Шығармашылық және шығармашылық емес әрекеттер турасында
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстан Республикасында білім беру
саласында жүріп жатқан реформаның басымдық алуы, мемлекет дамуындағы ұзақ
мерзімге межеленген мақсаттарға жету бағытындағы қоғамдық прогрестің
заңдылықтарынан туындайды. Болашақ ұрпақтарға әлемдік ғылым мен прогресс
деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен
мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін жетілдіру қоғамның басты
міндеттерінің бірі болып табылады. Сондықтан да Қазақстан Республикасының
Ата заңында жеке тұлғаның білімге деген сұранысын (қайтару үшін)
қанағаттандыру үшін өз ұрпақтарына кепілдік береді,- деп көрсетілген
[1.10]. Ата заңда көрсетілген бұл міндетті жүзеге асыру үшін білім беруді
тұлғалық-бағдарлық, іс-әрекеттік тұрғыда ұйымдастыру қажет деп санаймыз.
Қазақстан Республикасы азаматтарының білім алуға конституциялық құқығын
қамтамасыз етуге бағытталған “Білім туралы” заңында “Білім беру жүйесінің
басты міндеті – ұлттық және жалпы азаматтық құндылықтар, ғылым мен практика
жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби
шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау”, - деп атап
көрсетілген. Аталған заңының білім беру жүйесінің міндеттері туралы 8-
бабында: “Жеке адамның шығармашылық, рухани және жеке мүмкіндіктерін
дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін
қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интелектілік
байытумен қатар әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау,
қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын әдет-ғұрпы мен
дәстүрлерін зерделеу”, - қажеттігі айтылған [2.8].
Осы міндетке сәйкес оқушының ой-өрісін дамытып, алған білімдерін өз
тәжірибесінде жаңа жағдайларда қолдану біліктілігін, ізденімпаз, шығармашыл
тұлға қалыптстырудың бірден-бір жолы 12 жылдық білім беруге көшу екенін
әлемдік тәжірибе дәлелдеп отыр.
Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында:
“Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда адам тек зерттеу объектісі ретінде
ғана емес, ең алдымен, шығармашылыққа құлшынысымен оқушылардың баурап
жететін субъектісі ретінде көрінуімен бедерленеді, - делінген [3.7].
Білім беруде оқушы мұғалімнің объектісі ғана емес, білімді меңгеруде
жеке субъект ретінде көрінеді. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығын
қалыптастыру үшін мұғалім белсенділігі, шығармашылық ізденісі,
шәкірттерінің жас және жеке ерекшелігімен қатар оның неге қызығатынын жете
білуі маңызды болмақ.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім берудің дамыту
тұжырымдамасында білім берудің деңгейлері мен мазмұнын нақты белгілей
отырып, онда 12 жылдық орта білім беруді үш сатыда іске асырылатыны
қарастырылған. Оның І сатысы – бастауыш білім беру 1-4 сыныптарды қамтитыны
айтылған. 12 жылдық орта білімнің басты ерекшелігі оқуға яғни 1 сыныпқа
бала 6 жастан қабылданатындығында. Сонымен бірге осы тұжырымдамада бастауыш
мектептің негізгі міндеті: “Баланың жеке басын бастапқы қалыптастыруды
қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және дамыту”, - делінген [4.3].
Осы міндетті шешудің бірден бір жолы бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру болып табылады.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев“Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан” жолдауының он жетінші бағытын – Бастауыш және орта білім беру,
сондай-ақ кадрларды қайта даярлау жүйесін әлемдік стандарттарға жақындату
деп атап, онда: бүкіл еліміз бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы
білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізуіміз үшін оқытудың әр оқушының
білімі мен қабілет деңгейінің тиімділігін бағалаудың біртұтас жүйесін жасау
керек,- деп көрсетті [5.13]. Ал мұны өз кезегінде білім беру саласында
түбегейлі өзгерістер жасаудың алғы шарты деп атауымызға негіз болады.
Өйткені әлемдік білім кеңістігіне енуге байланысты білім саласында жүріп
жатқан реформа осының айғағы.
ХХ ғасырдың басында белгілі ғалым Ж.Аймауытов “Мектеп бітіріп шыққан
соң, бала бүкіл әлемге өзгенің және өзінің өміріне білім жүзімен ашылған
саналы ақыл көзімен қарайтын болса, міне, білімдендірудің көздейтін түпкі
мақсаты – осы. Мектеп осы бағытта баланың келешекте жетілуіне мықты негіз
болуы керек,” - деп айқындап берген [6.71-72]. Мұның өзі бастауыш білім
мазмұнының жалпы азаматтық құндылыққа бағдарлануы білім беруді
ізгіліктендірудің міндеттерін ойдағыдай жүзеге асыруды қамтамасыз етуін
көздейді.
Бастауыш білім беру сатысы – үздіксіз білім беру жүйесіндегі басқа
буындармен сабақтаса отырып, жеке тұлғаны қалыптастыратыны, келешекке
жолдама беретін негізгі буын екендігімен ерекшеленеді. Қазақ топырағында
тұңғыш педагогика оқулығын жазған педагог – ақын М.Жұмабаев мектеп жөнінде:
“Әрбір ел келешегіне негізді балаларын тәрбиелейтін, даярлайтын мектебін
салмақ. Бір елдің тағдыры мектебінің құрылысына байланысты нәрсе. Бұл
ескірмейтін игі сөз, өзгермейтін бір шындық. Тарихты аз ғана болса да,
атқарған кісі мұны біледі. Қазақтың тағдыры, келешегі, ел болуы да
мектептің қандай негізде құрылуына барып тіреледі. Мектебімізде сау, берік
һәм өз жанымызға қабысатын, үйлесетін негізде құра білсек, келешегімізге
тайынбай серттесуге болады. Сондай негізде құра алмасақ, келешегіміз
күңгірт”, - деп көрегендікпен айтып кеткен [7.15].
Халқымыздың дарынды да талантты ақыны М.Жұмабаевтың ғасыр басында айтқан
құнды ой – тұжырымдарын заман талабына сай қайта жаңғыртып, ХХІ ғасырда
кейінгі ұрпаққа яғни бүгінгі таңда жаңаша ой қортындысын жасап, мектеп
тағдыры – ел тағдыры екенін жете түсініп, ұлттық мектепті дамытуға бағыт
сілтегендей.
Бұған дәлел Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 11 қазандағы
“Білім” мемлекеттік бағдарламасы туралы жарлығында білім беру жүйесін
дамытудың 2005-2010 жылға дейінгі негізгі бағыты айқындалды. Онда сапалы
білімге қол жеткізуді қамтамасыз ету үшін білім беру жүйесінің ұлттық
үлгісін тиімді дамыту үшін жағдай жасау керектігі талап етілді [8.2]. Мұнда
білім жүйесін дамыту стратегиясының басты мақсаты ұлттық білім моделін
жасау көзделіп отыр. Ұлттық білім үлгісінің негізгі бағыты – адамды
қоғамының ең негізгі құндылығы ретінде тану, оның қоғамдағы орны мен
рөліне, әлеуметтік жағдайына, психикалық даму ерекшелігіне мән беру, сол
арқылы оның рухани жан-дүниесінің баюына, көзқарасының, шығармашылық
еркіндігі мен белсенділігі және іскерлігінің қалыптасуына жағдай жасау. Ал
оның өзі бастауыш сыныпта оқыту барысында оқушының таным процесінің
дамуымен байланысты екені белгілі. Философиялық сөздікте: Таным іс-
әрекетінің адам мақсаттары мен ұмтылыстарының негізі болатын білімін
қалыптастырушы, шығармашылық қызметінің қоғамдық–тарихи процесі. Ой еңбегі
мен дене еңбегі арасындағы қарама-қарсылық бар жерде, шығармашылық, жаңалық
ашушы және тудырушы іс-әрекет орындаушылық пен жаттандылыққа әлеуметтік
тұрғыдан қарама-қарсы қойылған жерде таным ерекше қызмет атқарады, деп
көрсетілген [9.409-410].
Философиялық сөздікте: Іс-әрекет адамның дүниемен істестігі, қарым-
қатынас тәсілі “Заттық іс-әрекет”,-деген анықтама берілген. Іс-әрекет
барысындағы адам табиғатты шығармашылық тұрғыда өзгертеді, сөйтіп өзін
іскер субъект ретінде қалыптастырады, ал өзі игерген табиғат құбылыстарын
іс-әрекет объектісі етеді [9.494].
Шығармашылық дегеніміз – адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға
ұмтылуы, ізденуі болып табылады. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой
түйіп, өздігінен саналы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек.
Адам бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өлшеуіне жол бермеу, оның
рухани күшін нығайтып, өзін-өзі тануына көмектеседі.
Шығармашылық іс-әрекет–оқушының өзі жеке шығармашылық қажеттігіне және
шығармашылық өнім, нәтиже туғызуға бағытталған жауапкершілігін қамтитын
әрекет деп санаймыз. Мұндай әрекет оқушының жеке білім аумағын яғни
тұлғалық бағдарлық білім беруге бағытталуы тиіс. Қазақстанда таным,
дүниетаным саласында шығармашылық қалыптастыру мен дамыту жөнінде құнды ой-
пікірлер мен көзқарастар философ ғалымдардың Ж.Алтаев [10], Р.Әбсаттаров,
М.Дәкенов [11], Д.Кішібеков [12], Ә.Нысанбаев [13], М.Орынбеков [14],
Ұ.Сыдықов, Әбішев [15], Ә.Тұрғынбаев [16], сондай-ақ шетел философтары
Б.С.Гершунский [17], Г.Гегель [18], Декарт [19], Д.Дьюи [20], Г.Лейбниц
[21], И.Кант [22], Платон [23], А.Спиркин [24], И.Фихте [25] және т.б.
еңбектерінде жан-жақты талқыланған. Оқушыларды танымдылықты және
шығармашылық іс-әрекеттер қалыптастыру мен дамыту мәселесін зерделеген.
Отандық психолог-ғалымдар: Ж.Аймауытов [6], С.Қ.Бердібаева [26],
Қ.Жарықбаев [27], М.Мұқанов [28], А.В.Петровский [29], Қ.Р.Рақымбеков [30],
Т.Тәжібаев [31], В.К.Шабельников [32] және т.б. Сонымен қатар шетел
психологтары Б.Г.Ананьев [33], Л.С.Выготский [34], П.Я.Гальперин [35],
В.В.Давыдов [36], Л.В.Занков [37]. И.Д.Левитов [38], А.А.Люблинская [39],
Л.С.Рубинштейн [40], Н.Ф.Талызина [41], И.С.Якиманская [42] т.б. арнайы
зерттеу объектісі етіп алған. Педагогика және әдістемесі саласында оқушының
танымдық шығармашылық іс-әрекетін зерттеген қазақстандық ғалымдар:
Қ.Аймағамбетова [43], Г.Е.Алимухамбетова [44], А.Х.Аренова [45],
А.Е.Әбілқасымова [46], А.Байтұрсынов [47], А.А.Бейсенбаева [48], М.Дулатов
[49], А.Н.Ильясова [50], Ж.А.Қараев [51], Р.Қоянбаев [52], Н.Н.Хан [53],
Р.Г.Лемберг [54], Б.И.Муканова [55], Ә.Муханбетжанова [56], С.Рахметова
[57], А.К.Рысбаева [58], Т.Сабыров [59], Р.К.Төлеубекова [60], С.Ұзақбаева
[61], Н.Д.Хмель [62] және т.б.
Шетел педагог ғалымдары: М.И.Алексеев [63], Л.И.Божович [64],
М.А.Данилов [65], Б.П.Есипов [66], А.З.Зак [67], И.П.Иванов [68], Зимняя
[69], Я.А.Коменский [70], И.Я.Лернер [71], А.С.Макаренко [72],
М.И.Махмутов [73], Г.Н.Морозова [74], В.Оконь [75], М.П.Осипова [76],
П.И.Пидкасистый [77], М.Н.Скаткин [78], Л.С.Славина [79], Сластенин [80],
В.Сухомлинский [81], К.Д.Ушинский [82], Т.И.Шамова [83], Г.И.Щукина [84]
және т.б. аталған проблеманы әр қырынан зерттеген.
Аталмыш ғалымдардың пікірінше, оқыту үрдісінде оқушылардың танымдық-
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру үшін психология, педагогика және
бастауыш оқыту әдістемесі ғылымдары саласындағы соңғы жаңалықтарды
тәжірибеге енгізіп, оны ғылыми тұрғыда зерттеу объектісі мен мақсатына
қарай үнемі жетілдіріп, дамытып отыру қажеттігін дәлелдеген.
ХХ ғасырдың басындағы белгілі ғалым, тюрколог А.Байтұрсыновтың
пайымдауынша: “Бала білімді тәрбие арқылы өз бетімен алуы керек. Ал мұндағы
мұғалімнің қызметі балаға орындалатын жұмыс түрлерін шағындап беру және
қойылған мақсатқа жету үшін бағыт-бағдар беріп отыру”, - дейді. [47.336].
Автордың мұндағы басты ойы мен идеясының құндылығы Ресейлік психолог
ғалымдар Л.В.Занков пен В.В.Давыдовтың идеясымен үндестік табуында.
В.С.Щубинскийдің пікірі бойынша шығармашылық іс-әрекеттің өту
сатыларының өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес, қалыптасатын шығармашылық
қасиеттерді кешенді жүйе тұрғысынан дәлелдеген. Оларға толығырақ тоқталатын
болсақ:
Шығармашылық процестің бірінші сатысында шығармашылық көңіл-күй туғызу
мұнда көрінетін қабілет-қасиеттер: бірінші саты-жаңаны, өзгеше, тың дүниені
сезе білу, қарама-қайшылықтарды түсіне білуде, сезімталдық, сындарлылық,
шығармашылық ой талдауға бейімділік, жан дүниесінде ішкі тартысты оята білу
қабілеті, танымдық қызығушылық; екінші оқиға, образ жасаудың бағыт-бағдар
ұстанар кезеңі-эвристикалық саты. Бұл сатыда интуиция, шығармашылық қиял,
әдемілікті сезіне білу сөз ұшқырлығы, қайшылықтарды түсіну, ой қызметінің
ерекшелігі, батылдық, шығармашылыққа деген ішкі құштарлық; үшінші сын
дәлелдеме сатысы. Онда сын, бастаған ісін аяғына дейін жеткізу, дәлелдеме,
дәйектемелер ұсына білу, оның формаларын табу болып табылады [85.3].
Осындай шығармашылық қасиеттерді бастауыш сынып оқушысының бойында
қалыптастыру біздің басты міндеттеріміздің бірі болып саналады. Себебі,
бастауыш білім беру арқылы жалпы орта білім берудің келесі сатысына
дайындау мақсаты жүзеге асырылатынын ескерсек, осы сатыда қалыптасқан
шығармашылық қасиеттерді келесі сатыда дамытуға мүмкіндік туады. Сонда ғана
жүйелі сатылы түрде жүргізілген жұмыстың нәтижесінде шығармашылықпен іс-
әрекетке түсе алатын ақыл-ойы дамыған, қиялы бойынша өзіндік қорытынды
жасай алатын, өзінің іс-әрекетін қорғай алатын шығармашылық тұлға
қалыптастыруға болады. Психолог И.С.Конның тұжырымы бойынша, “Шығармашылық
тұлға жас ерекшелігіне, қызығушылығына қарамастан, өзгелерден даралығымен,
шұғыл шешімділігімен, өз күшіне деген сенімділігімен, сезім ұшқырлығымен,
өз бетімен жұмыс істеуге деген құштарлығымен, табандылығымен, асқан
шабытымен ерекшеленеді” [86.75]. Біздің пікірімізше, осындай тұлғаны
қалыптастыруда шығармашылық іс-әрекетке деген ықыласының психологиялық
негізі қаланады, қиялы, шығармашылық, ақыл-ойы дамиды, әуесқойлығы артады,
құбылыстарды бақылау және талдау біліктері қалыптасады, фактілерді
салыстырып шешім қабылдайды, белсенділік пайда болады. Қызығушылықтары
сараланып, шығармашылықтың негізінде жатқан қажеттіліктері қалыптаса
бастайды. Қызығушылық жеке тұлғаның іс-әрекетіне күшіне ықпал ете отырып,
оның белсенділігін арттырады, дамытады. Өйткені іс-әрекет адамның дамуының,
оның жеке тұлғалық қалыптасуының қайнар көзі. Бастауыш сынып оқушысының
шығармашылығы–шығармашылық іс-әрекеттің қалыптасуының алғашқы сатысы. Бұл
жерде бала шығармашылығының қоғамдық – педагогикалық құндылығына да мән
берген жөн. Бала қоршаған ортаны түсініп, оған көзқарасын білдіруі бұл оның
жан дүниесін ашуға көмектеседі, оның жеке басын дамытуға ықпалын тигізеді.
Мұны заман талабынан туындап отырған қажеттілік десек, оны жүзеге асыру
үшін Л.В.Занковтың басшылығымен жасалған дамыта оқыту тұжырымдамасын
негізге ала отырып, отандық білім беруде жалпы орта мектептің бастауыш
сатысына (1-4 сыныптар) арналған тұжырымдамалар жарық көрді.
(Қ.Аймағамбетова, К.Жүнісова, С.Рахметова. Т.Оспанов, П.Жаманқұлова). Осы
тұжырымдаманың негізінде дамыта оқыту идеясына құрылған оқушылардың
дүниетанымын қалыптастыруын көздейтін жаңа бағдарламалар мен “жаңа буын”
оқулықтары он жыл бұрын баспадан шықты. Ал бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру мәселесі бүгінде көкейкесті болып
отыр.
Бастауыш сынып оқушысының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру мақсаты
мен бастауыш білім жүйесінің арақатынасы оқулықта берілген білім мазмұны
мен іскерлігі оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыратын білім
мазмұны мен біліктілігі арасындағы қатынас жүйесі анықталмаған.
Сонымен, бастауыш сынып оқушысының дамуының басымдық мүмкіндіктері мен
оны оқыту процесінде толық жүзеге асыра алмауы арасында: бастауышта
оқытылатын оқулық мазмұны алынған материалдар мен оқулықтардың шығармашылық
іс-әрекетін қалыптастыра алмауы арасында, оқыту үрдісінде субъекті мен
субъектінің қарым-қатынасында шығармашылық іс-әрекетті қалыптастырудың
жолдарын білмеуі арасындағы қайшылықтар анық байқалады. Осы қайшылықтардың
шешімін іздестіру зерттеу проблемасын айқындауға және тақырыпты “Бастауыш
сыныптарда оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың ғылыми-
педагогикалық негіздері” деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастырудың теориялық-әдіснамалық негіздерін анықтау және оны жүзеге
асырудың жүйесін, технологиясын жасап, тәжірибелік-эксперимент арқылы
тексерілген ғылыми негізделген әдістемемен қамтамасыз ету.
Зерттеудің объектісі: бастауыш сыныптардағы оқу-тәрбие процесі.
Зерттеудің пәні: бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастыру жүйесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, оқушылардың шығармашылық іс- әрекетін
қалыптастырудың тұжырымдамасы жасалса, оқу-тәрбие процесінің мазмұны
баланың жас және жеке ерекшеліктерін ескере, жеке-тұлғалық бағдарлық,
шығармашылық іс-әрекеттік тұрғыда оның жүйесіне сәйкес ұйымдастырылса,
педагогикалық процесте жаңа технологияларды тиімді пайдаланса, онда іс-
әрекетті жоспарлап, өздігінен нәтижелі іс-әрекетке түсе алатын шығармашыл
тұлға қалыптасады, өйткені, шығармашылық іс-әрекетті қалыптастырудың жүйесі
мен әдістемесі оның мазмұнына сәйкес жасалады.
Зерттеу міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру
ұғымының мәні, құрылымы мен ғылыми-әдіснамалық негіздерін айқындау;
2. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетінің теориялық-
әдіснамалық тұжырымдамасын жасау.
3. Шығармашылық іс-әрекеті қалыптасқан тұлғаның моделін жасап, оның
өлшемдері мен көрсеткіштерін, деңгейлерін анықтау.
4. 1-4 сынып оқушыларын оқыту процесі жеке тұлғалық-бағдарлық, іс-
әрекеттік тұрғыда ұйымдастырудың технологиясын жасап, оның құрылымдық-
мазмұндық жүйесін құру.
5. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруға
арналған оқу-әдістемелік кешенді тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар
барысында нәтижелерін тексеру және ғылыми негізделген әдістемелік
нұсқаулар беру.
Жетекші идея: Бастауыш сынып оқушыларын да шығармашылық іс-әрекетінің
қалыптасуы оқу-тәрбие процесін тұлғалық-бағдарлық, іс-әрекеттік тұрғыда
ұйымдастырғанда, танымдық қызығушылығы белсенді субъект ретінде қойылғанда
ғана мүмкін болады.
Зерттеудің әдіснамалық-теориялық негіздері: Танымның диалектикалық
теориясы, дамудың қайнар көздері мен күштері жөніндегі қағидалары; тұлғаның
іскерлік табиғаты және оның әлеуметтік мәні жөніндегі ілім. Тұлғаның өзін-
өзі шығармашылық іс-әрекет процесінде тануы, қоршаған ортаны өзгеретін
белсенді субъект ретінде қарастыратын философиялық, әлеуметтік
тұжырымдамалар, тұлғалық-бағдарлық, іс-әрекеттік теориялар; Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының “Білім туралы”
Заңы, Қазақстан Республикасы гуманитарлық тәрбие беру,білім беру мен
тәрбиелеу туралы тұжырымдамасы алынды.
Зерттеу көздері: Зерттеу проблемасына қатысты философтардың,
социологтардың, психологтардың, педагогтардың таным, дүниетаным, білім,
тәрбие, тұлға, іс-әрекеті және субъектісі, белсенділік танымдық
қызығушылық, шығармашылық даму, оқыту мен тәрбиелеу технологиялары,
мотивация туралы ғылыми-зерттеу еңбектері, Қазақстан Республикасының ресми,
нормативті құжаттары, Қ.Р.Конституциясы, Қ.Р.“Білім туралы” Заңы, Қ.Р.
гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы, Қ.Р. 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасы, Қ.Р. “Білім” мемлекеттік бағдарламасы және т.б. қаулы-
қарарлар, Қазақстан Республикасындағы бастауыш білімнің мемлекеттік
стандарты, тұжырымдама, оқу-әдістемелік құралдар автордың қатысуымен 12
жылдық білім беруге көшуге байланысты әдебиеттік оқу пәнінің стандартының
мазмұны, 1-3 сыныптарда әдебиеттік оқу, пәні (ана тілі) бойынша бағдарлама,
1-4 сыныптарға арналған оқу-әдістемелік кешендер, сонымен қатар,
ізденушінің ұзақ жылға мектеп мұғалімі жоғары оқу орнының кафедра
меңгерушісі, факультет деканы, доценті қызметі кезіндегі жеке іс-
тәжірибелері.
Зерттеудің негізгі кезеңдері: Бірінші кезеңде (2000-2002жж.) зерттеу
мәселесі бойынша философиялық әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық
ғылыми әдебиеттерге талдау жасалынды. Зерттеу жұмысының ғылыми аппараты
болжамы, әдіснамасы, жетекші қағидалары айқындалып, оқушыларда шығармашылық
іс-әрекетті қалыптастырудың теориялық және практикалық жағдайы зерделенді,
бастауыш сыныптардың оқу-әдістемелік нормативті құжаттарды, мұғалімдер
тәжірибесі талданды. Зерттеуді жүргізудің әдістемесі жасалды.
Екінші кезеңде (2002-2004 жж.) кіші мектеп жасындағы оқушылардың
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың өлшемдері мен көрсеткіштері,
деңгейлері нақтыланды, шығармашылық іс-әрекеті қалыптасқан тұлғаның моделі
жасалды. Шығармашылық іс-әрекетті қалыптастырудың бағдарламасы, әдістемесі
жасалып, эсперимент жұмысы жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2004-2007 жж.) шығармашылық іс-әрекет қалыптастыруға
байланысты жасалған теориялық тұжырымдар тәжірибелік-эксперименттен өтті,
алынған нәтижелер қорытылып практикаға енгізілді.
Зерттеу тақырыбына байланысты мұғалімдердің білімін жетілдіру мақсатында
жоспар бойынша республикамыздың Алматы, Ақтөбе, Астана, Қарағанды, Шымкент,
Талдықорған, Тараз қалаларындағы облыстық білім жетілдіру институттарында
курстар өткізілді. Зерттеу нәтижелері бойынша бағдарламалар, оқулықтар, оқу-
әдістемелік кешендер жасалып (авторлар ұжымында) басылым көрді,
диссертациялық рәсімделуі аяқталды.
Зерттеудің әдістері: Ғылыми-теориялық әдебиеттерге талдау жасау,
бастауыш сыныптардың нормативті құжаттарын зерделеу, озат тәжірибені
зерттеу, жинақтау, диагностикалық әдістер, тест, сауалнама, әңгімелесу,
рейтинг, мониторинг әдістері, салыстырмалы талдау, бақылау, модельдеу,
графикалық әдіс, әрекет нәтижесін салыстыру, тәжірибелік-эксперимент жұмысы
бойынша алынған мәліметтерді сапалық және сандық сараптау, қорытынды жасау.
Зерттеу базасы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтының
педагогика кафедрасы, 12 жылдық білім беру проблемалары республикалық
ғылыми-практикалық орталығы, Алматы қаласының № 145, 128, Астана қаласының
№ 4, 52 мектептері, Талдықорған қаласындағы Абай атындағы орта мектептегі,
Тараз қаласындағы Жамбыл атындағы орта мектепте, Шығыс Қазақстан облысы
Тарбағатай ауданының Абай, Сәкен Сейфуллин атындағы орта мектептері.
Республикалық, Алматы, Қарағанды, Оңтүстік Қазақстан, Талдықорған,
Ақмола, Жамбыл, Павлодар қалалары мен облыстық мұғалімдер білімін жетілдіру
институттары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
1. Шығармашылық іс-әрекет, тұлға ұғымдарының мәні нақтыланып, оларға
сипаттама берілді, бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие
процесіндегі шығармашылық іс-әрекеті ғылыми-теориялық тұрғыда
негізделді.
2. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
теориялық-әдіснамалық тұжырымдамасы жасалды.
3. Шығармашылық іс-әрекетті қалыптасқан жеке тұлға моделі жасалып, оның
өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері анықталып, тәжірибелік-
экспериментте дәлелденді.
4. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
мазмұндық-құрылымдық жүйесі дайындалды.
5. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
ғылыми негізделген әдістемесі әзірленді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруды жүзеге асыру мақсатында:
- Шығармашылық іс-әрекетті қалыптастыру тұжырымдамасы;
- 12 жылдық орта білім беруге “Әдебиеттік оқу” пәнінің стандарты;
- 12 жылдық орта білім беруге арналған 1 сыныптың “Сауат ашу” пәні,
үшінші сыныптың “Әдебиеттік оқу” пәнінің бағдарламасы;
1 сыныпқа арналған “Әліппе”, “Оқу құралы”, “Әліппе серігі”, 2-4
сыныптар арналған “Әдебиеттік оқу” оқулықтары, 3, 4 сыныптарға арналған
хрестоматиялық жинақ; бастауыш сынып мұғалімдеріне арналған (2, 3, 4
сыныптар) әдістемелік нұсқаулар дайындалды.
Зерттеу нәтижелерін бастауыш сынып мұғалімдері, әдіскерлері, директордың
оқу-ісі жөніндегі орынбасарлары, кәсіби және жоғары оқу орындары, педагог-
кадрларды даярлайтын және қайта даярлайтын білім жетілдіру институттары
мамандары пайдалануына болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
ғылыми-теориялық негізіне философиялық, әлеуметтік қағидалар,
диалектикалық таным теориясы, тұлғалық-бағдарлық, іс-әрекеттік
теориялар, жеке тұлғалық, оқыту процесіндегі ұжымдық іс-әрекет
теориясы туралы тұжырымдамалар алынды. Шығармашылық іс-әрекет ұғымының
ғылыми-теориясы тұрғысынан қарастырылған сипаттамасы мен мәнін,
мағынасын анықтап, оның бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғасын
қалыптастырудағы мүмкіндігі айқындалды.
2.Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
мақсатын, мазмұнын, нәтижесін талдай отырып, шығармашылық іс-әрекетке
анықтама беріліп, шығармашылық іс-әрекетті қалыптастырудың тұжырымдамалық
негіздемесі әзірленді.
3. Шығармашылық іс-әрекеті қалыптасқан жеке тұлғаның моделіне ойын,
еңбек, оқу, қарым-қатынас, шығармашылық әрекет түрлері алынып,
мотивациялық-тұлғалық, сезімдік-эмоционалдық, мазмұндық-амалдық, креативтік-
шығармашылық компоненттеріне сәйкес, өлшемдері мен көрсеткіштері
айқындалды.
4. Шығармашылық іс-әрекет ұстанымына құрылған бағдарлама, шығармашылық іс-
әрекетті қалыптастырудың тиімді әдіс-тәсілдері, әдістемесі, іс-әрекет
түрлерін жете меңгерген, алған білімін тәжірибеде қажетіне қарай
қолдана білетін шығармашыл жеке тұлға қалыптастырудың жүйесі жасалды.
5. Шығармашылық іс-әрекетті қалыптастыру жеке тұлғалық-бағдарлық және іс-
әрекеттік тұрғыда қарастырылып, оқу-тәрбие үрдісінің ұстанымдарымен,
оқыту мен тәрбиелеудің жаңа технологияларын оңтайлы қолданылған оқу-
әдістемелік кешен негізінде жүргізілген тәжірибелік- эксперименттік
жұмыстардың нәтижелері мен ғылыми әдістемелік ұсыныстар.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі: “шығармашылық”, “іс-
әрекет”, “жеке тұлға” ұғымдарының теориялық және практикалық тұрғыда
дәлелденуімен; зерттеу мазмұнының ғылыми талапқа сай келуімен; зерттеу
пәніне сәйкес кешенді әдістерді, жаңа технологияларды қолданумен,
эксперимент жұмыстарының жоспарлы кезеңділігімен; ұсынылған әдістеменің
тиімділігімен; бастапқы және соңғы нәтижелерді қорытындылаумен; бастауыш
сыныптарда олардың тиімділігін эксперимент арқылы тексерумен және
педагогикалық процесте кеңінен пайдалануымен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру:
“ТМД елдеріндегі этнопсихология мен этнопедагогиканың қазіргі жай
–жапсары, даму перспективалары” атты халықаралық ғылыми-теориялық
конференцияда “Балбөбек” бағдарламасы–ізгілендіру ұстанымын жүзеге асырудың
құралы (1998) 201-203-беттер, “Мектептегі білім берудің сапасы: қазіргі
жағдайы, даму үрдісі және болашағы” халықаралық ғылыми практикалық
конференцияда “Бастауыш мектептің тарихи даму сипаты” (18-19 мамыр 2000
ж.), “10 лет независимости Казахстана: итоги и перспективы развития”
“Болашақ мамандарды даярлауда оқытудың кейбір теориялық мәселелері” (22-24
февраля 2001 г.), 349-353-беттер, “Қазіргі таңдағы мектепке дейінгі және
бастауыш білім берудің психологиялық-педагогикалық негіздері” атты
халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда “Жоғары оқу орнында оқыту
процесіндегі жаңа тенденциялар” (11-12 қараша 2003 ж.), 342-347-беттер,
Мәскеудің халықаралық ғылыми академиясының 10 жылдығында орай
“Профессионализм педагога сущность, содержание, перспективы развития” атты
ғылыми-практикалық конференцияда “Творчество как основа профессионализма
учителя”, (15-17 сентября 2005г.), 527-530-беттер, Казань қаласында өткен
“Образование как интегративный фактор цивилизационного развития”, атты
тақырыпта өткен халықаралық конференцияда “Значимость педагогического
творчества в образований” (28-30 август 2005 ж.), 32-36-беттер, “Білім беру
жүйесін трансформациялау тұрғысындағы әлемдік білім саясаты” атты
халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда “Оқушылардың шығармашылық іс-
әрекетін қалыптастырудың педагогикалық аспектісі” (26-27 маусым 2006 ж.),
(73-79-беттер) деген тақырыпта ғылыми баяндама жасалды.
“Ұлт тағылымы” №2 2003 “Бастауыш білім жүйесіне жаңа қоғамдық талапқа
сай кадрлар даярлау” (38-43) Қайнар университетінің хабаршысы журналына
№32 2005 “Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру ғылыми
педагогикалық проблема” (53-55 беттер), Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
Университетінің “Хабаршы” (Вестник) журналының №316 2005ж. “Оқушылардың
шығармашылық ақыл-ойын дамытудағы проблемалық оқытудың мүмкіншіліктері”
(115-120 беттер), “Білім берудегі менеджмент” журналының №4 2005 жылдың (38-
44 беттері), Шығармашылық пен оқытудың өзара байланысы, “Ізденіс”
журналының №1 2006 жылы “Оқушылардың танымдық қызығушылығының негізі іс-
әрекеті” (271-276 беттер), Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық
университеті. Алматы 2006ж. Хабаршы №1 (11) “Шығармашылық іс-әрекетті
қалыптастырудағы қызығушылықтың ролі”. ( 93-96 беттері,) Қазақстан мектебі
журналының № 10 2006 “ Ұжымдық іс - әрекеттің ролі” (66−71 беттер), “Ұлт
тағлымы” №2 2006 “Оқушылар шығармашылығының негізі – танымдық іс-әрекеті”
(43−47 беттер), “Қазақстан жоғары мектебі”№ 4 2006 “Бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық іс–әрекетін қалыптастыру жолдары” (76-80 беттер),
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің “Хабаршы” (Вестник)
журналының №3(19) 2006ж. атты ғылыми мақалалар жарық көрді.
Диссертацияның негізгі қағидалары мен идеялары эксперимент барысында
халықаралық және республикалық, ғылыми-практикалық конференцияларда,
Республикалық, облыстық мұғалімдер білімін жетілдіру институттарында
өткізілген семинарлар мен арнайы курстарда жүзеге асырылды. Зерттеу
материалдары мерзімді педагогикалық басылымдарда, ғылыми жинақтарда көрініс
тапты. Зерттеу материалдары мерзімді педагогикалық басылымдарда, ғылыми
жинақтарда көрініс тапты. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігінің қолдауымен бірінші сыныпқа “Әліппе”, “Оқу кітабы”, “Әліппе
серігі”, екінші, үшінші сыныптарға “Әдебиеттік оқу” арналған оқулық,
әдістемелік нұсқау, хрестоматикалық жинақ “Атамұра” баспасынан жарық көріп,
бүгінгі таңда республиканың бастауыш сыныптарында пайдаланылуда.
Диссертацияның мазмұны 1монография, 1 тұжырымдама, 1 стандарт екі
бағдарлама, 15 оқулықтар мен оқу құралдарында 15-тен астам ғылыми
мақалаларда жарияланды. Диссертацияның құрылымы: жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан
(кестелер, бағдарламалық тест тапсырмалары, логикалық жаттығулар,
сабақтардың үлгі жоспарлары) тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі мен маңыздылығы негізделді,
жұмыстың мақсаты, объектісі, пәні анықталды, зерттеудің міндеттері мен
болжамы құрылып, әдіснамалық негізі, жетекші идеясы, ғылыми жаңалығы мен
практикалық маңыздылығы, зерттеу әдістері мен кезеңдері көрсетілді,
қорғауға ұсынылатын қағидалар, зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі баяндалды.
“Кіші мектеп жасындағы оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері” атты бірінші тарауда
философиялық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық ғылыми еңбектерге
талдау жасалып, қазіргі теориядағы және практикадағы жай-күйі зерделенді,
оқыту процесіндегі оқушының шығармашылық іс-әрекет ұғымдарының мәні
айқындалып, оларға ғылыми тұрғыда сипаттама берілді.
“Оқушылардың (1-4 сыныптар) шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
жүйесі” атты екінші тарауда шығармашылық іс-әрекеттің теориялық әдіснамалық
тқжырымдамасы жасалып, онда шығармашылық іс-әрекетті қалыптастырудың мақсат-
міндеттері және мазмұнын анықтаудың принциптері айқындалды. Жалпы орта
білім берудің бастауыш сатысының “Әдебиеттік оқу” пәнінің стандарты 1-3
сыныптардың осы пән бойынша бағдарламасының құрылымы мен мазмұны. Кіші
мектеп жасындағы оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері анықталып, шығармашылық іс-әрекеті
қалыптасқан тұлғаның моделі жасалды.
“Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
әдістемесі” атты үшінші тарауда оқулықтар мен оқу-әдістемелік кешендерге
талдау жасалып, оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін диагностикалау арқылы
зерделенді. Кіші мектеп жасындағы оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастыруға арналған әдістемесі жүйеленіп, тиімді әдіс-тәсілдері,
жолдары, оқытудың жаңа технологиялары сұрапталып, эксперименттің мақсат,
міндеті барысы және оның қорытындысы жөніндегі мәліметтер математикалық
тұрғыда өңделіп берілді.
“Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
тәжірибелік эксперименттік жұмысытарының олардың нәтижелері” атты төртінші
тарауда бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетке бейімділігінің
диагностикасын математикалық статистикалық өңдеу, тәжірибелік
эксперименттік жұмыстардың ұйымдастырылуы, оның қорытындысы мен нәтижесі
туралы сөз болады.
Эксперимент кезіндегі пайдаланылған материалдарға (сауалнамалар,
логикалық тапсырмалар, тест сұрақтары, сабақ жоспарларының үлгілері,
деңгейлік тапсырмалар, шығармашылық жаттығулар) түсініктемелер берілді.
Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
жүргізілу қарқынының өсу динамикасы, эксперимент нәтижелерін тексеруде
пайдаланылған математикалық есептеулер кестелер мен диаграммалар түрінде
берілді.
Қорытындыда зерттеу жұмысының нәтижелері мен тұжырымы баяндалды, ғылыми-
практикалық ұсыныстар берілді. Зерттеу проблемасына байланысты келешекте
атқарылатын жұмыстың бағыттары белгіленді.
Қосымшада тәжірибелік экспериментке арналған бастауыш сыныптың
әдебиеттік оқу, математика, дүниетану сабақтарының үлгі жоспарлары, тестік
тапсырмалар, сауалнама сұрақтары, шығармашылық тапсырмалар берілді.
І Кіші мектеп жасындағы оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері
1. Тұлғаның шығармашылық іс-әрекетінің философиялық мәні мен сипаты
Білімнің мазмұнын меңгертудің жолдары біршама дәрежеде танымның
объектісімен анықталады. Танымның объектісі, болмыс түсінігімен
түсіндіріледі. Бірақ әр философиялық жүйеде болмыс түсінігі әр түрлі
мағынаға ие болғандықтан, таным түсінігі де соншалықты әр түрлі мағынаға ие
болды. “Объект” түсінігі көлемін анықтау, субъектімен тығыз байланысты
қарастырылады. Таным объектісі субъектіге қатысты, өйткені танушы адам өзі
тануға, сезінуге тиісті шындықтың ішінде болады. Бұл ой-пікір дүниесі,
табиғат құбылыстары, адамның ойы немесе шындыққа жету үрдісі болуы мүмкін.
Қандай да бір құбылыс адамның өмірі мен әрекеттері шеңберіне енген уақытта,
адам үшін ең маңызды, оның таным объектісіне айналады. Таным объектісі
дегеніміз материалдық және рухани дүниенің қоғаммен практикалық және
теориялық тұрғыдан қарым қатынасқа түсетін нақты тарихи іс әрекет барысында
субъекті игерген бөлігі. Таным объектілері адамның практикалық қызметімен
тығыз байланысты және әрқашан соған тәуелді болады. Адам бар мүмкіндігімен,
барлық құралдарымен табиғаттың заттар мен құбылыстарына ықпал жасайды,
оларды өзгертеді, сол арқылы өзі де өзгереді. Адамдардың осындай заттық
материалдық, нысаналы өзгертушілік қызметін практика деп атайды.
Таным объектісінің ерекшелігі, оның адам үшін маңыздылығы танушы
субъектінің рухани қасиеттерін қалыптастырып, қызығушылығын тудырады. Адам
назарын аударатын танымның үш саласы бар: табиғат дүниесі, әлеуметтік дүние
және адамның ішкі дүниесі. Бұларға бір-бірімен тығыз байланысқан үш таным
феномендері сәйкес келеді: түсіндіру, түсіну және рефлексия.
Түсіндіру – бір жағынан, зерттеліп отырған үрдістер, фактілер мен сыртқы
дүниенің құбылыстары арасындағы байланыстарды, ал екінші жағынан,
зерттелген құбылыстар арасындағы танымдық үрдістер барысында бекітілген
заңдылықтар мен негізгі қасиеттері арасындағы байланыстарды ашу. Мәдениет
құбылыстары аталған ерекшеліктеріне сәйкес оны танушы адамның алдында
рухани мазмұны бар, белгілер мен таңбалар жүйесінде берілген небір “мәтін”
ретінде көрінеді. Түсіну-дегеніміз қандай да бір тарихи танымдық, ғылыми
жаңалықтар мен өнер шығармаларын қабылдау туралы сөз болғанда мәдени
феномендердің мән-мағынасын ашып, анықтай білу. Ал бұл үшін шығармалардың
“тарихи көкжиегін” ойша құрастырып, автордың рухани дүниесіне “кіріп”, осы
дүниені көз алдына елестете білу қажет.
Рефлексия – бейнелеуді, сондай-ақ таным актісін зерттеуді білдіретін
термин. Әртүрлі философиялық жүйелерде рефлексияның мазмұны бірдей емес.
Локтың ойынша, түйсік сыртқы заттармен тікелей ұштасады, ал бақылау сананың
ішкі іс-әрекеттеріне бағытталғанда рефлексия ерекше білімнің бастамасы
болмақ,- деп түйіндейді [ 9.363].
Сондай-ақ, И.Канттың айтуы бойынша біздің біліміміз, біз әсер арқылы
нені қабылдасақ және де біздің танымдық қабілеттілігіміз өздігінен не берсе
– осылар арқылы қалыптасады деді. Бірақ Кант танымның субъективтігі қабілет
ретінде субъектінің объективтік заңдарды ашпайтындығын керісінше, субъекті
заңдары бойынша объектінің танылатындығын түсінеді [22.191-192].
Күнделікті тәжірибеде таным ерекше адамдармен, яғни оларға ғылым
мамандық болып кеткен адамдармен жүзеге асырылатынын көрсетеді. Біріншіден,
мұндай көзқарас ғылым рөлін танымның жалғыз ғана аясы екендігімен
шектеледі. Ал таным түсінігінде ол тек қана ғылыммен шектелмейді, сонымен
қатар шығармашылық, тағы да басқа таным түрлерінен тұрады. Екіншіден, таным
бұған дейінгі адамдардың, олардың ұрпақтарының жасағанына сүйенеді,
өйткені, олар таным үшін бастапқы жағдайларды, шарттарды жасады. Таным тек
қолда бар білім негізінде мүмкін болғандықтан, танымның субъектісі бүкіл
адамзат болып табылады. Сондықтан да танымның жемісі адамның танымдық
қабілетіне, танымдық әрекет түрлерімен анықталатын ақыл-естің құрылымына,
білімді сақтап, кейінгі ұрпаққа жеткізуге байланысты. Танымның ең бірінші
шарты – қатынас жолдары, бұл кейінгі ұрпаққа тәжірибені берудің ең қажетті
жолы ауызша айтылған аңыз-ертегілер, халықтың ырым-жорамалдарын әр түрлі
бейнелермен салт-жоралар көрсетумен, мысалдармен және жүйелермен толықтырып
отырады. Жазудың пайда болуы танымды игеруге мамандануға ықпал етіп, ол
қатынас жолының негізгі құралына айналды. Адам табиғатына сіңген жоққа
шығарылмайтын танымның белгілері бар.
Танымның белгілерін төмендегі суреттен байқауға болады.
1-сурет Танымның белгілері
Бұлардың ықпалы білімнің барлық түрінде де көрініс табады.
Сенім, біз қабылдайтын заттар мен құбылыстарға өзінің сезімдік
бейнелерінің сәйкестігін тану қабілеттілігі. Біз фактілерді қабылдауды
шындық және де ешқандай дәлелдеулерді қажет етпейді деп санаймыз. Бұл
мағынада сенім болмаса, ешқандай да таным үрдісі болуы мүмкін емес.Таным
үрдісіне адамның барлық рухани қабілеттілігі кіргізілген: еркі мен қиял –
елесі, саналылық пен санасыздық, сезу мен ойлау, сезім мен ақыл – ой.
“Философиялық сөздікте: “таным – іс - адам әрекетінің мақсаттары мен
ұмтылыстарының негізі болатын білімін қалыптастырушы, шығармашылық
қызметінің қоғамдық тарихи процесі”,-деген анықтама берілген. Ой еңбегі мен
дене еңбегі арасында қарама-қарсылық бар жерде, шығармашылық, жаңалық ашушы
және тудырушы іс-әрекет орындаушылық пен жаттандылыққа әлеуметтік тұрғыдан
қарама–қарсы қойылған жерде таным көбінесе, рухани өндірістің (ғылымның,
эстетикалық, этикалық, діни парасаттық қызметтің және т.б.) түрлі
салаларындағы кәсіби мамандардың ерекше функциясы ретінде көрінеді [9.409].
Бұл анықтамада ең алдымен шығармашылық қызмет көрсетілген. Таным адамның
табиғатқа белсенді түрде әсер етуінен, табиғат заттарын өңдеуден, зат
қасиеттерін өндірісте пайдаланудан бастау алады. Объектіні түйсіне отырып,
адам оны өзінің ұзақ мерзім бойы өңдеуі мен пайдалануының үйреншікті
тәсілдерімен толықтырады, осылайша бұл объект адам әрекетінің мақсаты
ретінде танылады. Объектілерді тікелей өңдеу сезімдік практикалық қызметтің
бір сәті болып табылады. Олар түйсіну, қабылдау, түсіну және т.б. формалар
арқылы жүзеге асырылады. Қабылдау біртұтас та түсінікті: құбылыстар
біртіндеп қабылданып, шындық көрінісінің біртұтастығына біріктіріледі.
Қабылдау белсенді, өйткені ол қабылданатын көріністің көзге көрінбей қалған
жерлерін, бөлшектерін іріктеу және толықтырумен байқалады. “Көз” жоқ
бөлшектерді де “көреді”, егер олар мағына жағынан жалпы көрініске сәйкес
болса, ал егер қайсыбір бөлшектің мағынасы жоқ болса, оны көз көрмейді”, -
деп сипаттайды, ағылшын ғалымы, философ М.Попани [87.20].
Таным толығымен ойлауда көрініс табады. Ойлау – шындықтың жинақы да
жанама түрдегі бейнесін құрумен ерекшеленетін танымның әрекет үрдісі.
Ойлаудың негізгі түрлері – түсінік, пікір мен ой тұжырымы.
Түсінік – барлық ойластыру үрдісіне “дайындық жағдайларын” туғызатын ой
қозғалысының ең негізгі жайы. Ойлау үрдісі пікірлер мен ой тұжырымдарды
жинақтап алып, байытылған, толық та дамыған түсінік қалыптасуымен
аяқталады.
Пікір – зат пен оның белгілері арасындағы және зат пен оның өмірде бар
екендігі арасындағы байланыстарды көрсететін ойлау түрі. Мұның ерекшелігі
–ақиқатты дәлелдеуге ұмтылуында. Бірақ пікірде шындық та, қателесу де,
ақиқат пен өтірік те көрініс табуы мүмкін.
Ой тұжырымы – кейбір бастапқы пікірден жаңа білімге көшуден тұратын, осы
пікірден туындап, оның негізі болып табылатын, шығарылатын білімнің
логикалық түрі.
Таным үрдісінің механизмін төмендегі 2-суреттен көруге болады.
2-сурет Таным үрдісінің механизмі
Қабылдауда белгілі білім жүйесіне жаңа нәрселерді тартуға негізделген
әртүрлі сезулер мен саналар жинақталады. Ағылшын ғалымы, әрі философ Матил
Попани (1891 – 1976) өзінің еңбегіндегі анық, тура емес білім туралы ілімі-
білімнің екі түрі бар деген жорамалға саяды:
а) бір білім затты біртұтас деп түсінуге сілтейді, ол бізге және біздің
қасиеттімізге байланысты емес, ал келесі бір білім танушы субъектінің өзі
бір бөлігі болатын біртұтастық құрамындағы зерттелетін объект қандай мақсат
үшін қолданылады деген түсінікке байланысты болады. Мұндай білім
зерттелетін объектінің мағынасын түсіну мен танушының әсерленіп
қызығушылығын тудырады, өйткені мағына субъекті үшін объектінің
маңыздылығының дәлелі болып табылады;
ә) екінші түрі – анық, тура емес білім, яғни жасырын білім. Бұл білім
танымның логикалық түрінің негізі болады.
Білімнің аталған екі түрі – орталық, анық немесе шеткі және анық емес
білімдер – бірін-бірі толықтырушы қатынаста болады. Анық емес білімнің
эмпирикалық негізі түсініксіз қабылдау мен сезінуді тудырады. Санамен емес,
сезім органдары арқылы алынатын бай мәліметтер арқасында адам өзі аузымен
айтқанына қарағанда анағұрлым көп біледі. Анық емес білім өзіндік, ғылымның
кез – келген термині анық емес біліммен жүктелген, объективтік маңызды ғана
емес, өзіндік мағынасы бар [87.20].
Философ Д.Кішібеков: “Таным дегеніміз – сыртқы заттар мен құбылыстардың,
олардың қатынастарының адам санасында идеялды образдар жүйесі ретінде
бейнеленуінің қайшылыққа толы күрделі процесі”, - деген анықтама берген
[12.231].
Таным барысында адам өзін қоршаған ортаны игереді, ол туралы білімі
кеңейіп, тереңдей түседі, адамның заттар мен құбылыстар туралы жалпы
мәліметі ішкі мәнге қарай ұмтылып, жүйелі шынайы білімге айналады. Олай
болса танымды адамның жаңа әрі тың білімді игеріп, рухани баюы деп
есептеуге болады.
Қорыта айтқанда, адамның таным қабілеттілігін сараптау–таным
нәтижелерінің маңыздылығы адамның сезім органдарының мүмкіндіктері мен
құрылысына және ойлауына байланысты екендігін көрсетеді. Дүние бейнесін
субъектіден ажыратуға болмайды. Ол әр уақытта – дүние немесе адамға сай
келеді. Таным біздің дүниені көруімізді өзгертеді, мұнымен қоса дүниенің
өзі де өзгереді.
Философия ғылымында адам ұғымына бірнеше балама ұғымдар берілген. Оның
алғашқысы дара адам. Дара адам көптің бірі, жалпы адамзаттың нақты өкілі,
дара. Философ А.Спиркин: “жеке бастың даралығы өз пайымдауынша, сенімінде,
көзқарасында дербестікке ие болып, басқаша айтқанда ми мүлдем жаттанды
болмай, қайталанбас өрнектерге ие болғанда ғана білінеді”, - деген тұжырым
жасаған [24.14]. Даралықтың қалыптасу процесі адамның өзіндік дамуымен
байланысты. Көптің бірі болу үшін оған жалпы адамзатқа тиісті қасиеттер мен
келбетке ие болса болғаны. Оның санасы жоғары ма, жоқ па, елмен сөйлесе ала
ма, әлде сөйлесе алмай ма бұлардың қажеті аз. Әлемде қанша адам болса,
соның әрқайсысы – жеке-дара адам.
Келесі мағынасы жақын ұғым – ерекшелікті адам. Ол өзіндік, тек соған тән
дауысы, жүрісі-тұрысы, білімі, бет-пішіні, түр сипаты, азаматтық қасиеті
бар адам. Ерекшелікті адам сол қасиетімен феномен. Ол дүниеге бір-ақ рет
келеді, әркімнің орны бөлек.
Одан кейінгі кісі, тұлға ұғымы. Кісі, тұлға дегеніміз – жаңа сапалы,
индивидтің өзімен бірге іштен тумаған, белгілі тарихи-мәдени ортада өтетін
өмір барысында қалыптасатын әлеуметтік психологиялық және моральдық
қасиеттер қосындыларының иесі, ақиқатты болмысты тануға және өзгертуге
бағытталған жасампаз, шығармашыл әрекеттің субъектісі. Басқаша айтқанда,
ол – қоғамның өмір тәрбиесін бойына сіңіріп, байыған, жетілген адам.
Тұлғаның қалыптасуы оның әрекеттену және басқа адамдармен ой алмасу
процесінде өтеді. Бұл процесті тұлғаның әлеуметтену процесі деп атайды.
Тұлғаның әлеуметтенуі оның белсенді іс-әрекетімен, қоғам талабына сай мінез-
құлқымен, өзінің іс-әрекетін салыстыра бағалауынан, өзін-өзі тани білуінен
көрінеді. Тұлғаның әлеуметтенуі оның кісілік қасиетінің қалыптасуынан
көрінеді десек, оған төрт түрлі фактор әсер етеді.
3-сурет Тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторлар
Алғашқысы – тәрбие. Адамның бойында ылғи қоғамдық мазмұны зор, тек
қажетті қасиеттер қалыптаса бермейді. Онда тәрбиелеудің қажеті болмай
қалады. Жас ұрпақтың қалыптасуында шешуші рөлді микроорта атқарады. Олай
болса, екінші фактор микроорта. Оған микроортаның нақты адаммен тікелей
байланыста болатын бөлігі, отбасы, ұжым, қоғамдық ұйымдар және адамның
еңбек ету, оқу уақытынан тыс, өзі пікірлесетін, араласатын ортасы, дос-
жарандары жатады. Үшінші фактор – білім мен тәрбие беру процесі. Төртінші
фактор – өзін-өзі тану. Осы аталған факторлардың мән-мағынасы, өзара
байланысы, тұтастығы мен бірлігі адамның кісілік болмысын анықтайды.
Тұлғаның әлеуметтену процесінің негізгі факторы ретінде, оның қарым-қатынас
жасайтын әлеуметтік ортасының элементтерін атап (4-сурет) көрсетуге болады.
4- сурет Тұлғаның әлеуметтік ортасының маңызды
элементтері
Біріншіден, қоғамның адамға ұсынатын рөлдерінің, мәртебелерінің
жиынтығы. Екіншіден, жеке адамның әлеуметтік рөлдерді қабылдап, әлеуметтік
мәртебелерді меңгерулеріне қатысы бар институттардың, қоғамдық ұйымдардың,
әлеуметтік қауымдастықтардың жиынтығы. Үшіншіден, жеке адамның белгілі бір
әлеуметтік рөлдерді орындап, мәртебелеріне сәйкес өздерін ұстауына
мүмкіндік беретін әлеуметтік құндылықтардың, талаптардың, білімдердің,
дағдылардың, сапалардың жиынтығы. Төртіншіден, қоғамда жеке адамның
құндылық бағытының мінез-құлығының қалыптасуына нақты оқиғалар әсерін
тигізеді.
Белгілі әлеуметтанушы М.С.Каганның пайымдауынша, тұлға өзінің құрылымын
адамзат іс-әрекетінің түрлі құрылымынан алады және соған сәйкес: танымдық,
құндылық, шығармашылық, қарым-қатынас және көркемдік талғамдарымен
сипатталады. Ғалымның пікірінше, тұлға өзінің сипатымен, темпераментімен,
физикалық сапаларымен емес, ол нені және оны қаншалықты іске асыратынымен;
ол нені және қаншалықты бағалайтынымен; ол кіммен және қалай қарым-қатынас
жасайтынымен; оның көркемдік қажеттілігі қандай және ол оларды қалай
қанағаттандыратындары өлшемдерімен белгіленеді [88.55].
Жеке адамның әлеуметтенуінің түрлі аспектілері қазақстандық социологтар
Н.А.Аитов [89], А.И.Артемов [90], Қ.Ү.Биекенов [91], Г.Нұрышева [92] т.б.
ғалымдардың зерттеу еңбектерінде қарастырылған. Ғалым А.И.Артемов жеке
тұлғаның әлеуметтену процесі әлеуметтік бейімделу және интериорзациялану
кезеңдерінен тұрады деген тұжырым жасаған [90.150-160]. Социолог Г.Нұрышева
тұлғаның әлеуметтенуінде ұлттық факторлардың атқаратын роліне талдау
жасаған. Автор қоғамда тұлғаның әлеуметтенуі процесінде этникалық
ерекшеліктерін, ұлттық психологияның, сананың атқаратын ролінің маңызына
тоқталған [92.78]. Н.А.Аитов салыстырмалы тарихи әдістерді қолдана отырып,
түрлі әлеуметтік жүйелерде жеке адамның әлеуметтену жағдайларындағы
ерекшеліктерге тоқталған. Автор зерттеу еңбектерінде тоталитарлық қоғамнан
нарықтық қатынастарға негізделген қоғамға өту жағдайындағы жеке адамның
әлеуметтену процесіндегі өзгерістерді көрсете білген [89.65].
Кесте № Білім алудағы тұлғаның әлеуметтенуі
Қоғамдық болмыстың әсерінен адамның әрекеттену, ой алмасу жолында
қалыптасатын кісілік қасиеттерінің ішіндегі аса маңыздысы дүниеге –
көзқарас. Дүниеге көзқараспен бірге адамның ішкі сипаты қалыптасады. Сипат
дегеніміз адамның әлеуметтік орта, тәрбие жасайтын ықпалымен пайда болатын
мінез-құлқындағы, іс-әрекетіндегі тұрақты психологиялық стиль, әдетке
айналған тәртіп. Мұндай сипат жетілген шақта “адамдық” мәнін көрсете алады,
қоғамдағы өзіне тиісті орынға ұмтылу құқығына ие болады. Тұлғаны әлеуметтік
өмірдің субъектісі мен объектісі деп қарастыратын болсақ, алдымен
әлеуметтік дегеніміз не соған тоқталайық. Сонымен әлеуметтік – бұл
адамдардың өзара қарым-қатынастарының ерекше сапасы немесе бір адамның
басқа біреумен қарым-қатынасының ерекше саласы. Олай болса, тұлға
әлеуметтік өзара қимыл әрекеттер мен қатынастардың бірінші өкілі.
Әлеуметтік өмірде адамдардың бір-бірімен әртүрлі салада тығыз қарым-
қатынасының, өздерінің белсенді, саналы іс-әрекеттерінің арқасында индивид
(жеке адам) әлеуметтендіріліп, бірте-бірте тұлғаға айналуы керек.
Тұлға өзі өмір сүріп отырған әлеуметтік ортада болып жататын әлеуметтік
елеулі іс-әрекеттердің нәтижесі ғана емес, сонымен бірге олардың себепшісі
де болып табылады. Тұлғаның әлеуметтік мәнін ашып көрсету-тұтас күйінде
емес, қайта оның нақтылы көріністерін зерттейтін жекелеген қоғамдық
ғылымдар үшін өте маңызды. Ал, әлеуметтануда тұлға көбіне көп қоғамдық
әлеуметтік қатынастардың субъектісі ретінде қаралады. Әлеуметтік
қатынастар адамның ішкі дүниесімен қабыса отырып, айналадағы ақиқатқа деген
оның тұлғалық көзқарасы ретінде көрініс табады. Адамдарды біріктіретін –
әлеуметтік қатынастар өмір сүріп отырған әлеуметтік орта жағдайларындағы
индивидтердің өзара қимыл әрекеті процесінде қалыптасқан олардың белгілі
бір тұрақты байланыстарының жүйесі. Тұлғаның әлеуметтік қатынастары адамның
әлеуметтік сапалары, ретінде оның қызметі мен іс-әрекетінен көрініс табады.
Тұлғаға әлеуметтік қатынастар жүйесіндегі субъект ретінде өз міндетін
атқаруы үшін әуелі ол өзінің қабілетіне сай өмірлік жоспарын, мақсаттары
мен мұраттарын жүзеге асыру жолдарын іздестіреді. Тұлға мұндай таңдауды
іске асыра, әлеуметтік орта тәртібін қабылдай отырып, өзі мен қоғамның өсіп-
өркендеп, дамуы жолында қызмет жасайды. Себебі, адамдар соның ішінде
тұлғалар өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру процесінде басқа
адамдармен, қоғаммен өзара тәуелді жағдайда болып, берік әлеуметтік
қатынастарға енеді. Әрбір адам, тұлға белгілі бір пайдалы міндеттерді
орындай отырып, қоғамды дамыту ісіндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
саласында жүріп жатқан реформаның басымдық алуы, мемлекет дамуындағы ұзақ
мерзімге межеленген мақсаттарға жету бағытындағы қоғамдық прогрестің
заңдылықтарынан туындайды. Болашақ ұрпақтарға әлемдік ғылым мен прогресс
деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен
мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін жетілдіру қоғамның басты
міндеттерінің бірі болып табылады. Сондықтан да Қазақстан Республикасының
Ата заңында жеке тұлғаның білімге деген сұранысын (қайтару үшін)
қанағаттандыру үшін өз ұрпақтарына кепілдік береді,- деп көрсетілген
[1.10]. Ата заңда көрсетілген бұл міндетті жүзеге асыру үшін білім беруді
тұлғалық-бағдарлық, іс-әрекеттік тұрғыда ұйымдастыру қажет деп санаймыз.
Қазақстан Республикасы азаматтарының білім алуға конституциялық құқығын
қамтамасыз етуге бағытталған “Білім туралы” заңында “Білім беру жүйесінің
басты міндеті – ұлттық және жалпы азаматтық құндылықтар, ғылым мен практика
жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби
шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау”, - деп атап
көрсетілген. Аталған заңының білім беру жүйесінің міндеттері туралы 8-
бабында: “Жеке адамның шығармашылық, рухани және жеке мүмкіндіктерін
дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін
қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интелектілік
байытумен қатар әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау,
қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын әдет-ғұрпы мен
дәстүрлерін зерделеу”, - қажеттігі айтылған [2.8].
Осы міндетке сәйкес оқушының ой-өрісін дамытып, алған білімдерін өз
тәжірибесінде жаңа жағдайларда қолдану біліктілігін, ізденімпаз, шығармашыл
тұлға қалыптстырудың бірден-бір жолы 12 жылдық білім беруге көшу екенін
әлемдік тәжірибе дәлелдеп отыр.
Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында:
“Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда адам тек зерттеу объектісі ретінде
ғана емес, ең алдымен, шығармашылыққа құлшынысымен оқушылардың баурап
жететін субъектісі ретінде көрінуімен бедерленеді, - делінген [3.7].
Білім беруде оқушы мұғалімнің объектісі ғана емес, білімді меңгеруде
жеке субъект ретінде көрінеді. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығын
қалыптастыру үшін мұғалім белсенділігі, шығармашылық ізденісі,
шәкірттерінің жас және жеке ерекшелігімен қатар оның неге қызығатынын жете
білуі маңызды болмақ.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім берудің дамыту
тұжырымдамасында білім берудің деңгейлері мен мазмұнын нақты белгілей
отырып, онда 12 жылдық орта білім беруді үш сатыда іске асырылатыны
қарастырылған. Оның І сатысы – бастауыш білім беру 1-4 сыныптарды қамтитыны
айтылған. 12 жылдық орта білімнің басты ерекшелігі оқуға яғни 1 сыныпқа
бала 6 жастан қабылданатындығында. Сонымен бірге осы тұжырымдамада бастауыш
мектептің негізгі міндеті: “Баланың жеке басын бастапқы қалыптастыруды
қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және дамыту”, - делінген [4.3].
Осы міндетті шешудің бірден бір жолы бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру болып табылады.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев“Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан” жолдауының он жетінші бағытын – Бастауыш және орта білім беру,
сондай-ақ кадрларды қайта даярлау жүйесін әлемдік стандарттарға жақындату
деп атап, онда: бүкіл еліміз бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы
білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізуіміз үшін оқытудың әр оқушының
білімі мен қабілет деңгейінің тиімділігін бағалаудың біртұтас жүйесін жасау
керек,- деп көрсетті [5.13]. Ал мұны өз кезегінде білім беру саласында
түбегейлі өзгерістер жасаудың алғы шарты деп атауымызға негіз болады.
Өйткені әлемдік білім кеңістігіне енуге байланысты білім саласында жүріп
жатқан реформа осының айғағы.
ХХ ғасырдың басында белгілі ғалым Ж.Аймауытов “Мектеп бітіріп шыққан
соң, бала бүкіл әлемге өзгенің және өзінің өміріне білім жүзімен ашылған
саналы ақыл көзімен қарайтын болса, міне, білімдендірудің көздейтін түпкі
мақсаты – осы. Мектеп осы бағытта баланың келешекте жетілуіне мықты негіз
болуы керек,” - деп айқындап берген [6.71-72]. Мұның өзі бастауыш білім
мазмұнының жалпы азаматтық құндылыққа бағдарлануы білім беруді
ізгіліктендірудің міндеттерін ойдағыдай жүзеге асыруды қамтамасыз етуін
көздейді.
Бастауыш білім беру сатысы – үздіксіз білім беру жүйесіндегі басқа
буындармен сабақтаса отырып, жеке тұлғаны қалыптастыратыны, келешекке
жолдама беретін негізгі буын екендігімен ерекшеленеді. Қазақ топырағында
тұңғыш педагогика оқулығын жазған педагог – ақын М.Жұмабаев мектеп жөнінде:
“Әрбір ел келешегіне негізді балаларын тәрбиелейтін, даярлайтын мектебін
салмақ. Бір елдің тағдыры мектебінің құрылысына байланысты нәрсе. Бұл
ескірмейтін игі сөз, өзгермейтін бір шындық. Тарихты аз ғана болса да,
атқарған кісі мұны біледі. Қазақтың тағдыры, келешегі, ел болуы да
мектептің қандай негізде құрылуына барып тіреледі. Мектебімізде сау, берік
һәм өз жанымызға қабысатын, үйлесетін негізде құра білсек, келешегімізге
тайынбай серттесуге болады. Сондай негізде құра алмасақ, келешегіміз
күңгірт”, - деп көрегендікпен айтып кеткен [7.15].
Халқымыздың дарынды да талантты ақыны М.Жұмабаевтың ғасыр басында айтқан
құнды ой – тұжырымдарын заман талабына сай қайта жаңғыртып, ХХІ ғасырда
кейінгі ұрпаққа яғни бүгінгі таңда жаңаша ой қортындысын жасап, мектеп
тағдыры – ел тағдыры екенін жете түсініп, ұлттық мектепті дамытуға бағыт
сілтегендей.
Бұған дәлел Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 11 қазандағы
“Білім” мемлекеттік бағдарламасы туралы жарлығында білім беру жүйесін
дамытудың 2005-2010 жылға дейінгі негізгі бағыты айқындалды. Онда сапалы
білімге қол жеткізуді қамтамасыз ету үшін білім беру жүйесінің ұлттық
үлгісін тиімді дамыту үшін жағдай жасау керектігі талап етілді [8.2]. Мұнда
білім жүйесін дамыту стратегиясының басты мақсаты ұлттық білім моделін
жасау көзделіп отыр. Ұлттық білім үлгісінің негізгі бағыты – адамды
қоғамының ең негізгі құндылығы ретінде тану, оның қоғамдағы орны мен
рөліне, әлеуметтік жағдайына, психикалық даму ерекшелігіне мән беру, сол
арқылы оның рухани жан-дүниесінің баюына, көзқарасының, шығармашылық
еркіндігі мен белсенділігі және іскерлігінің қалыптасуына жағдай жасау. Ал
оның өзі бастауыш сыныпта оқыту барысында оқушының таным процесінің
дамуымен байланысты екені белгілі. Философиялық сөздікте: Таным іс-
әрекетінің адам мақсаттары мен ұмтылыстарының негізі болатын білімін
қалыптастырушы, шығармашылық қызметінің қоғамдық–тарихи процесі. Ой еңбегі
мен дене еңбегі арасындағы қарама-қарсылық бар жерде, шығармашылық, жаңалық
ашушы және тудырушы іс-әрекет орындаушылық пен жаттандылыққа әлеуметтік
тұрғыдан қарама-қарсы қойылған жерде таным ерекше қызмет атқарады, деп
көрсетілген [9.409-410].
Философиялық сөздікте: Іс-әрекет адамның дүниемен істестігі, қарым-
қатынас тәсілі “Заттық іс-әрекет”,-деген анықтама берілген. Іс-әрекет
барысындағы адам табиғатты шығармашылық тұрғыда өзгертеді, сөйтіп өзін
іскер субъект ретінде қалыптастырады, ал өзі игерген табиғат құбылыстарын
іс-әрекет объектісі етеді [9.494].
Шығармашылық дегеніміз – адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға
ұмтылуы, ізденуі болып табылады. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой
түйіп, өздігінен саналы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек.
Адам бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өлшеуіне жол бермеу, оның
рухани күшін нығайтып, өзін-өзі тануына көмектеседі.
Шығармашылық іс-әрекет–оқушының өзі жеке шығармашылық қажеттігіне және
шығармашылық өнім, нәтиже туғызуға бағытталған жауапкершілігін қамтитын
әрекет деп санаймыз. Мұндай әрекет оқушының жеке білім аумағын яғни
тұлғалық бағдарлық білім беруге бағытталуы тиіс. Қазақстанда таным,
дүниетаным саласында шығармашылық қалыптастыру мен дамыту жөнінде құнды ой-
пікірлер мен көзқарастар философ ғалымдардың Ж.Алтаев [10], Р.Әбсаттаров,
М.Дәкенов [11], Д.Кішібеков [12], Ә.Нысанбаев [13], М.Орынбеков [14],
Ұ.Сыдықов, Әбішев [15], Ә.Тұрғынбаев [16], сондай-ақ шетел философтары
Б.С.Гершунский [17], Г.Гегель [18], Декарт [19], Д.Дьюи [20], Г.Лейбниц
[21], И.Кант [22], Платон [23], А.Спиркин [24], И.Фихте [25] және т.б.
еңбектерінде жан-жақты талқыланған. Оқушыларды танымдылықты және
шығармашылық іс-әрекеттер қалыптастыру мен дамыту мәселесін зерделеген.
Отандық психолог-ғалымдар: Ж.Аймауытов [6], С.Қ.Бердібаева [26],
Қ.Жарықбаев [27], М.Мұқанов [28], А.В.Петровский [29], Қ.Р.Рақымбеков [30],
Т.Тәжібаев [31], В.К.Шабельников [32] және т.б. Сонымен қатар шетел
психологтары Б.Г.Ананьев [33], Л.С.Выготский [34], П.Я.Гальперин [35],
В.В.Давыдов [36], Л.В.Занков [37]. И.Д.Левитов [38], А.А.Люблинская [39],
Л.С.Рубинштейн [40], Н.Ф.Талызина [41], И.С.Якиманская [42] т.б. арнайы
зерттеу объектісі етіп алған. Педагогика және әдістемесі саласында оқушының
танымдық шығармашылық іс-әрекетін зерттеген қазақстандық ғалымдар:
Қ.Аймағамбетова [43], Г.Е.Алимухамбетова [44], А.Х.Аренова [45],
А.Е.Әбілқасымова [46], А.Байтұрсынов [47], А.А.Бейсенбаева [48], М.Дулатов
[49], А.Н.Ильясова [50], Ж.А.Қараев [51], Р.Қоянбаев [52], Н.Н.Хан [53],
Р.Г.Лемберг [54], Б.И.Муканова [55], Ә.Муханбетжанова [56], С.Рахметова
[57], А.К.Рысбаева [58], Т.Сабыров [59], Р.К.Төлеубекова [60], С.Ұзақбаева
[61], Н.Д.Хмель [62] және т.б.
Шетел педагог ғалымдары: М.И.Алексеев [63], Л.И.Божович [64],
М.А.Данилов [65], Б.П.Есипов [66], А.З.Зак [67], И.П.Иванов [68], Зимняя
[69], Я.А.Коменский [70], И.Я.Лернер [71], А.С.Макаренко [72],
М.И.Махмутов [73], Г.Н.Морозова [74], В.Оконь [75], М.П.Осипова [76],
П.И.Пидкасистый [77], М.Н.Скаткин [78], Л.С.Славина [79], Сластенин [80],
В.Сухомлинский [81], К.Д.Ушинский [82], Т.И.Шамова [83], Г.И.Щукина [84]
және т.б. аталған проблеманы әр қырынан зерттеген.
Аталмыш ғалымдардың пікірінше, оқыту үрдісінде оқушылардың танымдық-
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру үшін психология, педагогика және
бастауыш оқыту әдістемесі ғылымдары саласындағы соңғы жаңалықтарды
тәжірибеге енгізіп, оны ғылыми тұрғыда зерттеу объектісі мен мақсатына
қарай үнемі жетілдіріп, дамытып отыру қажеттігін дәлелдеген.
ХХ ғасырдың басындағы белгілі ғалым, тюрколог А.Байтұрсыновтың
пайымдауынша: “Бала білімді тәрбие арқылы өз бетімен алуы керек. Ал мұндағы
мұғалімнің қызметі балаға орындалатын жұмыс түрлерін шағындап беру және
қойылған мақсатқа жету үшін бағыт-бағдар беріп отыру”, - дейді. [47.336].
Автордың мұндағы басты ойы мен идеясының құндылығы Ресейлік психолог
ғалымдар Л.В.Занков пен В.В.Давыдовтың идеясымен үндестік табуында.
В.С.Щубинскийдің пікірі бойынша шығармашылық іс-әрекеттің өту
сатыларының өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес, қалыптасатын шығармашылық
қасиеттерді кешенді жүйе тұрғысынан дәлелдеген. Оларға толығырақ тоқталатын
болсақ:
Шығармашылық процестің бірінші сатысында шығармашылық көңіл-күй туғызу
мұнда көрінетін қабілет-қасиеттер: бірінші саты-жаңаны, өзгеше, тың дүниені
сезе білу, қарама-қайшылықтарды түсіне білуде, сезімталдық, сындарлылық,
шығармашылық ой талдауға бейімділік, жан дүниесінде ішкі тартысты оята білу
қабілеті, танымдық қызығушылық; екінші оқиға, образ жасаудың бағыт-бағдар
ұстанар кезеңі-эвристикалық саты. Бұл сатыда интуиция, шығармашылық қиял,
әдемілікті сезіне білу сөз ұшқырлығы, қайшылықтарды түсіну, ой қызметінің
ерекшелігі, батылдық, шығармашылыққа деген ішкі құштарлық; үшінші сын
дәлелдеме сатысы. Онда сын, бастаған ісін аяғына дейін жеткізу, дәлелдеме,
дәйектемелер ұсына білу, оның формаларын табу болып табылады [85.3].
Осындай шығармашылық қасиеттерді бастауыш сынып оқушысының бойында
қалыптастыру біздің басты міндеттеріміздің бірі болып саналады. Себебі,
бастауыш білім беру арқылы жалпы орта білім берудің келесі сатысына
дайындау мақсаты жүзеге асырылатынын ескерсек, осы сатыда қалыптасқан
шығармашылық қасиеттерді келесі сатыда дамытуға мүмкіндік туады. Сонда ғана
жүйелі сатылы түрде жүргізілген жұмыстың нәтижесінде шығармашылықпен іс-
әрекетке түсе алатын ақыл-ойы дамыған, қиялы бойынша өзіндік қорытынды
жасай алатын, өзінің іс-әрекетін қорғай алатын шығармашылық тұлға
қалыптастыруға болады. Психолог И.С.Конның тұжырымы бойынша, “Шығармашылық
тұлға жас ерекшелігіне, қызығушылығына қарамастан, өзгелерден даралығымен,
шұғыл шешімділігімен, өз күшіне деген сенімділігімен, сезім ұшқырлығымен,
өз бетімен жұмыс істеуге деген құштарлығымен, табандылығымен, асқан
шабытымен ерекшеленеді” [86.75]. Біздің пікірімізше, осындай тұлғаны
қалыптастыруда шығармашылық іс-әрекетке деген ықыласының психологиялық
негізі қаланады, қиялы, шығармашылық, ақыл-ойы дамиды, әуесқойлығы артады,
құбылыстарды бақылау және талдау біліктері қалыптасады, фактілерді
салыстырып шешім қабылдайды, белсенділік пайда болады. Қызығушылықтары
сараланып, шығармашылықтың негізінде жатқан қажеттіліктері қалыптаса
бастайды. Қызығушылық жеке тұлғаның іс-әрекетіне күшіне ықпал ете отырып,
оның белсенділігін арттырады, дамытады. Өйткені іс-әрекет адамның дамуының,
оның жеке тұлғалық қалыптасуының қайнар көзі. Бастауыш сынып оқушысының
шығармашылығы–шығармашылық іс-әрекеттің қалыптасуының алғашқы сатысы. Бұл
жерде бала шығармашылығының қоғамдық – педагогикалық құндылығына да мән
берген жөн. Бала қоршаған ортаны түсініп, оған көзқарасын білдіруі бұл оның
жан дүниесін ашуға көмектеседі, оның жеке басын дамытуға ықпалын тигізеді.
Мұны заман талабынан туындап отырған қажеттілік десек, оны жүзеге асыру
үшін Л.В.Занковтың басшылығымен жасалған дамыта оқыту тұжырымдамасын
негізге ала отырып, отандық білім беруде жалпы орта мектептің бастауыш
сатысына (1-4 сыныптар) арналған тұжырымдамалар жарық көрді.
(Қ.Аймағамбетова, К.Жүнісова, С.Рахметова. Т.Оспанов, П.Жаманқұлова). Осы
тұжырымдаманың негізінде дамыта оқыту идеясына құрылған оқушылардың
дүниетанымын қалыптастыруын көздейтін жаңа бағдарламалар мен “жаңа буын”
оқулықтары он жыл бұрын баспадан шықты. Ал бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру мәселесі бүгінде көкейкесті болып
отыр.
Бастауыш сынып оқушысының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру мақсаты
мен бастауыш білім жүйесінің арақатынасы оқулықта берілген білім мазмұны
мен іскерлігі оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыратын білім
мазмұны мен біліктілігі арасындағы қатынас жүйесі анықталмаған.
Сонымен, бастауыш сынып оқушысының дамуының басымдық мүмкіндіктері мен
оны оқыту процесінде толық жүзеге асыра алмауы арасында: бастауышта
оқытылатын оқулық мазмұны алынған материалдар мен оқулықтардың шығармашылық
іс-әрекетін қалыптастыра алмауы арасында, оқыту үрдісінде субъекті мен
субъектінің қарым-қатынасында шығармашылық іс-әрекетті қалыптастырудың
жолдарын білмеуі арасындағы қайшылықтар анық байқалады. Осы қайшылықтардың
шешімін іздестіру зерттеу проблемасын айқындауға және тақырыпты “Бастауыш
сыныптарда оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың ғылыми-
педагогикалық негіздері” деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастырудың теориялық-әдіснамалық негіздерін анықтау және оны жүзеге
асырудың жүйесін, технологиясын жасап, тәжірибелік-эксперимент арқылы
тексерілген ғылыми негізделген әдістемемен қамтамасыз ету.
Зерттеудің объектісі: бастауыш сыныптардағы оқу-тәрбие процесі.
Зерттеудің пәні: бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастыру жүйесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, оқушылардың шығармашылық іс- әрекетін
қалыптастырудың тұжырымдамасы жасалса, оқу-тәрбие процесінің мазмұны
баланың жас және жеке ерекшеліктерін ескере, жеке-тұлғалық бағдарлық,
шығармашылық іс-әрекеттік тұрғыда оның жүйесіне сәйкес ұйымдастырылса,
педагогикалық процесте жаңа технологияларды тиімді пайдаланса, онда іс-
әрекетті жоспарлап, өздігінен нәтижелі іс-әрекетке түсе алатын шығармашыл
тұлға қалыптасады, өйткені, шығармашылық іс-әрекетті қалыптастырудың жүйесі
мен әдістемесі оның мазмұнына сәйкес жасалады.
Зерттеу міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру
ұғымының мәні, құрылымы мен ғылыми-әдіснамалық негіздерін айқындау;
2. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетінің теориялық-
әдіснамалық тұжырымдамасын жасау.
3. Шығармашылық іс-әрекеті қалыптасқан тұлғаның моделін жасап, оның
өлшемдері мен көрсеткіштерін, деңгейлерін анықтау.
4. 1-4 сынып оқушыларын оқыту процесі жеке тұлғалық-бағдарлық, іс-
әрекеттік тұрғыда ұйымдастырудың технологиясын жасап, оның құрылымдық-
мазмұндық жүйесін құру.
5. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруға
арналған оқу-әдістемелік кешенді тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар
барысында нәтижелерін тексеру және ғылыми негізделген әдістемелік
нұсқаулар беру.
Жетекші идея: Бастауыш сынып оқушыларын да шығармашылық іс-әрекетінің
қалыптасуы оқу-тәрбие процесін тұлғалық-бағдарлық, іс-әрекеттік тұрғыда
ұйымдастырғанда, танымдық қызығушылығы белсенді субъект ретінде қойылғанда
ғана мүмкін болады.
Зерттеудің әдіснамалық-теориялық негіздері: Танымның диалектикалық
теориясы, дамудың қайнар көздері мен күштері жөніндегі қағидалары; тұлғаның
іскерлік табиғаты және оның әлеуметтік мәні жөніндегі ілім. Тұлғаның өзін-
өзі шығармашылық іс-әрекет процесінде тануы, қоршаған ортаны өзгеретін
белсенді субъект ретінде қарастыратын философиялық, әлеуметтік
тұжырымдамалар, тұлғалық-бағдарлық, іс-әрекеттік теориялар; Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының “Білім туралы”
Заңы, Қазақстан Республикасы гуманитарлық тәрбие беру,білім беру мен
тәрбиелеу туралы тұжырымдамасы алынды.
Зерттеу көздері: Зерттеу проблемасына қатысты философтардың,
социологтардың, психологтардың, педагогтардың таным, дүниетаным, білім,
тәрбие, тұлға, іс-әрекеті және субъектісі, белсенділік танымдық
қызығушылық, шығармашылық даму, оқыту мен тәрбиелеу технологиялары,
мотивация туралы ғылыми-зерттеу еңбектері, Қазақстан Республикасының ресми,
нормативті құжаттары, Қ.Р.Конституциясы, Қ.Р.“Білім туралы” Заңы, Қ.Р.
гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы, Қ.Р. 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасы, Қ.Р. “Білім” мемлекеттік бағдарламасы және т.б. қаулы-
қарарлар, Қазақстан Республикасындағы бастауыш білімнің мемлекеттік
стандарты, тұжырымдама, оқу-әдістемелік құралдар автордың қатысуымен 12
жылдық білім беруге көшуге байланысты әдебиеттік оқу пәнінің стандартының
мазмұны, 1-3 сыныптарда әдебиеттік оқу, пәні (ана тілі) бойынша бағдарлама,
1-4 сыныптарға арналған оқу-әдістемелік кешендер, сонымен қатар,
ізденушінің ұзақ жылға мектеп мұғалімі жоғары оқу орнының кафедра
меңгерушісі, факультет деканы, доценті қызметі кезіндегі жеке іс-
тәжірибелері.
Зерттеудің негізгі кезеңдері: Бірінші кезеңде (2000-2002жж.) зерттеу
мәселесі бойынша философиялық әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық
ғылыми әдебиеттерге талдау жасалынды. Зерттеу жұмысының ғылыми аппараты
болжамы, әдіснамасы, жетекші қағидалары айқындалып, оқушыларда шығармашылық
іс-әрекетті қалыптастырудың теориялық және практикалық жағдайы зерделенді,
бастауыш сыныптардың оқу-әдістемелік нормативті құжаттарды, мұғалімдер
тәжірибесі талданды. Зерттеуді жүргізудің әдістемесі жасалды.
Екінші кезеңде (2002-2004 жж.) кіші мектеп жасындағы оқушылардың
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың өлшемдері мен көрсеткіштері,
деңгейлері нақтыланды, шығармашылық іс-әрекеті қалыптасқан тұлғаның моделі
жасалды. Шығармашылық іс-әрекетті қалыптастырудың бағдарламасы, әдістемесі
жасалып, эсперимент жұмысы жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2004-2007 жж.) шығармашылық іс-әрекет қалыптастыруға
байланысты жасалған теориялық тұжырымдар тәжірибелік-эксперименттен өтті,
алынған нәтижелер қорытылып практикаға енгізілді.
Зерттеу тақырыбына байланысты мұғалімдердің білімін жетілдіру мақсатында
жоспар бойынша республикамыздың Алматы, Ақтөбе, Астана, Қарағанды, Шымкент,
Талдықорған, Тараз қалаларындағы облыстық білім жетілдіру институттарында
курстар өткізілді. Зерттеу нәтижелері бойынша бағдарламалар, оқулықтар, оқу-
әдістемелік кешендер жасалып (авторлар ұжымында) басылым көрді,
диссертациялық рәсімделуі аяқталды.
Зерттеудің әдістері: Ғылыми-теориялық әдебиеттерге талдау жасау,
бастауыш сыныптардың нормативті құжаттарын зерделеу, озат тәжірибені
зерттеу, жинақтау, диагностикалық әдістер, тест, сауалнама, әңгімелесу,
рейтинг, мониторинг әдістері, салыстырмалы талдау, бақылау, модельдеу,
графикалық әдіс, әрекет нәтижесін салыстыру, тәжірибелік-эксперимент жұмысы
бойынша алынған мәліметтерді сапалық және сандық сараптау, қорытынды жасау.
Зерттеу базасы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтының
педагогика кафедрасы, 12 жылдық білім беру проблемалары республикалық
ғылыми-практикалық орталығы, Алматы қаласының № 145, 128, Астана қаласының
№ 4, 52 мектептері, Талдықорған қаласындағы Абай атындағы орта мектептегі,
Тараз қаласындағы Жамбыл атындағы орта мектепте, Шығыс Қазақстан облысы
Тарбағатай ауданының Абай, Сәкен Сейфуллин атындағы орта мектептері.
Республикалық, Алматы, Қарағанды, Оңтүстік Қазақстан, Талдықорған,
Ақмола, Жамбыл, Павлодар қалалары мен облыстық мұғалімдер білімін жетілдіру
институттары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
1. Шығармашылық іс-әрекет, тұлға ұғымдарының мәні нақтыланып, оларға
сипаттама берілді, бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие
процесіндегі шығармашылық іс-әрекеті ғылыми-теориялық тұрғыда
негізделді.
2. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
теориялық-әдіснамалық тұжырымдамасы жасалды.
3. Шығармашылық іс-әрекетті қалыптасқан жеке тұлға моделі жасалып, оның
өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері анықталып, тәжірибелік-
экспериментте дәлелденді.
4. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
мазмұндық-құрылымдық жүйесі дайындалды.
5. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
ғылыми негізделген әдістемесі әзірленді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруды жүзеге асыру мақсатында:
- Шығармашылық іс-әрекетті қалыптастыру тұжырымдамасы;
- 12 жылдық орта білім беруге “Әдебиеттік оқу” пәнінің стандарты;
- 12 жылдық орта білім беруге арналған 1 сыныптың “Сауат ашу” пәні,
үшінші сыныптың “Әдебиеттік оқу” пәнінің бағдарламасы;
1 сыныпқа арналған “Әліппе”, “Оқу құралы”, “Әліппе серігі”, 2-4
сыныптар арналған “Әдебиеттік оқу” оқулықтары, 3, 4 сыныптарға арналған
хрестоматиялық жинақ; бастауыш сынып мұғалімдеріне арналған (2, 3, 4
сыныптар) әдістемелік нұсқаулар дайындалды.
Зерттеу нәтижелерін бастауыш сынып мұғалімдері, әдіскерлері, директордың
оқу-ісі жөніндегі орынбасарлары, кәсіби және жоғары оқу орындары, педагог-
кадрларды даярлайтын және қайта даярлайтын білім жетілдіру институттары
мамандары пайдалануына болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
ғылыми-теориялық негізіне философиялық, әлеуметтік қағидалар,
диалектикалық таным теориясы, тұлғалық-бағдарлық, іс-әрекеттік
теориялар, жеке тұлғалық, оқыту процесіндегі ұжымдық іс-әрекет
теориясы туралы тұжырымдамалар алынды. Шығармашылық іс-әрекет ұғымының
ғылыми-теориясы тұрғысынан қарастырылған сипаттамасы мен мәнін,
мағынасын анықтап, оның бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғасын
қалыптастырудағы мүмкіндігі айқындалды.
2.Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
мақсатын, мазмұнын, нәтижесін талдай отырып, шығармашылық іс-әрекетке
анықтама беріліп, шығармашылық іс-әрекетті қалыптастырудың тұжырымдамалық
негіздемесі әзірленді.
3. Шығармашылық іс-әрекеті қалыптасқан жеке тұлғаның моделіне ойын,
еңбек, оқу, қарым-қатынас, шығармашылық әрекет түрлері алынып,
мотивациялық-тұлғалық, сезімдік-эмоционалдық, мазмұндық-амалдық, креативтік-
шығармашылық компоненттеріне сәйкес, өлшемдері мен көрсеткіштері
айқындалды.
4. Шығармашылық іс-әрекет ұстанымына құрылған бағдарлама, шығармашылық іс-
әрекетті қалыптастырудың тиімді әдіс-тәсілдері, әдістемесі, іс-әрекет
түрлерін жете меңгерген, алған білімін тәжірибеде қажетіне қарай
қолдана білетін шығармашыл жеке тұлға қалыптастырудың жүйесі жасалды.
5. Шығармашылық іс-әрекетті қалыптастыру жеке тұлғалық-бағдарлық және іс-
әрекеттік тұрғыда қарастырылып, оқу-тәрбие үрдісінің ұстанымдарымен,
оқыту мен тәрбиелеудің жаңа технологияларын оңтайлы қолданылған оқу-
әдістемелік кешен негізінде жүргізілген тәжірибелік- эксперименттік
жұмыстардың нәтижелері мен ғылыми әдістемелік ұсыныстар.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі: “шығармашылық”, “іс-
әрекет”, “жеке тұлға” ұғымдарының теориялық және практикалық тұрғыда
дәлелденуімен; зерттеу мазмұнының ғылыми талапқа сай келуімен; зерттеу
пәніне сәйкес кешенді әдістерді, жаңа технологияларды қолданумен,
эксперимент жұмыстарының жоспарлы кезеңділігімен; ұсынылған әдістеменің
тиімділігімен; бастапқы және соңғы нәтижелерді қорытындылаумен; бастауыш
сыныптарда олардың тиімділігін эксперимент арқылы тексерумен және
педагогикалық процесте кеңінен пайдалануымен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру:
“ТМД елдеріндегі этнопсихология мен этнопедагогиканың қазіргі жай
–жапсары, даму перспективалары” атты халықаралық ғылыми-теориялық
конференцияда “Балбөбек” бағдарламасы–ізгілендіру ұстанымын жүзеге асырудың
құралы (1998) 201-203-беттер, “Мектептегі білім берудің сапасы: қазіргі
жағдайы, даму үрдісі және болашағы” халықаралық ғылыми практикалық
конференцияда “Бастауыш мектептің тарихи даму сипаты” (18-19 мамыр 2000
ж.), “10 лет независимости Казахстана: итоги и перспективы развития”
“Болашақ мамандарды даярлауда оқытудың кейбір теориялық мәселелері” (22-24
февраля 2001 г.), 349-353-беттер, “Қазіргі таңдағы мектепке дейінгі және
бастауыш білім берудің психологиялық-педагогикалық негіздері” атты
халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда “Жоғары оқу орнында оқыту
процесіндегі жаңа тенденциялар” (11-12 қараша 2003 ж.), 342-347-беттер,
Мәскеудің халықаралық ғылыми академиясының 10 жылдығында орай
“Профессионализм педагога сущность, содержание, перспективы развития” атты
ғылыми-практикалық конференцияда “Творчество как основа профессионализма
учителя”, (15-17 сентября 2005г.), 527-530-беттер, Казань қаласында өткен
“Образование как интегративный фактор цивилизационного развития”, атты
тақырыпта өткен халықаралық конференцияда “Значимость педагогического
творчества в образований” (28-30 август 2005 ж.), 32-36-беттер, “Білім беру
жүйесін трансформациялау тұрғысындағы әлемдік білім саясаты” атты
халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда “Оқушылардың шығармашылық іс-
әрекетін қалыптастырудың педагогикалық аспектісі” (26-27 маусым 2006 ж.),
(73-79-беттер) деген тақырыпта ғылыми баяндама жасалды.
“Ұлт тағылымы” №2 2003 “Бастауыш білім жүйесіне жаңа қоғамдық талапқа
сай кадрлар даярлау” (38-43) Қайнар университетінің хабаршысы журналына
№32 2005 “Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру ғылыми
педагогикалық проблема” (53-55 беттер), Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
Университетінің “Хабаршы” (Вестник) журналының №316 2005ж. “Оқушылардың
шығармашылық ақыл-ойын дамытудағы проблемалық оқытудың мүмкіншіліктері”
(115-120 беттер), “Білім берудегі менеджмент” журналының №4 2005 жылдың (38-
44 беттері), Шығармашылық пен оқытудың өзара байланысы, “Ізденіс”
журналының №1 2006 жылы “Оқушылардың танымдық қызығушылығының негізі іс-
әрекеті” (271-276 беттер), Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық
университеті. Алматы 2006ж. Хабаршы №1 (11) “Шығармашылық іс-әрекетті
қалыптастырудағы қызығушылықтың ролі”. ( 93-96 беттері,) Қазақстан мектебі
журналының № 10 2006 “ Ұжымдық іс - әрекеттің ролі” (66−71 беттер), “Ұлт
тағлымы” №2 2006 “Оқушылар шығармашылығының негізі – танымдық іс-әрекеті”
(43−47 беттер), “Қазақстан жоғары мектебі”№ 4 2006 “Бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық іс–әрекетін қалыптастыру жолдары” (76-80 беттер),
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің “Хабаршы” (Вестник)
журналының №3(19) 2006ж. атты ғылыми мақалалар жарық көрді.
Диссертацияның негізгі қағидалары мен идеялары эксперимент барысында
халықаралық және республикалық, ғылыми-практикалық конференцияларда,
Республикалық, облыстық мұғалімдер білімін жетілдіру институттарында
өткізілген семинарлар мен арнайы курстарда жүзеге асырылды. Зерттеу
материалдары мерзімді педагогикалық басылымдарда, ғылыми жинақтарда көрініс
тапты. Зерттеу материалдары мерзімді педагогикалық басылымдарда, ғылыми
жинақтарда көрініс тапты. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігінің қолдауымен бірінші сыныпқа “Әліппе”, “Оқу кітабы”, “Әліппе
серігі”, екінші, үшінші сыныптарға “Әдебиеттік оқу” арналған оқулық,
әдістемелік нұсқау, хрестоматикалық жинақ “Атамұра” баспасынан жарық көріп,
бүгінгі таңда республиканың бастауыш сыныптарында пайдаланылуда.
Диссертацияның мазмұны 1монография, 1 тұжырымдама, 1 стандарт екі
бағдарлама, 15 оқулықтар мен оқу құралдарында 15-тен астам ғылыми
мақалаларда жарияланды. Диссертацияның құрылымы: жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан
(кестелер, бағдарламалық тест тапсырмалары, логикалық жаттығулар,
сабақтардың үлгі жоспарлары) тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі мен маңыздылығы негізделді,
жұмыстың мақсаты, объектісі, пәні анықталды, зерттеудің міндеттері мен
болжамы құрылып, әдіснамалық негізі, жетекші идеясы, ғылыми жаңалығы мен
практикалық маңыздылығы, зерттеу әдістері мен кезеңдері көрсетілді,
қорғауға ұсынылатын қағидалар, зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі баяндалды.
“Кіші мектеп жасындағы оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері” атты бірінші тарауда
философиялық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық ғылыми еңбектерге
талдау жасалып, қазіргі теориядағы және практикадағы жай-күйі зерделенді,
оқыту процесіндегі оқушының шығармашылық іс-әрекет ұғымдарының мәні
айқындалып, оларға ғылыми тұрғыда сипаттама берілді.
“Оқушылардың (1-4 сыныптар) шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
жүйесі” атты екінші тарауда шығармашылық іс-әрекеттің теориялық әдіснамалық
тқжырымдамасы жасалып, онда шығармашылық іс-әрекетті қалыптастырудың мақсат-
міндеттері және мазмұнын анықтаудың принциптері айқындалды. Жалпы орта
білім берудің бастауыш сатысының “Әдебиеттік оқу” пәнінің стандарты 1-3
сыныптардың осы пән бойынша бағдарламасының құрылымы мен мазмұны. Кіші
мектеп жасындағы оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері анықталып, шығармашылық іс-әрекеті
қалыптасқан тұлғаның моделі жасалды.
“Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
әдістемесі” атты үшінші тарауда оқулықтар мен оқу-әдістемелік кешендерге
талдау жасалып, оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін диагностикалау арқылы
зерделенді. Кіші мектеп жасындағы оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастыруға арналған әдістемесі жүйеленіп, тиімді әдіс-тәсілдері,
жолдары, оқытудың жаңа технологиялары сұрапталып, эксперименттің мақсат,
міндеті барысы және оның қорытындысы жөніндегі мәліметтер математикалық
тұрғыда өңделіп берілді.
“Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
тәжірибелік эксперименттік жұмысытарының олардың нәтижелері” атты төртінші
тарауда бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетке бейімділігінің
диагностикасын математикалық статистикалық өңдеу, тәжірибелік
эксперименттік жұмыстардың ұйымдастырылуы, оның қорытындысы мен нәтижесі
туралы сөз болады.
Эксперимент кезіндегі пайдаланылған материалдарға (сауалнамалар,
логикалық тапсырмалар, тест сұрақтары, сабақ жоспарларының үлгілері,
деңгейлік тапсырмалар, шығармашылық жаттығулар) түсініктемелер берілді.
Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
жүргізілу қарқынының өсу динамикасы, эксперимент нәтижелерін тексеруде
пайдаланылған математикалық есептеулер кестелер мен диаграммалар түрінде
берілді.
Қорытындыда зерттеу жұмысының нәтижелері мен тұжырымы баяндалды, ғылыми-
практикалық ұсыныстар берілді. Зерттеу проблемасына байланысты келешекте
атқарылатын жұмыстың бағыттары белгіленді.
Қосымшада тәжірибелік экспериментке арналған бастауыш сыныптың
әдебиеттік оқу, математика, дүниетану сабақтарының үлгі жоспарлары, тестік
тапсырмалар, сауалнама сұрақтары, шығармашылық тапсырмалар берілді.
І Кіші мектеп жасындағы оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері
1. Тұлғаның шығармашылық іс-әрекетінің философиялық мәні мен сипаты
Білімнің мазмұнын меңгертудің жолдары біршама дәрежеде танымның
объектісімен анықталады. Танымның объектісі, болмыс түсінігімен
түсіндіріледі. Бірақ әр философиялық жүйеде болмыс түсінігі әр түрлі
мағынаға ие болғандықтан, таным түсінігі де соншалықты әр түрлі мағынаға ие
болды. “Объект” түсінігі көлемін анықтау, субъектімен тығыз байланысты
қарастырылады. Таным объектісі субъектіге қатысты, өйткені танушы адам өзі
тануға, сезінуге тиісті шындықтың ішінде болады. Бұл ой-пікір дүниесі,
табиғат құбылыстары, адамның ойы немесе шындыққа жету үрдісі болуы мүмкін.
Қандай да бір құбылыс адамның өмірі мен әрекеттері шеңберіне енген уақытта,
адам үшін ең маңызды, оның таным объектісіне айналады. Таным объектісі
дегеніміз материалдық және рухани дүниенің қоғаммен практикалық және
теориялық тұрғыдан қарым қатынасқа түсетін нақты тарихи іс әрекет барысында
субъекті игерген бөлігі. Таным объектілері адамның практикалық қызметімен
тығыз байланысты және әрқашан соған тәуелді болады. Адам бар мүмкіндігімен,
барлық құралдарымен табиғаттың заттар мен құбылыстарына ықпал жасайды,
оларды өзгертеді, сол арқылы өзі де өзгереді. Адамдардың осындай заттық
материалдық, нысаналы өзгертушілік қызметін практика деп атайды.
Таным объектісінің ерекшелігі, оның адам үшін маңыздылығы танушы
субъектінің рухани қасиеттерін қалыптастырып, қызығушылығын тудырады. Адам
назарын аударатын танымның үш саласы бар: табиғат дүниесі, әлеуметтік дүние
және адамның ішкі дүниесі. Бұларға бір-бірімен тығыз байланысқан үш таным
феномендері сәйкес келеді: түсіндіру, түсіну және рефлексия.
Түсіндіру – бір жағынан, зерттеліп отырған үрдістер, фактілер мен сыртқы
дүниенің құбылыстары арасындағы байланыстарды, ал екінші жағынан,
зерттелген құбылыстар арасындағы танымдық үрдістер барысында бекітілген
заңдылықтар мен негізгі қасиеттері арасындағы байланыстарды ашу. Мәдениет
құбылыстары аталған ерекшеліктеріне сәйкес оны танушы адамның алдында
рухани мазмұны бар, белгілер мен таңбалар жүйесінде берілген небір “мәтін”
ретінде көрінеді. Түсіну-дегеніміз қандай да бір тарихи танымдық, ғылыми
жаңалықтар мен өнер шығармаларын қабылдау туралы сөз болғанда мәдени
феномендердің мән-мағынасын ашып, анықтай білу. Ал бұл үшін шығармалардың
“тарихи көкжиегін” ойша құрастырып, автордың рухани дүниесіне “кіріп”, осы
дүниені көз алдына елестете білу қажет.
Рефлексия – бейнелеуді, сондай-ақ таным актісін зерттеуді білдіретін
термин. Әртүрлі философиялық жүйелерде рефлексияның мазмұны бірдей емес.
Локтың ойынша, түйсік сыртқы заттармен тікелей ұштасады, ал бақылау сананың
ішкі іс-әрекеттеріне бағытталғанда рефлексия ерекше білімнің бастамасы
болмақ,- деп түйіндейді [ 9.363].
Сондай-ақ, И.Канттың айтуы бойынша біздің біліміміз, біз әсер арқылы
нені қабылдасақ және де біздің танымдық қабілеттілігіміз өздігінен не берсе
– осылар арқылы қалыптасады деді. Бірақ Кант танымның субъективтігі қабілет
ретінде субъектінің объективтік заңдарды ашпайтындығын керісінше, субъекті
заңдары бойынша объектінің танылатындығын түсінеді [22.191-192].
Күнделікті тәжірибеде таным ерекше адамдармен, яғни оларға ғылым
мамандық болып кеткен адамдармен жүзеге асырылатынын көрсетеді. Біріншіден,
мұндай көзқарас ғылым рөлін танымның жалғыз ғана аясы екендігімен
шектеледі. Ал таным түсінігінде ол тек қана ғылыммен шектелмейді, сонымен
қатар шығармашылық, тағы да басқа таным түрлерінен тұрады. Екіншіден, таным
бұған дейінгі адамдардың, олардың ұрпақтарының жасағанына сүйенеді,
өйткені, олар таным үшін бастапқы жағдайларды, шарттарды жасады. Таным тек
қолда бар білім негізінде мүмкін болғандықтан, танымның субъектісі бүкіл
адамзат болып табылады. Сондықтан да танымның жемісі адамның танымдық
қабілетіне, танымдық әрекет түрлерімен анықталатын ақыл-естің құрылымына,
білімді сақтап, кейінгі ұрпаққа жеткізуге байланысты. Танымның ең бірінші
шарты – қатынас жолдары, бұл кейінгі ұрпаққа тәжірибені берудің ең қажетті
жолы ауызша айтылған аңыз-ертегілер, халықтың ырым-жорамалдарын әр түрлі
бейнелермен салт-жоралар көрсетумен, мысалдармен және жүйелермен толықтырып
отырады. Жазудың пайда болуы танымды игеруге мамандануға ықпал етіп, ол
қатынас жолының негізгі құралына айналды. Адам табиғатына сіңген жоққа
шығарылмайтын танымның белгілері бар.
Танымның белгілерін төмендегі суреттен байқауға болады.
1-сурет Танымның белгілері
Бұлардың ықпалы білімнің барлық түрінде де көрініс табады.
Сенім, біз қабылдайтын заттар мен құбылыстарға өзінің сезімдік
бейнелерінің сәйкестігін тану қабілеттілігі. Біз фактілерді қабылдауды
шындық және де ешқандай дәлелдеулерді қажет етпейді деп санаймыз. Бұл
мағынада сенім болмаса, ешқандай да таным үрдісі болуы мүмкін емес.Таным
үрдісіне адамның барлық рухани қабілеттілігі кіргізілген: еркі мен қиял –
елесі, саналылық пен санасыздық, сезу мен ойлау, сезім мен ақыл – ой.
“Философиялық сөздікте: “таным – іс - адам әрекетінің мақсаттары мен
ұмтылыстарының негізі болатын білімін қалыптастырушы, шығармашылық
қызметінің қоғамдық тарихи процесі”,-деген анықтама берілген. Ой еңбегі мен
дене еңбегі арасында қарама-қарсылық бар жерде, шығармашылық, жаңалық ашушы
және тудырушы іс-әрекет орындаушылық пен жаттандылыққа әлеуметтік тұрғыдан
қарама–қарсы қойылған жерде таным көбінесе, рухани өндірістің (ғылымның,
эстетикалық, этикалық, діни парасаттық қызметтің және т.б.) түрлі
салаларындағы кәсіби мамандардың ерекше функциясы ретінде көрінеді [9.409].
Бұл анықтамада ең алдымен шығармашылық қызмет көрсетілген. Таным адамның
табиғатқа белсенді түрде әсер етуінен, табиғат заттарын өңдеуден, зат
қасиеттерін өндірісте пайдаланудан бастау алады. Объектіні түйсіне отырып,
адам оны өзінің ұзақ мерзім бойы өңдеуі мен пайдалануының үйреншікті
тәсілдерімен толықтырады, осылайша бұл объект адам әрекетінің мақсаты
ретінде танылады. Объектілерді тікелей өңдеу сезімдік практикалық қызметтің
бір сәті болып табылады. Олар түйсіну, қабылдау, түсіну және т.б. формалар
арқылы жүзеге асырылады. Қабылдау біртұтас та түсінікті: құбылыстар
біртіндеп қабылданып, шындық көрінісінің біртұтастығына біріктіріледі.
Қабылдау белсенді, өйткені ол қабылданатын көріністің көзге көрінбей қалған
жерлерін, бөлшектерін іріктеу және толықтырумен байқалады. “Көз” жоқ
бөлшектерді де “көреді”, егер олар мағына жағынан жалпы көрініске сәйкес
болса, ал егер қайсыбір бөлшектің мағынасы жоқ болса, оны көз көрмейді”, -
деп сипаттайды, ағылшын ғалымы, философ М.Попани [87.20].
Таным толығымен ойлауда көрініс табады. Ойлау – шындықтың жинақы да
жанама түрдегі бейнесін құрумен ерекшеленетін танымның әрекет үрдісі.
Ойлаудың негізгі түрлері – түсінік, пікір мен ой тұжырымы.
Түсінік – барлық ойластыру үрдісіне “дайындық жағдайларын” туғызатын ой
қозғалысының ең негізгі жайы. Ойлау үрдісі пікірлер мен ой тұжырымдарды
жинақтап алып, байытылған, толық та дамыған түсінік қалыптасуымен
аяқталады.
Пікір – зат пен оның белгілері арасындағы және зат пен оның өмірде бар
екендігі арасындағы байланыстарды көрсететін ойлау түрі. Мұның ерекшелігі
–ақиқатты дәлелдеуге ұмтылуында. Бірақ пікірде шындық та, қателесу де,
ақиқат пен өтірік те көрініс табуы мүмкін.
Ой тұжырымы – кейбір бастапқы пікірден жаңа білімге көшуден тұратын, осы
пікірден туындап, оның негізі болып табылатын, шығарылатын білімнің
логикалық түрі.
Таным үрдісінің механизмін төмендегі 2-суреттен көруге болады.
2-сурет Таным үрдісінің механизмі
Қабылдауда белгілі білім жүйесіне жаңа нәрселерді тартуға негізделген
әртүрлі сезулер мен саналар жинақталады. Ағылшын ғалымы, әрі философ Матил
Попани (1891 – 1976) өзінің еңбегіндегі анық, тура емес білім туралы ілімі-
білімнің екі түрі бар деген жорамалға саяды:
а) бір білім затты біртұтас деп түсінуге сілтейді, ол бізге және біздің
қасиеттімізге байланысты емес, ал келесі бір білім танушы субъектінің өзі
бір бөлігі болатын біртұтастық құрамындағы зерттелетін объект қандай мақсат
үшін қолданылады деген түсінікке байланысты болады. Мұндай білім
зерттелетін объектінің мағынасын түсіну мен танушының әсерленіп
қызығушылығын тудырады, өйткені мағына субъекті үшін объектінің
маңыздылығының дәлелі болып табылады;
ә) екінші түрі – анық, тура емес білім, яғни жасырын білім. Бұл білім
танымның логикалық түрінің негізі болады.
Білімнің аталған екі түрі – орталық, анық немесе шеткі және анық емес
білімдер – бірін-бірі толықтырушы қатынаста болады. Анық емес білімнің
эмпирикалық негізі түсініксіз қабылдау мен сезінуді тудырады. Санамен емес,
сезім органдары арқылы алынатын бай мәліметтер арқасында адам өзі аузымен
айтқанына қарағанда анағұрлым көп біледі. Анық емес білім өзіндік, ғылымның
кез – келген термині анық емес біліммен жүктелген, объективтік маңызды ғана
емес, өзіндік мағынасы бар [87.20].
Философ Д.Кішібеков: “Таным дегеніміз – сыртқы заттар мен құбылыстардың,
олардың қатынастарының адам санасында идеялды образдар жүйесі ретінде
бейнеленуінің қайшылыққа толы күрделі процесі”, - деген анықтама берген
[12.231].
Таным барысында адам өзін қоршаған ортаны игереді, ол туралы білімі
кеңейіп, тереңдей түседі, адамның заттар мен құбылыстар туралы жалпы
мәліметі ішкі мәнге қарай ұмтылып, жүйелі шынайы білімге айналады. Олай
болса танымды адамның жаңа әрі тың білімді игеріп, рухани баюы деп
есептеуге болады.
Қорыта айтқанда, адамның таным қабілеттілігін сараптау–таным
нәтижелерінің маңыздылығы адамның сезім органдарының мүмкіндіктері мен
құрылысына және ойлауына байланысты екендігін көрсетеді. Дүние бейнесін
субъектіден ажыратуға болмайды. Ол әр уақытта – дүние немесе адамға сай
келеді. Таным біздің дүниені көруімізді өзгертеді, мұнымен қоса дүниенің
өзі де өзгереді.
Философия ғылымында адам ұғымына бірнеше балама ұғымдар берілген. Оның
алғашқысы дара адам. Дара адам көптің бірі, жалпы адамзаттың нақты өкілі,
дара. Философ А.Спиркин: “жеке бастың даралығы өз пайымдауынша, сенімінде,
көзқарасында дербестікке ие болып, басқаша айтқанда ми мүлдем жаттанды
болмай, қайталанбас өрнектерге ие болғанда ғана білінеді”, - деген тұжырым
жасаған [24.14]. Даралықтың қалыптасу процесі адамның өзіндік дамуымен
байланысты. Көптің бірі болу үшін оған жалпы адамзатқа тиісті қасиеттер мен
келбетке ие болса болғаны. Оның санасы жоғары ма, жоқ па, елмен сөйлесе ала
ма, әлде сөйлесе алмай ма бұлардың қажеті аз. Әлемде қанша адам болса,
соның әрқайсысы – жеке-дара адам.
Келесі мағынасы жақын ұғым – ерекшелікті адам. Ол өзіндік, тек соған тән
дауысы, жүрісі-тұрысы, білімі, бет-пішіні, түр сипаты, азаматтық қасиеті
бар адам. Ерекшелікті адам сол қасиетімен феномен. Ол дүниеге бір-ақ рет
келеді, әркімнің орны бөлек.
Одан кейінгі кісі, тұлға ұғымы. Кісі, тұлға дегеніміз – жаңа сапалы,
индивидтің өзімен бірге іштен тумаған, белгілі тарихи-мәдени ортада өтетін
өмір барысында қалыптасатын әлеуметтік психологиялық және моральдық
қасиеттер қосындыларының иесі, ақиқатты болмысты тануға және өзгертуге
бағытталған жасампаз, шығармашыл әрекеттің субъектісі. Басқаша айтқанда,
ол – қоғамның өмір тәрбиесін бойына сіңіріп, байыған, жетілген адам.
Тұлғаның қалыптасуы оның әрекеттену және басқа адамдармен ой алмасу
процесінде өтеді. Бұл процесті тұлғаның әлеуметтену процесі деп атайды.
Тұлғаның әлеуметтенуі оның белсенді іс-әрекетімен, қоғам талабына сай мінез-
құлқымен, өзінің іс-әрекетін салыстыра бағалауынан, өзін-өзі тани білуінен
көрінеді. Тұлғаның әлеуметтенуі оның кісілік қасиетінің қалыптасуынан
көрінеді десек, оған төрт түрлі фактор әсер етеді.
3-сурет Тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторлар
Алғашқысы – тәрбие. Адамның бойында ылғи қоғамдық мазмұны зор, тек
қажетті қасиеттер қалыптаса бермейді. Онда тәрбиелеудің қажеті болмай
қалады. Жас ұрпақтың қалыптасуында шешуші рөлді микроорта атқарады. Олай
болса, екінші фактор микроорта. Оған микроортаның нақты адаммен тікелей
байланыста болатын бөлігі, отбасы, ұжым, қоғамдық ұйымдар және адамның
еңбек ету, оқу уақытынан тыс, өзі пікірлесетін, араласатын ортасы, дос-
жарандары жатады. Үшінші фактор – білім мен тәрбие беру процесі. Төртінші
фактор – өзін-өзі тану. Осы аталған факторлардың мән-мағынасы, өзара
байланысы, тұтастығы мен бірлігі адамның кісілік болмысын анықтайды.
Тұлғаның әлеуметтену процесінің негізгі факторы ретінде, оның қарым-қатынас
жасайтын әлеуметтік ортасының элементтерін атап (4-сурет) көрсетуге болады.
4- сурет Тұлғаның әлеуметтік ортасының маңызды
элементтері
Біріншіден, қоғамның адамға ұсынатын рөлдерінің, мәртебелерінің
жиынтығы. Екіншіден, жеке адамның әлеуметтік рөлдерді қабылдап, әлеуметтік
мәртебелерді меңгерулеріне қатысы бар институттардың, қоғамдық ұйымдардың,
әлеуметтік қауымдастықтардың жиынтығы. Үшіншіден, жеке адамның белгілі бір
әлеуметтік рөлдерді орындап, мәртебелеріне сәйкес өздерін ұстауына
мүмкіндік беретін әлеуметтік құндылықтардың, талаптардың, білімдердің,
дағдылардың, сапалардың жиынтығы. Төртіншіден, қоғамда жеке адамның
құндылық бағытының мінез-құлығының қалыптасуына нақты оқиғалар әсерін
тигізеді.
Белгілі әлеуметтанушы М.С.Каганның пайымдауынша, тұлға өзінің құрылымын
адамзат іс-әрекетінің түрлі құрылымынан алады және соған сәйкес: танымдық,
құндылық, шығармашылық, қарым-қатынас және көркемдік талғамдарымен
сипатталады. Ғалымның пікірінше, тұлға өзінің сипатымен, темпераментімен,
физикалық сапаларымен емес, ол нені және оны қаншалықты іске асыратынымен;
ол нені және қаншалықты бағалайтынымен; ол кіммен және қалай қарым-қатынас
жасайтынымен; оның көркемдік қажеттілігі қандай және ол оларды қалай
қанағаттандыратындары өлшемдерімен белгіленеді [88.55].
Жеке адамның әлеуметтенуінің түрлі аспектілері қазақстандық социологтар
Н.А.Аитов [89], А.И.Артемов [90], Қ.Ү.Биекенов [91], Г.Нұрышева [92] т.б.
ғалымдардың зерттеу еңбектерінде қарастырылған. Ғалым А.И.Артемов жеке
тұлғаның әлеуметтену процесі әлеуметтік бейімделу және интериорзациялану
кезеңдерінен тұрады деген тұжырым жасаған [90.150-160]. Социолог Г.Нұрышева
тұлғаның әлеуметтенуінде ұлттық факторлардың атқаратын роліне талдау
жасаған. Автор қоғамда тұлғаның әлеуметтенуі процесінде этникалық
ерекшеліктерін, ұлттық психологияның, сананың атқаратын ролінің маңызына
тоқталған [92.78]. Н.А.Аитов салыстырмалы тарихи әдістерді қолдана отырып,
түрлі әлеуметтік жүйелерде жеке адамның әлеуметтену жағдайларындағы
ерекшеліктерге тоқталған. Автор зерттеу еңбектерінде тоталитарлық қоғамнан
нарықтық қатынастарға негізделген қоғамға өту жағдайындағы жеке адамның
әлеуметтену процесіндегі өзгерістерді көрсете білген [89.65].
Кесте № Білім алудағы тұлғаның әлеуметтенуі
Қоғамдық болмыстың әсерінен адамның әрекеттену, ой алмасу жолында
қалыптасатын кісілік қасиеттерінің ішіндегі аса маңыздысы дүниеге –
көзқарас. Дүниеге көзқараспен бірге адамның ішкі сипаты қалыптасады. Сипат
дегеніміз адамның әлеуметтік орта, тәрбие жасайтын ықпалымен пайда болатын
мінез-құлқындағы, іс-әрекетіндегі тұрақты психологиялық стиль, әдетке
айналған тәртіп. Мұндай сипат жетілген шақта “адамдық” мәнін көрсете алады,
қоғамдағы өзіне тиісті орынға ұмтылу құқығына ие болады. Тұлғаны әлеуметтік
өмірдің субъектісі мен объектісі деп қарастыратын болсақ, алдымен
әлеуметтік дегеніміз не соған тоқталайық. Сонымен әлеуметтік – бұл
адамдардың өзара қарым-қатынастарының ерекше сапасы немесе бір адамның
басқа біреумен қарым-қатынасының ерекше саласы. Олай болса, тұлға
әлеуметтік өзара қимыл әрекеттер мен қатынастардың бірінші өкілі.
Әлеуметтік өмірде адамдардың бір-бірімен әртүрлі салада тығыз қарым-
қатынасының, өздерінің белсенді, саналы іс-әрекеттерінің арқасында индивид
(жеке адам) әлеуметтендіріліп, бірте-бірте тұлғаға айналуы керек.
Тұлға өзі өмір сүріп отырған әлеуметтік ортада болып жататын әлеуметтік
елеулі іс-әрекеттердің нәтижесі ғана емес, сонымен бірге олардың себепшісі
де болып табылады. Тұлғаның әлеуметтік мәнін ашып көрсету-тұтас күйінде
емес, қайта оның нақтылы көріністерін зерттейтін жекелеген қоғамдық
ғылымдар үшін өте маңызды. Ал, әлеуметтануда тұлға көбіне көп қоғамдық
әлеуметтік қатынастардың субъектісі ретінде қаралады. Әлеуметтік
қатынастар адамның ішкі дүниесімен қабыса отырып, айналадағы ақиқатқа деген
оның тұлғалық көзқарасы ретінде көрініс табады. Адамдарды біріктіретін –
әлеуметтік қатынастар өмір сүріп отырған әлеуметтік орта жағдайларындағы
индивидтердің өзара қимыл әрекеті процесінде қалыптасқан олардың белгілі
бір тұрақты байланыстарының жүйесі. Тұлғаның әлеуметтік қатынастары адамның
әлеуметтік сапалары, ретінде оның қызметі мен іс-әрекетінен көрініс табады.
Тұлғаға әлеуметтік қатынастар жүйесіндегі субъект ретінде өз міндетін
атқаруы үшін әуелі ол өзінің қабілетіне сай өмірлік жоспарын, мақсаттары
мен мұраттарын жүзеге асыру жолдарын іздестіреді. Тұлға мұндай таңдауды
іске асыра, әлеуметтік орта тәртібін қабылдай отырып, өзі мен қоғамның өсіп-
өркендеп, дамуы жолында қызмет жасайды. Себебі, адамдар соның ішінде
тұлғалар өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру процесінде басқа
адамдармен, қоғаммен өзара тәуелді жағдайда болып, берік әлеуметтік
қатынастарға енеді. Әрбір адам, тұлға белгілі бір пайдалы міндеттерді
орындай отырып, қоғамды дамыту ісіндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz