Өндіріс қалдықтарының тірі ағзаларға әсері
Жоспар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1. ЖАЛПЫ БӨЛІМ. ӨНДІРІС ОРЫНДАРЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАҒА
ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.1 Өндіріс қалдықтар және олардың жіктелуі, өндірістік орындарының және
өндірістік шаң-тозаңдарының атмосфераны ластауы, өндіріс қалдықтарының
тірі ағзаларға 9
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1.1Өндіріс қалдықтары және олардың 9
жіктелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
1.1.2Атмосфераның өндірістік орындарымен және өндірістік шаң-тозаңдарымен
ластануы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
... ... ... ... ... ...
1.1.3Өндіріс қалдықтарының тірі ағзаларға 18
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
1.2 Жамбыл облысының ірі өндіріс орындары және олардың қоршаған ортаға
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.2.1Жамбыл облысына және өндіріс орындарына 21
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... .
1.2.2Жамбыл облысының бүгіінгі экологиялық 23
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2.3Жамбыл облысының өндірістік орындармен 30
ластануы ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.3 Аз қалдықты және ресурстарды үнемдеуші технологияны дамытудың негізгі
бағыттары, өндіріс қалдықтарын жою, өңдеу және пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.3.1Аз қалдықты және ресурстарды үнемдеуші технологияны дамытудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
1.3.2Өндіріс қалдықтарын жою, өңдеу және пайдалану 35
жолдары ... ... ... ... ... ...
2. ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ. ТАРАЗ ҚАЛАСЫ ҚАНТ АҚ ЖӘНЕ ҚОСАЛҚЫ БӨЛШЕКТЕР ААҚ
КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ АТМОСФЕРАҒА ӘСЕРІ. 39
2.1 Қант АҚ және Қосалқы бөлшектер ААҚ кәсіпорынына сипаттама ... .. 39
2.1.1Қант АҚ кәсіпорынына 39
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
2.1.2Қосалқы бөлшектер ААҚ кәсіпорынына 44
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
2.2. Зерттеу 48
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.2.1Атмосфералық ауаны зертханалық жолмен бақылау 48
жолдары ... ... ... ... ... .
2.2.2Зерттеу мақсатында ауа сынамаларын алу 49
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2.2.3Ауадағы шаң-тозаңды анықтау 51
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қант АҚ кәсіпорынының атмосфераны 52
ластауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3.1Кәсіпорынның атмосфераны ластау дәрежесін 52
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3.2Кәсіпорынның қауіптілік категориясын 57
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4. Қосымша бөлшектер ААҚ өндірісінің атмосфераны 59
ластауы ... ... ... ... ...
2.4.1Кәсіпорынның атмосфераны ластау дәрежесін 59
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4.2Кәсіпорын шығарындыларының тигізетін зиянын және қауіптілік
категориясын 62
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
2.4.3Қолайсыз метеорологиялық жағдайлар кезіндегі шығарындыларды реттеу
шаралары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.5 Тараз қаласы Қант АҚ және Қосалқы бөлшектер ААҚ кәсіпорындарының
ауаны механикалық ластау дәрежеісін анықтау ... ... ... 66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН 73
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
Кіріспе
Өндіріс орындарының күрт артуы кезеңінде, ғылыми-техникалық
революцияның дамуына байланысты, қоршаған ортаны сақтау, қорғау және табиғи
ресурстарды үнемді пайдалану қазіргі проблемаларының бірі болып отыр. Бұл
мәселелерге түсініксіздікпен селсоқ қарау мен техникалық экологиялық қате
саясаттар, қоршаған ортаның ластануына және жер бетіндегі организмдердің
қалыптасқан жағдайларына негативті әсерін тигізеді. Қордаланған негізгі
проблемаларды шешуде, табиғат пен адамзат қоғамының арасындағы қарым-
қатынастардың орны ерекше. Бұл қарым-қатынастардың дұрыс дамумауы адамзатқа
үлкен қауіптер туғызуы мүмкін.
Адамдар және олардың шаруашылық әрекеттері жер бетіне тікелей және
жанама зор ықпал әсерін тигізіп келеді. Егерде жылына ауаға дүние жүзі
бойынша 1 млрд. т деңгейінде антропогендік заттар (СО2-ні есептемегенде),
гидросфераға шамамен 15 млрд. т ластағыштар енгізіліп отырса, топыраққа
түсетін техногенді қалдықтардың мөлшері 90 млрд. т. жетеді. Кейбір ғылыми
мәліметтерге сүйенетін болсақ, ХХ-шы ғасырдың 90-шы жылдарының аяғында
топырақта жинақталған қалдықтар көлемі 4000 млрд. тоннаға дейін көтерілген.
Топырақтың ластануына байланысты қазіргі уақытта құрлықтың жартысына жуығы
антропогендік ландшафтқа айналған. Ғалымдардың арасында тараған пікір
бойынша дүние жүзі шөлдерінің барлығының шығу тегі де антропогендік.
Топырақты зиянды ластағыштардан қорғау адамның негізгі мақсаты,
өйткені оның құрамындағы зиянды қоректік қосылыстар қоректік тізбек арқылы
адам ағзасына түседі. Біріншіден, ластағыш заттар сумен шайылып ашық су
көздері мен ыза суларына қосылады, ал ол суларды адам ауыз су ретінде және
әр түрлі қажеттілігіне пайдаланады. Екіншіден, бұл ластағыштар топырақ
ылғалы, грунт сулары мен ашық су көздерінен өсімдіктер мен жануарлардың
ағзаларына түседі. Үшіншіден, зиянды қосылыстардың көбісі адам ұлпасы мен
сүйегінде шоғырлану қауіпіне ие.
Зерттеулер көрсеткендей биосфераға жыл сайын 20 - 30 млрд. тонна қатты
қалдықтар және 1 млрд. тоннаға жуық газды, аэрозольді ластағыштар түсуде.
Сонымен қатар топырақты ластаушы негізгі көздер автркөліктер болып
табылады. Бір автокөлік жүргенде атмосфераға, орташа есеппен, СО – 200 кг,
NO - 60 кг, СН - 40 кг, SO2 – 2 кг, Pb - 0,5 кг, бензопирен - 2 кг
шығарылады, сондықтан да автокөлік атмосфера мен топырақтың айтарлықтай
бөлігінің ластануына себепші болады.
Қала – адамның колымен жасалған жасанды экожүйе болып табылады. Қала
экожүйесінің ерекшелігі – халықтың бұрын болып көрмеген тығыздығы. Мұндағы
адамды қоршаған ортаға шамадан тыс экологиялық салмақ түседі, себебі мұнда
организмге әсер етуші факторлардың бәрі жасанды түрде өзгертілген – климат,
ауа, су, микроклимат, құрылыстар және т.б. әсерінен ауаға шығарылатын әр
түрлі ластықтар және жылу, су булары әсерінен үлкен өзгерістерге ұшырайды.
Ірі ғимараттар ауаның табиғи түрде алмасуын қиындатады, бұл әсіресе жазғы
түндерде қаланың салқындауын баяулатады, әрі атмосфера тазалығын
нашарлатады. Қалаларда орташа жылдық температура айналадағы қоршаған
ортадан ең кем дегенде 1 градусқа артық болып келеді.
Қалаларда ауылдық жерге қарағанда тұмандар да жиірек кездеседі, ал
тұман – ауаның қатты ластануының көрсеткіші. Қала ауасының улы газдар және
т. б. заттармен өте жоғары дәрежеде ластануы себебінен қала тұрғындары
арасында өкпе және жоғарғы тыныс жолдары ауруларымен ауыратын адамдар
көбірек кездеседі. Қала ауасы күн сәулелерін нашар өткізеді, көбінесе УК
сәулелерді ұстап қалады. Сондықтан қалада рахит мешел ауруы да жиі
кездеседі. Жаңбыр суы қалада жинақталмай тез ағып кеткенімен, топыраққа көп
сіңе алмайды, себебі оған асфальт, бетон, тас құрылымдар бөгет жасайды.
Сондықтан қала ішінде ағатын өзендер жиі тасып, грунт суларының деңгейі
төмендейді. Канализациялық және өндірістік сулар қала өзендерін ластайды.
Қала көшелерінен өзендерге ағып қосылатын жаңбыр, қар сулары NaCl – ас
тұзымен ластанған болуы мүмкін, себебі қыста қала көшелеріне көптеп тұз
себіледі; ал жанар, жағар майлар асфальттан жаңбыр суларымен жуылып, өзенді
одан әрі ластайды.
Өндіріс орталығы болып табылатын ірі қалаларға тән бұл жағдай Тараз
қаласында да экологтардың негізгі проблемаларының бірі.
Жамбыл облысының өндірістерінің жетекші салалары – тау-кен өндірісі,
химия өндірісі болған. Бірақ экономикалық қыйындықтарға байланысты бұл
салалардың мекемелері жұмыстарын толық тоқтату алдында. Соған қарамастан,
жеке шаруашылықтар, кіші кәсіпорындар, әсіресе көліктердің көбеюі ауаның
ластану дәрежесінің әлі де болса жоғары деңгейде болуына себеп болып отыр.
Жамбыл облысының 144,6 мың шаршы км. территориясында 1,04 млн. адам
тұрады, оның 479,6 мыңы – қала тұрғындары.
Соңғы уақыттарда антропогендік әсер деңгейі төмендегенімен облыста
жалпы экологиялық жағдай әлі де жақсарды деуге болмайды. Облыс
территориясының 15 %-і экологиялық жағдайы қолайсыз аймақта, ал 5 %-і
экологиялық дағдарыс (кризистік аймақта) аймағында жатыр. Осы, 5 %-тік
территория Шу, Талас, Аса өзендері бассейіндерімен қатар Тараз қаласына
және оның маңайына тиісті жерлер болып отыр.
Облыс тұрғындарының басым көпшілігі тұратын Тараз қаласының ауасы
қоршаған ортаның негізгі компоненті ретінде адамдардың денсаулығына тікелей
әсер етеді. Қала ауасын негізгі ластаушы компоненттерге органикалық шаң-
тозаң, күл, СО, NO, NO2, SO2 жататыны анықталды [17]. Бұл жағдай ескірген
қондырғылар мен технологиялар таза емес отын түрін жағу, жылыту жүесінің
децентрализациялануы және шығарылатын ластықтарды бақылау жұмысының
жеткіліксіз екендігі себебінен деп түсіну керек.
Жамбыл облысы өңірінің ластануы ұзақ уақыт бойы химия өндірісімен
тікелей байланыстылығы мәселесі өз маңызын жойған жоқ. Бұл жағдайда
қоршаған табиғи орта сапасын реттеу стратегиясының ең маңызды мәселесі -
халық денсаулығына және биосфераға ең күшті әсерін тигізетін факторлар мен
көздерді анықтайтын және осы әсерге көбірек ұшырайтын биосфера
элеметтерінің анықтайтын жүйе ұйымдастыру мәселесі болып табылады. Мұндай
жүйеге қоршаған орта жағдайының антропогендік өзгерістерінің мониторингі
жатады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Тараз қаласы өндіріс орындарының ауа
ортасына тигізетін әсерін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың алдына қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін
төмендегідей міндеттер қабылданды:
1. Атмосфералық ауа ластануының проблемаларын ғылыми әдебиеттерге шолу
жасау арқылы негіздеу;
2. Тараз қаласы Қант АҚ кәсіпорынының атмосфералық ауаға әсерін
анықтау;
3. Тараз қаласы Қосалқы бөлшектер ААҚ кәсіпорынының атмосфералық
ауаға әсерін анықтау;
4. Осы мекемелердің қауіптілік категориясын анықтау;
5. Тараз қаласы Қант АҚ және Қосалқы бөлшектер ААҚ мекемелерінің
еңбек аймағындағы өндірістік шаң-тозаң мөлшерін анықтау және баға беру.
Дипломдық жұмыс тақырыбының көкейкестілігі - ауасының ластану мөлшері
қала тұрғындарына түсетін негізгі экологиялық салмақ болып табылады және
олардың денсаулығына, жұмыс істеу қабілетіне, әлеуметтік жағдайына тікелей
әсер етеді. Қазіргі уақыттағы қала өндірісінің көтеріліп келе жатқандығына
қоса шағын мекемелердің көбеюі, халықты газбен қамтамасыз етудің
тұрақсызданып, тұрғындардың басқадай отын түрлерін пайдалана бастауы,
көліктер санының көбеюі ауаның ластану дәрежесінің артуын туғызады.
Сондықтан атмосфералық ауаның және өндіріс аймақтарының ауасының
мониторингі қала экологиясының ажырамас бөлігі болып табылады және бұл
мәселені қарастыру – адамдардың денсаулығын сақтауда өзекті мәселелердің
бірі болып табылады.
Тақырыптың жаңалығы. Дипломдық жұмыста Тараз қаласы өндіріс
орындарының, оның ішінде Қант АҚ және Қосалқы бөлшектер ААҚ өндіріс
орындарының ластаушы көздері мен ластықтарының соңғы жылдардағы өзгерістері
сипатталып талданған және қорытындыланған. Сонымен бірге, осы мекемелердің
еңбек аймағындағы ауаны шаң-тозаңмен ластаудағы үлестері жеке анықталып,
талданған.
1. ЖАЛПЫ БӨЛІМ. ӨНДІРІС ОРЫНДАРЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ӘСЕРІ
1.1 Өндіріс қалдықтар және олардың жіктелуі, өндірістік орындарының
және өндірістік шаң-тозаңдарының атмосфераны ластауы, өндіріс қалдықтарының
тірі ағзаларға әсері
1.1.1 Өндіріс қалдықтары және олардың жіктелуі
Антропогендік ластанулар әр түрлі қоспалармен және сан алуандылық
шығарынды көздерімен ерекшеленеді. Ластанудың жоғарғы концентрациясы
адамның қарқынды тіршілік ететін мекендерде туындайды. Әр 10-12 жыл
аралығында әлемдік өндірістік кәсіпорындар еселеніледі, соның салдарынан
қоршаған ортаға шығарынды заттар мөлшері сол қарқында өсіп келеді.
Өндірістік ластанулардың шығу тегі бойынша механикалық, химиялық,
физикалық және биологиялық болып жіктеледі [12].
Механикалық ластанулар атмосфераның шаңдануымен, суда және топырақта
қатты бөлшектер мен әр түрлі заттардың болуымен сипатталады.
Химиялық ластанулар атмосфераға, гидросфераға газ, сұйық, қатты
химиялық қосылыстар және элементтер түрінде түсіп, қоршаған ортамен
әрекеттеседі .
Физикалық ластануларға өндрістік қалдықтар түрінде энергиялардың
түрлері: жылулық, механикалық (діріл, шу, ультрадыбыс), жарықтық
(көрінетін, инфрақызыл және ультракүлгін), электромагниттік өрістер, барлық
ионды сәулелер жатады .
Биологиялық ластануларға тірі табиғатқа және адамға зиянын тигізетін
барлық организмдер жатады.
Ластанулар екі негізгі топқа: материалдық (химиялық) ластануларға және
энергетикалық (физикалық) ластануларға бөлінеді (1-сурет) [12].
Адам баласының кез-келген шаруашылық іс-әрекеті әртүрлі қалдықтармен
биосфераны ластайды, бұл қалдықтың денсаулығы мен өміріне, флора мен фауна
түрлерінің қысқарылуына, қоршаған ортадағы тепе-теңдікке қауіп-қатер
тудырады. Кен үйінділерін, өнеркәсіп тастандыларын, қоқыстарды, қала шөп-
шаламдарын тек қоршаған ортаны бұзатын ластағыштар деп санауға болмайды,
олар құнды шикізат көздеріне жатады. Қазіргі кезеңдегі ғылым мен техниканың
даму деңгейіне сәйкес әбден жетілдірілген технологияның жоқтығына
байланысты оларды өңдеп құнды өнімдер алу әзірше жолға қойылмаған,
сондықтан бұларды сақтауға, жыюға, тасуға, көмуге, зиянсыз түрге
айналдыруға көптеген қаражат, энергия, уақыт жұмсалып жатыр [3].
Қалдықтар шығаратын негізгі көздерге өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, үй-
жай шаруашылығы жатады. Өнеркәсіп қалдықтарының мөлшері бір адамға шаққанда
тұрмыс қалдықтарынан 20 еседен артық келеді. Төмендегі 2-ші суретте
қалдықтардың жалпы табиғатына қарай жіктелуі берілген. Агрегатты күйіне
байланысты топтастыруда сулы ертінділер мен шламдарға араласқан
(органикалық және бейорганикалық), бейтарапты, сілтілі және қышқылды сұйық
ерітінділер жатса, сусыздарға пайдаланылған шайырлар, мал мен өсімдік
майлары, органикалық еріткіш (өртеуге болатын мен болмайтындар) жатады.
1-сурет
Қоршаған ортаның өндірістік орындарымен ластануының жіктелуі
Қалдықтар өте көп мөлшерде пайдалы кендерді шығарғанда және байытқанда
пайда болады. Қазіргі кезде қолданылатын технологияларға байланысты
бастапқы алынған шикізат мөлшерінің 10 пайызы қалдыққа айналып отырады.
Осыған байланысты бос жыныстан тұратын таулар пайда болады, көп көлемді
сулар ағынға жіберіледі [3].
Қазіргі уақытта дүние жүзі бойынша жер қойнауынан жыл сайын 100 млрд.
тоннаға дейін руда, құрылыс материалдары, отын (4 млрд. т мұнай және газ, 2
млрд. т көмір) беткі қабатқа шығарылып отырылады, шамамен 92 млн. т
минералды тыңайтқыштар мен 2 млн. т улы химикаттар пайдаланылып, олар да
жер бетіне таралады. Атмосфераға 200 млн. тоннаның үстінде көміртек оксиді,
53 млн. тоннадай азот оксидтері, 50 млн. т көмірсутектері, 146 млн. т
күкірттің диоксиді, 250 млн. т шаң газ тәрізді қалдық ретінде
шығарылынылады. Ал су қоймаларына жыл сайын орта есеппен 32 млрд. м3
тазаланбаған су, әлемдік мұхиттарға – 10 млн. т дейін мұнай тасталынылады.
Осы жағдайларға байланысты қоршаған ортада пайда болған қолайсыз өзгерістер
қайтымсыз түрге айналып отыр.
Шыққан көздеріне байланысты өндірістегі қалдықтар екі топқа бөлінеді -
өндіріс қалдықтарына және тұтыну қалдықтарына.
2-сурет.
Қалдықтардың жалпы жіктелуі.
Қалдықтар
Тұрмыстық Өнеркәсіптік Ауылшаруашылық
Газ тәрізді Қатты Сұйық
Органикалық Анорганикалық
Зиянды Зиянсыз
Пайдаға асырылатын Пайдаға асырылмайтын
Жанатын Жанатын сұйық Жанбайтын Жанбайтын сұйық
қатты
қатты
Өндіріс қалдықтарына бұйым алу процесінде шыққан және жартылай немесе
түгелімен өзінің бастапқы тұтыну сапасын жоғалтқан шикізаттың,
материалдардың, шала бұйымдардың қалдықтары жатады. Бұл топқа сонымен қатар
шикізатты физикалық-химиялық жолмен өндегенде, пайдалы кендерді шығарғанда
және байытқанда шыққан, бірақ-та өндірістік процестің бағытталған мақсатына
жатпайтын, өнімдер кіреді. Оларды шамалы өңдегеннен кейін халық
шаруашылығында немесе шикізат ретінде басқа өндірісте, немесе отынға
пайдалануға болады. Өндіріс қалдықтарына сыртқа тасталынылатын
технологиялық газдарды немесе ақаба суларды тазалағанда шыққан қатты заттар
да жатады [3].
Тұтыну қалдықтарына пайдалануда болғаны үшін тозып, өздерінің тұтыну
қасиетін жойған бұйымдар мен материалдар жатады. Олар өндіріс жағдайында
белгілі тәртіппен шығынға шығарылады, ал тұрмыста тасталынылады [5].
Өндіріс және тұтыну қалдықтары пайдаға асырылатын және пайдаға
асырылмайтын болып бөлінеді.
Пайдаға асырылатындарға - өңдейтін технология болғанына байланысты
өнеркәсіптің өзінде немесе халық шаруашылығының басқа салаларына шикізат,
шығарылатын өнімге қосымша зат, отын, жем, тыңайтқыш ретінде пайдаланылатын
қалдықтар жатады.
Тап осы кезеңде өңдеу жүргізетін технологияның болмағанына және
алынған өнімдерге тұтынушының жоқтығына байланысты немесе экономикалық
тұрғыдан қолдануға тиімсіз қалдықтарды пайдаға асырылмайтындарға жатқызады.
Өндірісте шикізатты жер қойнауынан шығарғанда, оны физикалық-химиялық
жолмен өңдегенде жанама немесе қоса шыққан өнімдер қалдықтарға жатпайды.
Бұл өнімдерге мемлекеттік стандарт белгіленеді және баға қойылады [5].
Қауірті қалдықтар деп құрамында зиянды заттектері бар, қауіпті
қасиеттер (улылық, өртенетін және жарылатын қауіптілігі бар, жоғары
радиоактивті) тән немесе жұқпалы аурулардың қоздырғыштары бар, сонымен
қатар өздігінен немесе басқа заттектермен қосылғанда адамның денсаулығына
және қоршаған ортаға қауіп төндіретін қалдықтарды айтады [3].
Қалдықтардың қоршаған ортаға әсері олардың сапалық және сандық
құрамына байланысты. Қалдықтардың химиялық құрамы әркелкі, себебі олар әр
түрлі физикалық-химиялық қасиеттері бар күрделі поликомпонентті
заттектердің қоспасынан тұрады. Осы қалдықтардың биосфераға тигізетін
зияндылығы мен қауіптілігін сипаттайтын кейбір негізгі көрсеткіштер 3-ші
суретте көрсетілген.
3-сурет. Зиянды және қауіпті қалдықтардың негізгі сипаттамалары
Қоршаған орта мен адам денсаулығына өте қауіпті қалдықтарға (арнайы
қалдықтарға) шамамен 600-дей заттар мен қосылыстар жатады. Олардың құрамына
кіретіндер:
• пестицидтер және олардың құрамына кіретін химия өндірістерінің
қалдықтары;
• радиоактивтік қалдықтар;
• сынап және оның қосылыстары, сынапты термометрлер;
• мышьяк және оның қосылыстары, құрамында мышьягі бар метталлургиялық
өндіріс пен жылу электр станцияларының қалдықтары;
• қорғасының қосылыстары, көбіне олар мұнай өңдейтін және бояу өндіретін
кәсіпорындардың қалдықтарында болады;
• пайдаланылмаған медикаменттер, улы химикаттар, бояулар, лактар,
коррозияға қолданылатын заттар, синтетикалық желімдер, косметикалық
заттар;
• тұрмыстық химия құралдарының қалдықтары.
Егерде өндіріс қалдықтары кейбір зиянды заттектердің табиғи ортаға
өтуіне себебін тигізетін болса, онда олардың осындай қабілеті артқан сайын
қоршаған ортаға қатысты қауіптілігі де жоғарылап отырады (4-сурет) [3].
4-ші сурет. Қалдықтардың экологиялық қауіптілігін жоғарылататын негізгі
қасиеттері
Барлық өндіріс қалдықтары төрт қауіптілік класына бөлінеді: бірінші –
айрықша (радиоактивті заттектер, бенз(а)пирен, диметилтиофосфат, қорғасын,
сынап метал түрінде және олардың бейорганикалық қосындылары); екінші –
жоғары қауіпті (метилмеркаптан, азот оксидтері, никель, марганец, күкіртті
сутек, формальдегид, фторлы сутек); үшінші – орташа қауіпті (қаркүйе,
күкіртті көміртек, метил спирті, темекі); төртінші – болымсыз қауіпті
(аммиак, аммиакты-карбамидты тыңайтқыштар, боксидтер, темір оксидтері, әк
тас) [6].
1.1.2 Атмосфераның өндірістік орындарымен және өндірістік шаң-
тозаңдарымен ластануы
Біздің дәуірімізге тән ерекшіліктердің бірі өнеркәсіп өндірісінің
ғылыми – техникалық прогресі болып табылады. Өнеркәсіп мекемелері
атмосфераны көмір сутектерімен, күкүртті көміртекпен, күкіртті ангидридпен,
азот тотықтарымен, хлор және фтордың әр түрлі қоспаларымен, және т. б.
ластықтармен ластайды. Зауыттар құбырынан шығатын шаң-тозаң құрамында
марганец, хром, қорғасын, қалайы, кадмий, сынап және басқа металлдар жиі
кездеседі [9].
Жылу станцияларында электр энергисын өндіру күлдің, күенің, күкіртті
қоспалардың және азот тотықтарының орасан зор мөлшерде атмосфераға
қосылуына себеп болады [14].
Электр станциялары, түрлі-түсті металл өндіретін зауыттар, химиялық
және мұнайды қайта өңдейтін кәсіпорындар атмосфераға үлкен түтін шығаратын
мұржалар арқылы көптеген адам организміне зиянды улы заттарды ауаға
шығарады.
Қазіргі кезде ауаны ластайтын улы заттардың 150-ден астамы белгілі.
Бұл заттар ауада күн сәулесінің әсерімен бір-бірімен реакцияға түсіп, жаңа
қосындылар түзеді [14].
Өнеркәсібі дамыған елдерде ауаны ластаушы улы заттардың бірі –
күкірттің қос тотығы (SO2) коксохимия зауыттарымен, тау-кен өндіру және
целлюлоза-қағаз өнеркәсіптерінің жұмысы нәтижесінде ауаға шығарылады. Олар
ауадағы ылғалдың әсерінен күкірт қышқылына айналады. Құрамында күкірт
қышқылы бар тұман немесе ылғалды ауа адамның, жануарлардың тыныс жолдарының
кілегей қабаттарына, терісіне әсер етеді және өсімдік те көп зардап шегеді.
Ауадағы күкіртті сутек адам организмін улап қана қоймайды, сонымен қатар
адамдардың жүйке ауруларын туғызады. Атмосфералық ауаның ластануы адам
организміне тікелей әсер етеді, ал атмосфераның ластануы – жанама түрде
климаттың өзгеруі арқылы, биосферадағы озон қабатының бұзылуымен, қышқылдық
жауынмен әсер етеді [9].
Атмосфералық ауа көптеген газ тәрізді заттардың қоспасы болып
табылады. Ауаның негізгі массасын құрайтын азот және оттегі болып табылады.
Бұлардан басқа онда көмір қышқыл газ, аргон, неон, гелий және т.б. газдар
бар (1-кесте) [4].
1-кесте.
Атмосфералық ауа құрамы
№ Газдар Мөлшері
1. Азот 78, 15
2. Оттегі 20,78
3. Көміртегі оксиді 0,03
4. Инертті газдар 1- ге жуық
Оттегі атмосфералық ауаның ең маңызды құрам бөлігі. Оның ауадағы
мөлшері тірі организмдердің тыныс алуы, жану, тотығу процесстерінің
нәтижесінде азаюы мүмкін. Оттекті пайдаланумен қатар оған кері құбылыс –
оттектің қалпына келуі де тоқтаусыз жүріп отырады. Ол негізінен өсімдіктер
фотосинтезі нәтижесінде іске асады. Сондықтан оттегінің ауадағы мөлшері
тұрақты деуге болады. Тірі организмдер үшін оттегінің ауадағы абсолюттік
мөлшеріне қарағанда, оның парциалдық қосымы маңыздырақ болып табылады.
Себебі оттегінің өкпе альвеоласындағы ауадан қанға өтіуі оның парциалдық
қысымының айырмашылығы әсерінен ғана іске асады. Оттегінің парациалдық
қысымы теңіз деңгейінен жоғарылаған сайын азая береді.
Оттегінің парациалдық қысымының төмендеуі адамдар мен жануарлардың
оттегіге ашығуын туғызыды. Мұндай жағдайда ұлпалардағы тотығу процесі
бұзылып, адамның жалпы көңіл-күйі нашарлап, тыныс алуы жиілейді [4].
Азот атмосфералық ауаның басты құрам бөлігі. Ол азортты заттардың
айналымына қатыса отырып, маңызды биологиялық роль атқарады. Сонымен қатар
азот оттегіні сұйылтқыш ретінде маңызды қызмет атқарады, себебі таза
оттекте тіршілік ету мүмкін емес [4].
Көмір қышқыл газы, немесе көміртектің тотығы атмосфералық ауада өте аз
мөлшерде кездеседі. Тірі организмдерді тіршілік әрекеттері , жану, шіру,
ашу процесстері нәтижесінде ауаға бөлінеді. Бұл газдың пайда болу көздері
әр түрлі болғанымен оның атмосферадағы мөлшері аса көбеймейді. Себебі ол
өсімдіктермен сіңіріліп, органикалық заттар түзілуіне қатысып отырады.
Өндіріс орындары көп орналасқан қалалардың арасында СО2 мөлшері қала
сыртына қарағанда көбірек болады. Бұл – көмір қышқыл газдың өнеркәсіп
мекемелерінің құбырларынан, автокөліктен, коммунальдық-тұрмыстық мекемелер
құбырла-рынан ауаға қосылуының салдары. Көмір қышқыл газ тыныс алу
орталығының физиологиялық қоздырғышы болып табылады, сондықтан оның ауадағы
мөлшері 4 % - тен асса, тыныс алу жиілей басталады. Табиғи жағдайда СО2
мөлшері көбейіп, қауіпті деңгейге жететін жағдайлары кездеседі (мысалы,
көптен қолданылмаған құдықтар, шахталар, еден асты қуысы, т. б. ). Ауа
құрамында болатын инертті газдар ешқандай реакцияға қатыспайды және олардың
атмосфера құрамында кездесетін мөлшері адамға зиянды әсерін тигізбейді
[4].
Атмосфералық ауаның тұрақсыз табиғи қоспалары қатарында аммиакты
атауға болады. Ол ауаға органикалық азотты заттардың ыдырауы нәтижесінде
қосылады. Осындай қоспалар қатарына белоктық заттар шірігенде пайда болатын
күкіртті сутекті, және су буы мен шаң-тозаңды жатқызуға болады. Соңғы
уақытта ауадағы озон (О3 ) мөлшері адамзатты алаңдатып отыр.Озон ауаның жер
бетіне жақын қабаттарына стратосферадан жетеді. Стратосферада ол электр
разрядтары және ультракүлгін радиация әсерімен оттегімен пайда болады және
ауаның табиғи құрам бөлігі болып табылады. Сонымен қатар, озонның әр түрлі
заттармен қосылып, фотооксиданттар түзетіндігі анықталды. Озонның ауадағы
мөлшерінің өзгерісі бойынша және оның оксиданттармен арақатынасы бойынша
қала атмосферасының ластану дәрежесін анықтауға болады [6].
Су булары ауада әр түрлі мөлшерде болуы мүмкін. Ылғалдылықтың мөлшері
жергілікті жағдайға және ауа температурасына байланысты болады. Ауадағы су
булары немесе ылғалдылық жоғарылағанда адам денесінен судың (тердің)
булануы баяулап, артық жылу энергиясының берілуі қиындайды, сондықтан адам
организмінің көптеген қызметтері бұзылады. Ауа су буына қаныққан жағдайда
су буы конденсацияланалы. Конденсат шаң-тозаң бөлшектеріне, басқа да
ауадағы қатты аэрозольдарға шық боп түсіп, тұман түсуіне себеп болады.
Гигиеналық тұрғыдан адам организмі үшін ең қолайлы ылғалдылық – 30-60 %
[6].
Атмосфераға қоспалар газ, бу, сұйық және қатты бөлшектер түрінде
енеді. Газ бен бу ауамен қосылып қоспаны, ал сұйық және қатты бөлшектер –
аэрозольды (дисперстік жүйені) түзеді. Аэрозольдар: шаңға (1 мкм-ден артық
бөлшектік өлшемдер), түтінге (1 мкм-ден кем қатты бөлшектік өлшемдер),
тұманға (10мкм кем сұйықты бөлшектік өлшемдер) бөлінеді. Шаң-тозаң ірі
дисперстті (50 мкм-ден көбірек), орта дисперсті ( 50-10 мкм), ұсақ
дисперстті (10 мкм-ден азырақ) болып келеді [5].
Ауа құрамындағы шаң-тозаң, негізінен жер қабығын құрайтын
минералдардың өте ұсақ бөлшектерінен тұрады. Шаң-тозаңның негізгі бөлігі
атмосфераға вулкандық жарылыстар нәтижесінде қосылады. Атмосфералық ауада
үнемі космостық шаң-тозаңда болады. Бірақ ол өте аз мөлшерде болғандықтан
аса маңызға ие емес. Атмосфераның ластануында жердің өзінен шығатын шаң-
тозаңның ролі зор. Оның мөлшері жыл маусымына, жасыл өсімдік жабынына,қар
жабынына, және т. б. байланысты болып келеді. Қараусыз, әсіресе органикалық
ластықтармен ластанған жерлерден органикалық шаң-тозаң көп көтеріледі.
Ауаның шаң-тозаңмен ластануында өнеркәсіп мекемелерінің ролі орасан.
Негізінен шаң түрлі материалдарды майдалаған кезде, уатқан кезде,
механикалық өңдеген кезде, төгілмелі материалдарды тасымалдаған кезде,
түсіргенде және оларды араластырған кезде түзеледі. Түзілу тәсілі бойынша
шаңды қатты материалдарды механикалық әдіспен уату (майдалау, ұнтақтау)
нәтижесінде түзілетін дезинтеграция аэрозольдерінде және қатты заттарды
элtктрмен дәнекерлеу, газбен кесу, металды балқыту және т.б. нәтижесінде
түзілетін конденсация аэрозольіне түрленеді [8].
Шаңның адам организміне әсер ету дәрежесі бірнеше факторларға
байланысты: шаңның физико-химиялық қасиеттеріне, улылығына,
дисперстілігіне, конденсациясына, формасына т.б.
Шаңның физико-химиялық қасиеті оның түзілу (пайда болуымен, химиялық
құрамымен және пайда болу әдісімен ұнтақталуымен, конденсациялануымен,
жануымен) сипатталады.
Пайда болу және химиялық құрамы бойынша шаң органикалық және минералды
болып бөлінеді.
Органикалық шаңға жататындар өсімдік және жан-жануарлар текті шаңдар.
Олар ағаш, көмір, ұн, сүйек және т.б. шаңдар. Ал минералды шаңға металдар
мен минералдар шаңдары жатады (цемент, керамика, кварц, алюминий
т.б.шаңдар).
Шаң қаттылығы, ерігіштігі, абсобциялық қасиеттері, электрмен
қуатталуы, тұтанғыштығы және жарылғыштығы бойынша түрленеді.
Химиялық құрамының, улылығының, ерігіштігінің, абсорбциялық
қасиеттерінің, дисперстілігінің және формасының, электрмен қуатталуының
гигиеналық мәні бар [8].
Шаңдардың дисперстігі олардың ауа қабатындағы тұрақтылығын, адам
организміне ену мүмкіндігін және тереңдігін анықтау. Дисперстік бойынша
(түйіршіктер өлшемі бойынша) шаңдарды үш топқа бөледі: түйіршіктері 10мкм
болатын көрінетін шаңдар; микроскоптық шаңдар (бұлт) 0,25-тен 10мкм-ге
дейін және ультрамикроскоптық (түтін) түйіршіктер өлшемі 0,25мкм-ден кем
болатын шаңдар. 10мкм-ден үлкен болатын шаңдар түйіршіктері ауада тез
басылады, тыныс алғанда олар жоғарғы тыныс алу жолдарында тұрып қалады.
Микроскоптық түйіршіктер ауада тұрақты, тыныс алғанда өкпеге еніп тұрып
қалады. Ультромикроскоптық шаңдар түйіршігі ауада көп уақыт қалқып жүреді,
өкпеге түскенде шығарылатын ауамен шығып кетеді [11].
Шаң түйіршіктерінің формасы түрлі болады: сфералық, жалпақ бұрыс.
Түйіршіктер формасы аэрозоль беріктігіне және организмге әрекет етуіне
байланысты. Сфералы түйіршіктер тез отырады, өкпе жолына оңай енеді де
сорылады. Кетіктері, бұдырлары бар бұрыс формалы түйіршіктер көзге, жоғарғы
тыныс алу жолдарына және теріге әсер етеді.
Шаң түйіршіктерінің электроқуатталуы аэрозоль беріктігіне және оның
биологиялық белсенділігіне ықпал етеді. Шаң түйіршіктері шашырауы кезінде,
олардың 90-98% электр қуатына ие болады. Электр қуатын алып жүретін
түйіршіктер тыныс алу жолдарына 3-8 есе көп тұрып қалады.
Гигиеналық маңызынан басқа өндірістік шаңның басқа теріс жақтары бар:
жабдықтар тез тозады, өндірістік ортаның жалпы санитарлық күйі нашарлайды,
жарық приборлары мен терезелерді ластап жарықты кемітеді. Шаңның кейбір
түрлері (көмір, қант) өрт пен жарылыстың болуына себеп болады [11].
1.1.3 Өндіріс қалдықтарының тірі ағзаларға әсері
Өндірістің алғашқы дамуынан бастап, өнеркәсіптің нәтижесіне көңіл
бөлген. Бірақ адам баласы өндірістің қоршаған ортаға, алдымен адам
денсаулығына әсерін есепке алмаған [2].
Адамдардың шаруашылық қызметі қазіргі кезде биосфераны ластаушылардың
негізгі көзі болып отыр. Табиғи ортаға күн сайын , сағат сайын өнеркәсіптің
газ тәріздес, сұйық және қатты қалдықтары түсіп отырады. Осы қалдықтардағы
әртүрлі химиялық заттар ауаға, суға және топыраққа түсіп, бір трофикалық
тізбектен екіншісіне өте отырып, соңынан адам организміне келіп түседі [2].
Табиғи ортаны ластаушы заттар әртүрлі болып келеді. Ол заттар өзінің
табиғатына, шоғырлануына және адам организміне әсер ету уақытына қарай
әртүрлі жағымсыз нәтижелер туғызады. Осындай заттардың қысқа мерзімде болса
да адамға әсері – адамның басын айналдырады, құсқысын келтіреді, тамағын
жыбырлатып, жөтелтеді. Егер де адам организміне осындай улы заттар көп
мөлшерде әсер етсе, қатты уланып есінен танады, тіптен өліп кетуі де
мүмкін. Ондай улы заттарға ірі өнеркәсіптік қалалардың үстіне желсіз
күндері жиналған қара түтіндер немесе өнеркәсіптік кәсіпорындардың
қалдықтары мысал бола алады.
Қоршаған ортада ионды ауыр металдың баюы өте қолайсыз жағдайға алып
келуі мүмкін. Мысалы, кобальт пен никель иондары топырақ организмдерінің
тіршілік етуін төмендетуіне, ал қорғасын мен кадмий иондары өсімдіктердің
химиялық құрамын өзгеруіне және егістік алқаптар өнімінің нашарлауына алып
келеді [3].
Өндірістік қалдықтар токсикалық, құрамы және фазасы бойынша әртүрлі
(қатты, сұйық, газтәрізді) болады. Мысалы, өндірістік сарқынды сулардың
құрамында мұнай өнімдері, қышқылдары; сілтілер; көптеген металдардың
тұздары: ауыр (темір, мыс, цинк, никель, кадмий, қорғасын), сілтілі (калий,
натрий), хром қосындылары; органикалық қосындылары кездеседі.
Қорғасынның әсері жүйке және қантамыр жүйесінде байқалады. Көбінесе,
қорғасынмен әлсіз балалар уланады. Қорғасын адам организмінде 120 мг-ға
дейін жетіп, барлық ұлпаларда, мүшелерде және сүйектерде байқалады. Сүйекте
жиналған қорғасын мөлшерінің жартысын азайту үшін он жыл қажет. Тұрмыстық
шаруашылықта пайдаланудың салдарынан кең ауқымды масштабта жиналған.
Қорғасын шығарындыларының 90 % қорғасын қоспасы қосылған бензинді жағу
кезінде пайда болады. Атмосферада, гидросферада, педосферада көп мөлшерде
қорғасынның болуы, бұл металдың өсімдіктер, жануарлар және адам
организмінде жиналуына алып келеді [10].
Қалалық шаңның құрамында 1% қорғасын кездеседі, ал жаңбыр мен қардың
құрамында 1,6 мгл-ден (өндіріс жоқ аудандарда) 250-350 мкгл-ге (ірі
қалаларда) дейін болады. Гидросферада бұл металдың негізгі көзі -
өндірістік сарқынды сулар болып табылады. Қорғасынның концентрациясы
балдырларда – 700, фитопланктондарда – 4000, зоопланктондарда – 3000,
моллюскаларда – 4000 есе жиналуы өсуде.
Қорғасын қосындылары адам ағзасына тері мен сілекей арқылы және тыныс
жолдары мен тамақ өнімдері арқылы енеді. Улы қорғасынның салдарынан мидың
қабынуы (энцефалопатия) дамиды және қанның тыныс жолдарының бұзылуынан
эритроциттері жойылады. Қанның құрамындағы қорғасын қалыпты жағдайға үш
жылдың ішінде де қалпына келмейді [10].
Сынап ағзаға тыныс жолдары, ас және тері арқылы түседі. Сынаптың
органикалық қосылыстары: метилсынап, этилсынап ерекше улы болып келеді.
Адам ағзасында сынап ақуыздарға қосылып қан айналымға түсіп, бүйрек, бауыр,
ми жасушаларында жиналады. Ағзадағы сынаптың мөлшерін екі есе азайту үшін
шамамен 70 күндей қажет. Сынаппен уланғандағы сипаттамалық белгісі: тіс
еттерінің жиегінде қара-көк түстер пайда болады. Минимата шығанағындағы
(Жопония) балықтардың сынаппен уланған мөлшері ашық мұхитқа қарағанда 30000
есе өскенін көрсеткен [10].
1956 жылы алғаш сынаппен көп мөлшерде (Минимата ауруы) уланғаны (130
ауырғандар) тіркелген, екіншісі, (Агоно өзенінде, Жапонияда) 1964-1965
жылдары 180 адам ауырып, оның ішінен 52 адам қайтыс болған. Шығанақтағы
улану сарқынды сулармен, өндірістік қалдықтармен ластанудың әсерінен
осындай нәтижеге алып келді. Аурудың алғашқы белгісі орталық жүйке
жүйесінің бұзылуымен сипатталды. Соның нәтижесінде жүріс-тұрысы бұзылып,
сөйлеу, естуі мен көру қабілеті нашарлайды.
Сынаптың тәуліктік шектеулі рауалды дозасы (ер адамдар үшін) – 0,05
мг, соның ішінен метилсынап 0,03 мг-нан аспауы қажет [10].
Кадмий қоршаған ортаға ауа және су арқылы өндірістік өндірістік
шикізатты өңдеу мен алу, кейбір отын түрлерін жаққанда, қала қалдықтарын
өртегенде түседі.
Құрамында мөлшері жоғары метал мен шаң-тозаңның әсерінен кадмий тірі
ағзаға жиналу қасиетіне ие. Оның аз мөлшердегі концентрациясы сүйек
ұлпалары және жүйке жүйе ауруларына шалдықтырады. 1956 жылы Жапонияда ауыр
сүйек ауруы (итай-итай) алғаш рет тіркелген. Оның себебі, Мицуи
жапондық концерннің сарқынды сулары күріш егістік алабына құйылған. Уланған
күрішті пайдаланғанда, оларда апатия, әр түрлі адам денесінде аурулар,
бүйректің зақымдануы жне сүйектердің жұмсаруына әкелді [10].
Хромның улылығы және оның концерогендік әсері металдың валеттілігіне
байланысты, әсіресе алты валентті хром қауіптірек болып табылады. Ол
жоғарғы тыныс жолдарының сілекей қабатын бөрітуін тудырады. Басқа
өндірістік орындарға қарағанда хроммен байланысты кәсіпорындарда жұмысшылар
арасында рак ауруы 30 есе көп болады. Хромның әсері бүйректің, бауырдың,
жүректің, аллергияның, рактың асқынуына алып келеді [10].
Фтор галогендер қатарына жататын, периодтық жүйенің жетінші тобында
орналасқан химиялық элемент, ашық-сары түсті, өткір иісті газ. Фтордың
басқа заттармен әрекеттескенде тез жанады немесе жарылады. Ол ең активті
реакцияға тез түсетін элемент. Фтор көптеген материалдарды атына байланысты
(грек phthoros – бұзылу) бұзады. Фтор тірек ағзалардың ұлпаларының (сүйек,
тіс эмалінің) құрамына кіреді. Медициналық зертеулердің дәлелденгендей адам
мен жануарлардың тісінде 0,02% фтор болады, ол адам ағзасына ауыз сумен
келеді. Бір тонна суда 0,2 мг фтор болады. Фтордың жетіспеуі салдарынан тіс
бұзылады, ал шамадан тыс көп болса флюороз-эмальдағы-ауруы пайда болады.
Тараз қаласында осы ауру жылдан-жылғакең етек алуда [19].
Фторлы қосылыстардың әсерінен терінің, сілемейлі қабаттардың
тітіркенуі байқалады. Ұзақ уақыт әсер етуінен мұрыннан қан кетеді, жөтел,
жүрек айну пайда болады, сонымен қатар өкпедегі газ алмасу бұзылады. Фтор
ағзада жеткіліксіз мөлшерде болатын болса, қаңқада кальцийдің түзілуі және
афа маңызды роль атқаратын коллаген мен мукополисахаридтердің биосинтезі
нашарлайды. Табиғи ортаның фтор қосылыстарымен ластануы ауыл шаруашылық
жануарларының жайылымдарының фтормен ластануының және флюорозбен ауруының
бірден-бір себебі болып отыр. Флюороз ауруымен ауыратын аумағы барған сайын
Тараз қаласынан шығысқа және оңтүстік-шығысқа қарай кеңеюде. Осыған
байланысты қазіргі уақытта профилактикалық және емдеу жұмыстары қарқынды
жүргізілуде. Бұл аурудың өршуінің басты себебі, зерттеу жұмыстары
көрсеткендей, ауа бассейініндегі фторлы қосылыстардың көптеп кездесуі болып
отыр. Төменде көрсетілген кестеден фтордың тек газ күйінде атмосфераға
қандай мөлшерде бөлініп жтқанын көруге болады. Ол өз кезегінде топыраққа,
су бассейндеріне қонып, басқа заттармен реакцияға түседі. Жоғарыда атап
көрсеткендей фтор периодтық жүйедегі ең активті элемент болып табылады.
Топыраққа қонған немесе құрғақ күйінде түскен фторлы қосылыстар
топырақтың физико-химиялық және агрохимиялық құрамын өзгертіп, өсімдіктерге
кері әсерін тигізеді. Өсімдіктерге натрий фтор арқылы әсер етіп, өсімдіктің
ферментті жүйесін бұзады. Осыған байланысты топырақ құрамындағы фтордың
өсімдіктерге әсер етуінің 3 деңгейін көрсетуге болады:
- жіберілген – 500 мгкг – бұл кезде өсімдіктерде ешқандай немесе
сәл ғана өзгеріс байқалады;
- дағдарысты – 500-1000 мгкг - өсімдіктердің 60% өзгеріс байқалады;
- жіберілмейтін – 1000 мгкг артық - өсімдіктердің ешқайсында өсу
деңгейі байқалмайды [19].
Шаң-тозаңның химиялық құрамы адам организміне әсер етуінің көп
жақтылығын анықтайды. Шаңның әсер етуі жоғарғы тыныс алу органдарының
ауруымен, көздің кәілегейлі ауруымен (конъюктивит), терінің ауруымен
(фрункулез, дерматит, қышыма, бөрткен) білінеді.
Шаң жұту өкпе ауруына, туберкулезге, пневмонияға әкеліп соқтырады.
Шаңның спецификалық әсері ең алдымен оның тыныс алу кезінде білінеді, ал
адам организміне асқазан жолымен енетін шаң ондай әсер етпейді. Шаң жұту
жалпы реакцияның қозуына (аллергия, интоксикация) немесе тыныс алу
организмнің зақымдануына әкеледі (бронхит, пневмониоз). Пневмониоз - өкпе
ауруы, ол өкпеге улы емес шаңдардың (көмір, силикат, алюминий,кварц
т.б.)әсер етуінен болады. Шаң түріне қарай түрлі пневмониоз дамиды: силикоз
– кремнийдің екі оксиді бар шаңның әсер етуінен, антракоз – көмір шаңының
әсер етуінен, алюминоз – алюминий шаңының әсерінен, силикатоз – силикат
шаңының әсер етуінен, асбестоз – асбест шаңының әсер етуінен.
Пневмониозды қоздыратын шаңдар дерлік ерімейді, онымен демалғанда ол
өкпеде тұрып қалады да, фиброзды өхзгерістер туғызады, яғни өкпенің
байланыс тканьдерін өсіріп жібереді.
Ерігіш шаңдар тыныс алу жолдарында тұрып қалады да, сорылып қанға
түседі, ал оның организмге кейінгі әсер етуі оның улылығына байланысты.
Улылық – бұл заттардың организмге еніп, оған улы және наркотикалық әсер ету
қабілеттілігі.
1.2 Жамбыл облысының ірі өндіріс орындары және олардың қоршаған ортаға
әсері
1.2.1 Жамбыл облысына және өндіріс орындарына сипаттама
Жамбыл облысы – Қазақстан Республикасының оңтүстігіндегі әкімшілік-
аумақтық бөлік. Шу-Іле таулары мен Балқаштың батыс жағалауы, Қаратау
жотасы, Қырғыз Алатауы мен Бетпақдала аралығында орналасқан. Облыс –
оңтүстігінде Қырғыз Республикасымен, батысында Оңтүстік Қазақстан,
шығысында – Алматы облысымен, солтүстігінде Қарағанды облысымен шектеседі.
Жер көлемі 144,3 мың км2. Орталығы - Тараз қаласы. Облыста барлығы 10
аудан, 4 қала, 133 кенттік және ауылдық округтер бар. Облыста Қазақстан
халқының 6,6%-ы, яғни 979,5 мың адам (2003) тұрады [18].
Жамбыл облысы республикадағы өнеркәсібі жан-жақты дамыған ірі аймақтың
бірі болып табылады. Халық шаруашылығының барлық дерлік салаларының
өркендеуіне облыстың табиғи-географиялық жағынан қолайлы орналасуы
мүмкіндік береді. Қаратауда теңдесі жоқ бай (жалпы қоры 1,6 млрд. тонна)
фосфорит кені жинақталған. Мұндағы байлық облыс өнеркәсібінде жетекші орын
алады. Сонымен қатар облыста қоңыр көмір, алтын, мыс, т.б. түсті металдар,
табиғи газ, құрылыс материалдары өндіріледі. Жер асты суы қоры бойынша
облыс республикада 3-орын алады.
Облыс минералдық-шикізат ресурстарына бай, фосфорит және қорытылмалы
шпат шикізатының тендесі жоқ базасы болып табылады. Облыс аумағында
Республика фосфоритінің баланстағы запасының 71,9 пайызы, 68 пайызы
қорытылмаған шпат, 8,8 пайызы алтын, 3 пайызы мыс, 0,7 пайызы уран
шоғырланған. Облыс басқа да пайдалы қазба байлықтарына, соның ішінде түсті
металдарға, баритқа, көмірге және әртүрлі құрлыс материалдарына бай. Құрлыс
қабырғаларын әсемдейтін тас кен орындарының құндылығы өте зор. Өндіріс
қорлары Республикамызда шығатын газдың 10 пайызын құрайтын газ кен орын бр.
Пайдалы қазбалар ішінде даму ауқымы және зерттелген қорлар бойынша
фосфориттер мол, олардың ресурстары Қаратау фосфорит алабында шоғырланған.
Шу-Іле аймақтарында қорғаныс-цинк минералының келешекті кендері анықталып
отыр. Сарысу ауданындағы тұз кен орны өнеркәсіптік қызығушылық тудыруда.
Тұздың тағамдық және техникалық қорлары 5 млн. тоннаны құрайды [20].
Жамбыл облысы шегінде емдік қасиеті мол екі минералды су кеніші
зерттелген: Меркі және Ұзынбұлақ-Арасан; химиялық құрамы бойынша
минералдыға жақын тағы оннан аса жерасты су көздері анықталып отыр.
Жетекші кәсіпорындар салалары қатарына таукенөндіру (Қаратау тау
кенін қайта өңдеу комбинаты Шатыркөл, Мыңарал кен орындары, Мойынқұм
тау кенін байыту комбинаты және бірқатар кәсіпорындар), тау кенін қайта
өңдеу (Ақбақай тау кенін байыту комбинаты, ашық акционерлік қоғамы Шығыс
кен басқармасы акционерлік қоғамы), химиялық (Казфосфат-НДФЗ
жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің Жамбыл филиалы және Казфосфат
жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің Тараз филиалы, Минералды
тыңайтқыштар, Химпром-2030 жауапкершілігі шектеулі серіктестігі) және
энергетика кәсіпорындары (Жамбыл ГРЭС ашық акционерлік қоғамы, Жамбыл
Энергокомбинаты ашық акционерлік қоғамы. Қазіргі кезеңде Амангелді газ
орны игеріліп жұмыс жасап жатыр. Жеңіл тамақ және сүт өнеркәсіп орындары
(БМ жауапкершілігі шектеулі серіктестігі, Тараз жауапкершілігі шектеулі
серіктестігі, Фудмастер Қордай жауапкершілігі шектеулі серіктестігі,
Бурный ірімшік зауыты және тағы басқалар бар [18].
Облыс өнеркәсібінің негізгі саласы химия өнеркәсібі. Химия
кәсіпорындарының қуаты жыл сайын 80 мың тоннаға дейін сары фосфор, 150 мың
тонна минералдық тыңайтқыштар, 120 мың тоннадай натрий триполифосфатын,
ортофосфорлық қышқылдар өндіруді қамтамасыз ете алады. Облыста қант
шығараын республика бойынша аса ірі Қант АҚ-ы, 5 ірі ұн тарту
кәсіпорындары жұмыс істейді. Тараз АҚ-ы, БМ ЖШС-і сияқты спирт
шығаратын 2 ірі кәсіпорындардың өнімдері республикадан тыс жерлерге де
кеңінен мәлім. Сонымен бірге, БМ ЖШС-нің шығаратын табиғи шырындары,
жемістен жасалатын басқа да өнімдері Германия, Тәжікстан, Қырғыстан, Ресей
сияқты елдерге сатылады, Ақбақай кен байыту комбинаты акционерлік қоғамы
жыл сайын құрамында алтын бар 25 тоннаға жуық концентрат. 100 кг-нан астам
таза алтын, 300 кг-ға жуық күміс өндіреді. Облыста фосфорит (Қаратау,
жаңатас), барит (Мойынқұм ауданы), мыc (Шу ауданы) кендері шоғырланған.
Имсталькон ААҚ, Қосалқы бөлшектер ААҚ, Коммунмаш ААҚ, № 2 рельс құю
поезы сияқты металл өңдеу кәсіпорындары металл құралымдарын, тракторлар
мен ауыл шаруашылық машиналарына қажет бөлшектер, кір жуу жабдықтарын,
көліктерді айдап кетуге қарсы қолданылатын құралдар шығарудың көлемін жыл
өткен сайын арттыратүсуде. Южный-3 ААҚ-ның Жамбыл филиалында жыл сайын
800 мыңнан астам шыны шөлмек шығару қамтамасыз етілген. Еңбек-гранит
кәсіпорыныда гранит пен мәрмардан жасалатын қаптама материалдарының 10-нан
астам түрлері шығарылады. 2002 жылдың 1-ші жартысында ғана 4685 мың шаршы
метр гранит тақталар мен 302,3 текшеметр қаптама материалдары дайындалды.
Облыста бұрынғы жүнді алғаш өңдеуден өткізетін фабриканың орнына Жүнді
алғашқы өңдеу фабрикасы өндірістік кооперативі мен Қазахстан вул
процессор компаниясының филиалы сияқты екі кәсіпорын жұмыс істеуде.
Өкінішке орай, құрамында хром терілері, жұмсақ былғары тауарлары, қатты
терілер зауыттары бар, жылына 4 млн. жұп аяқ киім шығаратын қуаты бар
Жамбыл былғары-аяқ киім ААҚ-ы соңғы бірнеше жыл бойы жұмыс істемей тұр.
Айналымдық қаржылары, несиелік қорлары мен инвестицияның жоқтығынан тоқтап
тұрған басқа да жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарының жұмысын жандандыру өз
кезегін күтуде. Қазақстанның энергетикалық тәуелсіздігін нығайтуда да
айтарлықтай табыстарға қол жетті. Бұл жөнінен Талас ауданындағы Амангелді
газ кен орнын іске қосу үлкен жеңіс болды. ҚазТрансГаз компаниясы
дайындаған техникалық-экономикалық жоба бойынша 132 миллион доллар қаржы
жұмсау нәтижесінде екі жылдан сәл-ақ астам уақытта бес ұңғыма қазылып, 193
километр газ құбыры тартылды. Амангелді газ кен орны толық іске қосылғаннан
кейін қуаттылығы 1230 мВтсағ Жамбыл мемлекеттік аймақтық электр стансасы
бір ғана облысты емес, Қазақстанның бүкіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1. ЖАЛПЫ БӨЛІМ. ӨНДІРІС ОРЫНДАРЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАҒА
ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.1 Өндіріс қалдықтар және олардың жіктелуі, өндірістік орындарының және
өндірістік шаң-тозаңдарының атмосфераны ластауы, өндіріс қалдықтарының
тірі ағзаларға 9
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1.1Өндіріс қалдықтары және олардың 9
жіктелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
1.1.2Атмосфераның өндірістік орындарымен және өндірістік шаң-тозаңдарымен
ластануы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
... ... ... ... ... ...
1.1.3Өндіріс қалдықтарының тірі ағзаларға 18
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
1.2 Жамбыл облысының ірі өндіріс орындары және олардың қоршаған ортаға
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.2.1Жамбыл облысына және өндіріс орындарына 21
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... .
1.2.2Жамбыл облысының бүгіінгі экологиялық 23
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2.3Жамбыл облысының өндірістік орындармен 30
ластануы ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.3 Аз қалдықты және ресурстарды үнемдеуші технологияны дамытудың негізгі
бағыттары, өндіріс қалдықтарын жою, өңдеу және пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.3.1Аз қалдықты және ресурстарды үнемдеуші технологияны дамытудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
1.3.2Өндіріс қалдықтарын жою, өңдеу және пайдалану 35
жолдары ... ... ... ... ... ...
2. ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ. ТАРАЗ ҚАЛАСЫ ҚАНТ АҚ ЖӘНЕ ҚОСАЛҚЫ БӨЛШЕКТЕР ААҚ
КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ АТМОСФЕРАҒА ӘСЕРІ. 39
2.1 Қант АҚ және Қосалқы бөлшектер ААҚ кәсіпорынына сипаттама ... .. 39
2.1.1Қант АҚ кәсіпорынына 39
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
2.1.2Қосалқы бөлшектер ААҚ кәсіпорынына 44
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
2.2. Зерттеу 48
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.2.1Атмосфералық ауаны зертханалық жолмен бақылау 48
жолдары ... ... ... ... ... .
2.2.2Зерттеу мақсатында ауа сынамаларын алу 49
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2.2.3Ауадағы шаң-тозаңды анықтау 51
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қант АҚ кәсіпорынының атмосфераны 52
ластауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3.1Кәсіпорынның атмосфераны ластау дәрежесін 52
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3.2Кәсіпорынның қауіптілік категориясын 57
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4. Қосымша бөлшектер ААҚ өндірісінің атмосфераны 59
ластауы ... ... ... ... ...
2.4.1Кәсіпорынның атмосфераны ластау дәрежесін 59
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4.2Кәсіпорын шығарындыларының тигізетін зиянын және қауіптілік
категориясын 62
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
2.4.3Қолайсыз метеорологиялық жағдайлар кезіндегі шығарындыларды реттеу
шаралары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.5 Тараз қаласы Қант АҚ және Қосалқы бөлшектер ААҚ кәсіпорындарының
ауаны механикалық ластау дәрежеісін анықтау ... ... ... 66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН 73
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
Кіріспе
Өндіріс орындарының күрт артуы кезеңінде, ғылыми-техникалық
революцияның дамуына байланысты, қоршаған ортаны сақтау, қорғау және табиғи
ресурстарды үнемді пайдалану қазіргі проблемаларының бірі болып отыр. Бұл
мәселелерге түсініксіздікпен селсоқ қарау мен техникалық экологиялық қате
саясаттар, қоршаған ортаның ластануына және жер бетіндегі организмдердің
қалыптасқан жағдайларына негативті әсерін тигізеді. Қордаланған негізгі
проблемаларды шешуде, табиғат пен адамзат қоғамының арасындағы қарым-
қатынастардың орны ерекше. Бұл қарым-қатынастардың дұрыс дамумауы адамзатқа
үлкен қауіптер туғызуы мүмкін.
Адамдар және олардың шаруашылық әрекеттері жер бетіне тікелей және
жанама зор ықпал әсерін тигізіп келеді. Егерде жылына ауаға дүние жүзі
бойынша 1 млрд. т деңгейінде антропогендік заттар (СО2-ні есептемегенде),
гидросфераға шамамен 15 млрд. т ластағыштар енгізіліп отырса, топыраққа
түсетін техногенді қалдықтардың мөлшері 90 млрд. т. жетеді. Кейбір ғылыми
мәліметтерге сүйенетін болсақ, ХХ-шы ғасырдың 90-шы жылдарының аяғында
топырақта жинақталған қалдықтар көлемі 4000 млрд. тоннаға дейін көтерілген.
Топырақтың ластануына байланысты қазіргі уақытта құрлықтың жартысына жуығы
антропогендік ландшафтқа айналған. Ғалымдардың арасында тараған пікір
бойынша дүние жүзі шөлдерінің барлығының шығу тегі де антропогендік.
Топырақты зиянды ластағыштардан қорғау адамның негізгі мақсаты,
өйткені оның құрамындағы зиянды қоректік қосылыстар қоректік тізбек арқылы
адам ағзасына түседі. Біріншіден, ластағыш заттар сумен шайылып ашық су
көздері мен ыза суларына қосылады, ал ол суларды адам ауыз су ретінде және
әр түрлі қажеттілігіне пайдаланады. Екіншіден, бұл ластағыштар топырақ
ылғалы, грунт сулары мен ашық су көздерінен өсімдіктер мен жануарлардың
ағзаларына түседі. Үшіншіден, зиянды қосылыстардың көбісі адам ұлпасы мен
сүйегінде шоғырлану қауіпіне ие.
Зерттеулер көрсеткендей биосфераға жыл сайын 20 - 30 млрд. тонна қатты
қалдықтар және 1 млрд. тоннаға жуық газды, аэрозольді ластағыштар түсуде.
Сонымен қатар топырақты ластаушы негізгі көздер автркөліктер болып
табылады. Бір автокөлік жүргенде атмосфераға, орташа есеппен, СО – 200 кг,
NO - 60 кг, СН - 40 кг, SO2 – 2 кг, Pb - 0,5 кг, бензопирен - 2 кг
шығарылады, сондықтан да автокөлік атмосфера мен топырақтың айтарлықтай
бөлігінің ластануына себепші болады.
Қала – адамның колымен жасалған жасанды экожүйе болып табылады. Қала
экожүйесінің ерекшелігі – халықтың бұрын болып көрмеген тығыздығы. Мұндағы
адамды қоршаған ортаға шамадан тыс экологиялық салмақ түседі, себебі мұнда
организмге әсер етуші факторлардың бәрі жасанды түрде өзгертілген – климат,
ауа, су, микроклимат, құрылыстар және т.б. әсерінен ауаға шығарылатын әр
түрлі ластықтар және жылу, су булары әсерінен үлкен өзгерістерге ұшырайды.
Ірі ғимараттар ауаның табиғи түрде алмасуын қиындатады, бұл әсіресе жазғы
түндерде қаланың салқындауын баяулатады, әрі атмосфера тазалығын
нашарлатады. Қалаларда орташа жылдық температура айналадағы қоршаған
ортадан ең кем дегенде 1 градусқа артық болып келеді.
Қалаларда ауылдық жерге қарағанда тұмандар да жиірек кездеседі, ал
тұман – ауаның қатты ластануының көрсеткіші. Қала ауасының улы газдар және
т. б. заттармен өте жоғары дәрежеде ластануы себебінен қала тұрғындары
арасында өкпе және жоғарғы тыныс жолдары ауруларымен ауыратын адамдар
көбірек кездеседі. Қала ауасы күн сәулелерін нашар өткізеді, көбінесе УК
сәулелерді ұстап қалады. Сондықтан қалада рахит мешел ауруы да жиі
кездеседі. Жаңбыр суы қалада жинақталмай тез ағып кеткенімен, топыраққа көп
сіңе алмайды, себебі оған асфальт, бетон, тас құрылымдар бөгет жасайды.
Сондықтан қала ішінде ағатын өзендер жиі тасып, грунт суларының деңгейі
төмендейді. Канализациялық және өндірістік сулар қала өзендерін ластайды.
Қала көшелерінен өзендерге ағып қосылатын жаңбыр, қар сулары NaCl – ас
тұзымен ластанған болуы мүмкін, себебі қыста қала көшелеріне көптеп тұз
себіледі; ал жанар, жағар майлар асфальттан жаңбыр суларымен жуылып, өзенді
одан әрі ластайды.
Өндіріс орталығы болып табылатын ірі қалаларға тән бұл жағдай Тараз
қаласында да экологтардың негізгі проблемаларының бірі.
Жамбыл облысының өндірістерінің жетекші салалары – тау-кен өндірісі,
химия өндірісі болған. Бірақ экономикалық қыйындықтарға байланысты бұл
салалардың мекемелері жұмыстарын толық тоқтату алдында. Соған қарамастан,
жеке шаруашылықтар, кіші кәсіпорындар, әсіресе көліктердің көбеюі ауаның
ластану дәрежесінің әлі де болса жоғары деңгейде болуына себеп болып отыр.
Жамбыл облысының 144,6 мың шаршы км. территориясында 1,04 млн. адам
тұрады, оның 479,6 мыңы – қала тұрғындары.
Соңғы уақыттарда антропогендік әсер деңгейі төмендегенімен облыста
жалпы экологиялық жағдай әлі де жақсарды деуге болмайды. Облыс
территориясының 15 %-і экологиялық жағдайы қолайсыз аймақта, ал 5 %-і
экологиялық дағдарыс (кризистік аймақта) аймағында жатыр. Осы, 5 %-тік
территория Шу, Талас, Аса өзендері бассейіндерімен қатар Тараз қаласына
және оның маңайына тиісті жерлер болып отыр.
Облыс тұрғындарының басым көпшілігі тұратын Тараз қаласының ауасы
қоршаған ортаның негізгі компоненті ретінде адамдардың денсаулығына тікелей
әсер етеді. Қала ауасын негізгі ластаушы компоненттерге органикалық шаң-
тозаң, күл, СО, NO, NO2, SO2 жататыны анықталды [17]. Бұл жағдай ескірген
қондырғылар мен технологиялар таза емес отын түрін жағу, жылыту жүесінің
децентрализациялануы және шығарылатын ластықтарды бақылау жұмысының
жеткіліксіз екендігі себебінен деп түсіну керек.
Жамбыл облысы өңірінің ластануы ұзақ уақыт бойы химия өндірісімен
тікелей байланыстылығы мәселесі өз маңызын жойған жоқ. Бұл жағдайда
қоршаған табиғи орта сапасын реттеу стратегиясының ең маңызды мәселесі -
халық денсаулығына және биосфераға ең күшті әсерін тигізетін факторлар мен
көздерді анықтайтын және осы әсерге көбірек ұшырайтын биосфера
элеметтерінің анықтайтын жүйе ұйымдастыру мәселесі болып табылады. Мұндай
жүйеге қоршаған орта жағдайының антропогендік өзгерістерінің мониторингі
жатады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Тараз қаласы өндіріс орындарының ауа
ортасына тигізетін әсерін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың алдына қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін
төмендегідей міндеттер қабылданды:
1. Атмосфералық ауа ластануының проблемаларын ғылыми әдебиеттерге шолу
жасау арқылы негіздеу;
2. Тараз қаласы Қант АҚ кәсіпорынының атмосфералық ауаға әсерін
анықтау;
3. Тараз қаласы Қосалқы бөлшектер ААҚ кәсіпорынының атмосфералық
ауаға әсерін анықтау;
4. Осы мекемелердің қауіптілік категориясын анықтау;
5. Тараз қаласы Қант АҚ және Қосалқы бөлшектер ААҚ мекемелерінің
еңбек аймағындағы өндірістік шаң-тозаң мөлшерін анықтау және баға беру.
Дипломдық жұмыс тақырыбының көкейкестілігі - ауасының ластану мөлшері
қала тұрғындарына түсетін негізгі экологиялық салмақ болып табылады және
олардың денсаулығына, жұмыс істеу қабілетіне, әлеуметтік жағдайына тікелей
әсер етеді. Қазіргі уақыттағы қала өндірісінің көтеріліп келе жатқандығына
қоса шағын мекемелердің көбеюі, халықты газбен қамтамасыз етудің
тұрақсызданып, тұрғындардың басқадай отын түрлерін пайдалана бастауы,
көліктер санының көбеюі ауаның ластану дәрежесінің артуын туғызады.
Сондықтан атмосфералық ауаның және өндіріс аймақтарының ауасының
мониторингі қала экологиясының ажырамас бөлігі болып табылады және бұл
мәселені қарастыру – адамдардың денсаулығын сақтауда өзекті мәселелердің
бірі болып табылады.
Тақырыптың жаңалығы. Дипломдық жұмыста Тараз қаласы өндіріс
орындарының, оның ішінде Қант АҚ және Қосалқы бөлшектер ААҚ өндіріс
орындарының ластаушы көздері мен ластықтарының соңғы жылдардағы өзгерістері
сипатталып талданған және қорытындыланған. Сонымен бірге, осы мекемелердің
еңбек аймағындағы ауаны шаң-тозаңмен ластаудағы үлестері жеке анықталып,
талданған.
1. ЖАЛПЫ БӨЛІМ. ӨНДІРІС ОРЫНДАРЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ӘСЕРІ
1.1 Өндіріс қалдықтар және олардың жіктелуі, өндірістік орындарының
және өндірістік шаң-тозаңдарының атмосфераны ластауы, өндіріс қалдықтарының
тірі ағзаларға әсері
1.1.1 Өндіріс қалдықтары және олардың жіктелуі
Антропогендік ластанулар әр түрлі қоспалармен және сан алуандылық
шығарынды көздерімен ерекшеленеді. Ластанудың жоғарғы концентрациясы
адамның қарқынды тіршілік ететін мекендерде туындайды. Әр 10-12 жыл
аралығында әлемдік өндірістік кәсіпорындар еселеніледі, соның салдарынан
қоршаған ортаға шығарынды заттар мөлшері сол қарқында өсіп келеді.
Өндірістік ластанулардың шығу тегі бойынша механикалық, химиялық,
физикалық және биологиялық болып жіктеледі [12].
Механикалық ластанулар атмосфераның шаңдануымен, суда және топырақта
қатты бөлшектер мен әр түрлі заттардың болуымен сипатталады.
Химиялық ластанулар атмосфераға, гидросфераға газ, сұйық, қатты
химиялық қосылыстар және элементтер түрінде түсіп, қоршаған ортамен
әрекеттеседі .
Физикалық ластануларға өндрістік қалдықтар түрінде энергиялардың
түрлері: жылулық, механикалық (діріл, шу, ультрадыбыс), жарықтық
(көрінетін, инфрақызыл және ультракүлгін), электромагниттік өрістер, барлық
ионды сәулелер жатады .
Биологиялық ластануларға тірі табиғатқа және адамға зиянын тигізетін
барлық организмдер жатады.
Ластанулар екі негізгі топқа: материалдық (химиялық) ластануларға және
энергетикалық (физикалық) ластануларға бөлінеді (1-сурет) [12].
Адам баласының кез-келген шаруашылық іс-әрекеті әртүрлі қалдықтармен
биосфераны ластайды, бұл қалдықтың денсаулығы мен өміріне, флора мен фауна
түрлерінің қысқарылуына, қоршаған ортадағы тепе-теңдікке қауіп-қатер
тудырады. Кен үйінділерін, өнеркәсіп тастандыларын, қоқыстарды, қала шөп-
шаламдарын тек қоршаған ортаны бұзатын ластағыштар деп санауға болмайды,
олар құнды шикізат көздеріне жатады. Қазіргі кезеңдегі ғылым мен техниканың
даму деңгейіне сәйкес әбден жетілдірілген технологияның жоқтығына
байланысты оларды өңдеп құнды өнімдер алу әзірше жолға қойылмаған,
сондықтан бұларды сақтауға, жыюға, тасуға, көмуге, зиянсыз түрге
айналдыруға көптеген қаражат, энергия, уақыт жұмсалып жатыр [3].
Қалдықтар шығаратын негізгі көздерге өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, үй-
жай шаруашылығы жатады. Өнеркәсіп қалдықтарының мөлшері бір адамға шаққанда
тұрмыс қалдықтарынан 20 еседен артық келеді. Төмендегі 2-ші суретте
қалдықтардың жалпы табиғатына қарай жіктелуі берілген. Агрегатты күйіне
байланысты топтастыруда сулы ертінділер мен шламдарға араласқан
(органикалық және бейорганикалық), бейтарапты, сілтілі және қышқылды сұйық
ерітінділер жатса, сусыздарға пайдаланылған шайырлар, мал мен өсімдік
майлары, органикалық еріткіш (өртеуге болатын мен болмайтындар) жатады.
1-сурет
Қоршаған ортаның өндірістік орындарымен ластануының жіктелуі
Қалдықтар өте көп мөлшерде пайдалы кендерді шығарғанда және байытқанда
пайда болады. Қазіргі кезде қолданылатын технологияларға байланысты
бастапқы алынған шикізат мөлшерінің 10 пайызы қалдыққа айналып отырады.
Осыған байланысты бос жыныстан тұратын таулар пайда болады, көп көлемді
сулар ағынға жіберіледі [3].
Қазіргі уақытта дүние жүзі бойынша жер қойнауынан жыл сайын 100 млрд.
тоннаға дейін руда, құрылыс материалдары, отын (4 млрд. т мұнай және газ, 2
млрд. т көмір) беткі қабатқа шығарылып отырылады, шамамен 92 млн. т
минералды тыңайтқыштар мен 2 млн. т улы химикаттар пайдаланылып, олар да
жер бетіне таралады. Атмосфераға 200 млн. тоннаның үстінде көміртек оксиді,
53 млн. тоннадай азот оксидтері, 50 млн. т көмірсутектері, 146 млн. т
күкірттің диоксиді, 250 млн. т шаң газ тәрізді қалдық ретінде
шығарылынылады. Ал су қоймаларына жыл сайын орта есеппен 32 млрд. м3
тазаланбаған су, әлемдік мұхиттарға – 10 млн. т дейін мұнай тасталынылады.
Осы жағдайларға байланысты қоршаған ортада пайда болған қолайсыз өзгерістер
қайтымсыз түрге айналып отыр.
Шыққан көздеріне байланысты өндірістегі қалдықтар екі топқа бөлінеді -
өндіріс қалдықтарына және тұтыну қалдықтарына.
2-сурет.
Қалдықтардың жалпы жіктелуі.
Қалдықтар
Тұрмыстық Өнеркәсіптік Ауылшаруашылық
Газ тәрізді Қатты Сұйық
Органикалық Анорганикалық
Зиянды Зиянсыз
Пайдаға асырылатын Пайдаға асырылмайтын
Жанатын Жанатын сұйық Жанбайтын Жанбайтын сұйық
қатты
қатты
Өндіріс қалдықтарына бұйым алу процесінде шыққан және жартылай немесе
түгелімен өзінің бастапқы тұтыну сапасын жоғалтқан шикізаттың,
материалдардың, шала бұйымдардың қалдықтары жатады. Бұл топқа сонымен қатар
шикізатты физикалық-химиялық жолмен өндегенде, пайдалы кендерді шығарғанда
және байытқанда шыққан, бірақ-та өндірістік процестің бағытталған мақсатына
жатпайтын, өнімдер кіреді. Оларды шамалы өңдегеннен кейін халық
шаруашылығында немесе шикізат ретінде басқа өндірісте, немесе отынға
пайдалануға болады. Өндіріс қалдықтарына сыртқа тасталынылатын
технологиялық газдарды немесе ақаба суларды тазалағанда шыққан қатты заттар
да жатады [3].
Тұтыну қалдықтарына пайдалануда болғаны үшін тозып, өздерінің тұтыну
қасиетін жойған бұйымдар мен материалдар жатады. Олар өндіріс жағдайында
белгілі тәртіппен шығынға шығарылады, ал тұрмыста тасталынылады [5].
Өндіріс және тұтыну қалдықтары пайдаға асырылатын және пайдаға
асырылмайтын болып бөлінеді.
Пайдаға асырылатындарға - өңдейтін технология болғанына байланысты
өнеркәсіптің өзінде немесе халық шаруашылығының басқа салаларына шикізат,
шығарылатын өнімге қосымша зат, отын, жем, тыңайтқыш ретінде пайдаланылатын
қалдықтар жатады.
Тап осы кезеңде өңдеу жүргізетін технологияның болмағанына және
алынған өнімдерге тұтынушының жоқтығына байланысты немесе экономикалық
тұрғыдан қолдануға тиімсіз қалдықтарды пайдаға асырылмайтындарға жатқызады.
Өндірісте шикізатты жер қойнауынан шығарғанда, оны физикалық-химиялық
жолмен өңдегенде жанама немесе қоса шыққан өнімдер қалдықтарға жатпайды.
Бұл өнімдерге мемлекеттік стандарт белгіленеді және баға қойылады [5].
Қауірті қалдықтар деп құрамында зиянды заттектері бар, қауіпті
қасиеттер (улылық, өртенетін және жарылатын қауіптілігі бар, жоғары
радиоактивті) тән немесе жұқпалы аурулардың қоздырғыштары бар, сонымен
қатар өздігінен немесе басқа заттектермен қосылғанда адамның денсаулығына
және қоршаған ортаға қауіп төндіретін қалдықтарды айтады [3].
Қалдықтардың қоршаған ортаға әсері олардың сапалық және сандық
құрамына байланысты. Қалдықтардың химиялық құрамы әркелкі, себебі олар әр
түрлі физикалық-химиялық қасиеттері бар күрделі поликомпонентті
заттектердің қоспасынан тұрады. Осы қалдықтардың биосфераға тигізетін
зияндылығы мен қауіптілігін сипаттайтын кейбір негізгі көрсеткіштер 3-ші
суретте көрсетілген.
3-сурет. Зиянды және қауіпті қалдықтардың негізгі сипаттамалары
Қоршаған орта мен адам денсаулығына өте қауіпті қалдықтарға (арнайы
қалдықтарға) шамамен 600-дей заттар мен қосылыстар жатады. Олардың құрамына
кіретіндер:
• пестицидтер және олардың құрамына кіретін химия өндірістерінің
қалдықтары;
• радиоактивтік қалдықтар;
• сынап және оның қосылыстары, сынапты термометрлер;
• мышьяк және оның қосылыстары, құрамында мышьягі бар метталлургиялық
өндіріс пен жылу электр станцияларының қалдықтары;
• қорғасының қосылыстары, көбіне олар мұнай өңдейтін және бояу өндіретін
кәсіпорындардың қалдықтарында болады;
• пайдаланылмаған медикаменттер, улы химикаттар, бояулар, лактар,
коррозияға қолданылатын заттар, синтетикалық желімдер, косметикалық
заттар;
• тұрмыстық химия құралдарының қалдықтары.
Егерде өндіріс қалдықтары кейбір зиянды заттектердің табиғи ортаға
өтуіне себебін тигізетін болса, онда олардың осындай қабілеті артқан сайын
қоршаған ортаға қатысты қауіптілігі де жоғарылап отырады (4-сурет) [3].
4-ші сурет. Қалдықтардың экологиялық қауіптілігін жоғарылататын негізгі
қасиеттері
Барлық өндіріс қалдықтары төрт қауіптілік класына бөлінеді: бірінші –
айрықша (радиоактивті заттектер, бенз(а)пирен, диметилтиофосфат, қорғасын,
сынап метал түрінде және олардың бейорганикалық қосындылары); екінші –
жоғары қауіпті (метилмеркаптан, азот оксидтері, никель, марганец, күкіртті
сутек, формальдегид, фторлы сутек); үшінші – орташа қауіпті (қаркүйе,
күкіртті көміртек, метил спирті, темекі); төртінші – болымсыз қауіпті
(аммиак, аммиакты-карбамидты тыңайтқыштар, боксидтер, темір оксидтері, әк
тас) [6].
1.1.2 Атмосфераның өндірістік орындарымен және өндірістік шаң-
тозаңдарымен ластануы
Біздің дәуірімізге тән ерекшіліктердің бірі өнеркәсіп өндірісінің
ғылыми – техникалық прогресі болып табылады. Өнеркәсіп мекемелері
атмосфераны көмір сутектерімен, күкүртті көміртекпен, күкіртті ангидридпен,
азот тотықтарымен, хлор және фтордың әр түрлі қоспаларымен, және т. б.
ластықтармен ластайды. Зауыттар құбырынан шығатын шаң-тозаң құрамында
марганец, хром, қорғасын, қалайы, кадмий, сынап және басқа металлдар жиі
кездеседі [9].
Жылу станцияларында электр энергисын өндіру күлдің, күенің, күкіртті
қоспалардың және азот тотықтарының орасан зор мөлшерде атмосфераға
қосылуына себеп болады [14].
Электр станциялары, түрлі-түсті металл өндіретін зауыттар, химиялық
және мұнайды қайта өңдейтін кәсіпорындар атмосфераға үлкен түтін шығаратын
мұржалар арқылы көптеген адам организміне зиянды улы заттарды ауаға
шығарады.
Қазіргі кезде ауаны ластайтын улы заттардың 150-ден астамы белгілі.
Бұл заттар ауада күн сәулесінің әсерімен бір-бірімен реакцияға түсіп, жаңа
қосындылар түзеді [14].
Өнеркәсібі дамыған елдерде ауаны ластаушы улы заттардың бірі –
күкірттің қос тотығы (SO2) коксохимия зауыттарымен, тау-кен өндіру және
целлюлоза-қағаз өнеркәсіптерінің жұмысы нәтижесінде ауаға шығарылады. Олар
ауадағы ылғалдың әсерінен күкірт қышқылына айналады. Құрамында күкірт
қышқылы бар тұман немесе ылғалды ауа адамның, жануарлардың тыныс жолдарының
кілегей қабаттарына, терісіне әсер етеді және өсімдік те көп зардап шегеді.
Ауадағы күкіртті сутек адам организмін улап қана қоймайды, сонымен қатар
адамдардың жүйке ауруларын туғызады. Атмосфералық ауаның ластануы адам
организміне тікелей әсер етеді, ал атмосфераның ластануы – жанама түрде
климаттың өзгеруі арқылы, биосферадағы озон қабатының бұзылуымен, қышқылдық
жауынмен әсер етеді [9].
Атмосфералық ауа көптеген газ тәрізді заттардың қоспасы болып
табылады. Ауаның негізгі массасын құрайтын азот және оттегі болып табылады.
Бұлардан басқа онда көмір қышқыл газ, аргон, неон, гелий және т.б. газдар
бар (1-кесте) [4].
1-кесте.
Атмосфералық ауа құрамы
№ Газдар Мөлшері
1. Азот 78, 15
2. Оттегі 20,78
3. Көміртегі оксиді 0,03
4. Инертті газдар 1- ге жуық
Оттегі атмосфералық ауаның ең маңызды құрам бөлігі. Оның ауадағы
мөлшері тірі организмдердің тыныс алуы, жану, тотығу процесстерінің
нәтижесінде азаюы мүмкін. Оттекті пайдаланумен қатар оған кері құбылыс –
оттектің қалпына келуі де тоқтаусыз жүріп отырады. Ол негізінен өсімдіктер
фотосинтезі нәтижесінде іске асады. Сондықтан оттегінің ауадағы мөлшері
тұрақты деуге болады. Тірі организмдер үшін оттегінің ауадағы абсолюттік
мөлшеріне қарағанда, оның парциалдық қосымы маңыздырақ болып табылады.
Себебі оттегінің өкпе альвеоласындағы ауадан қанға өтіуі оның парциалдық
қысымының айырмашылығы әсерінен ғана іске асады. Оттегінің парациалдық
қысымы теңіз деңгейінен жоғарылаған сайын азая береді.
Оттегінің парациалдық қысымының төмендеуі адамдар мен жануарлардың
оттегіге ашығуын туғызыды. Мұндай жағдайда ұлпалардағы тотығу процесі
бұзылып, адамның жалпы көңіл-күйі нашарлап, тыныс алуы жиілейді [4].
Азот атмосфералық ауаның басты құрам бөлігі. Ол азортты заттардың
айналымына қатыса отырып, маңызды биологиялық роль атқарады. Сонымен қатар
азот оттегіні сұйылтқыш ретінде маңызды қызмет атқарады, себебі таза
оттекте тіршілік ету мүмкін емес [4].
Көмір қышқыл газы, немесе көміртектің тотығы атмосфералық ауада өте аз
мөлшерде кездеседі. Тірі организмдерді тіршілік әрекеттері , жану, шіру,
ашу процесстері нәтижесінде ауаға бөлінеді. Бұл газдың пайда болу көздері
әр түрлі болғанымен оның атмосферадағы мөлшері аса көбеймейді. Себебі ол
өсімдіктермен сіңіріліп, органикалық заттар түзілуіне қатысып отырады.
Өндіріс орындары көп орналасқан қалалардың арасында СО2 мөлшері қала
сыртына қарағанда көбірек болады. Бұл – көмір қышқыл газдың өнеркәсіп
мекемелерінің құбырларынан, автокөліктен, коммунальдық-тұрмыстық мекемелер
құбырла-рынан ауаға қосылуының салдары. Көмір қышқыл газ тыныс алу
орталығының физиологиялық қоздырғышы болып табылады, сондықтан оның ауадағы
мөлшері 4 % - тен асса, тыныс алу жиілей басталады. Табиғи жағдайда СО2
мөлшері көбейіп, қауіпті деңгейге жететін жағдайлары кездеседі (мысалы,
көптен қолданылмаған құдықтар, шахталар, еден асты қуысы, т. б. ). Ауа
құрамында болатын инертті газдар ешқандай реакцияға қатыспайды және олардың
атмосфера құрамында кездесетін мөлшері адамға зиянды әсерін тигізбейді
[4].
Атмосфералық ауаның тұрақсыз табиғи қоспалары қатарында аммиакты
атауға болады. Ол ауаға органикалық азотты заттардың ыдырауы нәтижесінде
қосылады. Осындай қоспалар қатарына белоктық заттар шірігенде пайда болатын
күкіртті сутекті, және су буы мен шаң-тозаңды жатқызуға болады. Соңғы
уақытта ауадағы озон (О3 ) мөлшері адамзатты алаңдатып отыр.Озон ауаның жер
бетіне жақын қабаттарына стратосферадан жетеді. Стратосферада ол электр
разрядтары және ультракүлгін радиация әсерімен оттегімен пайда болады және
ауаның табиғи құрам бөлігі болып табылады. Сонымен қатар, озонның әр түрлі
заттармен қосылып, фотооксиданттар түзетіндігі анықталды. Озонның ауадағы
мөлшерінің өзгерісі бойынша және оның оксиданттармен арақатынасы бойынша
қала атмосферасының ластану дәрежесін анықтауға болады [6].
Су булары ауада әр түрлі мөлшерде болуы мүмкін. Ылғалдылықтың мөлшері
жергілікті жағдайға және ауа температурасына байланысты болады. Ауадағы су
булары немесе ылғалдылық жоғарылағанда адам денесінен судың (тердің)
булануы баяулап, артық жылу энергиясының берілуі қиындайды, сондықтан адам
организмінің көптеген қызметтері бұзылады. Ауа су буына қаныққан жағдайда
су буы конденсацияланалы. Конденсат шаң-тозаң бөлшектеріне, басқа да
ауадағы қатты аэрозольдарға шық боп түсіп, тұман түсуіне себеп болады.
Гигиеналық тұрғыдан адам организмі үшін ең қолайлы ылғалдылық – 30-60 %
[6].
Атмосфераға қоспалар газ, бу, сұйық және қатты бөлшектер түрінде
енеді. Газ бен бу ауамен қосылып қоспаны, ал сұйық және қатты бөлшектер –
аэрозольды (дисперстік жүйені) түзеді. Аэрозольдар: шаңға (1 мкм-ден артық
бөлшектік өлшемдер), түтінге (1 мкм-ден кем қатты бөлшектік өлшемдер),
тұманға (10мкм кем сұйықты бөлшектік өлшемдер) бөлінеді. Шаң-тозаң ірі
дисперстті (50 мкм-ден көбірек), орта дисперсті ( 50-10 мкм), ұсақ
дисперстті (10 мкм-ден азырақ) болып келеді [5].
Ауа құрамындағы шаң-тозаң, негізінен жер қабығын құрайтын
минералдардың өте ұсақ бөлшектерінен тұрады. Шаң-тозаңның негізгі бөлігі
атмосфераға вулкандық жарылыстар нәтижесінде қосылады. Атмосфералық ауада
үнемі космостық шаң-тозаңда болады. Бірақ ол өте аз мөлшерде болғандықтан
аса маңызға ие емес. Атмосфераның ластануында жердің өзінен шығатын шаң-
тозаңның ролі зор. Оның мөлшері жыл маусымына, жасыл өсімдік жабынына,қар
жабынына, және т. б. байланысты болып келеді. Қараусыз, әсіресе органикалық
ластықтармен ластанған жерлерден органикалық шаң-тозаң көп көтеріледі.
Ауаның шаң-тозаңмен ластануында өнеркәсіп мекемелерінің ролі орасан.
Негізінен шаң түрлі материалдарды майдалаған кезде, уатқан кезде,
механикалық өңдеген кезде, төгілмелі материалдарды тасымалдаған кезде,
түсіргенде және оларды араластырған кезде түзеледі. Түзілу тәсілі бойынша
шаңды қатты материалдарды механикалық әдіспен уату (майдалау, ұнтақтау)
нәтижесінде түзілетін дезинтеграция аэрозольдерінде және қатты заттарды
элtктрмен дәнекерлеу, газбен кесу, металды балқыту және т.б. нәтижесінде
түзілетін конденсация аэрозольіне түрленеді [8].
Шаңның адам организміне әсер ету дәрежесі бірнеше факторларға
байланысты: шаңның физико-химиялық қасиеттеріне, улылығына,
дисперстілігіне, конденсациясына, формасына т.б.
Шаңның физико-химиялық қасиеті оның түзілу (пайда болуымен, химиялық
құрамымен және пайда болу әдісімен ұнтақталуымен, конденсациялануымен,
жануымен) сипатталады.
Пайда болу және химиялық құрамы бойынша шаң органикалық және минералды
болып бөлінеді.
Органикалық шаңға жататындар өсімдік және жан-жануарлар текті шаңдар.
Олар ағаш, көмір, ұн, сүйек және т.б. шаңдар. Ал минералды шаңға металдар
мен минералдар шаңдары жатады (цемент, керамика, кварц, алюминий
т.б.шаңдар).
Шаң қаттылығы, ерігіштігі, абсобциялық қасиеттері, электрмен
қуатталуы, тұтанғыштығы және жарылғыштығы бойынша түрленеді.
Химиялық құрамының, улылығының, ерігіштігінің, абсорбциялық
қасиеттерінің, дисперстілігінің және формасының, электрмен қуатталуының
гигиеналық мәні бар [8].
Шаңдардың дисперстігі олардың ауа қабатындағы тұрақтылығын, адам
организміне ену мүмкіндігін және тереңдігін анықтау. Дисперстік бойынша
(түйіршіктер өлшемі бойынша) шаңдарды үш топқа бөледі: түйіршіктері 10мкм
болатын көрінетін шаңдар; микроскоптық шаңдар (бұлт) 0,25-тен 10мкм-ге
дейін және ультрамикроскоптық (түтін) түйіршіктер өлшемі 0,25мкм-ден кем
болатын шаңдар. 10мкм-ден үлкен болатын шаңдар түйіршіктері ауада тез
басылады, тыныс алғанда олар жоғарғы тыныс алу жолдарында тұрып қалады.
Микроскоптық түйіршіктер ауада тұрақты, тыныс алғанда өкпеге еніп тұрып
қалады. Ультромикроскоптық шаңдар түйіршігі ауада көп уақыт қалқып жүреді,
өкпеге түскенде шығарылатын ауамен шығып кетеді [11].
Шаң түйіршіктерінің формасы түрлі болады: сфералық, жалпақ бұрыс.
Түйіршіктер формасы аэрозоль беріктігіне және организмге әрекет етуіне
байланысты. Сфералы түйіршіктер тез отырады, өкпе жолына оңай енеді де
сорылады. Кетіктері, бұдырлары бар бұрыс формалы түйіршіктер көзге, жоғарғы
тыныс алу жолдарына және теріге әсер етеді.
Шаң түйіршіктерінің электроқуатталуы аэрозоль беріктігіне және оның
биологиялық белсенділігіне ықпал етеді. Шаң түйіршіктері шашырауы кезінде,
олардың 90-98% электр қуатына ие болады. Электр қуатын алып жүретін
түйіршіктер тыныс алу жолдарына 3-8 есе көп тұрып қалады.
Гигиеналық маңызынан басқа өндірістік шаңның басқа теріс жақтары бар:
жабдықтар тез тозады, өндірістік ортаның жалпы санитарлық күйі нашарлайды,
жарық приборлары мен терезелерді ластап жарықты кемітеді. Шаңның кейбір
түрлері (көмір, қант) өрт пен жарылыстың болуына себеп болады [11].
1.1.3 Өндіріс қалдықтарының тірі ағзаларға әсері
Өндірістің алғашқы дамуынан бастап, өнеркәсіптің нәтижесіне көңіл
бөлген. Бірақ адам баласы өндірістің қоршаған ортаға, алдымен адам
денсаулығына әсерін есепке алмаған [2].
Адамдардың шаруашылық қызметі қазіргі кезде биосфераны ластаушылардың
негізгі көзі болып отыр. Табиғи ортаға күн сайын , сағат сайын өнеркәсіптің
газ тәріздес, сұйық және қатты қалдықтары түсіп отырады. Осы қалдықтардағы
әртүрлі химиялық заттар ауаға, суға және топыраққа түсіп, бір трофикалық
тізбектен екіншісіне өте отырып, соңынан адам организміне келіп түседі [2].
Табиғи ортаны ластаушы заттар әртүрлі болып келеді. Ол заттар өзінің
табиғатына, шоғырлануына және адам организміне әсер ету уақытына қарай
әртүрлі жағымсыз нәтижелер туғызады. Осындай заттардың қысқа мерзімде болса
да адамға әсері – адамның басын айналдырады, құсқысын келтіреді, тамағын
жыбырлатып, жөтелтеді. Егер де адам организміне осындай улы заттар көп
мөлшерде әсер етсе, қатты уланып есінен танады, тіптен өліп кетуі де
мүмкін. Ондай улы заттарға ірі өнеркәсіптік қалалардың үстіне желсіз
күндері жиналған қара түтіндер немесе өнеркәсіптік кәсіпорындардың
қалдықтары мысал бола алады.
Қоршаған ортада ионды ауыр металдың баюы өте қолайсыз жағдайға алып
келуі мүмкін. Мысалы, кобальт пен никель иондары топырақ организмдерінің
тіршілік етуін төмендетуіне, ал қорғасын мен кадмий иондары өсімдіктердің
химиялық құрамын өзгеруіне және егістік алқаптар өнімінің нашарлауына алып
келеді [3].
Өндірістік қалдықтар токсикалық, құрамы және фазасы бойынша әртүрлі
(қатты, сұйық, газтәрізді) болады. Мысалы, өндірістік сарқынды сулардың
құрамында мұнай өнімдері, қышқылдары; сілтілер; көптеген металдардың
тұздары: ауыр (темір, мыс, цинк, никель, кадмий, қорғасын), сілтілі (калий,
натрий), хром қосындылары; органикалық қосындылары кездеседі.
Қорғасынның әсері жүйке және қантамыр жүйесінде байқалады. Көбінесе,
қорғасынмен әлсіз балалар уланады. Қорғасын адам организмінде 120 мг-ға
дейін жетіп, барлық ұлпаларда, мүшелерде және сүйектерде байқалады. Сүйекте
жиналған қорғасын мөлшерінің жартысын азайту үшін он жыл қажет. Тұрмыстық
шаруашылықта пайдаланудың салдарынан кең ауқымды масштабта жиналған.
Қорғасын шығарындыларының 90 % қорғасын қоспасы қосылған бензинді жағу
кезінде пайда болады. Атмосферада, гидросферада, педосферада көп мөлшерде
қорғасынның болуы, бұл металдың өсімдіктер, жануарлар және адам
организмінде жиналуына алып келеді [10].
Қалалық шаңның құрамында 1% қорғасын кездеседі, ал жаңбыр мен қардың
құрамында 1,6 мгл-ден (өндіріс жоқ аудандарда) 250-350 мкгл-ге (ірі
қалаларда) дейін болады. Гидросферада бұл металдың негізгі көзі -
өндірістік сарқынды сулар болып табылады. Қорғасынның концентрациясы
балдырларда – 700, фитопланктондарда – 4000, зоопланктондарда – 3000,
моллюскаларда – 4000 есе жиналуы өсуде.
Қорғасын қосындылары адам ағзасына тері мен сілекей арқылы және тыныс
жолдары мен тамақ өнімдері арқылы енеді. Улы қорғасынның салдарынан мидың
қабынуы (энцефалопатия) дамиды және қанның тыныс жолдарының бұзылуынан
эритроциттері жойылады. Қанның құрамындағы қорғасын қалыпты жағдайға үш
жылдың ішінде де қалпына келмейді [10].
Сынап ағзаға тыныс жолдары, ас және тері арқылы түседі. Сынаптың
органикалық қосылыстары: метилсынап, этилсынап ерекше улы болып келеді.
Адам ағзасында сынап ақуыздарға қосылып қан айналымға түсіп, бүйрек, бауыр,
ми жасушаларында жиналады. Ағзадағы сынаптың мөлшерін екі есе азайту үшін
шамамен 70 күндей қажет. Сынаппен уланғандағы сипаттамалық белгісі: тіс
еттерінің жиегінде қара-көк түстер пайда болады. Минимата шығанағындағы
(Жопония) балықтардың сынаппен уланған мөлшері ашық мұхитқа қарағанда 30000
есе өскенін көрсеткен [10].
1956 жылы алғаш сынаппен көп мөлшерде (Минимата ауруы) уланғаны (130
ауырғандар) тіркелген, екіншісі, (Агоно өзенінде, Жапонияда) 1964-1965
жылдары 180 адам ауырып, оның ішінен 52 адам қайтыс болған. Шығанақтағы
улану сарқынды сулармен, өндірістік қалдықтармен ластанудың әсерінен
осындай нәтижеге алып келді. Аурудың алғашқы белгісі орталық жүйке
жүйесінің бұзылуымен сипатталды. Соның нәтижесінде жүріс-тұрысы бұзылып,
сөйлеу, естуі мен көру қабілеті нашарлайды.
Сынаптың тәуліктік шектеулі рауалды дозасы (ер адамдар үшін) – 0,05
мг, соның ішінен метилсынап 0,03 мг-нан аспауы қажет [10].
Кадмий қоршаған ортаға ауа және су арқылы өндірістік өндірістік
шикізатты өңдеу мен алу, кейбір отын түрлерін жаққанда, қала қалдықтарын
өртегенде түседі.
Құрамында мөлшері жоғары метал мен шаң-тозаңның әсерінен кадмий тірі
ағзаға жиналу қасиетіне ие. Оның аз мөлшердегі концентрациясы сүйек
ұлпалары және жүйке жүйе ауруларына шалдықтырады. 1956 жылы Жапонияда ауыр
сүйек ауруы (итай-итай) алғаш рет тіркелген. Оның себебі, Мицуи
жапондық концерннің сарқынды сулары күріш егістік алабына құйылған. Уланған
күрішті пайдаланғанда, оларда апатия, әр түрлі адам денесінде аурулар,
бүйректің зақымдануы жне сүйектердің жұмсаруына әкелді [10].
Хромның улылығы және оның концерогендік әсері металдың валеттілігіне
байланысты, әсіресе алты валентті хром қауіптірек болып табылады. Ол
жоғарғы тыныс жолдарының сілекей қабатын бөрітуін тудырады. Басқа
өндірістік орындарға қарағанда хроммен байланысты кәсіпорындарда жұмысшылар
арасында рак ауруы 30 есе көп болады. Хромның әсері бүйректің, бауырдың,
жүректің, аллергияның, рактың асқынуына алып келеді [10].
Фтор галогендер қатарына жататын, периодтық жүйенің жетінші тобында
орналасқан химиялық элемент, ашық-сары түсті, өткір иісті газ. Фтордың
басқа заттармен әрекеттескенде тез жанады немесе жарылады. Ол ең активті
реакцияға тез түсетін элемент. Фтор көптеген материалдарды атына байланысты
(грек phthoros – бұзылу) бұзады. Фтор тірек ағзалардың ұлпаларының (сүйек,
тіс эмалінің) құрамына кіреді. Медициналық зертеулердің дәлелденгендей адам
мен жануарлардың тісінде 0,02% фтор болады, ол адам ағзасына ауыз сумен
келеді. Бір тонна суда 0,2 мг фтор болады. Фтордың жетіспеуі салдарынан тіс
бұзылады, ал шамадан тыс көп болса флюороз-эмальдағы-ауруы пайда болады.
Тараз қаласында осы ауру жылдан-жылғакең етек алуда [19].
Фторлы қосылыстардың әсерінен терінің, сілемейлі қабаттардың
тітіркенуі байқалады. Ұзақ уақыт әсер етуінен мұрыннан қан кетеді, жөтел,
жүрек айну пайда болады, сонымен қатар өкпедегі газ алмасу бұзылады. Фтор
ағзада жеткіліксіз мөлшерде болатын болса, қаңқада кальцийдің түзілуі және
афа маңызды роль атқаратын коллаген мен мукополисахаридтердің биосинтезі
нашарлайды. Табиғи ортаның фтор қосылыстарымен ластануы ауыл шаруашылық
жануарларының жайылымдарының фтормен ластануының және флюорозбен ауруының
бірден-бір себебі болып отыр. Флюороз ауруымен ауыратын аумағы барған сайын
Тараз қаласынан шығысқа және оңтүстік-шығысқа қарай кеңеюде. Осыған
байланысты қазіргі уақытта профилактикалық және емдеу жұмыстары қарқынды
жүргізілуде. Бұл аурудың өршуінің басты себебі, зерттеу жұмыстары
көрсеткендей, ауа бассейініндегі фторлы қосылыстардың көптеп кездесуі болып
отыр. Төменде көрсетілген кестеден фтордың тек газ күйінде атмосфераға
қандай мөлшерде бөлініп жтқанын көруге болады. Ол өз кезегінде топыраққа,
су бассейндеріне қонып, басқа заттармен реакцияға түседі. Жоғарыда атап
көрсеткендей фтор периодтық жүйедегі ең активті элемент болып табылады.
Топыраққа қонған немесе құрғақ күйінде түскен фторлы қосылыстар
топырақтың физико-химиялық және агрохимиялық құрамын өзгертіп, өсімдіктерге
кері әсерін тигізеді. Өсімдіктерге натрий фтор арқылы әсер етіп, өсімдіктің
ферментті жүйесін бұзады. Осыған байланысты топырақ құрамындағы фтордың
өсімдіктерге әсер етуінің 3 деңгейін көрсетуге болады:
- жіберілген – 500 мгкг – бұл кезде өсімдіктерде ешқандай немесе
сәл ғана өзгеріс байқалады;
- дағдарысты – 500-1000 мгкг - өсімдіктердің 60% өзгеріс байқалады;
- жіберілмейтін – 1000 мгкг артық - өсімдіктердің ешқайсында өсу
деңгейі байқалмайды [19].
Шаң-тозаңның химиялық құрамы адам организміне әсер етуінің көп
жақтылығын анықтайды. Шаңның әсер етуі жоғарғы тыныс алу органдарының
ауруымен, көздің кәілегейлі ауруымен (конъюктивит), терінің ауруымен
(фрункулез, дерматит, қышыма, бөрткен) білінеді.
Шаң жұту өкпе ауруына, туберкулезге, пневмонияға әкеліп соқтырады.
Шаңның спецификалық әсері ең алдымен оның тыныс алу кезінде білінеді, ал
адам организміне асқазан жолымен енетін шаң ондай әсер етпейді. Шаң жұту
жалпы реакцияның қозуына (аллергия, интоксикация) немесе тыныс алу
организмнің зақымдануына әкеледі (бронхит, пневмониоз). Пневмониоз - өкпе
ауруы, ол өкпеге улы емес шаңдардың (көмір, силикат, алюминий,кварц
т.б.)әсер етуінен болады. Шаң түріне қарай түрлі пневмониоз дамиды: силикоз
– кремнийдің екі оксиді бар шаңның әсер етуінен, антракоз – көмір шаңының
әсер етуінен, алюминоз – алюминий шаңының әсерінен, силикатоз – силикат
шаңының әсер етуінен, асбестоз – асбест шаңының әсер етуінен.
Пневмониозды қоздыратын шаңдар дерлік ерімейді, онымен демалғанда ол
өкпеде тұрып қалады да, фиброзды өхзгерістер туғызады, яғни өкпенің
байланыс тканьдерін өсіріп жібереді.
Ерігіш шаңдар тыныс алу жолдарында тұрып қалады да, сорылып қанға
түседі, ал оның организмге кейінгі әсер етуі оның улылығына байланысты.
Улылық – бұл заттардың организмге еніп, оған улы және наркотикалық әсер ету
қабілеттілігі.
1.2 Жамбыл облысының ірі өндіріс орындары және олардың қоршаған ортаға
әсері
1.2.1 Жамбыл облысына және өндіріс орындарына сипаттама
Жамбыл облысы – Қазақстан Республикасының оңтүстігіндегі әкімшілік-
аумақтық бөлік. Шу-Іле таулары мен Балқаштың батыс жағалауы, Қаратау
жотасы, Қырғыз Алатауы мен Бетпақдала аралығында орналасқан. Облыс –
оңтүстігінде Қырғыз Республикасымен, батысында Оңтүстік Қазақстан,
шығысында – Алматы облысымен, солтүстігінде Қарағанды облысымен шектеседі.
Жер көлемі 144,3 мың км2. Орталығы - Тараз қаласы. Облыста барлығы 10
аудан, 4 қала, 133 кенттік және ауылдық округтер бар. Облыста Қазақстан
халқының 6,6%-ы, яғни 979,5 мың адам (2003) тұрады [18].
Жамбыл облысы республикадағы өнеркәсібі жан-жақты дамыған ірі аймақтың
бірі болып табылады. Халық шаруашылығының барлық дерлік салаларының
өркендеуіне облыстың табиғи-географиялық жағынан қолайлы орналасуы
мүмкіндік береді. Қаратауда теңдесі жоқ бай (жалпы қоры 1,6 млрд. тонна)
фосфорит кені жинақталған. Мұндағы байлық облыс өнеркәсібінде жетекші орын
алады. Сонымен қатар облыста қоңыр көмір, алтын, мыс, т.б. түсті металдар,
табиғи газ, құрылыс материалдары өндіріледі. Жер асты суы қоры бойынша
облыс республикада 3-орын алады.
Облыс минералдық-шикізат ресурстарына бай, фосфорит және қорытылмалы
шпат шикізатының тендесі жоқ базасы болып табылады. Облыс аумағында
Республика фосфоритінің баланстағы запасының 71,9 пайызы, 68 пайызы
қорытылмаған шпат, 8,8 пайызы алтын, 3 пайызы мыс, 0,7 пайызы уран
шоғырланған. Облыс басқа да пайдалы қазба байлықтарына, соның ішінде түсті
металдарға, баритқа, көмірге және әртүрлі құрлыс материалдарына бай. Құрлыс
қабырғаларын әсемдейтін тас кен орындарының құндылығы өте зор. Өндіріс
қорлары Республикамызда шығатын газдың 10 пайызын құрайтын газ кен орын бр.
Пайдалы қазбалар ішінде даму ауқымы және зерттелген қорлар бойынша
фосфориттер мол, олардың ресурстары Қаратау фосфорит алабында шоғырланған.
Шу-Іле аймақтарында қорғаныс-цинк минералының келешекті кендері анықталып
отыр. Сарысу ауданындағы тұз кен орны өнеркәсіптік қызығушылық тудыруда.
Тұздың тағамдық және техникалық қорлары 5 млн. тоннаны құрайды [20].
Жамбыл облысы шегінде емдік қасиеті мол екі минералды су кеніші
зерттелген: Меркі және Ұзынбұлақ-Арасан; химиялық құрамы бойынша
минералдыға жақын тағы оннан аса жерасты су көздері анықталып отыр.
Жетекші кәсіпорындар салалары қатарына таукенөндіру (Қаратау тау
кенін қайта өңдеу комбинаты Шатыркөл, Мыңарал кен орындары, Мойынқұм
тау кенін байыту комбинаты және бірқатар кәсіпорындар), тау кенін қайта
өңдеу (Ақбақай тау кенін байыту комбинаты, ашық акционерлік қоғамы Шығыс
кен басқармасы акционерлік қоғамы), химиялық (Казфосфат-НДФЗ
жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің Жамбыл филиалы және Казфосфат
жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің Тараз филиалы, Минералды
тыңайтқыштар, Химпром-2030 жауапкершілігі шектеулі серіктестігі) және
энергетика кәсіпорындары (Жамбыл ГРЭС ашық акционерлік қоғамы, Жамбыл
Энергокомбинаты ашық акционерлік қоғамы. Қазіргі кезеңде Амангелді газ
орны игеріліп жұмыс жасап жатыр. Жеңіл тамақ және сүт өнеркәсіп орындары
(БМ жауапкершілігі шектеулі серіктестігі, Тараз жауапкершілігі шектеулі
серіктестігі, Фудмастер Қордай жауапкершілігі шектеулі серіктестігі,
Бурный ірімшік зауыты және тағы басқалар бар [18].
Облыс өнеркәсібінің негізгі саласы химия өнеркәсібі. Химия
кәсіпорындарының қуаты жыл сайын 80 мың тоннаға дейін сары фосфор, 150 мың
тонна минералдық тыңайтқыштар, 120 мың тоннадай натрий триполифосфатын,
ортофосфорлық қышқылдар өндіруді қамтамасыз ете алады. Облыста қант
шығараын республика бойынша аса ірі Қант АҚ-ы, 5 ірі ұн тарту
кәсіпорындары жұмыс істейді. Тараз АҚ-ы, БМ ЖШС-і сияқты спирт
шығаратын 2 ірі кәсіпорындардың өнімдері республикадан тыс жерлерге де
кеңінен мәлім. Сонымен бірге, БМ ЖШС-нің шығаратын табиғи шырындары,
жемістен жасалатын басқа да өнімдері Германия, Тәжікстан, Қырғыстан, Ресей
сияқты елдерге сатылады, Ақбақай кен байыту комбинаты акционерлік қоғамы
жыл сайын құрамында алтын бар 25 тоннаға жуық концентрат. 100 кг-нан астам
таза алтын, 300 кг-ға жуық күміс өндіреді. Облыста фосфорит (Қаратау,
жаңатас), барит (Мойынқұм ауданы), мыc (Шу ауданы) кендері шоғырланған.
Имсталькон ААҚ, Қосалқы бөлшектер ААҚ, Коммунмаш ААҚ, № 2 рельс құю
поезы сияқты металл өңдеу кәсіпорындары металл құралымдарын, тракторлар
мен ауыл шаруашылық машиналарына қажет бөлшектер, кір жуу жабдықтарын,
көліктерді айдап кетуге қарсы қолданылатын құралдар шығарудың көлемін жыл
өткен сайын арттыратүсуде. Южный-3 ААҚ-ның Жамбыл филиалында жыл сайын
800 мыңнан астам шыны шөлмек шығару қамтамасыз етілген. Еңбек-гранит
кәсіпорыныда гранит пен мәрмардан жасалатын қаптама материалдарының 10-нан
астам түрлері шығарылады. 2002 жылдың 1-ші жартысында ғана 4685 мың шаршы
метр гранит тақталар мен 302,3 текшеметр қаптама материалдары дайындалды.
Облыста бұрынғы жүнді алғаш өңдеуден өткізетін фабриканың орнына Жүнді
алғашқы өңдеу фабрикасы өндірістік кооперативі мен Қазахстан вул
процессор компаниясының филиалы сияқты екі кәсіпорын жұмыс істеуде.
Өкінішке орай, құрамында хром терілері, жұмсақ былғары тауарлары, қатты
терілер зауыттары бар, жылына 4 млн. жұп аяқ киім шығаратын қуаты бар
Жамбыл былғары-аяқ киім ААҚ-ы соңғы бірнеше жыл бойы жұмыс істемей тұр.
Айналымдық қаржылары, несиелік қорлары мен инвестицияның жоқтығынан тоқтап
тұрған басқа да жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарының жұмысын жандандыру өз
кезегін күтуде. Қазақстанның энергетикалық тәуелсіздігін нығайтуда да
айтарлықтай табыстарға қол жетті. Бұл жөнінен Талас ауданындағы Амангелді
газ кен орнын іске қосу үлкен жеңіс болды. ҚазТрансГаз компаниясы
дайындаған техникалық-экономикалық жоба бойынша 132 миллион доллар қаржы
жұмсау нәтижесінде екі жылдан сәл-ақ астам уақытта бес ұңғыма қазылып, 193
километр газ құбыры тартылды. Амангелді газ кен орны толық іске қосылғаннан
кейін қуаттылығы 1230 мВтсағ Жамбыл мемлекеттік аймақтық электр стансасы
бір ғана облысты емес, Қазақстанның бүкіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz