Активті несиелік операциялар банк қарыз алушыға ссуда берген кезде
мазмұны
кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Банк клиенттеріне несие берудің экономикалық мәні
1. Несие берудің негізгі түсініктері, қағидалары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Несие беру
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..14
1.3 Несие беру әдістері және ссудалық шоттар формалары
... ... ... ... ... ... ... ... .16
2 Несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі несие алушының несие
қабілеттілігін бағалау және талдаудың теориялық негіздері
2.1 Банк клиенттердің несие қабілеттілігіне әсер ететін
факторлар ... ... ... ... ... 38
2.2 Несие операцияларын және несие тәуекелділігін басқару бойынша
қолданылатын
тәсілдемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .41
2.3 Несиелік тәуекел-менеджментінің қазіргі
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
3 Банк клиенттерінің несие қабілеттілігі және оларды бағалау әдістері
3.1 Тәуекелдерді төмендету әдістері мен тәсілдерін қолдану тәжірибесіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
3.2 Банктің несие тәуекелділігін бағалаудың әдістемелік және практикалық
негіздерін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .64
қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..67
пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 9
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Несиелік операциялар – қазіргі нарықтық
экономика жағдайында неғұрлым табысты және соғұрлым тәуекелділігі жоғары
банктік бизнестің бірі болып саналады және банктік бизнес болып қана
қоймай, мемлекеттің ақша-несие саясатын реттеудегі қолданылатын қаржы
құралдарының бірі болып табылады. Несие портфелінің жедел өсімі несие
тәуекелділігінің де артуына әкеліп отыр. Несие ұсыну барысындағы жіберген
олқылықтар банктік жүйенің дамуына айтарлықтай кедергі болып, тіпті әлемдік
тәжірибенің өзі дұрыс ұйымдастырылған тәуекел-менеджменті бар Leman
Brothers Barings, Enron, WorldCom, Tyco сияқты ірі банктер мен басқа да
корпорациялардың құлдырауына әкелді. Банктер несие тәуекелділігінен
сақтанудың сан алуан түрлерін қарастырып, тәжірибеде қолдануда, соның
ішінде коммерциялық банктердің несие тәуекелділігін төмендету мен алдын
алудың бірден-бір жолы - несие алушы тұлғаның төлем және несие
қабілеттілігін дұрыс анықтау. Несие қабілеттілік кешегінің ескірген немесе
бүгінгі күннің жаңадан шығарылған проблемасы емес, ол несие-қарыз
операцияларының пайда болуымен туындады және несиелік қатынастар орындалған
орынның барлығында қолданылып, үнемі жаңартумен, толықтыруды талап ететін
іс деп санаймыз.
Банктер несиелік операцияларды жүзеге асыра отырып, мемлекеттің
нарықтық жүйесіндегі қызметін жүргізетін шаруашылық субъектілерді
қамтамасыз етуде маңызды орын алады. Коммерциялық банктердің несие
қабілеттілігін анықтау кезінде айтарлықтай мән бермеген олқылықтары,
ертеңгі күні, банктің қаржылық жағдайына, абыройы мен беделіне,
серіктестері мен клиенттерінің мүдделеріне кері әсер етуі және нұқсан
келтіруі мүмкін.
Бүгінгі күні Қазақстанның коммерциялық банктерінен алынатын таза
кірістің шамамен 23 бөлігін несиелік операциялардан болатын кірістер
құрайды. Несиелік операциялардың жүргізілуімен байланысты несие
тәуекелділігі пайда болады. Тәуекелділік банктің қалыптасуының ажырамас
бөлігі. Несие тәуекелділігі банк тәуекелділігінің бір түрі ретінде банктің
үнемі назарда тұратын объектісі болып табылады. Несие тәуекелділігін
банктік басқару менеджменттің дәстүрлі және классикалық қызметі. Несие
тәуекелділігі көптеген эндогендік және экзогендік себептердің үлкен кешенін
құрайды. Коммерциялық банктер дамыған бәсекелес несие нарығы бар ортада
қызмет етуі және табысты өмір сүруі үшін, несие қабілеттілікті анықтау,
бағалау, болжау және қолдану бойынша көп жылдық тарих пен ізденістерге
сүйенуі тиіс. Отандық және шетелдік тәжірибеде, оның ішінде несиелік
ұйымдардың банкротқа ұшырауының бірден бір себебі несиелік операциялардан
туындайтын тәуекелдердің дер кезінде алдын алмау. Несиелік операциялар
бойынша несиелік ұйымдардың ғасырға жуық тарихы болғанымен несиелік
институттардағы қазіргі жағдай несие қабілеттілікті анықтау әдістерінің
кемшіліктері бар және жеткіліксіз дамығандығын анықтады. Қазақстандағы
кейбір екінші деңгейдегі банктерге несиелік операцияларға қатысты әр түрлі
ықпал ету шараларын қолданудың өзі банктердің несиелік операцияларының
дұрыс жолға қойылмағандығының көрінісі. Несие тәуекелділігін басқару
жүйесіндегі несие қабілеттілік арқылы банктің несиелік операцияларының
сапасын жоғарылату мен коммерциялық банктің табыстылығын арттыру - өзекті
мәселе. Ол бүгінгі күннің халықаралық талаптарға жауап беретін мықты әрі
сенімді банктерінің қалыптасуына ықпал етеді. Әр елдегі несие алушының
несие қабілеттілігін кешенді талдау жүйесінің қалыптасуының ерекшелігі, әр
елдің ақша-несие саясаты сияқты саясатымен біруақытта қалыптасып, өзгеріп,
толықтырылып, дамуда.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Несие алушының несие
қабілеттілігін несие тәуекелділігін басқару жүйесінде талдау әр түрлі
мамандармен зерттеліп заман талабына сай өзгертіліп, толықтырылды. Несие
алушының несие қабілеттілігін талдау және несиелік тәуекел мәселелеріне
отандық, сондай - ақ шетелдік экономист-ғалымдардың да көптеген еңбектері
арналды. Олардың қатарында ең елеулілері Э. Гиллдің, Э.Дж. Доланның, В.Н.
Едронованың, В.И. Колесниковтің, Л.П. Кроливецкаяның, К.Д. Кэмпбелдің, Р.
Дж Кэмпбелдің, Р. Коггердің, О.И. Лаврушиннің, П.С. Роуздің, Э. Ридтің,
В.Т. Севруктың, Р. Смиттің, Ф.Дж. Синкидің және т.б. еңбектерін жатқызуға
болады. Қазақстанда несие қабілеттілігін талдау туралы сұрақтарының ілімін
С.А. Аханов, Ә.Ә. Әбішев, Ұ.М. Искаков, С.А. Святов, Ғ.С. Сейітқасымов,
Е.Х. Сигаев, А.В. Мельников, С.Б. Мақыш, Н.Н. Хамитов, А.Д. Шелекбай және
басқадай ғалымдар дамытты.
Отандық және шетелдік ғалымдардың көптеген еңбектері несие
тәуекелділігі, несие портфелі және несие қабілеттілік түсініктеріне
анықтамалар беріп, отандық экономиканың дамуына байланысты осы
көрсеткіштердің есептелуі мен қолданылуы ұсынылады. Алайда бұл еңбектердің
қатарында дағдарыс жағдайында немесе әлемдік дағдарыстың алдын алуда
коммерциялық банктердің жүргізетін несиелік саясаты мен қарыз - несие
операцияларын басқару және несие қабілеттілікті анықтау арқылы тәуекелді
төмендету жолдары мардымсыз ұсынылған. Көптеген еңбектерде теория жақсы
мазмұндалғанымен оқырманға тәжірибелік көзқарас пен есептеу жолдарының
жетіспей жататындығы, банк клиенті бола алатын әр жеке немесе заңды
тұлғалардың несиелеу операциясына қатысу кезінде қандай алғышарттарды
біліп, қандай қадамдардан сақтануы қажеттілігі жөнінде экономикалық
сауаттылығының нашарлығы бәрімізге белгілі. Осы аталған факторларды банктік
несиелеуде ескермеу мүмкін емес, себебі несие тәуекелділігі тек банк немесе
несиелеуші ұйым тарапынан болмайды.
Несие қабілеттілікті анықтауда әр түрлі қарыз бойынша барлық клиент
үшін (сала ерекшелігіне) бір ғана әдісті қолдану үлкен қателік, осы
аталғандарға байланысты несие алушының несие қабілеттілігін талдаудың
теориялық-әдістемелік және ұйымдастырушылық-әдістемелік тәртібін одан әрі
өңдеп және жетілдіруге байланысты іздену, зерттеу қажеттілігі туындады.
Жасалған зерттеулер мен ізденістерге қарамастан несие алушының несие
қабілеттілігі несие операцияларының күрделілігі мен сантүрлілігіне
байланысты несие қабілеттілікті талдаудың тиімділігін арттыруға байланысты
жаңа әдістер мен тәуекелдердің алдын алу мен төмендету жөніндегі нақты
ұсыныстар әзірлеуді қажет етеді.
Зерттеудің мақсаты коммерциялық банктің несие тәуекелділігін басқару
жүйесіндегі несие алушының несие қабілеттілігін анықтаумен байланысты
қызметтердің теориялық-әдістемелік, тәжірибелік жақтарын зерттеу және несие
тәуекелділігін одан әрі жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Осы мақсатқа жету үшін жұмыста келесі міндеттер қарастырылып шешілді:
- несие алушының несие қабілеттілігін анықтау мен талдаудың
теориялық әдістерін жетілдіру;
- банктердегі несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі несие
қабілеттілікті талдауды әдістемелік қамтамасыз ету мен оны
ұйымдастыру процесін жетілдіру мақсатында қолданылып жүрген
әдістемелік базаны зерттеу;
- дамыған мемлекеттердегі коммерциялық банктердің несие
тәуекелділігін басқару жүйесіндегі несие қабілеттілікті
талдаудың жағдайын қарастыру және танымал әдістемелік
нұсқаулар негізінде несие тәуекелділігін талдауға байланысты
ұсыныс әзірлеу;
- Қазақстанның банктік секторындағы несие тәуекелділігін
төмендету әдісі ретінде несие портфелінің статистикалық,
аналитикалық және коэффициенттік талдау жолдарын қарастыру;
- Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктеріндегі
несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі несие қабілеттілікті
талдаудың неғұрлым ұтымды жолын ұсыну;
- несие тәуекелділік жүйесін басқаруда қолданылатын модельдерді
талдау, оның ішінде Несие нарығының жағдайы және өлшемдерінің
болжамы моделін қолданып, екінші деңгейдегі банктерге
жүргізілген талдау жасау тиімділігін арттыру жолдарын анықтау.
Зерттеу пәні болып несиелік операциялар үрдісіндегі екінші деңгейлі
банктер мен несие алушылар арасындағы экономикалық қатынастар жиынтығы
табылады.
Зерттеу объектісі – екінші деңгейлі банктерден несие алушылардың несие
тәуекелділігін басқару.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу барысында әлемдік
экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік
ғалымдардың, экономистердің монографиялары мен баспасөз мақалалары,
қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық, статистикалық
құжаттар қолданылды.
Жұмысты жазу барысында несие нарығы қызметін реттейтін ҚР Заңдары мен
басқа да нормативтік-құқықтық актілер, ҚР Президентінің Жарлықтары,
Жолдаулары, ҚР Үкіметінің қаулылары, ресей және отандық оқу әдебиеттері, ҚР
Ұлттық банктің, ҚР қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарын реттеу және
қадағалау Агенттігінің, әр түрлі деңгейлердегі конференциялардың
материалдары, журналдар, сондай-ақ республикалық статистикалық талдау
негізінде алынған талдамалық зерттеу материалдары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы несие алушының несие қабілеттілігін
талдау бойынша ғылыми негізделген тұжырымдар дайындау болып табылады.
Негізгі ғылыми жаңалықтардан тұратын зерттеу жұмысының маңызды
нәтижелері болып келесілер жатады:
теориялық-әдістемелік зерттеудің негізінде несие тәуекелділігі, несие
қабілеттілік және несие портфелі түсінігінің авторлық тұжырым жасалған;
несие жіктемесіне қатысты несие тәуекелділігі жіктеліп, несие
қабілеттілігін бағалауда қолданылатын белгілер жинақталып жүйелендірілген;
тартылған қаражаттың құнын анықтау формуласы енгізілген және Несие
нарығының жағдайы және өлшемдерінің болжамы бойынша сауалнамаға қатысты
тиімді қағидалар енгізілген;
зерттеу негізінде несие тәуекелділігін басқару қызметінің қазіргі
жағдайдағы күрделі мәселелері мен кедергі келтіретін факторлары анықталған;
банктің несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі несие алушының несие
қабілеттілігін анықтауды кешенді қарастыру жолдары ұсынылған
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Дипломдық жұмыста келтірілген
негізгі ұсыныстар мен қорытындылар қазақстандық банктер қызметіндегі несие
тәуекелділігін басқару жүйесіндегі несие қабілеттілікті талдау бойынша
міндеттерді шешуге бағытталған. Дипломдық жұмыста анықталған қорытындылар
мен ұсыныстарды іске асыру, банктегі несие алушының несие қабілеттілігін
талдау арқылы несие тәуекелділігінің алдын алудың сапасы мен тиімділігін
арттыруға септігін тигізеді, сондай-ақ жалпы банктік жүйенің тұрақтылығын
нығайтып, банктік қызметтердің сапасын арттырып және банктерге деген
сенімділікті қолдауға негіз бола алады, сондай-ақ қаржы және несие
мамандарын дайындайтын жоғары оқу орындарында пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы және көлемі. Дипломдық жұмыс белгілеулер
мен қысқартулардан, кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1. Банк клиенттеріне несие берудің экономикалық мәні
1.1 Несие берудің негізгі түсініктері, қағидалары мен әдістері
Несиелік операция – несие берушінің қарыз алушыға төлемділік,
мерзімділік және қайтарымдық шартымен ақша-қаражаттарының белгілі сомасын
беруі жөніндегі олардың арасындағы қатынас. Банктің несиелік операциялары
активті және пассивті болады. Активті несиелік операциялар банк қарыз
алушыға ссуда берген кезде; ал, пассивтік операциялар банк қарыз алушы,
клиент несие беруші ролін атқарған кезде туындайды. Сәйкесінше несиелік
операциялардың екі формасы бар:ссудалар мен депазиттер.
Бірінші қызметке банктің пассивтік несиелік операциялар , яғни дипазит
формасындағы операциялар жатады. Банктердің активті ссудалық операцияларын
қарастырып көрейік. Кәсіпорындар, фирмалар, концеріндер өздерінің тауарлық
қорларын толтыру, еңбек ақы төлеу, құрал-жабдық сатып алу және т.б. үшін;
ауыл шаруашылық кәсіпорындары, фермерлер тұқым, жанар-жағармай материалдары
мен тыңайтқыштар сатып алған шығындарын жабу үшін; ал бір рет тұтынушылар
(халық) – автомобиль, үй, ұзақ пайдаланатын тауар сатып алу үшін ссудалар
алады. Бұл қарыз алушылардың барлығы ссудаларды негізінен жинақталған ақша
қаражаттарын (депозиттік және депозиттік емес) табыс түсіру үшін тарататын
коммерциялық банктерден алады.
Өз клиенттеріне ссуда бере отырып, банкттер ақша-қаражаттарын
салымшыларын алып, қарыз алушыға бере отырып, қаржылық делдал ролін
атқарады. Банктердің бұл қызметі несие қатынастарына қатысушылардың
(салымшылар, қарыз алушылар, банк) бәріне тиімді. Осы жағынан екі жақты
мүдде көрінеді: әркім өзінің қажеттілігін қанағаттандырады.
Несиенің екі формасы бар: ақшалай және тауарлық. Сәйкесінше несие
берудің екі түрі бар:
1) тікелей банктік, онда шаруашылық субъектлердің несиелік қатынастары
басынан бастап, банкпен қатынас ретінде туындайды;
2) жанама несие беру, онда алдымен шаруашылық субъектілері арасында
несиелік қатынастар туындап, кейін банкпен қатынасқа ауысады.
Тікелей банктік несие беруде несие беруші ссуданы тікелей қарыз алушыға
береді. Несие беруші – банк, қарыз алушы – шаруашылық субъект болады. Банк
аралық несиеде несие беруші де, қарыз алушы да банк болады, яғни бір банк
екіншісіне несие береді.
Коммерциялық несие беруде несие беруші де, қарыз алушы да – шаруашылық
субъект болады, яғни бір кәсіпорын екінші кәсіпорынға тауар формасында
береді, бұл мәміле вексельмен ресімделеді, яғни қарыз алушы несие берушіге
вексель береді. Вексель – тауар формасында несие алғанын растайтын құжат.
Ары қарай несие беруші банкке сол вексальді кепілге алып ақша беруін
сұрайды. Сөйтіп, коммерциялық несие банктік несиеге айналады. Коммерциялық
банктердің несиелік операцияларын әртүрлі белгі бойынша топтастыруға
болады: мерзім бойынша қысқа мерзімді (1 жылға дейін), орташа мерзімді (1
жылдар 5 жылға дейін) ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары); қамтамасыз ету
түрлері бойынша – қамтамасыз етілмеген (бланктік, яғни қамтамасыз етілмеген
және қарыз алушы сеніміне негізделген) және қамтамасыз етілген; банк роліне
байланысты (немие беруші, қарыз алушы) – активті және пассивтік ссудалық
операциялар (активтік – бұл клиенттер мен басқа банктерге несие беру;
пасиивтік – орталық банк немесе басқа коммерциялық банк банктерге банк
аралық несие алу); несие беру мақсатына қарай – негізгі капиталды ұлғайтуға
берілген ссудалар, жиынтақ капиталды қаржыландыруға берілген ссудалар,
тұтыну мақсатына берілген ссудалар.
Несиелік операциялар басқадай белгілері бойынша да топтастырылады:
қарыз алушылар типтері бойынша, пайдалану сипаты бойынша, ссуда мөлшері
бойынша, ссудалық шотты ашу шарттары бойынша және басқалалары.Мысалы, қарыз
алушылар типтері бойынша ссуда мынадай түрлерге бөлінеді:ссуда-
өнеркәсіптік,, қозғалмайтын мүлік кепілдікке қойылған, жеке тұлғаларға
берілген, үкіметтік бағалы қағазға берілген, ауылшаруашылық қаржылық
ұйымдарға берілген, т.б.
Несиені пайдалану сипатына қарай өндіргіш деп (халықтың тұтыну
қажеттілігін қанағаттандыруға) бөлуге болады. Ондай топтастыру формальды
белгілерге негізделеді. Шетелдердің экономикалық әдебиетінде несие мен
несиелік операцияларды бірыңғай топтастырмайды.
Банктердің несиелік операциялары жасалған несиелік келісім негізінде
жүзеге асырылады, онда банктер мен клиенттердің өзара қатынасы, ссуда
беркдің барлық шарттары реттеледі. Несиелік келісім шарттары әр нақты
кезеңде коммерциялық банк жүргізетін несие саясатына тәуелді болады. Ол
несиелік тәртіппен байланысты. Қарыз алушылар несиенің қайтарымдылығы және
несие берудің басқадай қағидаларын қадағалаумен қамтамасыз етуі тиіс болса,
банктер несие мөлшерін реттеу тәртібі, оларды бөлу және өтеумен қамтамасыз
етуге тиіс. Несиелік саястаттың құрамдас бөлігі проценттік саясат.
Коммерциялық банктер несиелік келісімде қарастырылған шарттарға сәйкес
несиені пайдалануға бақылау жүргізуге, инженерлік және басқадай тексеріс
өткізуге, несиелік келісім шартын бұзған ссуда алушыларға экономикалық
ықпал ету шараларын жүргізуге міндетті. Әрине, шешуші рольді бекітілген
уақытта қайтару және несие төлеу иеленеді. Бұл қағидалар болмаса, несие
өзінің мәні мен маңызынан айырылады. Сондай жағдайлардан болып, банк
ссудалары көпке дейін мемлекеттің кәсіпорындар мен ұйымдарға берілетін
қайтарымсыз және тегін дотацияға айналып келді. Бірақ, республикада
жүргізіліп келе жатқан банктік реформа ең әуелі экономикалық категория
ретіндегі несие позициясы мен несие берудің негізгі қағидаларын орнына
келтіруге бағытталған.
Қазір ссудаларды қамтамасыз ету түсінігі жаңаша көрінуде. Әр берілген
ссуда нақты материалдық жағынан қамтамасыз етілуге тиіс деп саналып келген.
Қарыз алушылардың несиені бекітілген уақытында қайтаруының нақты
мүмкіндіктері ескерілмеді. Қазір клиенттің өтімділігіне, оның өз
міндеттемлерімен есеп айырысу қабілетіне көбірек назар аударылады. Бұл
аналитикалық жұмысқа экономикалық аппараттың жаңаша қарауын, оның жұмыстың
формальды әдістерінен қызмет көрсетуші шаруашылық органдар ісін жақсы білу
негізінде несие қағидасын ойластырып жүзеге асыруға бет бұруды талап етеді.
Ссудаларды қамтамасыз ету банктер активтерін сақтау және пайда түсіруге
кепілдік беру үшін қажет. Несиемен қамтамасыз етудің маңызды түрлері:
Кепілдік – қажет болғанда кепілші банк алдында қарыз алушының қарызын
төлеу міндетін мойнына алатын біржақты міндеттемелері бар келісім.
Кепіл – кепілдік жағдайда тап болғанда кепілге алған тұлға үшін
кепілшінің белігілі соманы төлеу міндеттемесі.
Кепілдік құқық - бұл бөтен қозғалмалы мүлікке, жер учаскесіне,
құрылысқа заттық талап және егер қарыз алушы өз міндеттемелерін өтей
алмаса, кепілге қойылған мүлікті сатудан өтемақы алу құқығына талап қою;
несиемен қамтамасыз етуде ипотека мен жер учаскесі және құрылысқа ерекше
кепілге қою құқығы ретіндегі қозғалмайтын мүлік міндеттемесіне ерекше мән
беріледі. Оларды кепілге қоя отырып, иесі несие алады.
Несиені қамтамасыз етудің материалдық формасына жер, бағалы қағаз,
тауарлық-материалдық құндылықтар, сақтандыру полистері және басқалар
жатады. Клиенттерге ссудалар беру үшін банкте ссудалық шоттар ашылып,
оларда несие берудің әрбір объектісі бойынша ссудалар есебі жүріледі.
Ссуда беру үшін банктер алдымен қарыз алушының беделін зеттеуге тиіс,
оған ссудаларды немесе бұрын өтелген ссудалардың мерзімінде өтелуі, басқа
міндеттемелерге қатынасы, қарыз алушы балансының өтемділігі мен несие
мақсатының дұрыстығы (тиімділігі) жатады.
Ссуданы пайдаланған үшін төлейтін төлем (процент) мөлшері оны пайдалану
мерзімі, қарыз алушының төлемқабілетсіздік қаупі, несие реурстары үшін
төлем, объект сипаты, бәсекелес банктер ставкалар және басқадай факторларға
сәйкес анықталады.
Кәсіпорындар мен ұйымдарға несие берудің қазіргі моделі төмендегілерге
негізделетін жүйе түрінде көрсетілген:
- несие беру субъектілері;
- несиені қамтамасыз ету;
- несие беру объктілері.
Несие берудің бұл базалық элементтерін бір-бірінен бөлуге келмейді.
Егер осылардың әрқайсысы бір-бірін толықтырса, несие беру бойынша банк
қызметінде табысқа жетеді, несие мәселесінің сенімділігі артады. Екінші
жағынан бірлікті бұзуғадеген талпыныс жүйені бұзады, банк ссудаларының
қайтарылымдылығына нұқсан келтіру мүмкін. Экономиканы орталықтандырып
басқару қағидаларына негізделген бұрынғы жүйе несие беру объектісіне баса
назар аударғаны белгілі. Егер несие беру объектісі бар болса, ол кәсіпорын
немесе ұйымға банк ссудаларын алуға құқық береді [18]. Ондай объект әрқашан
табылады: меншікті және қарыздық қаражаттарды үнемдеуге мүдделі емес
кәсіпорындар тауарлық-материалдық құндылықтардың артық нормативтік қорын
жинақтады, артық өндірістік шығын шығарды, сөйтіп жалпы қосымша қаржы
тартуды қажет етті. Көбнесе бұл сапалы тауарлық-материалдық құндылықтар;
қосымша көмекті шаруашылық ұйымдардың объективті қажет етуі болды; несие
беру объектісіне басым назар аударатын банк үшін осы жеткілікті болды,
бірақ, несиелік операциялар сенімділігін нығайту үшін бұл жеткіліксіз
болды. Демек, несие беру субъектісін оның несиелік қабілетін есепке алмай-
ақ, несие беру объектісіне несие автоматизмі несиені қайтаруды кешіктіруге,
ақрында қарызды кешіріп, мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен қарыз
алушының ссудалық қарызын жоюға әкеп соқты. Қазіргі кезде нарықтық
экономикаға көшуге байланысты банктер үш іргелі элементті біртұтас жүйе
ретіде қарастырады. Бұл қарыз алушыға несие беруге, несиені қайтармау
қаупін төмендетуге мүмкіндік береді.
Қысқасы ссудаларды ресми статусы бар банктер жүзеге асырады. Ресми
статус банк ашуға Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі берген рұқсатқа
және банк операцияларын жүргізуге берілген лицензияға сәйкес жүзеге
асыралады.
Несие беру процесінде банктер нарықтық қатынастар қалыптастыруға,
қоғамдық өндіріс эффективтілігін көтеруге, егеменді мемлекет экономикасы
мен қаржысын нығайтуға , айналымдағы ақша массасының негізсіз өсуіне шектеу
қоюға, құнсыздану процессінің бетін қайтаруға және ұлттық валюта-теңгені
нығайтуға жан-жақты ықпал етуге міндетті.
Приоритеттік тәртіпте банктер ссудаларды өндіріс эффективтілігін, оның
ғылыми-техникалық деңгейін көтеруге, жаңа эффективтілігі жоғары өнім
түрлерін шығаруды ынталандыруға, халыққа әртүрлі қызмет көрсетуге, халық
үшін тауар өндіруге және экспортқа байланысты мақсаттар мен шараларға
береді. Мұнда олар нарықтақ құрылымды қалыптастыруға, кәсіпкерлік қызметті
кеңейтуге, сауда сатып алу операцияларын ұлғайтуға белсенді түрде қолдау
көрсетуге, осы мақсаттарға көбірек ссуда беруге тиіс.
Ссудаларды жоспарлау, беру және өтеумен, проценттік ставкаларды
ұлғайтумен немесе азайтумен байланысты барлық мәселелерді қарыз алушылар
өзара міндеттеме мен экономикалық жауапкершілікті анықтайтын несиелік
келісім негізінде банктердің жергілікті мекемелерінде шешеді.
Қысқа мерзімді несие беруді банктер мақсаттық бағыты бойынша
ссудалардың төлемдік, мерзімдік, қайтарымдылық және пайдалану шарттарымен
коммерциялық негізде жүзеге асырады. Банк мекемелері өздерінде бар несиелік
ресурстар көлемінде қысқа мерзімді несие беру үшін ссудалар береді. Егер
ссуада беру мәселесін банктің құрылымдық бөлімшесі (филиал, өкілдік,
еншілес банк) шешсе және оны беру күмән тудырса, онда бөлімше қорытынды
жасап, ақырғы шешімді шығар үшін жоғарғы банкке береді.
Ссуда беру белгіленген мөлшер көлемінде жүзеге асыралады, оны
материалдық қор жинақтауға қажеттілікті анықтау, өнім өндіру мен сатудың
болжанған көлеміне сәйкес шығындарды тексеру негізінде қарыз алушымен бірге
банк мекемесі анықтайды. Ссудалар тауарлық-материалдық құндылықтар қорының
нақты жинақталу және олардың айналым мерзіміндегі, бірақ 12 айдан көп емес
уақытта шығындардың өсу мөлшеріне қарай беріледі.
Банктік несие – бұл қайтару шартымен банктер қарыз алушыларға ақша
қаражаттарын беру кезіндегі экономикалық қатынастар. Бұл қатынастар құнның
(ссудалық капиталдық) банктен (несие берушіден) ссуданы қарызға алушыға
(дебиторға) қарай және кері қозғалуын белдіреді.
Классикалық банк ісі тұрғысынан алғанда несие беру субъектісі
экономикалық, оның ішінде несиелік мәміле жасауға материалдық және басқадай
кепілдіктері бар, қабілетті жеке тұлғалар, не заңды тұлғалар. Мұнда банкке
сенегтін, белгілі материалдық және құықтық кепілі бар, несие үшін процент
төлегісі және оны несие мекемесіне қайтарғысы келетін, несиенің кез-келген
субъектісі қарыз алушы бола алады.
Ссуда алу субъектісі жәке тұлға, кәсіпорын, фирмадан бастап,
мемелекетке дейінгі әртүрлі деңгейде болу мүмкін. Біздің шаруашылық
нарықтық экономикаға көшкенге дейінгі кәсіпорындар мен ұйымдар салалар
бойынша бөлінеді: өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, құрылысытық кәсіпорындар,
сауда дайындау, сату-өткізу ұйымдары. Біртіндеп мұндай топтастырудан бас
тартты және қазір несие беру субъектілері төмендегіше топтасады:
- мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдар;
- кооперативтер;
- жеке қызметпен айналысатын азаматтар, жалға алушылар;
- басқадай банктер;
- билік органдары, біріккен кәсіпорындар, халықаралық
бірлестіктер мен ұйымдарды қосқандағы басқадай шаруашылықтар.
Несиелерді алу субъектлері бойынша бөлу несие беру жүйесінде
топтастырудың тағы бір түсінігін тудырады, ол - несие түрі. Несие түрі
экономикалық және ұйымдастыру қатынасындағы әртүрлі мәмілеге тән қасиеттер
жиынтығын көрсетеді. Несиелік мәміленің экономикалық қасиеті – бұл несиенің
өзінің қасиеттері, олар бірыңғай (қайтарымдылық, төлемділік). Ұйымдастыру
қасиеті әр жағдайда әртүрлі болып келеді – ссуданы беру және өтеу тәртібі
басқаша болуы мүкін. Салалық бағытқа сәйкес өнеркәсіптік, сауда, банк
аралық несиелерге бөлінеді. Мысалы, АҚШ-та ссудаларды топтастыру жүйесінде
ауылшаруашылық ссудалары ерекше бөлініп шығады (18,186-бет).
Әрбір жағдайда несие түрлерінің оларды беру және өтеу тәртібін
реттейтін инструкциясы болады. Несие түрлері оларды алу субъектлері бойынша
ғана емес, басқа белгілер бойынша да айырықшаланады. Оларға мыналар жатады:
- несиенің капитал қозғалысымен байланысы;
- несиені қолдану сферасы;
- несие мерзімі – қысқа мерзімді несиелер (1 жылға дейін),
орташа мерзімді (1 жылдар 3 жылға дейін), ұзақ мерзімді (3
жылдан жоғары)
Негізінен банктер қысқа мерзімді несиелер береді, өйткені оның қаупі
аз, оның үстіне шетел валютасымен берілсе, несие төлемді, қамтамасыз
етілген болады.
Соңғы кезде несиенің овердрафт деген түрі кең таралған. Ол 10 күнге
дейінгі мерзімге берілетін сенімдік несие (кепілмен қамтамасыз етілмеген).
Негізінен, банктер шағын және орташа бизнес субъектлеріне 1 жылға
дейінгі қысқа мерзімге несие береді. Бұл қарыздық қаражатты мақсатты түрде
қолданумен байланысты, өйткені шағын бизнес субъектлері несиені негізінен
банктен айналымдық қаражатты толтыруға алады.
Тар мағынада алғанда, объект – бұл ссуда беруде және несиелік мәміле
жасауға негіз болатын зат. Банктік несие беру объектісі жеке және жиынтық
болуы мүмкін. Егер несие берілетін нәрсе басқа ссудалардан айрықшаланса,
ол жеке болады. Мысалы, банк өз клиентінің ыдыс, шикізат немесе дайын
өнімді жинақтаумен ғана байланысты қажеттіліктеріне несие беру мүмкін. Кей
жағдайда несиелердің жалпы құрамында шикізат қорына берілген емес, оның
қандай бір белгілі түрі,н жинақтаумен байланысты ссудалар бөлініп
көрсетіледі.
Жеке объектіге тікелей қарама-қарсы жиынтық объект, онда несие бір-
бірінен айрықшаланбай, бір объектіге біріккен көптеген объектлерге
беріледі. Ссуда материалдық объект қалыптастыруға берілуі міндетті емес,
қарыз алушыдан натурал-заттық түрде ссуда алынатын нәрсе мүлдем болмауы
мүмкін. Мұнда объект - қарыз алушының қосымша ресурстарға қажеттілігі
болады. Сондықтан, кең мағынада алғанда, объект материалдық күйдегі затты
бүлдіріп ғана қоймай, ссудаға қажеттілік тудыратын және үздіксіздігімен
жеделдігін қамтамасыз ету үшін несиелік мәміле жасалған материалдық процесс
те болады. Бұл жағдайда кәсіпорынның жеке қаражаттары мен түскен түсімдер
ағымдағы түсңімді жүзеге асыру үшін жеткіліксіз болған кезде төлемдік
айналымдағы уақыт айырмасы болады. Несие беруші банктер үшін мұндай
ссудалар көбірек қауіп төндіреді, кейде банкке ұзақ уақыт қайтарылмайтын,
оның несиелік портфелін төмендететін, қарыз алушының қабілетін күшейту
қажеттілігін тудыратын күрделі (мәселелі) несиелер қатарына ауысады.
Несие берудің қазіргі жүйесінің ерекшеліктері.
Банктік ссудаларды топтастыру несие беру қағидаларымен тығыз
байланысты. Несие берудің қазіргі жүйесінің басты талабы – несиенің
мақсаттық сипаты, ссуданың толықтығы мен қайтару мерзімі, олардың
қамтамасыз етілуі. Несие берудің жалпы экономикалық қағидаларына
дифференциалдық қағидасы жатады. Ол субъект, объект ретінде несие беруге,
сондай-ақ, ссудамен қамтамасыз етуге әртүрлі көзқарастарды білдіреді.
Қазіргі кезде объект, субъект және қамтамасыз ету сапасына ғана емес,
маржа деңгейіне, несиелік операциялдар түсімділігіне, қауіп-қатерді
төмендетуге сенімді баға беруді талап ететін тиімді несие беру қағидасының
маңызы зор. Несие беру технологиясын, ссудада беру және өтеу ережелерін,
несие операцияларына талдау жасау және ағымдағы қадағалау маңызды болып
отыр [15].
Коммерциялық кәсіпорын түрінде қызмет атқара отырып, банктер несие беру
бойынша олардың қызметінің барлық жүйесіне коммерциялық сипат береді.
Банктік шаруашылықтың пайдалылық қағидасына негіздей отырып, банктік
ссудалар төлемді болып табылады. Бірақ, мәселе мұнда емес. Банктер сауда
кәсіпорны ретінде ең әуелі өз ресурутарын несиелік операцияларға жұмсай
отырып, сатады. Сондықтан да, ең әуелі ірі несиелік институт ретіндегі
банктер үшін қалыпты шаруашылғында (дағдарыссыз) несиелік операциялардан
түсетін табыс негізгі болып саналады. Банктің несиелік өнімінің мөлшері тек
оның меншікті қаражаттары көлеміне ғана емес, тартылған ресурстарға да
тәуелді. Қазіргі нарықтық жүйеде банк өз клиенттерінің қаражатын қосымша
тартқан кезде ғана көбірек көлемдегі қаражатпен сауда жасай алады. Банктер
ресурстарды өздері үшін емес, басқалары үшін тарататын болғандықтан, ақша-
қаражаттарының қайтарымының бас кезінде жинақталған массасы неғұрлым көп
болса, несиелік өнім көлемі соғұрлым жоғары болады.
Несие берудің қазіргі жүйесінің ерекшелігі меншікті және тартылған
ресурстарға оның тәуелді болуына ғана емес, Орталық банктің клиенттерге
несие беруді жүзеге асыратын коммерциялық банктер үшін бекіткен белгілі
нормаларға да байланысты. Несие берудің қазіргі жүйесінің айтарлықтай
белгісі – оның келісімдік негізі. Бұрынғы жүйемен салыстырғанда бұл туралы
декларация соншалықты қарапайым емес. Бөлуші ақшалай шаруашылықтар
тарихиның белгілі тармақтарының бірінде банктердің клиенттермен келісімі
дүниеге келді. Бірақ, өкінішке орай олар формальды сипатта болды, олардың
экономикалық маңызы нашар байқалды. Коммерциялық стимул пайда болған кезде
банкте оның клиенттері де келісімді бұзу салдарын сезінді, ал олардың
арасындағы несиелік келісім-шарт несие алушының да, қарыз берушінің де
жауапкершілігін нығайтатын күшке айналды (11,100-бет).
Экономикалық дағдарыс, өндірістің құлдырауы, кәсіпорынның банкротығы
жағдайында несиелік опрецияның түсімділігінің тәуелділігі жоғары болып
табылады. Соңғы жылдара несие берудің қазіргі жүйесі дамудың айтарлықтай
жолын жеңді. Жалпы алғанда тек банк ісі философиясы ғана емес, несиелік
операция технологясы да өзгерді.
2. Несие беру шарттары
Несие беру шарттары дегеніміз несие субъектісі, объектісі және
қамтамасыз ету сияқты несиенің базалық элементтеріне қойылатын талаптар.
Бұл банк кез-келген клиентке несие бере алмайды дегенді білдіреді.
Несие алғысы келетіндер көп, солардың ішінен кімге беруге, ссуда уақытында
қайтарылатынына және оны пайдаланғаны үшін ссудалық процентті төлейтініне
сенуге болатынын клиентті таңдап алу қажет. Сондықтан да банк қарыз
алушының несиелік қабілетіне, оның балансының өтімділігіне баға беріп,
тауар өндіруші өнімінің нарығын, менеджмент деңгейі мен шотты басқаруын,
өткен тәжірибесін игере отырып, онымен несиелік қатынасқа түседі.
Несие беру объектісімен де операция солай жүріледі. Қарыз алушының кез-
келген қажеттілігі несие беру объектісі бола бермейді, те оның өндірісін
дамыту және өнім айналысы қажеттілігінен туындаған уақытша төлем
қиындықтарымен байланыстылары ғана несие беру объектісі болады. Қамтамасыз
ету несие беру жүйесінің базалық элементі ретінде толық және сапалы болуға
тиіс.
Несие беру несие мәмілесінің екі жағының да мүддесін қарастыруға тиіс.
Шаруашылық қажеттіліктерінің мүдделерінен туындаған банктер несие
қажеттілктерін қанағаттандыруға бағытталады. Несие беру мақсаты – қарыз
алушы экономикасын дамытудың, оның бәсекелестік қабілеті мен
пайдалылығының, өндіріс пен айналымның үздіксіздігінің алғышартын жасау.
Сонымен қатар клиенттің мүддесі ғана несие операцияларын жасаудың шешуші,
басым факторы бола алмайды. Несие беру шарты – екінші жақ – несие беруші
банктің мүддесін қадағалау болуға тиіс. Банк меншікті және жинақталған
капиталын қайда салатынын қанша таңдай алады. Оның мүмкіндіктері көбіне
шектеулі. Банктер белгілі мерзімде бар ресурстар, орталық банктердің
экономикалық реттеу нормативтері жиынтығымен анықталатын нақты шекарада
жұмыс істейді. Клеинтке берілетін несиенің көлемі әрқашан меншікті және
тартылған қаражаттар көлемі, олардың арасындағы реттелетін пропорция,
өтімділіктің ағымдағы нормативі, мерзім бойынша активтер мен пассивтерді
теңестіру талаптары, Ұлттық банктің орталықтандырылған резервтеріне
аударылатын ақша ресурстары мөлшеріне тәуелді [7].
Қарыз алушыға несие беру мүмкіндігі көбнесе қауіп-қатер дәрежесіне
тәуелді. Қарыз алушы ссуданы қанша алғысы келсе де, егер банк үшін қауіп-
қатер көп, толық кепілдік жоқ болса, ондай ссуда оған берілмеуі де мүмкін.
Клиент нақты мүмкіндігімен ссудалық процентті қосқанда, өз қарызы бойынша
төлеу ынтасын толық көрсетуге тиіс.
Несие беру шаттары несиенің мерзімдік және қамтамасыз ету мақсатты
сипаты сияқты несие беру қағидаларымен де байланысты. Егер клиент солардың
бірін потенциал түрде бұзуы мүмкін болса, несие мәмілесі жасалмайды. Несие
беру процесінде бұл қағидалар бұзылса, банк өз мүдделерін, өз
салымшыларының мүдделерін басшылыққа ала отырып, несиелік байланыстарды
үзеді, несиенің бірден қайтарылуын талап етеді. [16].
Несие беруді қазіргі жүйесі кепілдік құқықты жүзеге асыру мүмкіндігі
кепілдіктің әр түрлері мен үшінші жақтың кепілдерінің болуына негізделеді.
Осы және басқа формалар несиелік мәміленің сенімділігімен, несие беру
қағидаларын бұзған жағдайда несиенің қайтару мүмкіндігімен қамтамасыз
етеді. Кепілдік құқықты жүзеге асыру банктен клиент қабілетін жан-жақты
талдауды, қажет болған жағдайда банкке шығынсыз қызметпен қамтамасыз етуге
мүмкіндік беретін, оның мүлкіне баға баруді талап етеді. Банктің
коммерциялық мүддесіне қадағаланған жағдайда несие беру жүзеге асырылады.
Неисе беру төлемді негізді жүзеге асырылады. Төлемділік көбнесе несиелік
тәуелділікпен, Ұлттық Банктің есептік ставкасы деңгейімен, нарықтағы
несиенің сұраныс және ұсынысының жалпы жағдайымен анықталады.
Несие беру шартына банк пен қарыз алушы арасында несиелік келісім жасау
жатады. Несие беру несиелік мәміленің әр жағының меншікті міндеттемелері
менқұқығын анықтауды, жақтардың экономикалық жауапкершілігін қарастыратын
келісімдік негізделеді.
Банктік ссуда келісімі бойынша банк (қарыз беруші) ұйымға (қарыз
алушыға) ақша-қаражаттарын береді, ал қарыз алушы алынған соманы келсілген
мерзімде қайтарып, несиенгі пайдаланғаны үшін бекітілген процентті төлемді
міндетіне алады. Несиелік кеоісімнің негізгі ерекшелігі – оның субъективті
құрамы: ондай келісімнің бір жағы банк немесе сәйкес лицензиясы бар басқа
несиелік мекеме болады. Қарыз келісмі бойынша ақшаны ғана емес, тектік
белглері анықталған заттарды да беруге болады. Банктік несие келісімі
бойынша меншікке (шаруашылық жүргізк немесе оперативті басқару) белгілі
ақша сомасын ғана беруге болады. Банктік несие келісімінде қарыздық
қаражаттарды пайдалану мақсатына нұқсау болады.
Келісімді консенсуальда деп тану оны екі жақты деп тануды анықтайды.
Міндеттемелер тек қарыз алушыда ғана туындап қоймай келісім жасаған кезде
банкте дже ақша беру міндеттемесі туындайды. Көрсетілген міндеттемені бұзу
банкті залалды өтеу түріндегі жауапкершілікке тартады.
Несие беру шартына – жақтардың өзара қатынасын жоспарлау да жататынын
айта кету керек. Банктегі жоспалау объектісі – берілген несие соманы, оны
өтеу мөлшері, несиелік операциялар бойынша кіріс пен шығыс болады. Несиелік
процесс қарыз алушыға несиені уақытында және толық өтеуді толық қарастыру
және ссудалық процентті төлеу үшін өндірістік және қаржылық мүмкіндіктерді
реттеуді міндеттейді.
3. Несие беру әдістері мен ссудалық шоттар формалары
Несие беру әдісі дегеніміз банктер несиені беру және өтеуді жүзеге
асыруға көмек болатын амалдар жиынтығы. Ондай үш әдіс бар:
- айналым бойынша несие беру әдісі;
- қалдық бойынша несие беру әдісі;
- айналым-сальдолық әдіс.
Айналым бойынша несие бергенде несие беру объектінің қозғалысын,
айналымын қадағалайды. Несие қарыз алушы ресурстарын босатқанға дейін
шығынды аванстайды. Ссуда мөлшері осы қажеттілікті төмендеу мөлшері бойынша
өседі. Бұл әдіс қажеттіліктің өсуі немесе төмендеу мөлшеріне қарай несиенің
үздіксіз синхрондық қозғалысын қамтамасыз етеді, үздіксіз орын толтырушы
процесс болып табылады.
Қалдық бойынша несие бергенде несие ссудаға қажеттілік тудыратын
шығындар мен тауарлық-материалдық құндылықтар қалдығымен өзара байланысты
болады. Мысалы, кәсіпорын өзін қаржылық қайнар көздері есебімен оған қажет
құндылықтарды сатып алып, содан кейін ғана өндірілген шығындарды өтей
отырып, банктен солар қамтамасыз ететін ссуда ала алады. Көбнесе, қалдық
бойынша несие беру несие берудің аз объектілерін қамтиды, сонымен бірге
айналым бойынша несие беру несие берудің жеке емес жиынтық объектісі
қозғалысымен байланысты.
Тәжірибеде айналым бойынша және қалджық бойынша несие беру үйлесім
табады, несие бірінші сатыда қажеттіліктің туындау мөлшеріне қарай берілген-
де айналымдық сальдолық әдіс қалыптасады, ал екінші сатыда қатаң белгілен-
ген мерзімде өтеледі, ол босатылған ресурстар көлемімен үйлеспеуі де
мүмкін.
Несиенің ұйымдасқан қозғалысы клиентке банк ашатын ссудалық шотта
көрсетіледі.
Ссудалық шот – банкке клиенттің алға несие бойынша қарызы, ссуда беру
және өтеу көрсетілген шот. Барлық ссудалық шотқа жалпы конструкция тәне:
несие беру дебет бойынша, өтеу кредит бойынша, клиенттің банкке қарызы
әрқашан ссудалық шоттың сол, дебеттік жағында жүріледі.
Жалпы алғанда, коммерциялық банктің .несиелік саясаты – бұл қарыздық
операцияларды жүзеге асырудың ішкі регламенті.
Цеснабанк АҚ негізінде коммерциялық банктің несиелік саясатын
қарастырып көрейік.
Ішкі несиелік саясат Қазақстан Республикасындағы банктер және банк
қызметі туралы (өзгеріс пен толықтыруды ескере отырып) Заңға, Қазақстан
Республикасының Үкіметі ме Ұлттық Банктінің нормативтік-құқықтық актілері,
сондай-ақ, Цеснабанк АҚ ішкі құжатттарына сәйкес жасалған.
Банктің ішкі несиелік саясаты – бұл қарыздық операцияларды жүзеге
асырған кезде сенімділік пен нақтылықты қадағалау және әрекеттік
кезектілігін қамтамасыз ету. Ол қарызды ресімдеу, басқару және беруге жауап
беретін банк жұмысшылары жетекшілкке алуға тиіс объективті стандарт пен
критерийді анықтайды [10].
Несиелік саясатта көрсетілуге тиіс негізгі ережелер:
- жалпы ережелер;
- заңды және жеке тұлғаларға қарыз беру шарттары;
- банкпен ерекше қатынастармен байланысқан және (немесе) банкке бақылау
жасау құқығы бар тұлғаларға қарыз берудің шарттары;
- банктің заңды тұлғалары мен жұмысшыларына қарыз беру шарттары;
- кепілге баға беру және тіркеу;
- Несиелік комитет;
- несие беру лимиттері;
- құжат беру, оларды талдау ( сараптау) тәртіібі;
- банктік қарыз келісімін бекіту процедурасы;
- берілген қарыз бойынша құжат жүргізу тәртібі;
- несие беру шарттарын өзгерту тәртібі;
- мәселе тудыратын қарыздармен жұмыс жүргізу;
- Банк пен филиалдардың несиелік қызметінің мониторингі;
- Ережені іске қосу тәртібі;
Осы ережелерді нақтырақ қарастырайық.
Қарыз беру шарттары
Банк несиенің мерзімдік, қайтарымдық, төлемдік және қамтамасыз ету
шарттары мен келісімдік негізінде несие беруді жүзеге асырады.
Қарызды банк халықшаруашылығының әртүрлі салалары мен меншік формалары
әртүрлі заңды тұлғаларға, Қазақсатан Республикасының резиденті болып
табылатын және резидент болып табылмайтын жеке кәсіпкелер мен заңды
тұлғаларға береді. Қарыздар төменгідей жолдармен беріледі:
- Қарыз алушы есеп айырысу ақшалай құжаттарға төлеу үшін ақшаны ссудалық
шоттан тікелей жеткізушінің ағымдағы шотқа аудару жолымен;
- Банктің ақшаны ссудалық шоттан тікелей жеткізушінің ағымдағы
шотына аударуы жолымен;
- Банктің ақшаны ссудалық шоттан тікелей Қарыз алушының шотына аудару
жолымен.
Банк қарызды банктік қарыз келісімі негізінде береді, онда төмендегілер
міндетті түрде қарастырылады:
- қарыз мақсаты;
- берілетін қарыздың жалпы сомасы;
- қарыз валютасы;
- қарызды өтеу мерзімі;
- қарызды беру және өтеу шарттары;
- сыйақы ставкасының мөлшері;
- қамтамасыз ету (түрі, сомасы)
Кепілге баға беру және тексеру.
Несие берумен байланысты операцияларды жүзеге асырған кездегі Банк
алдындағы Қарыз алушы міндеттемесін орындауды қамтамасыз ету нормаларының
бірі – кепіл. Кепілмен қатар міндетттемені орындау кепілдік және Қазақстан
Республикасының заңында немесе келісімде қарастырылған басқа әдістер (банк
қарызы жәненемесе кепіл) қамтамасыз етеді.
Кепіл екі негізгі белгі бойынша топтасады: кепіл келісімі жағының
өкілеттілік көлемі бойынша және кепіл заты ретінде қолданылған мүлік
сипаты бойынша. Кепіл келісімі жақтарының өкілеттілік көлемі бойынша кепіл
заклад жйне ипотека деген түрлерге бөлінеді [10].
Кепіл мүлкінің сипаты бойынша қорзғалатын және қозғалмайтын мүлікке
бөлінеді және міндеттемені орындайтын кепіл затына төмендегілер жатады:
- мүліктік кешендер және т.б.;
- негізгі құралдар (машина, құрал-жабдық, инвентарь, мебель, транспорт
және басқалары);
- бағалы қағаздар;
- жинақ шотына салынған, сондай-ақ Банктің сейфтік депозитарында
сақталған ақшалар;
- тауарлар материалдық құндылықтар (тауарлар), оның ішінде айналымдағы
тауарлар;
- басқаға берілген мүліктік құқық.
Кепіл беруші Қарыз алушының өзі де, өз мүлкін Қарыз алушы міндеттемесін
қамтамасыз ету өз еркінде болатын үшінші тұлға да (заттық кепіл) болады.
Кепіл беруші салынатын мүліктің иесі де болуы мүмкін немесе оны өзіне
берілген мүліктің меншік иесінің өкілділігі негізінде кепілге қоя
алады.Кепіл затына Кепіл беруші құқығын анықтайтын құжаттрды сараптауды
Банктің заңдық бөлімінің мамандары Қарыз алушы берген құжаттар негізінде
(филиалдарда-филиалдың заңгері, ал ондай лауазым болмағанда, филиалдың
өкілетті жұмысшысы) жүзеге асырады, оның нәтижесі бойынша жазбаша заңдық
қорытынды дайындалады.
Кепілге берілген мүлікке оның затының құнын есептеу және құнын дәлелдеу
мақсатында баға беріледі.Кепіл затының кепілдік құнын анықтағанда, кепілдің
бағалық құнына кепілдің өтімділік коэффиценті қолданылады Кепіл
беруші, қарыз алушы және Банк жағынан қол қойылған кепіл келісімі банк
займасы туралы келісімге қосымша болып табылады.
Кепіл келісімін Несиелік Комитеттің оң шешімі негізінде Банктің заңдың
бөлімінің мамандары ресімдейді.
Кепіл келісімінде кепіл заты (жеке-тектік белгі көрсетіледі), оның
бағасы, мәні, кепілмен қамтамасыз етілген міндеттеме мөлшерімен орындау
мерзімі, сондай-ақ жақтардың кепілге қойылатын мүлік қайсысында екені, оны
қолдану мүмкіндігі міндетті түрде көрсетіледі. Кепіл келісімі шарттарының
бірі – Банк құқығы болуға тиіс, Қарыз алушы өз міндеттемесін орындамаса,
соттан тыс тәртіппен кепіл затын өндіріп алуға тиіс.
Банкте кепіл құқығының туындау негізі:
- закладта – Қарыз берушінің Банкке алыс-беріс актісімен ресімделген
мүлікті беру сәті;
- кепіл ретінде тіркелетін мүлік қолданылғанда-тіркеуші органда осы
мүліктің тіркеглген сәтінен бастап;
- ақша закладында – оларды Банктегі жинақтық шотқа немесе Банктің
сейфтік депозиттарына аудару;
- ипотекада, айналымдағы тауарды кепілге қойғанда және кепілдің басқа
түрлеріне жазбаша формада жасалған кепіл келісімін жасаған сәттен
басталады.
Кепілге келешекте қарыз беруші меншігіне түсетін (шаруашылық жүргізуге)
мүлік берілгенде, Банкте кепіл құқығы сол мүлікке Кепіл берушіде меншік
(шаруашлық жүргізу) құқығы туындаған кезде пайда болады.
Міндетті мемлекеттік тіркеуден өтетін мүлік кепілі сол мүлікті тіркеуге
өкілетті органда заңдық негізде жүзеге асырылады.
Кепіл затын тіркеу анықталғанда Банктің өкілетті жұмысшысы баланстан
тыс шотқа салынған мүлік бойынша құжат енгізу бойынша бухгалтерлік
операциялар атқарады.
Кепілдік қамтамасыз ету бойынша барлық заң бекітетін құжаттардың
түпнұсқасы, сондай-ақ кепілді тіркеуде растайтын құжаттар алыс-беріс актісі
негізінде Банк қоймасына беріледі.
Соттан тыс тәртіппен салынған мүлікті алу және сатуды Банк өзі де,
Қазақсатан Республикасының қазіргі заңдарына сәйкес кепілге қойылған
мүлікті сатуға Банк жазған сенімхат негізінде заңды немесе жеке тұлға
түріндегі сенімді тұлға да жүргізе алады.
Қарыз және ол бойынша сыйақы толық қайтарылғанда, сәйкес өкілетті
мемлекеттік органда ауыртпалықты түсіру (мүлік кепілі туралы реестрдегі
жазуды жою) кепілге алынған мүліктен ауыртпалықты алу туралы тіркеуші
органға хат беру жолымен несиелік бөлім маманы бөлім бастығы қолы арқылы
жүзеге асырады, филиалдарда бұл операцияларды Несиелік бөлім бастығының
қолымен сол бөлім маманы жүргізеді. Сол кезде несиелік бөлімше маманы, ал
филиалдарда-филиалдың өкілетті маманы беру актісіне сәйкес Банк қоймасынан
құжаттар алады және Қарыз алушыға немесе Қарыз алушы өкіліне (көрсетілген
сенімхат негізінде) кепіл бойынша құқықты анықтайтын барлық құжаттардың
түбіртектерін, сонда-ақ, кепілді тіркеуді растайтын құжаттар береді.
Несиелік комитет.
Ішкі несие саясатын жүзеге асыратын орган - Несиелік комитет. Өз
жұмысында ол Банктің Директорлар Кеңесіне есеп береді.
Несиелік комитет өз отырысында төмендегілерді қарастырады:
- Қарыз беру туралы шешім қабылдауға арналған Бас Банк пен Банк
филиалдарының (оған Банктің Директорлар Кеңесі берген өкілдік (лимит)
шеңбеінде) несиелік өтініштері.
- Келісубекіту және қарастыру үшін Банк Директорлары Кеңесіне несиелік
өтініштерін беруге арналған (шешім оң болғанда) Бас Банк пен Банк
филиалдарының (оған Банк Директорла Кеңесі берген өкілдік (лимит)
шеңберіндегі) несиелік өтініштер.
- Банктің Директорлар Кеңесімен келіспестен, Даму және Реконструкцияның
Европалық Банкісі жолымен қарыз алу үшін берілген несиелік өтініштер.
Несиелік Комитет кеңесіп дауыс беру құқығы бар 5 мүшеден тұрады, оның
құрамына төраға мен хатшы кіреді.
Несиелік Комитет шешімі оның отырысына қатысқан барлық мүшелер
келіскен жағдайда ғана қабылданды деп саналады. Несиелік Комитет мүшелері
оларға жүктелген қызметті орындауға біркелкі жауап береді.
Несие беру лимиттері.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Банк клиенттеріне несие берудің экономикалық мәні
1. Несие берудің негізгі түсініктері, қағидалары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Несие беру
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..14
1.3 Несие беру әдістері және ссудалық шоттар формалары
... ... ... ... ... ... ... ... .16
2 Несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі несие алушының несие
қабілеттілігін бағалау және талдаудың теориялық негіздері
2.1 Банк клиенттердің несие қабілеттілігіне әсер ететін
факторлар ... ... ... ... ... 38
2.2 Несие операцияларын және несие тәуекелділігін басқару бойынша
қолданылатын
тәсілдемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .41
2.3 Несиелік тәуекел-менеджментінің қазіргі
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
3 Банк клиенттерінің несие қабілеттілігі және оларды бағалау әдістері
3.1 Тәуекелдерді төмендету әдістері мен тәсілдерін қолдану тәжірибесіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
3.2 Банктің несие тәуекелділігін бағалаудың әдістемелік және практикалық
негіздерін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .64
қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..67
пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 9
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Несиелік операциялар – қазіргі нарықтық
экономика жағдайында неғұрлым табысты және соғұрлым тәуекелділігі жоғары
банктік бизнестің бірі болып саналады және банктік бизнес болып қана
қоймай, мемлекеттің ақша-несие саясатын реттеудегі қолданылатын қаржы
құралдарының бірі болып табылады. Несие портфелінің жедел өсімі несие
тәуекелділігінің де артуына әкеліп отыр. Несие ұсыну барысындағы жіберген
олқылықтар банктік жүйенің дамуына айтарлықтай кедергі болып, тіпті әлемдік
тәжірибенің өзі дұрыс ұйымдастырылған тәуекел-менеджменті бар Leman
Brothers Barings, Enron, WorldCom, Tyco сияқты ірі банктер мен басқа да
корпорациялардың құлдырауына әкелді. Банктер несие тәуекелділігінен
сақтанудың сан алуан түрлерін қарастырып, тәжірибеде қолдануда, соның
ішінде коммерциялық банктердің несие тәуекелділігін төмендету мен алдын
алудың бірден-бір жолы - несие алушы тұлғаның төлем және несие
қабілеттілігін дұрыс анықтау. Несие қабілеттілік кешегінің ескірген немесе
бүгінгі күннің жаңадан шығарылған проблемасы емес, ол несие-қарыз
операцияларының пайда болуымен туындады және несиелік қатынастар орындалған
орынның барлығында қолданылып, үнемі жаңартумен, толықтыруды талап ететін
іс деп санаймыз.
Банктер несиелік операцияларды жүзеге асыра отырып, мемлекеттің
нарықтық жүйесіндегі қызметін жүргізетін шаруашылық субъектілерді
қамтамасыз етуде маңызды орын алады. Коммерциялық банктердің несие
қабілеттілігін анықтау кезінде айтарлықтай мән бермеген олқылықтары,
ертеңгі күні, банктің қаржылық жағдайына, абыройы мен беделіне,
серіктестері мен клиенттерінің мүдделеріне кері әсер етуі және нұқсан
келтіруі мүмкін.
Бүгінгі күні Қазақстанның коммерциялық банктерінен алынатын таза
кірістің шамамен 23 бөлігін несиелік операциялардан болатын кірістер
құрайды. Несиелік операциялардың жүргізілуімен байланысты несие
тәуекелділігі пайда болады. Тәуекелділік банктің қалыптасуының ажырамас
бөлігі. Несие тәуекелділігі банк тәуекелділігінің бір түрі ретінде банктің
үнемі назарда тұратын объектісі болып табылады. Несие тәуекелділігін
банктік басқару менеджменттің дәстүрлі және классикалық қызметі. Несие
тәуекелділігі көптеген эндогендік және экзогендік себептердің үлкен кешенін
құрайды. Коммерциялық банктер дамыған бәсекелес несие нарығы бар ортада
қызмет етуі және табысты өмір сүруі үшін, несие қабілеттілікті анықтау,
бағалау, болжау және қолдану бойынша көп жылдық тарих пен ізденістерге
сүйенуі тиіс. Отандық және шетелдік тәжірибеде, оның ішінде несиелік
ұйымдардың банкротқа ұшырауының бірден бір себебі несиелік операциялардан
туындайтын тәуекелдердің дер кезінде алдын алмау. Несиелік операциялар
бойынша несиелік ұйымдардың ғасырға жуық тарихы болғанымен несиелік
институттардағы қазіргі жағдай несие қабілеттілікті анықтау әдістерінің
кемшіліктері бар және жеткіліксіз дамығандығын анықтады. Қазақстандағы
кейбір екінші деңгейдегі банктерге несиелік операцияларға қатысты әр түрлі
ықпал ету шараларын қолданудың өзі банктердің несиелік операцияларының
дұрыс жолға қойылмағандығының көрінісі. Несие тәуекелділігін басқару
жүйесіндегі несие қабілеттілік арқылы банктің несиелік операцияларының
сапасын жоғарылату мен коммерциялық банктің табыстылығын арттыру - өзекті
мәселе. Ол бүгінгі күннің халықаралық талаптарға жауап беретін мықты әрі
сенімді банктерінің қалыптасуына ықпал етеді. Әр елдегі несие алушының
несие қабілеттілігін кешенді талдау жүйесінің қалыптасуының ерекшелігі, әр
елдің ақша-несие саясаты сияқты саясатымен біруақытта қалыптасып, өзгеріп,
толықтырылып, дамуда.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Несие алушының несие
қабілеттілігін несие тәуекелділігін басқару жүйесінде талдау әр түрлі
мамандармен зерттеліп заман талабына сай өзгертіліп, толықтырылды. Несие
алушының несие қабілеттілігін талдау және несиелік тәуекел мәселелеріне
отандық, сондай - ақ шетелдік экономист-ғалымдардың да көптеген еңбектері
арналды. Олардың қатарында ең елеулілері Э. Гиллдің, Э.Дж. Доланның, В.Н.
Едронованың, В.И. Колесниковтің, Л.П. Кроливецкаяның, К.Д. Кэмпбелдің, Р.
Дж Кэмпбелдің, Р. Коггердің, О.И. Лаврушиннің, П.С. Роуздің, Э. Ридтің,
В.Т. Севруктың, Р. Смиттің, Ф.Дж. Синкидің және т.б. еңбектерін жатқызуға
болады. Қазақстанда несие қабілеттілігін талдау туралы сұрақтарының ілімін
С.А. Аханов, Ә.Ә. Әбішев, Ұ.М. Искаков, С.А. Святов, Ғ.С. Сейітқасымов,
Е.Х. Сигаев, А.В. Мельников, С.Б. Мақыш, Н.Н. Хамитов, А.Д. Шелекбай және
басқадай ғалымдар дамытты.
Отандық және шетелдік ғалымдардың көптеген еңбектері несие
тәуекелділігі, несие портфелі және несие қабілеттілік түсініктеріне
анықтамалар беріп, отандық экономиканың дамуына байланысты осы
көрсеткіштердің есептелуі мен қолданылуы ұсынылады. Алайда бұл еңбектердің
қатарында дағдарыс жағдайында немесе әлемдік дағдарыстың алдын алуда
коммерциялық банктердің жүргізетін несиелік саясаты мен қарыз - несие
операцияларын басқару және несие қабілеттілікті анықтау арқылы тәуекелді
төмендету жолдары мардымсыз ұсынылған. Көптеген еңбектерде теория жақсы
мазмұндалғанымен оқырманға тәжірибелік көзқарас пен есептеу жолдарының
жетіспей жататындығы, банк клиенті бола алатын әр жеке немесе заңды
тұлғалардың несиелеу операциясына қатысу кезінде қандай алғышарттарды
біліп, қандай қадамдардан сақтануы қажеттілігі жөнінде экономикалық
сауаттылығының нашарлығы бәрімізге белгілі. Осы аталған факторларды банктік
несиелеуде ескермеу мүмкін емес, себебі несие тәуекелділігі тек банк немесе
несиелеуші ұйым тарапынан болмайды.
Несие қабілеттілікті анықтауда әр түрлі қарыз бойынша барлық клиент
үшін (сала ерекшелігіне) бір ғана әдісті қолдану үлкен қателік, осы
аталғандарға байланысты несие алушының несие қабілеттілігін талдаудың
теориялық-әдістемелік және ұйымдастырушылық-әдістемелік тәртібін одан әрі
өңдеп және жетілдіруге байланысты іздену, зерттеу қажеттілігі туындады.
Жасалған зерттеулер мен ізденістерге қарамастан несие алушының несие
қабілеттілігі несие операцияларының күрделілігі мен сантүрлілігіне
байланысты несие қабілеттілікті талдаудың тиімділігін арттыруға байланысты
жаңа әдістер мен тәуекелдердің алдын алу мен төмендету жөніндегі нақты
ұсыныстар әзірлеуді қажет етеді.
Зерттеудің мақсаты коммерциялық банктің несие тәуекелділігін басқару
жүйесіндегі несие алушының несие қабілеттілігін анықтаумен байланысты
қызметтердің теориялық-әдістемелік, тәжірибелік жақтарын зерттеу және несие
тәуекелділігін одан әрі жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Осы мақсатқа жету үшін жұмыста келесі міндеттер қарастырылып шешілді:
- несие алушының несие қабілеттілігін анықтау мен талдаудың
теориялық әдістерін жетілдіру;
- банктердегі несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі несие
қабілеттілікті талдауды әдістемелік қамтамасыз ету мен оны
ұйымдастыру процесін жетілдіру мақсатында қолданылып жүрген
әдістемелік базаны зерттеу;
- дамыған мемлекеттердегі коммерциялық банктердің несие
тәуекелділігін басқару жүйесіндегі несие қабілеттілікті
талдаудың жағдайын қарастыру және танымал әдістемелік
нұсқаулар негізінде несие тәуекелділігін талдауға байланысты
ұсыныс әзірлеу;
- Қазақстанның банктік секторындағы несие тәуекелділігін
төмендету әдісі ретінде несие портфелінің статистикалық,
аналитикалық және коэффициенттік талдау жолдарын қарастыру;
- Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктеріндегі
несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі несие қабілеттілікті
талдаудың неғұрлым ұтымды жолын ұсыну;
- несие тәуекелділік жүйесін басқаруда қолданылатын модельдерді
талдау, оның ішінде Несие нарығының жағдайы және өлшемдерінің
болжамы моделін қолданып, екінші деңгейдегі банктерге
жүргізілген талдау жасау тиімділігін арттыру жолдарын анықтау.
Зерттеу пәні болып несиелік операциялар үрдісіндегі екінші деңгейлі
банктер мен несие алушылар арасындағы экономикалық қатынастар жиынтығы
табылады.
Зерттеу объектісі – екінші деңгейлі банктерден несие алушылардың несие
тәуекелділігін басқару.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу барысында әлемдік
экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік
ғалымдардың, экономистердің монографиялары мен баспасөз мақалалары,
қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық, статистикалық
құжаттар қолданылды.
Жұмысты жазу барысында несие нарығы қызметін реттейтін ҚР Заңдары мен
басқа да нормативтік-құқықтық актілер, ҚР Президентінің Жарлықтары,
Жолдаулары, ҚР Үкіметінің қаулылары, ресей және отандық оқу әдебиеттері, ҚР
Ұлттық банктің, ҚР қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарын реттеу және
қадағалау Агенттігінің, әр түрлі деңгейлердегі конференциялардың
материалдары, журналдар, сондай-ақ республикалық статистикалық талдау
негізінде алынған талдамалық зерттеу материалдары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы несие алушының несие қабілеттілігін
талдау бойынша ғылыми негізделген тұжырымдар дайындау болып табылады.
Негізгі ғылыми жаңалықтардан тұратын зерттеу жұмысының маңызды
нәтижелері болып келесілер жатады:
теориялық-әдістемелік зерттеудің негізінде несие тәуекелділігі, несие
қабілеттілік және несие портфелі түсінігінің авторлық тұжырым жасалған;
несие жіктемесіне қатысты несие тәуекелділігі жіктеліп, несие
қабілеттілігін бағалауда қолданылатын белгілер жинақталып жүйелендірілген;
тартылған қаражаттың құнын анықтау формуласы енгізілген және Несие
нарығының жағдайы және өлшемдерінің болжамы бойынша сауалнамаға қатысты
тиімді қағидалар енгізілген;
зерттеу негізінде несие тәуекелділігін басқару қызметінің қазіргі
жағдайдағы күрделі мәселелері мен кедергі келтіретін факторлары анықталған;
банктің несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі несие алушының несие
қабілеттілігін анықтауды кешенді қарастыру жолдары ұсынылған
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Дипломдық жұмыста келтірілген
негізгі ұсыныстар мен қорытындылар қазақстандық банктер қызметіндегі несие
тәуекелділігін басқару жүйесіндегі несие қабілеттілікті талдау бойынша
міндеттерді шешуге бағытталған. Дипломдық жұмыста анықталған қорытындылар
мен ұсыныстарды іске асыру, банктегі несие алушының несие қабілеттілігін
талдау арқылы несие тәуекелділігінің алдын алудың сапасы мен тиімділігін
арттыруға септігін тигізеді, сондай-ақ жалпы банктік жүйенің тұрақтылығын
нығайтып, банктік қызметтердің сапасын арттырып және банктерге деген
сенімділікті қолдауға негіз бола алады, сондай-ақ қаржы және несие
мамандарын дайындайтын жоғары оқу орындарында пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы және көлемі. Дипломдық жұмыс белгілеулер
мен қысқартулардан, кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1. Банк клиенттеріне несие берудің экономикалық мәні
1.1 Несие берудің негізгі түсініктері, қағидалары мен әдістері
Несиелік операция – несие берушінің қарыз алушыға төлемділік,
мерзімділік және қайтарымдық шартымен ақша-қаражаттарының белгілі сомасын
беруі жөніндегі олардың арасындағы қатынас. Банктің несиелік операциялары
активті және пассивті болады. Активті несиелік операциялар банк қарыз
алушыға ссуда берген кезде; ал, пассивтік операциялар банк қарыз алушы,
клиент несие беруші ролін атқарған кезде туындайды. Сәйкесінше несиелік
операциялардың екі формасы бар:ссудалар мен депазиттер.
Бірінші қызметке банктің пассивтік несиелік операциялар , яғни дипазит
формасындағы операциялар жатады. Банктердің активті ссудалық операцияларын
қарастырып көрейік. Кәсіпорындар, фирмалар, концеріндер өздерінің тауарлық
қорларын толтыру, еңбек ақы төлеу, құрал-жабдық сатып алу және т.б. үшін;
ауыл шаруашылық кәсіпорындары, фермерлер тұқым, жанар-жағармай материалдары
мен тыңайтқыштар сатып алған шығындарын жабу үшін; ал бір рет тұтынушылар
(халық) – автомобиль, үй, ұзақ пайдаланатын тауар сатып алу үшін ссудалар
алады. Бұл қарыз алушылардың барлығы ссудаларды негізінен жинақталған ақша
қаражаттарын (депозиттік және депозиттік емес) табыс түсіру үшін тарататын
коммерциялық банктерден алады.
Өз клиенттеріне ссуда бере отырып, банкттер ақша-қаражаттарын
салымшыларын алып, қарыз алушыға бере отырып, қаржылық делдал ролін
атқарады. Банктердің бұл қызметі несие қатынастарына қатысушылардың
(салымшылар, қарыз алушылар, банк) бәріне тиімді. Осы жағынан екі жақты
мүдде көрінеді: әркім өзінің қажеттілігін қанағаттандырады.
Несиенің екі формасы бар: ақшалай және тауарлық. Сәйкесінше несие
берудің екі түрі бар:
1) тікелей банктік, онда шаруашылық субъектлердің несиелік қатынастары
басынан бастап, банкпен қатынас ретінде туындайды;
2) жанама несие беру, онда алдымен шаруашылық субъектілері арасында
несиелік қатынастар туындап, кейін банкпен қатынасқа ауысады.
Тікелей банктік несие беруде несие беруші ссуданы тікелей қарыз алушыға
береді. Несие беруші – банк, қарыз алушы – шаруашылық субъект болады. Банк
аралық несиеде несие беруші де, қарыз алушы да банк болады, яғни бір банк
екіншісіне несие береді.
Коммерциялық несие беруде несие беруші де, қарыз алушы да – шаруашылық
субъект болады, яғни бір кәсіпорын екінші кәсіпорынға тауар формасында
береді, бұл мәміле вексельмен ресімделеді, яғни қарыз алушы несие берушіге
вексель береді. Вексель – тауар формасында несие алғанын растайтын құжат.
Ары қарай несие беруші банкке сол вексальді кепілге алып ақша беруін
сұрайды. Сөйтіп, коммерциялық несие банктік несиеге айналады. Коммерциялық
банктердің несиелік операцияларын әртүрлі белгі бойынша топтастыруға
болады: мерзім бойынша қысқа мерзімді (1 жылға дейін), орташа мерзімді (1
жылдар 5 жылға дейін) ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары); қамтамасыз ету
түрлері бойынша – қамтамасыз етілмеген (бланктік, яғни қамтамасыз етілмеген
және қарыз алушы сеніміне негізделген) және қамтамасыз етілген; банк роліне
байланысты (немие беруші, қарыз алушы) – активті және пассивтік ссудалық
операциялар (активтік – бұл клиенттер мен басқа банктерге несие беру;
пасиивтік – орталық банк немесе басқа коммерциялық банк банктерге банк
аралық несие алу); несие беру мақсатына қарай – негізгі капиталды ұлғайтуға
берілген ссудалар, жиынтақ капиталды қаржыландыруға берілген ссудалар,
тұтыну мақсатына берілген ссудалар.
Несиелік операциялар басқадай белгілері бойынша да топтастырылады:
қарыз алушылар типтері бойынша, пайдалану сипаты бойынша, ссуда мөлшері
бойынша, ссудалық шотты ашу шарттары бойынша және басқалалары.Мысалы, қарыз
алушылар типтері бойынша ссуда мынадай түрлерге бөлінеді:ссуда-
өнеркәсіптік,, қозғалмайтын мүлік кепілдікке қойылған, жеке тұлғаларға
берілген, үкіметтік бағалы қағазға берілген, ауылшаруашылық қаржылық
ұйымдарға берілген, т.б.
Несиені пайдалану сипатына қарай өндіргіш деп (халықтың тұтыну
қажеттілігін қанағаттандыруға) бөлуге болады. Ондай топтастыру формальды
белгілерге негізделеді. Шетелдердің экономикалық әдебиетінде несие мен
несиелік операцияларды бірыңғай топтастырмайды.
Банктердің несиелік операциялары жасалған несиелік келісім негізінде
жүзеге асырылады, онда банктер мен клиенттердің өзара қатынасы, ссуда
беркдің барлық шарттары реттеледі. Несиелік келісім шарттары әр нақты
кезеңде коммерциялық банк жүргізетін несие саясатына тәуелді болады. Ол
несиелік тәртіппен байланысты. Қарыз алушылар несиенің қайтарымдылығы және
несие берудің басқадай қағидаларын қадағалаумен қамтамасыз етуі тиіс болса,
банктер несие мөлшерін реттеу тәртібі, оларды бөлу және өтеумен қамтамасыз
етуге тиіс. Несиелік саястаттың құрамдас бөлігі проценттік саясат.
Коммерциялық банктер несиелік келісімде қарастырылған шарттарға сәйкес
несиені пайдалануға бақылау жүргізуге, инженерлік және басқадай тексеріс
өткізуге, несиелік келісім шартын бұзған ссуда алушыларға экономикалық
ықпал ету шараларын жүргізуге міндетті. Әрине, шешуші рольді бекітілген
уақытта қайтару және несие төлеу иеленеді. Бұл қағидалар болмаса, несие
өзінің мәні мен маңызынан айырылады. Сондай жағдайлардан болып, банк
ссудалары көпке дейін мемлекеттің кәсіпорындар мен ұйымдарға берілетін
қайтарымсыз және тегін дотацияға айналып келді. Бірақ, республикада
жүргізіліп келе жатқан банктік реформа ең әуелі экономикалық категория
ретіндегі несие позициясы мен несие берудің негізгі қағидаларын орнына
келтіруге бағытталған.
Қазір ссудаларды қамтамасыз ету түсінігі жаңаша көрінуде. Әр берілген
ссуда нақты материалдық жағынан қамтамасыз етілуге тиіс деп саналып келген.
Қарыз алушылардың несиені бекітілген уақытында қайтаруының нақты
мүмкіндіктері ескерілмеді. Қазір клиенттің өтімділігіне, оның өз
міндеттемлерімен есеп айырысу қабілетіне көбірек назар аударылады. Бұл
аналитикалық жұмысқа экономикалық аппараттың жаңаша қарауын, оның жұмыстың
формальды әдістерінен қызмет көрсетуші шаруашылық органдар ісін жақсы білу
негізінде несие қағидасын ойластырып жүзеге асыруға бет бұруды талап етеді.
Ссудаларды қамтамасыз ету банктер активтерін сақтау және пайда түсіруге
кепілдік беру үшін қажет. Несиемен қамтамасыз етудің маңызды түрлері:
Кепілдік – қажет болғанда кепілші банк алдында қарыз алушының қарызын
төлеу міндетін мойнына алатын біржақты міндеттемелері бар келісім.
Кепіл – кепілдік жағдайда тап болғанда кепілге алған тұлға үшін
кепілшінің белігілі соманы төлеу міндеттемесі.
Кепілдік құқық - бұл бөтен қозғалмалы мүлікке, жер учаскесіне,
құрылысқа заттық талап және егер қарыз алушы өз міндеттемелерін өтей
алмаса, кепілге қойылған мүлікті сатудан өтемақы алу құқығына талап қою;
несиемен қамтамасыз етуде ипотека мен жер учаскесі және құрылысқа ерекше
кепілге қою құқығы ретіндегі қозғалмайтын мүлік міндеттемесіне ерекше мән
беріледі. Оларды кепілге қоя отырып, иесі несие алады.
Несиені қамтамасыз етудің материалдық формасына жер, бағалы қағаз,
тауарлық-материалдық құндылықтар, сақтандыру полистері және басқалар
жатады. Клиенттерге ссудалар беру үшін банкте ссудалық шоттар ашылып,
оларда несие берудің әрбір объектісі бойынша ссудалар есебі жүріледі.
Ссуда беру үшін банктер алдымен қарыз алушының беделін зеттеуге тиіс,
оған ссудаларды немесе бұрын өтелген ссудалардың мерзімінде өтелуі, басқа
міндеттемелерге қатынасы, қарыз алушы балансының өтемділігі мен несие
мақсатының дұрыстығы (тиімділігі) жатады.
Ссуданы пайдаланған үшін төлейтін төлем (процент) мөлшері оны пайдалану
мерзімі, қарыз алушының төлемқабілетсіздік қаупі, несие реурстары үшін
төлем, объект сипаты, бәсекелес банктер ставкалар және басқадай факторларға
сәйкес анықталады.
Кәсіпорындар мен ұйымдарға несие берудің қазіргі моделі төмендегілерге
негізделетін жүйе түрінде көрсетілген:
- несие беру субъектілері;
- несиені қамтамасыз ету;
- несие беру объктілері.
Несие берудің бұл базалық элементтерін бір-бірінен бөлуге келмейді.
Егер осылардың әрқайсысы бір-бірін толықтырса, несие беру бойынша банк
қызметінде табысқа жетеді, несие мәселесінің сенімділігі артады. Екінші
жағынан бірлікті бұзуғадеген талпыныс жүйені бұзады, банк ссудаларының
қайтарылымдылығына нұқсан келтіру мүмкін. Экономиканы орталықтандырып
басқару қағидаларына негізделген бұрынғы жүйе несие беру объектісіне баса
назар аударғаны белгілі. Егер несие беру объектісі бар болса, ол кәсіпорын
немесе ұйымға банк ссудаларын алуға құқық береді [18]. Ондай объект әрқашан
табылады: меншікті және қарыздық қаражаттарды үнемдеуге мүдделі емес
кәсіпорындар тауарлық-материалдық құндылықтардың артық нормативтік қорын
жинақтады, артық өндірістік шығын шығарды, сөйтіп жалпы қосымша қаржы
тартуды қажет етті. Көбнесе бұл сапалы тауарлық-материалдық құндылықтар;
қосымша көмекті шаруашылық ұйымдардың объективті қажет етуі болды; несие
беру объектісіне басым назар аударатын банк үшін осы жеткілікті болды,
бірақ, несиелік операциялар сенімділігін нығайту үшін бұл жеткіліксіз
болды. Демек, несие беру субъектісін оның несиелік қабілетін есепке алмай-
ақ, несие беру объектісіне несие автоматизмі несиені қайтаруды кешіктіруге,
ақрында қарызды кешіріп, мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен қарыз
алушының ссудалық қарызын жоюға әкеп соқты. Қазіргі кезде нарықтық
экономикаға көшуге байланысты банктер үш іргелі элементті біртұтас жүйе
ретіде қарастырады. Бұл қарыз алушыға несие беруге, несиені қайтармау
қаупін төмендетуге мүмкіндік береді.
Қысқасы ссудаларды ресми статусы бар банктер жүзеге асырады. Ресми
статус банк ашуға Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі берген рұқсатқа
және банк операцияларын жүргізуге берілген лицензияға сәйкес жүзеге
асыралады.
Несие беру процесінде банктер нарықтық қатынастар қалыптастыруға,
қоғамдық өндіріс эффективтілігін көтеруге, егеменді мемлекет экономикасы
мен қаржысын нығайтуға , айналымдағы ақша массасының негізсіз өсуіне шектеу
қоюға, құнсыздану процессінің бетін қайтаруға және ұлттық валюта-теңгені
нығайтуға жан-жақты ықпал етуге міндетті.
Приоритеттік тәртіпте банктер ссудаларды өндіріс эффективтілігін, оның
ғылыми-техникалық деңгейін көтеруге, жаңа эффективтілігі жоғары өнім
түрлерін шығаруды ынталандыруға, халыққа әртүрлі қызмет көрсетуге, халық
үшін тауар өндіруге және экспортқа байланысты мақсаттар мен шараларға
береді. Мұнда олар нарықтақ құрылымды қалыптастыруға, кәсіпкерлік қызметті
кеңейтуге, сауда сатып алу операцияларын ұлғайтуға белсенді түрде қолдау
көрсетуге, осы мақсаттарға көбірек ссуда беруге тиіс.
Ссудаларды жоспарлау, беру және өтеумен, проценттік ставкаларды
ұлғайтумен немесе азайтумен байланысты барлық мәселелерді қарыз алушылар
өзара міндеттеме мен экономикалық жауапкершілікті анықтайтын несиелік
келісім негізінде банктердің жергілікті мекемелерінде шешеді.
Қысқа мерзімді несие беруді банктер мақсаттық бағыты бойынша
ссудалардың төлемдік, мерзімдік, қайтарымдылық және пайдалану шарттарымен
коммерциялық негізде жүзеге асырады. Банк мекемелері өздерінде бар несиелік
ресурстар көлемінде қысқа мерзімді несие беру үшін ссудалар береді. Егер
ссуада беру мәселесін банктің құрылымдық бөлімшесі (филиал, өкілдік,
еншілес банк) шешсе және оны беру күмән тудырса, онда бөлімше қорытынды
жасап, ақырғы шешімді шығар үшін жоғарғы банкке береді.
Ссуда беру белгіленген мөлшер көлемінде жүзеге асыралады, оны
материалдық қор жинақтауға қажеттілікті анықтау, өнім өндіру мен сатудың
болжанған көлеміне сәйкес шығындарды тексеру негізінде қарыз алушымен бірге
банк мекемесі анықтайды. Ссудалар тауарлық-материалдық құндылықтар қорының
нақты жинақталу және олардың айналым мерзіміндегі, бірақ 12 айдан көп емес
уақытта шығындардың өсу мөлшеріне қарай беріледі.
Банктік несие – бұл қайтару шартымен банктер қарыз алушыларға ақша
қаражаттарын беру кезіндегі экономикалық қатынастар. Бұл қатынастар құнның
(ссудалық капиталдық) банктен (несие берушіден) ссуданы қарызға алушыға
(дебиторға) қарай және кері қозғалуын белдіреді.
Классикалық банк ісі тұрғысынан алғанда несие беру субъектісі
экономикалық, оның ішінде несиелік мәміле жасауға материалдық және басқадай
кепілдіктері бар, қабілетті жеке тұлғалар, не заңды тұлғалар. Мұнда банкке
сенегтін, белгілі материалдық және құықтық кепілі бар, несие үшін процент
төлегісі және оны несие мекемесіне қайтарғысы келетін, несиенің кез-келген
субъектісі қарыз алушы бола алады.
Ссуда алу субъектісі жәке тұлға, кәсіпорын, фирмадан бастап,
мемелекетке дейінгі әртүрлі деңгейде болу мүмкін. Біздің шаруашылық
нарықтық экономикаға көшкенге дейінгі кәсіпорындар мен ұйымдар салалар
бойынша бөлінеді: өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, құрылысытық кәсіпорындар,
сауда дайындау, сату-өткізу ұйымдары. Біртіндеп мұндай топтастырудан бас
тартты және қазір несие беру субъектілері төмендегіше топтасады:
- мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдар;
- кооперативтер;
- жеке қызметпен айналысатын азаматтар, жалға алушылар;
- басқадай банктер;
- билік органдары, біріккен кәсіпорындар, халықаралық
бірлестіктер мен ұйымдарды қосқандағы басқадай шаруашылықтар.
Несиелерді алу субъектлері бойынша бөлу несие беру жүйесінде
топтастырудың тағы бір түсінігін тудырады, ол - несие түрі. Несие түрі
экономикалық және ұйымдастыру қатынасындағы әртүрлі мәмілеге тән қасиеттер
жиынтығын көрсетеді. Несиелік мәміленің экономикалық қасиеті – бұл несиенің
өзінің қасиеттері, олар бірыңғай (қайтарымдылық, төлемділік). Ұйымдастыру
қасиеті әр жағдайда әртүрлі болып келеді – ссуданы беру және өтеу тәртібі
басқаша болуы мүкін. Салалық бағытқа сәйкес өнеркәсіптік, сауда, банк
аралық несиелерге бөлінеді. Мысалы, АҚШ-та ссудаларды топтастыру жүйесінде
ауылшаруашылық ссудалары ерекше бөлініп шығады (18,186-бет).
Әрбір жағдайда несие түрлерінің оларды беру және өтеу тәртібін
реттейтін инструкциясы болады. Несие түрлері оларды алу субъектлері бойынша
ғана емес, басқа белгілер бойынша да айырықшаланады. Оларға мыналар жатады:
- несиенің капитал қозғалысымен байланысы;
- несиені қолдану сферасы;
- несие мерзімі – қысқа мерзімді несиелер (1 жылға дейін),
орташа мерзімді (1 жылдар 3 жылға дейін), ұзақ мерзімді (3
жылдан жоғары)
Негізінен банктер қысқа мерзімді несиелер береді, өйткені оның қаупі
аз, оның үстіне шетел валютасымен берілсе, несие төлемді, қамтамасыз
етілген болады.
Соңғы кезде несиенің овердрафт деген түрі кең таралған. Ол 10 күнге
дейінгі мерзімге берілетін сенімдік несие (кепілмен қамтамасыз етілмеген).
Негізінен, банктер шағын және орташа бизнес субъектлеріне 1 жылға
дейінгі қысқа мерзімге несие береді. Бұл қарыздық қаражатты мақсатты түрде
қолданумен байланысты, өйткені шағын бизнес субъектлері несиені негізінен
банктен айналымдық қаражатты толтыруға алады.
Тар мағынада алғанда, объект – бұл ссуда беруде және несиелік мәміле
жасауға негіз болатын зат. Банктік несие беру объектісі жеке және жиынтық
болуы мүмкін. Егер несие берілетін нәрсе басқа ссудалардан айрықшаланса,
ол жеке болады. Мысалы, банк өз клиентінің ыдыс, шикізат немесе дайын
өнімді жинақтаумен ғана байланысты қажеттіліктеріне несие беру мүмкін. Кей
жағдайда несиелердің жалпы құрамында шикізат қорына берілген емес, оның
қандай бір белгілі түрі,н жинақтаумен байланысты ссудалар бөлініп
көрсетіледі.
Жеке объектіге тікелей қарама-қарсы жиынтық объект, онда несие бір-
бірінен айрықшаланбай, бір объектіге біріккен көптеген объектлерге
беріледі. Ссуда материалдық объект қалыптастыруға берілуі міндетті емес,
қарыз алушыдан натурал-заттық түрде ссуда алынатын нәрсе мүлдем болмауы
мүмкін. Мұнда объект - қарыз алушының қосымша ресурстарға қажеттілігі
болады. Сондықтан, кең мағынада алғанда, объект материалдық күйдегі затты
бүлдіріп ғана қоймай, ссудаға қажеттілік тудыратын және үздіксіздігімен
жеделдігін қамтамасыз ету үшін несиелік мәміле жасалған материалдық процесс
те болады. Бұл жағдайда кәсіпорынның жеке қаражаттары мен түскен түсімдер
ағымдағы түсңімді жүзеге асыру үшін жеткіліксіз болған кезде төлемдік
айналымдағы уақыт айырмасы болады. Несие беруші банктер үшін мұндай
ссудалар көбірек қауіп төндіреді, кейде банкке ұзақ уақыт қайтарылмайтын,
оның несиелік портфелін төмендететін, қарыз алушының қабілетін күшейту
қажеттілігін тудыратын күрделі (мәселелі) несиелер қатарына ауысады.
Несие берудің қазіргі жүйесінің ерекшеліктері.
Банктік ссудаларды топтастыру несие беру қағидаларымен тығыз
байланысты. Несие берудің қазіргі жүйесінің басты талабы – несиенің
мақсаттық сипаты, ссуданың толықтығы мен қайтару мерзімі, олардың
қамтамасыз етілуі. Несие берудің жалпы экономикалық қағидаларына
дифференциалдық қағидасы жатады. Ол субъект, объект ретінде несие беруге,
сондай-ақ, ссудамен қамтамасыз етуге әртүрлі көзқарастарды білдіреді.
Қазіргі кезде объект, субъект және қамтамасыз ету сапасына ғана емес,
маржа деңгейіне, несиелік операциялдар түсімділігіне, қауіп-қатерді
төмендетуге сенімді баға беруді талап ететін тиімді несие беру қағидасының
маңызы зор. Несие беру технологиясын, ссудада беру және өтеу ережелерін,
несие операцияларына талдау жасау және ағымдағы қадағалау маңызды болып
отыр [15].
Коммерциялық кәсіпорын түрінде қызмет атқара отырып, банктер несие беру
бойынша олардың қызметінің барлық жүйесіне коммерциялық сипат береді.
Банктік шаруашылықтың пайдалылық қағидасына негіздей отырып, банктік
ссудалар төлемді болып табылады. Бірақ, мәселе мұнда емес. Банктер сауда
кәсіпорны ретінде ең әуелі өз ресурутарын несиелік операцияларға жұмсай
отырып, сатады. Сондықтан да, ең әуелі ірі несиелік институт ретіндегі
банктер үшін қалыпты шаруашылғында (дағдарыссыз) несиелік операциялардан
түсетін табыс негізгі болып саналады. Банктің несиелік өнімінің мөлшері тек
оның меншікті қаражаттары көлеміне ғана емес, тартылған ресурстарға да
тәуелді. Қазіргі нарықтық жүйеде банк өз клиенттерінің қаражатын қосымша
тартқан кезде ғана көбірек көлемдегі қаражатпен сауда жасай алады. Банктер
ресурстарды өздері үшін емес, басқалары үшін тарататын болғандықтан, ақша-
қаражаттарының қайтарымының бас кезінде жинақталған массасы неғұрлым көп
болса, несиелік өнім көлемі соғұрлым жоғары болады.
Несие берудің қазіргі жүйесінің ерекшелігі меншікті және тартылған
ресурстарға оның тәуелді болуына ғана емес, Орталық банктің клиенттерге
несие беруді жүзеге асыратын коммерциялық банктер үшін бекіткен белгілі
нормаларға да байланысты. Несие берудің қазіргі жүйесінің айтарлықтай
белгісі – оның келісімдік негізі. Бұрынғы жүйемен салыстырғанда бұл туралы
декларация соншалықты қарапайым емес. Бөлуші ақшалай шаруашылықтар
тарихиның белгілі тармақтарының бірінде банктердің клиенттермен келісімі
дүниеге келді. Бірақ, өкінішке орай олар формальды сипатта болды, олардың
экономикалық маңызы нашар байқалды. Коммерциялық стимул пайда болған кезде
банкте оның клиенттері де келісімді бұзу салдарын сезінді, ал олардың
арасындағы несиелік келісім-шарт несие алушының да, қарыз берушінің де
жауапкершілігін нығайтатын күшке айналды (11,100-бет).
Экономикалық дағдарыс, өндірістің құлдырауы, кәсіпорынның банкротығы
жағдайында несиелік опрецияның түсімділігінің тәуелділігі жоғары болып
табылады. Соңғы жылдара несие берудің қазіргі жүйесі дамудың айтарлықтай
жолын жеңді. Жалпы алғанда тек банк ісі философиясы ғана емес, несиелік
операция технологясы да өзгерді.
2. Несие беру шарттары
Несие беру шарттары дегеніміз несие субъектісі, объектісі және
қамтамасыз ету сияқты несиенің базалық элементтеріне қойылатын талаптар.
Бұл банк кез-келген клиентке несие бере алмайды дегенді білдіреді.
Несие алғысы келетіндер көп, солардың ішінен кімге беруге, ссуда уақытында
қайтарылатынына және оны пайдаланғаны үшін ссудалық процентті төлейтініне
сенуге болатынын клиентті таңдап алу қажет. Сондықтан да банк қарыз
алушының несиелік қабілетіне, оның балансының өтімділігіне баға беріп,
тауар өндіруші өнімінің нарығын, менеджмент деңгейі мен шотты басқаруын,
өткен тәжірибесін игере отырып, онымен несиелік қатынасқа түседі.
Несие беру объектісімен де операция солай жүріледі. Қарыз алушының кез-
келген қажеттілігі несие беру объектісі бола бермейді, те оның өндірісін
дамыту және өнім айналысы қажеттілігінен туындаған уақытша төлем
қиындықтарымен байланыстылары ғана несие беру объектісі болады. Қамтамасыз
ету несие беру жүйесінің базалық элементі ретінде толық және сапалы болуға
тиіс.
Несие беру несие мәмілесінің екі жағының да мүддесін қарастыруға тиіс.
Шаруашылық қажеттіліктерінің мүдделерінен туындаған банктер несие
қажеттілктерін қанағаттандыруға бағытталады. Несие беру мақсаты – қарыз
алушы экономикасын дамытудың, оның бәсекелестік қабілеті мен
пайдалылығының, өндіріс пен айналымның үздіксіздігінің алғышартын жасау.
Сонымен қатар клиенттің мүддесі ғана несие операцияларын жасаудың шешуші,
басым факторы бола алмайды. Несие беру шарты – екінші жақ – несие беруші
банктің мүддесін қадағалау болуға тиіс. Банк меншікті және жинақталған
капиталын қайда салатынын қанша таңдай алады. Оның мүмкіндіктері көбіне
шектеулі. Банктер белгілі мерзімде бар ресурстар, орталық банктердің
экономикалық реттеу нормативтері жиынтығымен анықталатын нақты шекарада
жұмыс істейді. Клеинтке берілетін несиенің көлемі әрқашан меншікті және
тартылған қаражаттар көлемі, олардың арасындағы реттелетін пропорция,
өтімділіктің ағымдағы нормативі, мерзім бойынша активтер мен пассивтерді
теңестіру талаптары, Ұлттық банктің орталықтандырылған резервтеріне
аударылатын ақша ресурстары мөлшеріне тәуелді [7].
Қарыз алушыға несие беру мүмкіндігі көбнесе қауіп-қатер дәрежесіне
тәуелді. Қарыз алушы ссуданы қанша алғысы келсе де, егер банк үшін қауіп-
қатер көп, толық кепілдік жоқ болса, ондай ссуда оған берілмеуі де мүмкін.
Клиент нақты мүмкіндігімен ссудалық процентті қосқанда, өз қарызы бойынша
төлеу ынтасын толық көрсетуге тиіс.
Несие беру шаттары несиенің мерзімдік және қамтамасыз ету мақсатты
сипаты сияқты несие беру қағидаларымен де байланысты. Егер клиент солардың
бірін потенциал түрде бұзуы мүмкін болса, несие мәмілесі жасалмайды. Несие
беру процесінде бұл қағидалар бұзылса, банк өз мүдделерін, өз
салымшыларының мүдделерін басшылыққа ала отырып, несиелік байланыстарды
үзеді, несиенің бірден қайтарылуын талап етеді. [16].
Несие беруді қазіргі жүйесі кепілдік құқықты жүзеге асыру мүмкіндігі
кепілдіктің әр түрлері мен үшінші жақтың кепілдерінің болуына негізделеді.
Осы және басқа формалар несиелік мәміленің сенімділігімен, несие беру
қағидаларын бұзған жағдайда несиенің қайтару мүмкіндігімен қамтамасыз
етеді. Кепілдік құқықты жүзеге асыру банктен клиент қабілетін жан-жақты
талдауды, қажет болған жағдайда банкке шығынсыз қызметпен қамтамасыз етуге
мүмкіндік беретін, оның мүлкіне баға баруді талап етеді. Банктің
коммерциялық мүддесіне қадағаланған жағдайда несие беру жүзеге асырылады.
Неисе беру төлемді негізді жүзеге асырылады. Төлемділік көбнесе несиелік
тәуелділікпен, Ұлттық Банктің есептік ставкасы деңгейімен, нарықтағы
несиенің сұраныс және ұсынысының жалпы жағдайымен анықталады.
Несие беру шартына банк пен қарыз алушы арасында несиелік келісім жасау
жатады. Несие беру несиелік мәміленің әр жағының меншікті міндеттемелері
менқұқығын анықтауды, жақтардың экономикалық жауапкершілігін қарастыратын
келісімдік негізделеді.
Банктік ссуда келісімі бойынша банк (қарыз беруші) ұйымға (қарыз
алушыға) ақша-қаражаттарын береді, ал қарыз алушы алынған соманы келсілген
мерзімде қайтарып, несиенгі пайдаланғаны үшін бекітілген процентті төлемді
міндетіне алады. Несиелік кеоісімнің негізгі ерекшелігі – оның субъективті
құрамы: ондай келісімнің бір жағы банк немесе сәйкес лицензиясы бар басқа
несиелік мекеме болады. Қарыз келісмі бойынша ақшаны ғана емес, тектік
белглері анықталған заттарды да беруге болады. Банктік несие келісімі
бойынша меншікке (шаруашылық жүргізк немесе оперативті басқару) белгілі
ақша сомасын ғана беруге болады. Банктік несие келісімінде қарыздық
қаражаттарды пайдалану мақсатына нұқсау болады.
Келісімді консенсуальда деп тану оны екі жақты деп тануды анықтайды.
Міндеттемелер тек қарыз алушыда ғана туындап қоймай келісім жасаған кезде
банкте дже ақша беру міндеттемесі туындайды. Көрсетілген міндеттемені бұзу
банкті залалды өтеу түріндегі жауапкершілікке тартады.
Несие беру шартына – жақтардың өзара қатынасын жоспарлау да жататынын
айта кету керек. Банктегі жоспалау объектісі – берілген несие соманы, оны
өтеу мөлшері, несиелік операциялар бойынша кіріс пен шығыс болады. Несиелік
процесс қарыз алушыға несиені уақытында және толық өтеуді толық қарастыру
және ссудалық процентті төлеу үшін өндірістік және қаржылық мүмкіндіктерді
реттеуді міндеттейді.
3. Несие беру әдістері мен ссудалық шоттар формалары
Несие беру әдісі дегеніміз банктер несиені беру және өтеуді жүзеге
асыруға көмек болатын амалдар жиынтығы. Ондай үш әдіс бар:
- айналым бойынша несие беру әдісі;
- қалдық бойынша несие беру әдісі;
- айналым-сальдолық әдіс.
Айналым бойынша несие бергенде несие беру объектінің қозғалысын,
айналымын қадағалайды. Несие қарыз алушы ресурстарын босатқанға дейін
шығынды аванстайды. Ссуда мөлшері осы қажеттілікті төмендеу мөлшері бойынша
өседі. Бұл әдіс қажеттіліктің өсуі немесе төмендеу мөлшеріне қарай несиенің
үздіксіз синхрондық қозғалысын қамтамасыз етеді, үздіксіз орын толтырушы
процесс болып табылады.
Қалдық бойынша несие бергенде несие ссудаға қажеттілік тудыратын
шығындар мен тауарлық-материалдық құндылықтар қалдығымен өзара байланысты
болады. Мысалы, кәсіпорын өзін қаржылық қайнар көздері есебімен оған қажет
құндылықтарды сатып алып, содан кейін ғана өндірілген шығындарды өтей
отырып, банктен солар қамтамасыз ететін ссуда ала алады. Көбнесе, қалдық
бойынша несие беру несие берудің аз объектілерін қамтиды, сонымен бірге
айналым бойынша несие беру несие берудің жеке емес жиынтық объектісі
қозғалысымен байланысты.
Тәжірибеде айналым бойынша және қалджық бойынша несие беру үйлесім
табады, несие бірінші сатыда қажеттіліктің туындау мөлшеріне қарай берілген-
де айналымдық сальдолық әдіс қалыптасады, ал екінші сатыда қатаң белгілен-
ген мерзімде өтеледі, ол босатылған ресурстар көлемімен үйлеспеуі де
мүмкін.
Несиенің ұйымдасқан қозғалысы клиентке банк ашатын ссудалық шотта
көрсетіледі.
Ссудалық шот – банкке клиенттің алға несие бойынша қарызы, ссуда беру
және өтеу көрсетілген шот. Барлық ссудалық шотқа жалпы конструкция тәне:
несие беру дебет бойынша, өтеу кредит бойынша, клиенттің банкке қарызы
әрқашан ссудалық шоттың сол, дебеттік жағында жүріледі.
Жалпы алғанда, коммерциялық банктің .несиелік саясаты – бұл қарыздық
операцияларды жүзеге асырудың ішкі регламенті.
Цеснабанк АҚ негізінде коммерциялық банктің несиелік саясатын
қарастырып көрейік.
Ішкі несиелік саясат Қазақстан Республикасындағы банктер және банк
қызметі туралы (өзгеріс пен толықтыруды ескере отырып) Заңға, Қазақстан
Республикасының Үкіметі ме Ұлттық Банктінің нормативтік-құқықтық актілері,
сондай-ақ, Цеснабанк АҚ ішкі құжатттарына сәйкес жасалған.
Банктің ішкі несиелік саясаты – бұл қарыздық операцияларды жүзеге
асырған кезде сенімділік пен нақтылықты қадағалау және әрекеттік
кезектілігін қамтамасыз ету. Ол қарызды ресімдеу, басқару және беруге жауап
беретін банк жұмысшылары жетекшілкке алуға тиіс объективті стандарт пен
критерийді анықтайды [10].
Несиелік саясатта көрсетілуге тиіс негізгі ережелер:
- жалпы ережелер;
- заңды және жеке тұлғаларға қарыз беру шарттары;
- банкпен ерекше қатынастармен байланысқан және (немесе) банкке бақылау
жасау құқығы бар тұлғаларға қарыз берудің шарттары;
- банктің заңды тұлғалары мен жұмысшыларына қарыз беру шарттары;
- кепілге баға беру және тіркеу;
- Несиелік комитет;
- несие беру лимиттері;
- құжат беру, оларды талдау ( сараптау) тәртіібі;
- банктік қарыз келісімін бекіту процедурасы;
- берілген қарыз бойынша құжат жүргізу тәртібі;
- несие беру шарттарын өзгерту тәртібі;
- мәселе тудыратын қарыздармен жұмыс жүргізу;
- Банк пен филиалдардың несиелік қызметінің мониторингі;
- Ережені іске қосу тәртібі;
Осы ережелерді нақтырақ қарастырайық.
Қарыз беру шарттары
Банк несиенің мерзімдік, қайтарымдық, төлемдік және қамтамасыз ету
шарттары мен келісімдік негізінде несие беруді жүзеге асырады.
Қарызды банк халықшаруашылығының әртүрлі салалары мен меншік формалары
әртүрлі заңды тұлғаларға, Қазақсатан Республикасының резиденті болып
табылатын және резидент болып табылмайтын жеке кәсіпкелер мен заңды
тұлғаларға береді. Қарыздар төменгідей жолдармен беріледі:
- Қарыз алушы есеп айырысу ақшалай құжаттарға төлеу үшін ақшаны ссудалық
шоттан тікелей жеткізушінің ағымдағы шотқа аудару жолымен;
- Банктің ақшаны ссудалық шоттан тікелей жеткізушінің ағымдағы
шотына аударуы жолымен;
- Банктің ақшаны ссудалық шоттан тікелей Қарыз алушының шотына аудару
жолымен.
Банк қарызды банктік қарыз келісімі негізінде береді, онда төмендегілер
міндетті түрде қарастырылады:
- қарыз мақсаты;
- берілетін қарыздың жалпы сомасы;
- қарыз валютасы;
- қарызды өтеу мерзімі;
- қарызды беру және өтеу шарттары;
- сыйақы ставкасының мөлшері;
- қамтамасыз ету (түрі, сомасы)
Кепілге баға беру және тексеру.
Несие берумен байланысты операцияларды жүзеге асырған кездегі Банк
алдындағы Қарыз алушы міндеттемесін орындауды қамтамасыз ету нормаларының
бірі – кепіл. Кепілмен қатар міндетттемені орындау кепілдік және Қазақстан
Республикасының заңында немесе келісімде қарастырылған басқа әдістер (банк
қарызы жәненемесе кепіл) қамтамасыз етеді.
Кепіл екі негізгі белгі бойынша топтасады: кепіл келісімі жағының
өкілеттілік көлемі бойынша және кепіл заты ретінде қолданылған мүлік
сипаты бойынша. Кепіл келісімі жақтарының өкілеттілік көлемі бойынша кепіл
заклад жйне ипотека деген түрлерге бөлінеді [10].
Кепіл мүлкінің сипаты бойынша қорзғалатын және қозғалмайтын мүлікке
бөлінеді және міндеттемені орындайтын кепіл затына төмендегілер жатады:
- мүліктік кешендер және т.б.;
- негізгі құралдар (машина, құрал-жабдық, инвентарь, мебель, транспорт
және басқалары);
- бағалы қағаздар;
- жинақ шотына салынған, сондай-ақ Банктің сейфтік депозитарында
сақталған ақшалар;
- тауарлар материалдық құндылықтар (тауарлар), оның ішінде айналымдағы
тауарлар;
- басқаға берілген мүліктік құқық.
Кепіл беруші Қарыз алушының өзі де, өз мүлкін Қарыз алушы міндеттемесін
қамтамасыз ету өз еркінде болатын үшінші тұлға да (заттық кепіл) болады.
Кепіл беруші салынатын мүліктің иесі де болуы мүмкін немесе оны өзіне
берілген мүліктің меншік иесінің өкілділігі негізінде кепілге қоя
алады.Кепіл затына Кепіл беруші құқығын анықтайтын құжаттрды сараптауды
Банктің заңдық бөлімінің мамандары Қарыз алушы берген құжаттар негізінде
(филиалдарда-филиалдың заңгері, ал ондай лауазым болмағанда, филиалдың
өкілетті жұмысшысы) жүзеге асырады, оның нәтижесі бойынша жазбаша заңдық
қорытынды дайындалады.
Кепілге берілген мүлікке оның затының құнын есептеу және құнын дәлелдеу
мақсатында баға беріледі.Кепіл затының кепілдік құнын анықтағанда, кепілдің
бағалық құнына кепілдің өтімділік коэффиценті қолданылады Кепіл
беруші, қарыз алушы және Банк жағынан қол қойылған кепіл келісімі банк
займасы туралы келісімге қосымша болып табылады.
Кепіл келісімін Несиелік Комитеттің оң шешімі негізінде Банктің заңдың
бөлімінің мамандары ресімдейді.
Кепіл келісімінде кепіл заты (жеке-тектік белгі көрсетіледі), оның
бағасы, мәні, кепілмен қамтамасыз етілген міндеттеме мөлшерімен орындау
мерзімі, сондай-ақ жақтардың кепілге қойылатын мүлік қайсысында екені, оны
қолдану мүмкіндігі міндетті түрде көрсетіледі. Кепіл келісімі шарттарының
бірі – Банк құқығы болуға тиіс, Қарыз алушы өз міндеттемесін орындамаса,
соттан тыс тәртіппен кепіл затын өндіріп алуға тиіс.
Банкте кепіл құқығының туындау негізі:
- закладта – Қарыз берушінің Банкке алыс-беріс актісімен ресімделген
мүлікті беру сәті;
- кепіл ретінде тіркелетін мүлік қолданылғанда-тіркеуші органда осы
мүліктің тіркеглген сәтінен бастап;
- ақша закладында – оларды Банктегі жинақтық шотқа немесе Банктің
сейфтік депозиттарына аудару;
- ипотекада, айналымдағы тауарды кепілге қойғанда және кепілдің басқа
түрлеріне жазбаша формада жасалған кепіл келісімін жасаған сәттен
басталады.
Кепілге келешекте қарыз беруші меншігіне түсетін (шаруашылық жүргізуге)
мүлік берілгенде, Банкте кепіл құқығы сол мүлікке Кепіл берушіде меншік
(шаруашлық жүргізу) құқығы туындаған кезде пайда болады.
Міндетті мемлекеттік тіркеуден өтетін мүлік кепілі сол мүлікті тіркеуге
өкілетті органда заңдық негізде жүзеге асырылады.
Кепіл затын тіркеу анықталғанда Банктің өкілетті жұмысшысы баланстан
тыс шотқа салынған мүлік бойынша құжат енгізу бойынша бухгалтерлік
операциялар атқарады.
Кепілдік қамтамасыз ету бойынша барлық заң бекітетін құжаттардың
түпнұсқасы, сондай-ақ кепілді тіркеуде растайтын құжаттар алыс-беріс актісі
негізінде Банк қоймасына беріледі.
Соттан тыс тәртіппен салынған мүлікті алу және сатуды Банк өзі де,
Қазақсатан Республикасының қазіргі заңдарына сәйкес кепілге қойылған
мүлікті сатуға Банк жазған сенімхат негізінде заңды немесе жеке тұлға
түріндегі сенімді тұлға да жүргізе алады.
Қарыз және ол бойынша сыйақы толық қайтарылғанда, сәйкес өкілетті
мемлекеттік органда ауыртпалықты түсіру (мүлік кепілі туралы реестрдегі
жазуды жою) кепілге алынған мүліктен ауыртпалықты алу туралы тіркеуші
органға хат беру жолымен несиелік бөлім маманы бөлім бастығы қолы арқылы
жүзеге асырады, филиалдарда бұл операцияларды Несиелік бөлім бастығының
қолымен сол бөлім маманы жүргізеді. Сол кезде несиелік бөлімше маманы, ал
филиалдарда-филиалдың өкілетті маманы беру актісіне сәйкес Банк қоймасынан
құжаттар алады және Қарыз алушыға немесе Қарыз алушы өкіліне (көрсетілген
сенімхат негізінде) кепіл бойынша құқықты анықтайтын барлық құжаттардың
түбіртектерін, сонда-ақ, кепілді тіркеуді растайтын құжаттар береді.
Несиелік комитет.
Ішкі несие саясатын жүзеге асыратын орган - Несиелік комитет. Өз
жұмысында ол Банктің Директорлар Кеңесіне есеп береді.
Несиелік комитет өз отырысында төмендегілерді қарастырады:
- Қарыз беру туралы шешім қабылдауға арналған Бас Банк пен Банк
филиалдарының (оған Банктің Директорлар Кеңесі берген өкілдік (лимит)
шеңбеінде) несиелік өтініштері.
- Келісубекіту және қарастыру үшін Банк Директорлары Кеңесіне несиелік
өтініштерін беруге арналған (шешім оң болғанда) Бас Банк пен Банк
филиалдарының (оған Банк Директорла Кеңесі берген өкілдік (лимит)
шеңберіндегі) несиелік өтініштер.
- Банктің Директорлар Кеңесімен келіспестен, Даму және Реконструкцияның
Европалық Банкісі жолымен қарыз алу үшін берілген несиелік өтініштер.
Несиелік Комитет кеңесіп дауыс беру құқығы бар 5 мүшеден тұрады, оның
құрамына төраға мен хатшы кіреді.
Несиелік Комитет шешімі оның отырысына қатысқан барлық мүшелер
келіскен жағдайда ғана қабылданды деп саналады. Несиелік Комитет мүшелері
оларға жүктелген қызметті орындауға біркелкі жауап береді.
Несие беру лимиттері.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz