын бастан кешіреді,ал ол оның бойына табиғат берген қасиеттерге және
тіршілігінің жағдайына байланысты болады. Мектеп оқушылардың олардың
қабілеттеріне қарай топтарға біріктіруге болады,яғни,типология жүргізуге
болады. модель немесе типтердің көмегімен объектілерді біріктіру. Балалар
типологиясында екі ерекше бағытты атауға болады:
-қыз балалар мен ер балалардың даму ерекшеліктері,
-дарынды балалар мен педагогикалық жағынан қараусыз қалған балалар.
Дарындылық-адамның интеллектуалдық мүмкіндігімен байланысты болатын
қабілеттіліктердің бірлігі,оның іс-қимылының деңгейі мен өзіндік
ерекшелігі.
Психологиялық жағынан және педагогикалық процестің келеңсіз
ықпалынан және педагогикалық пцестің жеткіліксіздігінен рухани көзқарасының
дұрыс қалыптаспағандығы,сезімнің дрменсіздігі,қоғамдық мінез-құлық
дағдысының жоқтығы айқын әрі үнемі байқалып тұруын айтады. Мұндай балаларды
девианттар деп атайды.
Мектеп оқушысының жеке ерекшелігі дегеніміз –оның жас
мөлшеріне,жыныстық және рухани дамуына,жан-жақты тұтас жетілген жеке
тұлғалық қасиетінің қалыптасуына органикалық жағынан байланысты өзіне тән
ерекшелігі. Осыған орай олармен жеке жұмыс жүргізу педагогикалық процестің
маңызды бөлігі болып табылады. Жеке жұмыс- бұл педагогикалық жұмыстағы бос
сөзділікті жеңу және оның алдын ала іс-әрекет ұйымдастыру.
Жеке ерекшеліктерді есепте алу- бұл әрбір жеке тұлғаның
қызығушылығын,бейімділігін,сапасын, қасиетін,талабын және мүмкіншілігін
ескере отырып,өскелең ұрпақтың әлеуметтік қалыптасу процесінде сәтсіздіктер
мен қателіктерді барынша кеміте отырып тәрбиелеуде педагогикалық
құралдардың,әдістемелердің және түрлердің барлығын пайдалану. Мектеп
оқушыларының жеке ерекшеліктерін есепке алуда нерв жүйесінің
қызметі,адамның темпераменті көп жағдайда ескеріле бермейді. Темперамент-
бұл адамның психикалық қызметі мен мінез-құлқының қуатын анықтайтын жеке
ерекшелігі.
Жеке ерекшеліктердіесепке алу маңызды жағдай. Мұғалім бұл мәселеде
шектен шығып кетпеуі керек,яғни,баланың мүмкіншілігін артын бағалауд
да,ескрмеуі де баланыңжеке дамуына зиянын тигізеді.
Міне,осылайша тәрбие беруде де оқытуда да әр балаға жеке қарым-
қатынас жасау маңызды,себебі әр балада оның рухани қажеттілігінің,өзінді
қызығушылығының көрінісі ретіндегі жеке ерекшелігі айқын көрініс береді,ал
ол әр адамның жан-жақты дамуы үшін қоғамның талабы негізінде туындайды.
Жеке қарым-қатынас әр баланың бейімділіктері мен қабілеттерінің ашыла
түсуіне жақсы жағдай жасау үшін аса маңызды сондай-ақ ол оқу
бағдарламасының талаптарын орындаудағы қиыншылықтарды жеңуде де зор рөл
атқарады [15, 69).
Педагогика ғылымында “тәрбие” терминіне әрқашан нақты мән беріліп
келеді. Көптеген жылдар тәрбиеге “тұлғаның дамуын басқару”деген анықтама
берілді,сонымен қатар білім беру және тәрбие ісі тұлғаны дамыту мен
қалыптастырудың құралы ретінде қарастырылады.
Даму дегеніміз,ең алдымен,адам организміндегі физиологиялық және
психологиялық салалық өзгерістер.
“Тұлғаның қалыптасуы” ұғымына балалық қоғамда өздігінен өмір сүруге
қабілеттілігі,өзінің тағдырына өзі иелік ете білуі және өзінің мінез-құлқын
жөңге сала білуі,сондай-ақ қоршаған орта мен өзінің қарым-қатынасын түсіне
білу қабілетін жетілдіру және құндылық атаулыны таңдай алу сияқты дамудың
басты шарттары енеді.
Даму –жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және диалектикалық
үрдісі. Балада туа біткен белгілі түсініктен,сонымен қатар өжет,жұмсақ
немесе байсалды мінез болмайды. Олардың адамгершілік,әуестік,белсенділік
және батылдық сияқты қасиеттері даму үрдісінде қалыптасады. Өйткені,оны
өсіп-жетілуіне белгілі әлеуметтік орта мен тәрбие әсер етеді.
Даму және тәрбие үрдісінде түрлі өзгерістер болып отырады. Баланың
организмі бүкіл өсерінде әртүрлі дене және психикалық өзгерістер арқылы
дамиды. Оларға организмнің өсіп-жетілуі,ақыл-ойының дамуы,мінез-құлқының
қалыптасуы жатады. Осындай өзгерістердің барлығы табиғи және әлеуметтік
ортаның,тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің ықпал етуіне байланысты.
И.П.Павловтың ілімі бойынша,даму-ішкі жүйке жүйесі қызметінің және
сыртқы жағдайлардың өзара әрекеттесуі,айналадағы шындықтың адамға ықпал
етуі.
Дамуға ықпал ететін сыртқы әсерлерге:баланы қоршаған
табиғи,әлеуметтік ортасы,өзгелермен қарым-қатынасы,оларды тәрбиелеу
мақсатында ересектердің жасаған қызметі жатады. Бала сыртқы әсерлерді
бірден қабылдай бермейді,оған өзінің бейімділігін,болмаса қарсылығын
білдіреді,яғни жүйке жүйесінің көмегімен сыртқы әсерлерге іштей елең
етіп,қажетіне қарай жауап береді. Міне,сондықтан да тәрбиенің біртекті
жағдайының өзінде де мектеп қабырғасында салалық қасиеті әртүрлі балалар
дамиды.
Даму үрдісін психикалық,денелік және жалпы деп бөледі. Баланың
интеллектісінде,бейімділігі мен қабілетінде,еркі мен сезімінде,танымында
және мінез-құлқында болатын өзгерістер психикалық дамуға,ал дененің
көлемінің,қимыл-қозғалысының,күші мен қызметінің өсуі денелік дамуға
байланысты. Жалпы дамуға психикалық,денелік дамумен қатар ақыл-
ой,адамгершілік жағынан болатын өзгерістерін жатқызады. Ақыл-ойдағы өзгеріс
баланың өз бетінше іс-әрекетке,ұғымдар мен түсініктерге,түрлі оқиғалар мен
жағдайларға талдау жасауында сәйкес салыстыруының,нақтылауының,жалпылау ынан
және қорытуынан көрінеді. Адамгершілік жағынан болатын өзгеріс-баланың
жақсы мен жаманды ажыратып,оған лайықты жауап беруі,бойындағы имандылық
белгілерін дамытуда.
1.3 Қарым-қатынас – жасөспірімдік кезеңнің негізгі іс-әрекеті.
Жасөспірімдік кезеңнің анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері. Танымдық
аймақ және ақыл-ой ерекшеліктері
Жасөспірім бала мектеп қабырғасында болғандықтан,оларға оқу әлі де
болса негізгі іс-әрекет болып табылады. Алайда ол психологиялық қарым-
қатынас ретінде артқа сырылады. Д.Б.Эльконин бойынша негізгі іс-әрекет-
құрбы-құрдастармен қарым-қатынастар болып табылады. Жасөспірімдік кезеңде
қарым-қатынас өз бетімен өмір сүретін аймақтар тобына апарылады. Бұл
кезеңнің негізгі ерекшелігі – қоғамда өзінің орнын табу,”мәңгілікке ие
болу”-құрбы-құрдастар ортасында өзін табу.Құрбы-құрдастармен қарым-
қатынастар мотивінің динамикасы алуан түрлі: құрбы –құрдастармен бірге
болу,бірлесе әрекет ету 10-11жаста;ұжымда өзінің орнын табу 12-13
жаста;өзіндік ерекшелікті,автономдылыққа деген ұмтылыс 14-15жаста
байқалады.
Дене және физиологиялық даму.
Жасөспірімдік кезеңде организмде түбегейлі өзгеріс болады да ол
биологиялық пісіп жетілумен сипатталады: дене және физиологиялық дамудың
жаңа кезеңі басталады.
Организмнің морфологиялық және физиологиялық қайта құрылуы
эндокринді жүйедегі өзгеріспен сипатталады. Гипофиз гормоны ішкі секреция
бездері мен терінің өсуіне белсенді әсер етеді. Жасөспірім кезеңдегі
секреция осыған байланысты: денесінің секірмелі өсуі (денесіндегі бойдың
өсуі,салмақтың артуы,кеуде қуысы өзгерісі) және жыныстың жетілуі.Қыз
балаларда жыныстың жетілуі 10-12, ұл балаларда – 12-14 жас аралық кезеңінде
болады.
Жас ерекшеліктер кезеңіндегі баланың дамуы өзгереді: денесінің
пропорциясы ересек адамға сәйкестенеді,беті ұзарады,омыртқа жотасының дамуы
дене дамуынан 1 жылға артта қалады. Гормоналды реттеу жасөспірімдердің
жыныстық дамуының негізгі орын алатын ерекшелік. Жасөспірімдік кезеңде
эстроген мен гонадотропин гормондары жыныстық дамуға жауап береді.
Жасөспірімдердің психикалық дамуына гормондардың да әсер ететіні ғылыми
зеттеулермен дәлелденеді. Олар әсіресе,депрессивті,эйфориялық және жыныстық
ынтығу сезімдерін туғызады. Гормоналды өзгерістер қоршаған ортаның әсерін
қабылдау сезімділігіне әсер етеді де соның нәтижесінде психикалық жан
қуаттарының даму бағытына әсер етеді.
Биологиялық өзгерістер түбегейлі болады:
- эндокриндік жүйедегі өзгеріс жасөспірім баланың организіміне
көптеген өзгерістер әкеледі: денедегі секіріс,жыныстың
дамуы,беттің өзгерісі т.б.
- омыртқадағы байланыстар әлі сүйектенген жоқ,майысқақ,сондықтан ол
қисаюы мүмкін;
- бұлшық еттің салмағы өседі,алайда бұлшық еттің тез шаршауы
байқалады. Сондықтан ол ұзақ өзіне күш түсіре алмайды;
- моторлы аппараттың өзгерісі,қимыл-қозғалыс үйлесімінің жоғалуына
әкеледі. Сондықтан жасөспірім өзінің денесін меңгере алмайды;
- балалық кезеңдегі эндокриндік және жүйке жүйесіндегі әрекет тепе-
теңдігі жоғалады да жаңа тепе-теңдік әлі орнамайды. Сондықтан
жасөспірім ашуланшақ,қызба,қозу немесе қозғалыс аппатиясымен
сипатталады. Ақыл ой немесе денедегі шамадан тыс шаршау,жүйке
қозғыштығы,аффект,қорқыныш,алаңдау т.б. сезімдер эндокриндік
өзгерістер жүйке тозуына әкеледі. Бұл ұйқысыздық,тез шаршау,көңіл-
күйдің тез өзгеруінен көрінеді.
Дене өзгерісі жасөспірімді ересек адамға жатқызуына әсер етеді.
Алғашқы махаббат сезімдері пайда болады. Организмнің жедел
өсуі,екінші жыныстық белгілердің дамуы әсерін тигізеді. Қыз баланың өсу
үрдісі 2жылға ертерек және қысқа мерзімде (3-4 жыл),ұл балаларда(4-5жыл)
созылады. Биологиялық пісіп жетілу фазасына қызығушылық фазасы тең келеді.
Бір жағынан бұрын қызықтырған заттарға (мыс,ойыншық) қызығушылығы
төмендейді. Кейде өзгеріс ауысымына ешқандай қызығушылықтың болмауы да
мүмкін.Л.Толстой оны “қызығушылықтың тапшылық кезеңі” деп атады.
Жеткіншек жасқа байланысты жыныс ерекшеліктері және жыныстық мінез-
құлық.
Жер бетіндегі тіршіліктің үздіксіздігі тірі организмдердің
генетикалық бағдарламаға сәйкес ұрпақ жаңғырту қасиетіне негізделген. Соның
нәтижесінде адамзаттың барлық өмір сүрген уақытында өмірден кеткен
ұрпақтардың орнына жаңа ұрпақтар келеді. Мұны адамның саналы түрде жыныс
әрекеттік жүйесі атқарады. Бұл жүйе жасушаларының жетілуі,жыныстық
құштарлық,салт жоралары,жыныстық қатынас,ұрықтану,жүктілік т.б. ұрпақ
тәрбиелеу іспеттес үрдістерімен құралады.Осының бәрі организмнің жыныстық
тіршіліктерінің әркелкі көріністерін қамтитын біртұтас әрекеттік жүйе
арқылы реттеледі. Ұрпақ жаңғыртудың негізін ана-бала әрекеттік жүйесі
құрады. Ұрықтық даму кезеңінің 2-ші айында олар аталық және аналық бездерге
ажыратылады. Атабездің гормондары ұрықтық дамудың 8-ші аптасынан басталады.
Андрогендер нәрестенің гендік бағдарланған жынысына жүзеге асырады.
Нәрестенің 4 және 7 айлығында гипоталамустың қызметі еркектерге тән сергулі
немесе әйелге тән оралымды түріне ауысады. Еркектердің ішкі жыныс мүшелері
құрсақтағы даму кезеңнің 8-10аптасында,ал сыртқы мүшелері 20-шы аптасында
пайда болады. Андрогендер еркек жыныс мүшелерін дамытады,аталық бездердің
ұмаға түсуін қамтамасыз етеді. Олар жеткіншектік шақта ұлдардың жыныстық
дамуына,дене тұлғасы қалыптасуына,анаболик ретінде белок алмасуына,
гемопоэзге, бұлшықеттердің өсуіне әсер етеді. Ұлдардың жыныстық дамуы екі
кезеңнен тұрады: 10-15 жас арасында жыныс мүшелері және қосымша жыныс
белгілері дамиды,ал 15 жастан кейін ұрық дамыту (сперматогенез) кезеңі
басталады. Еркектердің жыныстық жетілуі 14-18 жаста қалыптасады. Аналық
бездерде фоликуланың пайда болуы құрсақтағы дамудың 4-ші айынан байқалады.
Ол үшін гонадотропиннің ықпалы қажет емес. Аналық бездерде стероидты
гормондар сөлінісі құрсақтағы дамудың аяғында басталады. Аналық бездердің
гормондары жыныс мүшелерін және бүйрекүсті безінің эстрогендері атқарады.
Жаңа туылған қыз балалардың қанында алғашқы 5-7 күндей анасының гормондары
болады. Кейін ол жойылып,аналық бездерде фоликулалар саны азаяды. Аналық
бездердің дамуына 3 кезеңге бөледі: алғашқы 6-7 жаста бейтараптық,8 жастан
бірінші етеккірі байқалғанша –балаңдық (препубертаттық) және одан кейінгі
жыныстық кемелденуге дейін –балиғаттық (пубертаттық). Балаңдық кезеңде
эстогендер сөлінісі және олардың қалдықтарын несіппен шығарылуы
(экскрециясы) көбейеді. Қосымша жыныстық белгілер пайда болады. Әдетте,10
жастан бастап сүт бездері өседі (телархе),ал 12 жастан (9-14 жастар
арасында) жыныс жамылғылары шығады (пубархе). Дене тұлғасының өсуі
жеделдейді,әйелге тән кескін пайда болады. Әйелдердің ұрпақ жаңғырту
қабілеті 13-15 жаста қалыптасып бітеді. Балиғаттық кезең қыз балалардың
бірінші етеккірі келумен сипатталады (менархе). Орталық географиялық
ендікте көбінесе 12-13 жаста байқалады. Алғашқы 1-2 жылда етеккір оралымы
ановуляциялы (жұмыртқа жасушасы шықпастан,сары дене түзілместен)болуы
ықтимал. Осы кезеңнен бастап аналық бездердің эстроген сөлінісі күшейеді.
Сөйтіп бозбалалық кезеңде (17-18 жаста)қыздардың жыныс гормондардың
сөлінісі ересек әйелдерге сәйкес келеді. Жыныстық жетілудің аяқталуы
–жыныстық кемелдену организмнің өсуі аяқталған кезеңде (әйелдерге 21-23
жас,еркектерде 23-25 жас) туады. Сондықтан жыныстық мәселелер балалар
өміріндегі төтенше маңызды мәселе. Ұлдар мен қыз балалардың,жігіттер мен
қыздардың жыныстық тәрбиесі жас кезендеріне сәйкестеліп,дұрыс,жүйелі және
мұқият жүргізілуі тиіс. Адамның жыныскерлігі санаға бағынады және
әлеуметтік мінездердің бір түрі болып табылады. Әрбір жынысқа тән
қасиеттерді биологиялық және әлеуметтік себептер мен қатар психологиялық
түрткілер жасайды. Жыныскерлік психика даму барысында бірнеше кезеңнен
өтеді. Осы кезеңдерде адамның жыныстық қасиеттері: 1)жыныстық сана
сезім;2)жыныстық мәнді қылықтар;3)жыныстық бағдарланыс қалыптасады. Бұл
кезеңдер жеке даму –онтогенез кезеңдеріне сай келеді. Туылғанға дейінгі
кезеңде жыныс мүшелері,бездері оларға жауапты мидың құрылымдары жетіледі.
Құрсақтағы дамудың 6-32 аптасы аумалы немесе дағдарыс кезеңі деп аталады.
Бейтарап кезеңде (1-7жас) жыныстық сана сезім: өзінің қандай жынысқа тән
екенін түсіну,жынысбелгілеріне қызығып қарау,олармен танысу байқалады.
Мұның аумалы сәті 2-4 жаста кездеседі. Жеткіншектік кезеңде (7-13 жас)
жыныстық мәнді ойындар;қылықтар жасалады. Оның дағдарыс кезеңі 7-8 жаста
байқалады. Балиғаттық кезең (12-18 жас) жыныстық жетілудің бағдарламасын
қалыптастыртады. Мұның бірінші сатысында құрғақ ғашықтық пен құштарлық
(шексіз қадірлеу,жағыну,сырттай сүю,армандау және қиял) байқалады. Екінші
сатысында эротикалық құштарлық (еркелету,ойнату,аялау)қалыптасады. Ал
үшінші сатысында жыныстық қиялдар орын алады. Бұл кезеңде аумалы жағдай 12-
15 жаста болады. Өтпелі жыныскерлік (16-26жас) кезеңінде жыныстық құштарлық
аяқталып,тұрақты жыныстық өмір басталады. Оның тоқырауы және қол арамдау
(мастурбация) кездері араласа кездеседі. Өтпелі кезеңнің аумалы кезеңдері
16-24 жаста байқалады. Кемел жыныскерлік кезең 26-55 жас-психесексуалды
даму аяқталған және тұрақталған кезең. Әйелдерде өмір бойы аналық инстинкт
басқа жыныстық құштарлықтардан басым болады. Жыныс мүшелері аталық және
аналық жыныс мүшесі болып екіге бөлінеді. Кейде екі жыныс мүшесінің бір
кісіде болуы да мүмкін,ондай адам қызтеке (гермафродитизм) деп аталады.
Еркектің жыныс мүшелері ішкі және сыртқы мүше болып екіге бөлінеді. Ішкі
жыныс мүшелеріне: ен,ен қосымшасы немесе сағағы,ұрық шығаратын және ұрық
шашатын жолдары,шәует қуықшасы,қуықалды безі,ал сыртқы жыныс мүшесіне: ұма
және еркектің жыныс мүшесі жатады. Ен-ұма ішінде орналасатын жыныс безі.
Оның пішіні – сопақша,ұзындығы -4,5см,ені-3см,қалыңдығы -2см,салмағы15-
30грамм . Ен аралас бездерге жатады,өйткені онда негізінен ұрық жетіледі
және ішкі бездер тәріздес гормон бөледі. Еннің шеткі және ортаңғы
беттері,алдыңғы,артқы екі жиегі,жоғары ұшы және төменгі ұшы болады. Ен
сағасы-еннің артқы жиегіне созыла орналасқан жұп без. Оның жуан ұшы-
басы,ортасында-денесі,ал сүйірленген екінші ұшы-құйрығы деп аталады. Ұрықты
әкететін жол-ен сағасынан шәует қуығына дейін созылатын жұп түтік. Оның
ұзындығы -4045см,ені-2,5мм,қабырғасы кілегейлі,бұлшықетті және бірікпе
қабаттардан түзіледі. Шәует қуығы-ұрық әкелетін жолдың шетіндегі қуық
артына иілген қапшық түтік. Шәует қуығы иілген күйінде 4-5 см жазған кезде
12 сантиметрге жететін мүше. Қуықалды бөз – бұлшықетті тақ бездерден
түзілген мүше. Оның көлденең қимасы-4см,ұзына бойы-3см,қалыңдығы
-2см,салмағы-2025г. Үрпі (немесе бадана) безі үрпінің немесе зәр шығаратын
түтік буылтығының үстінде орналасатын бульбоуретральды без. Еркектердің
сыртқы жыныс мүшелері: ұма-өзара қатынаспайтын,ортасы пердемен бөлінген
бұлшықетті тері қалта тәрізді мүше. Ұма еркек жыныс мүшесінің түбінде төмен
салбырап орналасады. Еркектің аталық жыныс мүшесі зәрді қуықтан сыртқа
шығару және аталық ұрықты аналық жыныс жолына енгізу қызметін атқарады.
Үрпінемесе зәр(несеп) шығаратын жол-қуықалды безін,несеп-жыныс
көкетін,кеуекті денені қамтитын,ұзындығы 18см түтік. Ұрық бауы ең алғашқы
эмбриондық кезеңде құрсақ қуысында болады да кейін жетілуіне байланысты шат
түтігінен сыртқа шығып,ұманың ішіне келеді,оның ұзындығы -15-20м. Аналық
жыныс мүшелері де орналасуына қарай ішкі және сыртқы мүшелер болып
бөлінеді. Оның ішкі мүшелеріне аналық жыныс бездері,оның сағағы,жатыр
түтіктері,жатыр,қынап,ал сыртқы мүшелеріне әйелдің бәтек аймағы,клитор және
қызыдеқ пердесі жатады. Аналық жыныс безі – аналықбез-пішіні
жалпақ,сопақ,ұзындығы-2,5см,ені-1,5 см,қалыңдығы-1см,салмағы-5-8г жұп мүше.
Аналықбез сағағы –аналықбездің сыртында шат жағына таман,жатыртүтігі мен
шажырқай жапырақшасының арасында орналасады. Жатыр немесе жатын – алмұрт
пішінді,бұлшықетті,қуыс,тақ мүше. Жатырдың ұзындығы – 7-9см,түбінің кеңдігі
-4-5см,салмағы-30-100г.Қынап-сыңар, қуыс мүше,ол алдынан артына қарай
қысыңқы,ұзындығы-8-10см шамасындағы түтік. Әйел бәтегінің аймағы қасаға
томпағын,сыртқы жынысы мүшелерінен бәтектің үлкен және кіші
ернеулерін,сондай-ақ қынаптың кіреберісін,клиторды және жұқа пердені
қамтиды. Клитор немесе шошақай еркектің жыныс мүшесіндегі кеуекті дене
тәрізді болып келеді,оның екі кеуекті денесі болады.
Когнитивті аймақтың дамуы.
Қиял және шығармашылық.
Баланың ойыны жасөспірімдік кезеңде қиялға айналады. Бұл
жасөспірімдердің жаңа қажеттілігі. Жасөспірімдік кезеңде бала математикалық
белгілерді ойша жоспарлап,оның мазмұны мен әрекетін қоса алады,яғни
жасөспірімдер екі жоғарғы функциялар:қиял мен ойлауды біріктіре алады,
Л.С.Выготский атап көрсеткендей,бұл кезеңдегі балалардың ойыны фантазияға
айналады да кейде ол шындыққа да сәйкес келмеуі мүмкін. Жасөспірім өзінің
ішкі жан дүниесінде өмірдің объективтілігін ойша қиялдап,адамдармен қарым-
қатынас арасында көрсетеді. Өмірдің шындығын қиялдау субъективті болады.
Қиялдың теориялық ойлаумен байланыстылығы жасөспірімдердің шығармашылығының
дамуына әсерін тигізеді. Кіші мектеп жасындағы балалардың қиялына қарағанда
жасөспірім шығармашылық сипатта болады. Ол жасөспірімнің жаңа қажеттілігі-
махаббат идеалын құруға байланысты. Шығармашылық күнделік жүргізу,өлең
шығару т.б. болып бөлінеді. Осы екі ағым біріккен кезде жасөспірім өзінің
өмірлік бағытын тапқан болып есептеледі де,ол болашақта өзінің қиялын
жүзеге асырады. Бақытты жасөспірім қиялдамайды,өзіне-өзі қанағаттанбаған
бала қиялдайды. Қиял жеке тұлғаны қанағаттандыру қызметін атқарады. Кіші
мектеп жасындағы балалар өздерінің ойын жасырмаса,жасөспірімдер өздерінің
қиялын жасырады. Жалпы,жасөспірімдер қиялы танымдық әрекетке,эмоционалды –
ерік аймағына және жеке тұлғаның дамуына да көп септігін тигізеді.
Ойлаудың дамуы.
Бұл кезеңде жасөспірімдерде продуктивтіліктің төмендеуі байқалады.
Регресс әсіресе шығармашылық тапсырманы (мыс,шығарма жазу) орындау кезеңде
байқалады. Жасөспірім тапсырманы механикалық тұрғыда орындайды. Бұл танып
білуде көрнекіліктен дедукцияға көшуге байланысты. Яғни интеллекттуалды
дамудың жоғарғы сатысында көшеді. Ш.Пиаже бойынша,бұл ақыл-ой дамуының
төртінші,қорытынды кезеңі. Бұл интеллектінің сандық мінездемесі емес
сапаның мінездемесі. Ол ойлаудың жаңа механизіміне әкеледі.
Ойлау деңгейінің интеллектуалды,психикалық функцияларға әсері:
-сөйлеу бақыланып,басқарыла бастайды; (жасөспірім әдемі,дұрыс
сөйлеуге тырысады)
-логикалық ұйымдасқан материалға ұзақ уақыт зейінін ұйымдастыра алу
іскерлігі қалыптасады;
-қабылдау интеллектуализациясы жүзеге асады. Маңызды хабарламаны
ақыл-ой әрекеті арқылы алады;
-ес интеллектуализация бағытында дамиды;
-материалдың мазмұнын талдау негізгі болады.
Интеллектуализация әсерінен жеке тұлға жан-жақты дамиды. Танып
білудің индивидуалды стилі қалыптасады. Ойлаудың конвергентті стилі-
авторитарлы пікір ұстану,қарапайым меңгерген білім мен дағдыларды қайталау
біртекті проблеманы шешуге бағдарлану. Дивергентті ойлау-бір сұрақтың
бірнеше дұрыс,бір-біріне тең келетін көптеген жауаптардың болуы.
Ес.
Жасөспірімдер өздерінің ырықты еске сақтауды меңгере алады. Еске
сақтау 13 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz