Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытудың психологиялық ерекшеліктері
КІРІСПЕ
Қазіргі заман талабы әрбiр адамның сапалы және терең бiлiмнiң,
iскерлiктiң, белсендi шығармашылықпен жұмыс iстеуiн және кеңiнен ойлауға
қабiлеттi болуын талап етедi.
Елбасымыз Н.Назарбаевтың Бізге керегі шын дарындылар. Нарық қол-
аяғымызды қалай қыспасын, мемлекет өзінің талантты ұлдары мен қыздарын
тарланбоз жүйіріктерін қолдауға, қорғауға міндетті, деп ұрпақ болашағына
ерекше мән берген. (1)
Қазақстан Республикасы Орта білімді дамыту Тұжырымдамасының
жобасында: Шығармашылық – бұл адамның өмір шыңында өзін-өзі тануға
ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен
сапалы, дәлді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек.
Адам бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу,
адамның рухани күшін нығайтып, өзін-өзі тануға көмектеседі... деген.
Баланың шығармашылық қабілетін ашу, оны алға қарай дамыту үшін ең
бастысы жағдайлар жасау қажет.
Мектеп –еліміздің халыққа білім беру жүйесінің – күрделі тармағы.
Сондықтан қазіргі мектептердің мақсаты: жеке тұлғаны жан-жақты дамытудың
алғы шарты ретінде оқушыларды сараптап оқыту арқылы шығармашылық қабілетін
дамыту, міне, осыдан тақырыптың өзектілігі туындайды.
Диплом жұмысының негiзгi мақсаты – жүйелi түрде оқушылардың
интеллектiн, шығармашылық ойлауын дамыту, ғылыми көзқарасы мен
белсендiлiгiн қалыптастыру, әр адамның бойындағы туғаннан пайда болған
интуициясын әрi қарай дамытуға ықпал ету, оқушының табиғи қасиеттерiн,
бiлiм деңгейiн тереңдету үшiн оқытуды жоспарлы түрде ұйымдастыру, өз
бетiнше бiлiм алу дағдыларының дамуының негiзiн салу болып табылады.
Зерттеу жұмысына теориялық негіз болғаншығармаларға: кеңес
психологтары Л.Р.Выготский, В.В.Давыдов, Л.М.Занков, С.Л.Рубинштейн,
А.Н.Леонтьев, Б.М.Тепловтың және өз реапубликамыздың ғалымдары Ж.Аймауытов,
Ж.М.Әбділдин, Т. Тәжібаев Қ.Жарықбаев, М.Мұқанов, Т.С.Сабыров, В.К.
Шабельников, Н.Палагина, Қ.Р.Рахымбаев, М.О.Резванцева, .Қ.Бердібаева,
Б.Тұрғынбаева еңбектерін атап өтуге болады.
Психолог Ж. Аймауытовтың пікірі бойынша: Бала мейлі жақсы, мейлі
жаман іс болсын, әйтеуір бірдеме істеуі керек. Ештеңемен айналыспаған
адамның жан дүниесі жөнді жетілмейді деп ой айтса, белгілі психолог
А. Н. Леонтьевтің адам психологиясы тек іс - әрекет үстінде дамып отырады
дейтін тұжырым жасады.
Шығармашылық – негiзгi бiлiм болғандықтан, оқушының бiлiм
деңгейіне сүйене отырып, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға
байланысты жұмыстарды жоспарлы түрде ұйымдастыру қажет.
Қазіргі уақытта білім берудің негізгі талаптардың бірі – оқушыны
әлемнің бүтіндей бейнесін қабылдай алатын, шығармашылық таныммен тікелей
қатынас жасайтын жаңаша, тәуелсіз ойлай алатын шығармашыл адамға айналдыру.
Соңғы жылғы іс – тәжірибеде байқалған негізгі үрдіс – оқушы шығармашылығын
дамыту – тек тұлғаның өзін - өзі дамыту қажеттілігіне негізделген.
Шығармашылық қабілет әр оқушының табиғатында болуы мүмкін.
Сондықтан әр маман оқушының бойында жасырынып жатқан мүмкіндіктерін ашып
көрсету, оны әрі қарай жетілдіріп отыру керек. Міне, осы міндетті жан –
жақты ашып көрсету үшін ғылыми жұмысымыздың тақырыбын Оқушылардың
шығармашылық қабілеттерін дамыту деп алуға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: оқушы шығармашылығын дамытуда оқушыны жеке
тұлға ретінде қалыптастырып, ізденімпаздылыққа баулу.
Зерттеу нысанасы: оқушының шығармашылық қабілетін айқындап, тану.
Зерттеу пәні: шығармашыл қабілеттілік.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамытудың жолдары анықталса, оқушылардың шығармашылықтарын
дамытуға байланысты жұмыстар жүйелі жүргізілсе, онда,бала санасы мен ақыл
ойын қалыптастырудағы іс-тәжірибе оң нәтижесін берері сөзсіз.
Зерттеу міндеттері:
• Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытудың психологиялық
ерекшеліктерін айқындау;
• Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытудың тиімді жолдарын
анықтау;
• Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда зерттеу жұмыстарын
жүргізу және нәтижесін талдау.
Зерттеу көздері: Зерттеу мәселесі бойынша педагогтардың,
психологтардың, этнопедагогтардың, этнопсихологтардың еңбектері, Қазақстан
Республикасының ресми құжаттары, Білім және ғылым министрлігінің нормативті
құжаттары, т.б.
Зерттеудің әдістері: Тәжірибе бойынша педагогикалық,
психологиялық, ғылыми теориялық талдау жасау, озық іс-тәжірибелермен,
ғылыми журнал беттерінде жарық көрген материалдармен танысу эксперимент
жүргізу, нәтижелерін сапалық және сандық өңдеу.
Зерттеу базасы: Тәжірибелік эксперимент жұмысы Арқалық қаласындағы
№4 профильді орта мектептің 4-сынып оқушыларымен өткізілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялқ мәнділігі: Оқушылардың
шығармашылық қабілеттерін дамыту ғылыми- психологиялық тұрғдан негізделді,
әдіс-тәсілдері анықталды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: Оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамуын жүзеге асыру мақсатында оқушылармен жогспар бойынша
жұмыс жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытудың
ғылыми психологиялық негіздері
1.1 Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытудың
психологиялық ерекшеліктері
Оқушының шығармашылығының дамуы, қабілетінің ашылуы көбінесе
педагог, психологтардың кәсіби біліктілігне, және оның тұлғалық қасиетіне
байланысты екені айдан анық.
Қазақстан халқына арналған Жолдауында “Біздің болашақтағы жоғары
технологиялық және ғылыми қамтымды өндірістері үшін кадрлар қорын
жасақтауымыз қажет” деген сөздері бар. Демек, оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамыту, қазіргі техниканы тиімді пайдалану мәдениетіне тәрбиелеу
– мектептің басты бағыттарының бірі. Бұл салада атқарылатын жұмыстар
жетерлік.
Ежелгі ұлы ойшылдарымыз Жүсіп Баласағұн, Әл-Фараби, ұлы Абай өз
еңбектерінде адамның деке басының қабілеттерінің дамуын көрсеткен.
Қазақстан халқының ілгері дамуын қамтамасыз ететін – білім саласы.
Бүгінгі таңда білім саласының алдында дайын білімді, дағдыларды меңгеретін,
қайталайтын ғана емес шығармашылық бағытта жұмыс істейтін тың жаңалықтар
ашатын, біртума ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру
міндеті тұр. Бүл, әрине, оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытуда маңызды
мәселе екендігін дәлелдейді. Жалпы оқушылардың шығармашылық әрекеті ғылыми
– педагогикалық проблема ретінде едәуір зерттелген. Оқушылар бойында
шығармашылық әрекет тәжірибелерін қалыптастыру қажеттілігі туралы 80
жылдары – ақ И. Я. Лернер жазған болатын.
Белгілі ғалым Ж.Пиаже кіші жастағы баллардың оқуға деген
қабілеттерінің дамуына көп мүмкіндіктер бар. Олардың интеллектісі
қарапайым ой операциясы дәрежесінде кездесетінін зерттеу жұмысында
дәлелдеді. Көрнекі психологтар Л.Р.Выготский, В.В.Давыдов еңбектеріне
сүйене отырып, қазіргі кезде беріліп жүрген оқу тапсырмалары оқушылар үшін
жеткіліксіз олардың даму мүмкіндіктерінен төмен екендігі айтылып жүр.
Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту үшін алдымен қабілет
ұғымын терең түсінуді талап етеді.
Қабілет ұғымына берілген психологиялық анықтамалар өте көп.
А.Н. Леонтьев: Қабілеттер - әрекеттің талаптарын
қанағаттандыратын және үлкен жетістіктерге жеткізетін адамның қасиеттерінің
синтезін атайды деп тұжырым жасаса, А.В.Петровский: Қабілеттер – білім
алуға қажетті адамның психологиялық ерекшеліктері деген.
Белгілі академик Т.Тәжібаев: Қабілет - іс-әрекеттің белгілі бір
түрін ойдағыдай, нәтижелі орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті, -
деген пікір айтады.
Шығармашылық ұғымын жалпы жалпы интеллектуалдық қабілет деп те
қарастыруға болады. Ғалымдардың зерттеуіне сүйенсек, қабілеттілік
репрадуктивті және шығармашылық деп екіге бөлінеді.
Репродуктивті қабілеті дамыған адам білімді, әрі жаңа жағдайды іс-
әрекетті тез қабылдайды. Оны үлгі бойынша жүзеге асырады.
Шығармашылық қабілеті дамыған адап өзінің жеке іс-әрекетімен
жаңалық ойлап табады, жаңаны қалыптастырады. Шығармашылық өзінің
төркіні шығару, іздену, ойлап табу деген мағынаны білдіреді. Демек,
бұрын тәжірибеде болмаған жаңа нәрсені табу, жетістікке қол жеткізу деген
сөз.
Энциклопедиялық сөздікте шығармашылық ұғымына қайталанбайтын,
тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын әрекет деп
тұжырымдаған.
Көрнекі психолог Л.С.Выготский шығармашылық деп жаңалық ойлап
табатын іс-әрекетті атаған.
Ал, шығармашылық мәселесін терең зерттеген Я.А. Пономарев оны даму
ұғымымен қатар қояды. Өйткені әрбір жаңалық әсіресе, интеллектуалдық
тұрғыдағы, оқушыны жаңа психикалық сапаға көтереді. Бұдан біз шығармашылық
ұғымының негізгі белгісі жаңалық болғанымен, оны тұлғаның, оқушының
қоғамнгың дамуына әсер ететін ерекше күштің бар екенін байқаймыз.
Шығармашылықтың мәні, шығармашылық іс-әрекет туралы әр кезде әртүрлі
пікірлер болған. Мысалы: XX ғасырдың басында белгілі бір философиялық
сөздікте шығармашылық деп жаңа нәрсе ойлап табу, жаңалық ашу - дей келе,
шығармашылық әр адамға тән емес, ол құдайдың құдіретімен болады. Ал адам
шығармашылығы салыстырмалы түрдегі әрекет деген. Кейін шығармашылық
зерттеле келе, шығармашылыққа берілетін анықтама да өзгерді.
Соңғы кезде шығармашылық сезімін жаңалық сөзі мәндес, астарлас
ұғымына жақын болып айтылып жүр. Психологиялық анықтамаларда берілгендей,
бұрын болмаған жаңалық жаңа жол, жаңа шешім болып отыр.
Көбінесе үлкендерде “шығармашыл оқушы – бұл жақсы оқитын оқушы”
деген пікір қалыптасқан. Белгілі ағылшын психологі П.Торранстың зерттеулері
бұл пікірдің мұғалімдер арасында жиі кездесетінін анықтады. Оларға оқуда
қиыншылық туғызбайтын, тәртіпті, ұйымшыл, білімді, тұрақты, ұғымтал, өз
ойын нақты және түсінікті жеткізе алатын оқушылар көбірек ұнайды. Ал
қисынсыз сұрақ қоятын, өз жұмысымен ғана айналысатын, тәуелсіз, көбіне
түсініспеушілік туғызатын, қияли, әр нәрсеге көзқарасы бөлек оқушылар
ұнамайды. П.Торранстың зерттеулері нақ осы қасиеттер оқушының шығармашылық
қабілетін көрсететін және оның нашар оқитын оқушылардың арасында да аз емес
екендігін айқындаған. Сондықтан әр психолог, педагог осы зерттеулердің
нәтижесін есте ұстағаны жөн.
Шығармашылық сапа – бұл адамның бүкіл әлемді тануға ұмтылысы, оны
тек бейнелеп, қана қоймай, әрі қарай жетілдіріп, дамытуға тырысуы. Жалпы
қандай да болмасын адам кішкентай кезінен өмірдің заңдылықтарына үлес
қоссам, өзгертсем десе, барлық өмірін соған сарп етері сөзсіз. Себебі, адам
белсенділігі, еркендігі, қажеттілігі, қызығушылығы арқылышығармашылыққа
енген де ғана өмір сүру мәнін аша алады.
Қабілеттердің табысты іс-әрекетпен байланыстылығын баса айтумен,
тиімді нәтижеге негіз боларлық дара өзгермелі адам қасиеттерінің шеңберін
тарылта қарастыру керек. Қабілетсіздерге қарағанда қабілетті адам іс-
әрекетті тезірек меңгереді, жетістіктерге тез қол жеткізеді.
Қабілет өз ішінен әртүрлі психофизикалық қызметтер мен психикалық
процестерді ғана емес, сонымен бірге жеке тұлғаның барша даму деңгейін
қамтыған күрделі бірігім. Адамның сыртқы білім, ептілік, дағды әрекетінде
көрінгенімен, қабілет табиғаты іс-әрекеттен бөлек. Мысалы, адам техникалық
және білім жағынан күшті бола тұрып, қызметке келгенде әлсіздік танытады,
немесе оқып үйренбей-ақ, күрделі қызметтерді атқарып, тиімді нәтиже беруге
шебер.
Нақты көрінетін білім ептілік және дағдылар қатарына қабілет
адамның жүзеге асуы мүмкін қасиеттерінің бірі ретінде көрініс табады, яғни
қабілет жерге тастаған дәнмен бірдей, қолайлы жағдай болса өсіп жетіледі,
қолайсыз жағдайда көрінбей-ақ жоғалады. Осыдан қабілет білім, ептілік және
дағдыларды игерудің мүмкіндік көзі, ал, оның іске асуы, аспауы көп
жағдайларға тәуелді. Мысалы оқушыда керемет интеллектуалдық қабілет болуы
ықтимал. Бірақ, педагог, психолог, ата-ана одан әрі дамытпаса, қабілет
дамымай жатып өшеді. Қоғам дамуында қаншама қабілеттілер құмға шанышқан
инедей жоқ болып кеткен жағдайлар да көп. Мектепте үштік бағаға әзер
оқып жүрген Альберт Эйнштейн әлемге әйгілі ғалым-физик болғаны кім кімді де
ойландырмай қоймайды.
Білім, ептілік және дағдылардың игерілуімен олардың қабілетпен тікелей
байланысы көріне бастайды, яғни іс-әрекетті игеру барысында қатыса отырып,
қабілет одан әрі дамиды, іс-әрекетке жаңа мазмұн мен сипат береді. Мысалы,
көркем шығармаларды оқымаған адамның ешқашан да әдебиетке қабілеттілігі
ешқашан да болмайды. Олардың тек ғана жай оқып, мазмұнын қысқаша айта салуы
мүмкін.
Қабілет - бір адамды екіншісінен ажырататын дара психологиялық
ерекшелік. Баршаға бірдей тән қасиеттері бар қабілет бола алмайды.
Қабілет - барша тұлғаға тән болған ортақ сапа емес, кей адамға
ғана дарыған қандай да бір бірнеше іс-әрекетті табысты орындауға жарайтын
өзара ептілік.
Қабілет туа біткен қасиет емес, өмір сүру барысында іс-әрекет арқылы
дамып отырады.
Қабілет пен іс-әрекет арасындағы қатынасты сөз ете отырып, егер
адам іс-әрекетке байланысты талаптарды орындай алмаса, оның қабілетінің
жеткіліксіздігі көрінеді. Мұндай тұлға қажетті білім қорын жинақтап,
ептіліктер мен дағдыларды қалыптастыру үшін талай күш салып, ұзақ уақыт
жаттығуы тиіс. Ал, педагог, психологтар оны оқытып үйрету үшін көп күш
салулары керек.
Көрінген іс-әрекет жеке адам қабілетін дамыта алмайды. Адам
тіршілігінің жалпы құрылымына назар аудара отырып, қабілет дамуына
ықпалсыз, керісінше көрінген қабілет нышандарын тежеп, олардың жойылуына
себепші іс-әрекеттер барын байқау қиын емес. Мысалы, әдебиет мұғалімі
немесе суырып салма ақын қарапайым дене жұмыстарымен шұғылдануға тура
келсе, кейінгі іс табиғи қаланған қабілеттердің дамуына кері әсерін тигізуі
мүмкін.
Жеке тұлғаға байланысты дамытушы іс-әрекет жайында әңгіме
қозғалғанда алдымен маңызды болуынан төңірегене адамның барша
мүмкіндіктерін жинақтай алатын іс-әрекет ескерілуі қажет. Сондықтан, нақты
әрекеттің дамытушылық қасиетін тану үшін оны жеке адаммен байланыстыра
сипаттау керек. Бұл жағынын бүкіл адам өмірімен қабысқан кәсіби қызметтің
өзі де, иесі үшін аса мәнді де, маңызды болуы мүмкін. Өндірістік
тапсырмалар қызметтік міндеттер адамның шығармашылық мүмкіндіктері мен
тұрмыстық бай тәжірибесін толық және жан-жақты ашып бере алады.
П.Коупленд өз зерттеулерінде іс-әрекет адам қабілетін ұдайы дамыта
бермейді. Оның себебі, қабілет пен іс-әрекет арасында белгілі сәйкестіктің
болмауы. Бұл сәйкессіздіктің мәні: қабілет өзінде қалған іс-әрекет
мүмкіндіктерін қамтуынан қай бір жағынан нақты орындалып жатқан іске
қарағанда ауқымы да кең мағыналы. Екінші жағынан нақты іс-әрекет өзіне
қатысты қабілеттен кеңірек болып, басқа да қабілеттерді қажетсінуі мүмкін.
Қалыпты адам өзінің дене және ақыл қабілеттерінің он пайызын ғана
пайдаланады. Қолданған және онда пайдаланбай қалған мүмкіндіктер
айырмашылығы – адамның кім болып танылғаны мен әлі де кім болатындығының
көрсеткіші екенін дәлелдеген.
Осы негізде қабілет нақты және мүмкін болып екіге бөлінеді.
Мүмкін болатын қабілеттер нақты іс-әрекеттің қандай да бір түрінде
көріне бермейді. Алайда белгілі әлеуметтік жағдайлардың өзгеруімен қызмет
желісіне қосылуы мүмкін. Нақты қабілеттер қатарына жалпы қызмет бабында
іске асатыны ғана емес, сонымен бірге, дәл бір уақытта және нақты шақтағы
уақытқа қажет болатындары да кіреді. Мүмкін болған және нақты қабілеттерді
тұлға қабілетінің дамуына ықпал етуші әлеуметтік жағдайлардың жанама
көрсеткіші ретінде тануға болады. Себебі, қоғамның әр тарихи даму кезеңінде
қалыптасқан әлеуметтік жағдайлардан мүмкін болатын қабілеттер өрістей
түседі, не кедергілерден жоғалып кетеді. Нақты іс жүзінде көрініп не
пайдалану сәті болмай қалады.
Қабілеттер проблемасы – оқушылардың жекелік айырмашылықтар
проблемасы. Егер барлық адамдардың әрекеттің түрлерімен айналысуға арналған
мүмкіндіктері бірдей болса, онда қабілеттер туралы сөз қозғалмас еді.
Мүлдем еш нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Әр адам бойында бір нәрсеге
деген қабілет болатынын кеңестік психология ғылымының негізгі ережелерінің
бірі. Бірақ, ол қабілеттер дәрежесі әр адамда әртүрлі деңгейде болады.
Олардың іс-әрекеттің белгілі бір түріне қабілеттілігі не жоғарлау, не
төмендеу болып келеді. Бұған қарап мысалы музыкаға, не биге немесе
математикаға қабілеті төмен оқушыларды қабілеті төмен дарынсыздар қатарына
жатқызу өте дұрыс емес. Бұл оның қабілетінің басқа салаға жататындығының
белгісі. ( 9 ,15)
Адамзат қабілеттерінің табиғаты осы күнге дейін ғалымдар арасында
ой-пікірлер таласын тудыруда. Солардың ішінде өз ойын дәлелдеген қабілеттің
тарихы Платоннан бері жалғасып келе жатқан қабілеттердің биологиялық
негізі биологиялық негізі екендігі және олардың нәсілдікке тәуелділігін
дәлелдейтін көзқарас. Осы бойынша оқу мен тәрбие қабілеттерінің пайда болу
қарқынын өзгертуі ғана мүмкін. Ал, олардың көрініс беруі біріңғай емес.
Мысалы; Моцарттың музыкалық қабілеті 3 жаста белгілі болған. Дина апамыздың
күйшілік өнері 8 жаста белгілі болған.
Қабілеттің нәсілдікке тәуелділігі туралы ғылыми зерттеулер әр
адамның қабілетін оның миының көлемі және салмағымен байланыстыра
түсіндіреді. Ересек адамның им салмағы орташа есеппен 1400 грамм шамасында.
Ұлы тұлғалардың миы мысалы, И.С.Тургеновтың миы 2012 грамм боллса,
Д.Байронның миы 1800 грамм болған. Бірақ, қабілеттің мидың дамуына
байланысты емес кері мысалдарды да келтіруге болады. Ю.Любихтің миы 1362
грамм болса, А.Франстың миы 1017 грамм салмақты көрсеткен. Ал, ең ауыр ми
3000 грамм ақыл-есі кем адамда байқалған. Алайда көпшілік арасында миы көп
адам ақылды деген ұғым бар. Осыған орай маңайы биік, жазық маңдай адамды
сыртынан дана, оқымысты адамға балаған.
Ғалымдар қабілеттің табиғи берілетінін қалтықсыз дәлелдеп отыр.
Қабілеттер дамуының табиғи негізі болған мидың құрылымының тума
ерекшеліктеріне шек келтірмейді. Қабілеттер дамуының табиғи негізі болатын
мидың құрылымы, сезім мүшелері мен қозғалыстардың анатомиялық –
физиологиялық нәсілдік ерекшеліктерін нышан деп атайды. Шын мәнәнде адамда
қалыптасқан дайын қабілеттер емес, нышандар көрінеді. Нышандар
қабілет дамуының бастауы болғандықтан, адамның барынша жетіліп, кемелденіп,
осы екі құбылыстың бір-бірімен ұштасып, байланысып келуінен болады. Қабілет
нышанның арқасында дамығанымен, қабілет сол нышанның өзіндік қызметінен
туындамайды. Ол нышанның бастауын ғана алған даму процесінің нәтижелі
жемісі. Сонымен бірге, болашақ қабілеттер мен іс-әрекеттердің сан алуан
болуынан нышан жеке адамның дара таңдамалық қасиеттеріне негіз береді.
Демек, әр бала бойындағы табиғи нышандардың жоғарғы қабілеттер деңгейіне
көтерілуі тек баланың белсенділігіне және дұрыс ұйымдастырылған оқу-тәрбие
жұмысына байланысты. Оқушының бойында кездесетін енжарлық, сылбырлық,
жайбасарлық оның биологиялық кемшілігі емес, оқу-тәрбие жұмыстарындағы
әміршілік тің салдары болуы мүмкін. ( 16, 255)
А.Н.Лук шығармашылық қабілеттердің компоненттерінің құрамына басқа
көзқарас тұрғысынан зерттей отырып, шығармашылық қабілеттерді 3 негізгі
топқа бөліп қарастырды.
1. Ынтамен байланысты қабілеттер. Бұған оқушының қызығушылығы мен
икемділігі жатады. Оқушы кез келген іс-әрекет нәтижесіде жақсы нәтиже алу
немесе белгілі қабілет түрін дамыту үшін алдымен, осы іс-әрекетке,
қабілетке деген оның қызығушылығы, ынтасы болмаса, оның нәтижесінің де
төмен болатыны сөзсіз.
2. Темпераментпен байланысты қабілеттер. Бұған оқушының көңіл-күйі
кез келген ісі орындауда негізгі қажетті көрсеткіш болып табылады.
Сондықтан да оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда олардың осы
бағыттағы іс-әрекетке деген көңіл-күй деңгейі маңыфзды, сондай-ақ, олардың
жұмыстарының нәтижелілігіне әсер ететіні белгілі.
3. Ақыл-ой қабілеттері. Кез келген іс-әрекетті біз ақыл-ой
қабілеттері негізінде ғана іске асыра аламыз. Алдымен атқарар ісімізді
алдымен ақыл-ой қабілеттері арқылы жоспарлап алып, оны тәжірибе жүзінде
іске асыруын талап етеді.
Я.А.Пономарев кез келген шығармашылық бағыттағы іс-әрекеттің
негізгі бастысы – шығармашылық ойлау дей отырып, оның даму критериясы
ретінде іштей жоспарлау әрекетін немесе ойша әрекеттену қабілетін алды.
Алдымен адам ойша әрекеттене отырып, нәтижесінде не алатынын, немесе
болашақта қол жеткізер нәтижесін көз алдына елестетіп көреді.
Психологиялық зерттеулерге қарағанда оқушылардың ойша әрекеттену
қабілеттері әсіресе, бастауыш мектеп жасында яғни негізгі іс-әрекеті
дағдылары қалыптасқан кезде үздіксіз дамиды. Осы кезде оқушылардың өз
шығармашылықтарын көрсете білу қажеттілігі тұрады.
В.В.Давыдов оқушыларда осы кезеңде байқалатын психологиялық жаңа
сапалық қасиеттерді сипаттай отырып, былай дейді: Оқушы өз әрекетінде
барынша көп қадам жасаған сайын ол тапсырманың түрлі варианттарын салыстыра
алады және есептің шешуін бақылай алады.
Оқу іс-әрекетінде қажетті бақылау, өзін-өзі бақылау, сондай-ақ,
есептің шешуін ауызша түсіндіруді талап ету, бағалау қажеттілігі бастауыш
сынып оқушыларында ішкі жоспар бойынша әрекеттенуге және ойша жоспар құруға
қолайлы жағдай туғызады.
Шығармашылық бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір сөзбен
айтқанда тіршіліктің көзі. Табиғат, қоғам құбылыстарында жеке адамның ақыл-
санасында іс-әрекетінде, ішкі жан дүниесінде - бәрін де шығармашылықтың
табиғи процестері үздіксіз жүріп жатады. Және ол процесс бейберекет,
жүйесіз жүрмейді, белгілі бір табиғи жүйемен дамиды. Табиғат ішкі
шығармашылық процестерді өзі басқарады. Ал, сыртқы факторларды басқару,
реттеу жеке адамның ой санасына, қызметіне байланысты.
Адам қабілетіндегі айырмашылық іс-әрекеттің нәтижесінен байқалады.
Іс-әрекетпен айналысқан адамның табысқа жетуі үшін қабілет, қызығушылық,
бейімділіктен тыс оның мінез-құлқында мынадай сапалық көріністер болуы
қажет. Ең алдымен еңбексүйгіштік, табандылық, батылдылық болу шарт. Алайда,
мұндай қасиеттері бар адамдардың өзі айтарлықтай жетістікке қол жеткізе
бермейді. Негізі адам өзінің іс-әрекетіне, жеке басына сын көзбен қарап,
мінезінің ұнамды, ұнамсыз салаларын айқын ажырата аларлық деңгейде болуы
керек.
Адам қабілетінің даралық ерекшеліктеріне дарындылық, шеберлік,
талант, данышпандық, шабыт жатады. Әртүрлі іс-әрекеттер аймағына қажет
білім, ептілік, дағдылар бірлігін жеңіл әрі нәтижелі игеруді қамтамасыз
етуші жалпы қабілеттер ерекшелігін дарындылық деп атайды. Дарындылық әрбір
адамның ақыл-сана, оқу, шығармашылық, көркемөнер, адамаралық қатынастар
түзу және психомотрикалық қызметтерінде көрініс береді. Дарынды адамға тән
қасиеттер: зейінділік, жинақылық, тұрақтылық, әрқашан қызметке дайын болу,
және мақсатқа жету барысында табандылық көрсете біледі, жұмыста шаршап-
шалдығуды білмейді, басқалармен салыстырғанда интеллектік деңгейі
Қабілет өз деңгейлері мен ауқымы жағынан ажыратылады. Нақты іс-
әрекет аймағында өте жоғары деңгейге көтерілген қабілет- шеберлік деп
аталады. Шеберлік яғни бір іс-әрекет аймағында жоғары жетілгендік, үлкен
де, қажырлы еңбек негізінде пайда болады. Шеберлік көбіне өндірістік қайта
жасау қызметтерімен байланысты келеді. Алайда, бұл шеберліктің дайын
ептілер мен дағдылар бірлігінен туындайды.
Кез келген кәсіптегі (мұғалім, дәрігер, ұшқыш, спортшы) кез келген
жаңа мәселелерді шешуге қажет болған психологиялық дайындықты қажет етеді.
Шебер маман үшін шығармашылық міндетті түсіну, оның орындау жолдарын табу,
екеуі өзара байланыста қабылданады.
Шеберлік деңгейі өзгермелі, дамудағы құрылым. Іс-әрекет барысында
адамның қабілет түзілімі тұлғалық мәні қалыптасып, бір деңгейден екіншісіне
көтерілумен үнемі ауысып отырады. Өте дарынды адамдар да, қарапайым
еліктеуден бастап, кейін бірте-бірте тәжірибе жинақтаудан ұлы дәрежеге
дейін көтеріледі.
Адам қабілетінің ерекше дарындылық сипатын көрсететін
психологиялық құбылыс – талант. Талантты адамның қызметі өзінің
жаңашылдығымен, қайталанбас мәнділігімен ажыратылады.
Талант – көптеген қабілеттердің байланысы, біртұтастығы, жоғары
дамыған түрі. Алайда, оқушы бір қабілетпен талантдәрежесіне көтеріле
алмайды.
Қабілеттің даму барысындағы ең жоғары шыңдалу деңгейі –
данышпандық деп аталады. Шығармашылық қызметі қоғам өмірінің бір дәуірінде,
адамзат мәдениетінің тарихында белгілі із қалдырған адам ғана данышпан бола
алады.
Адамның шығармашылық іс-әрекетінің аса табысты болуына себепші
рухани көтеріңкілік пен ерекше күш-қуаттар туындайтын кезеңдер болады. Бұл
жағдайдағы адамды жаңа идеяларға, жетектеп оларды іске асыруға
ынталандыратын психологиялық қалып – шабыт деп аталады. Шабыт шығармашыл
тұлғаның жоғары белсенділігінен, оның іс-әрекетінің жемістілігінен, жаңалық
ойлап табу қызметіне толық берілуінен көрінеді.
Қорыта айтқанда адамның шығармашылық қабілеттерінің көзін балалық
шақтан бастап тауып, оны жетілдіре түсу адам бойына дарындылық, шеберлік,
талант, шабыт, данышпандық сапаларының дамуына жол ашады.
1.2. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда
таным процестерінің әсері
Шығармашылық қабілет таным процестері қабылдау, ойлау, зейін, ес,
қиял және тіл арқылы жүзеге асады.
Адамның дүние шындығы мен болмысын танып білуі – дидактикалық
жолмен дамитын аса күрделі процесс.
Таным процестерінің дамуын А.В.Запарожец, Л.С.Выготский,
А.А.Люблинская, Д.Б. Эльконин, Л.Я.Гальперин, М.А.Леушина, В.В.Давыдов,
Л.А.Венгер, А.П.Леонтаев т.б. ғалымдар зерттеді. Белгілі ғалымдарымыз
Қ.Жарықбаев, Ә.Алдамұратов т.б. ғалымдарымыз зерттеген.
Түйсік тікелей танымдық процесс. Адамның шығармашылық қабілеттері
таным процестер – ойлау, қиял, ес түйсікке сүйене отырып дамиды.
Оқушылардың таным қабілетін дамытуда оқушының жас ерекшеліктеріне
байланысты іріктеліп алынған дамытушы ойындарды, жаттығуларды,
тапсырмаларды қолданудың маңызы зор.
Ойлау процесі объект пен субъектінің өзара әрекеті ретінде жүзеге
асады.Ойлауды психологиялық тұрғыдан зерттеу дегеніміз-оның ішкі, танымдық
құпия мәнін және жемісті болуының себебін ашып көрсету, яғни ойлаудың мәнін
және жемісті болуының себебін ашып көрсету,яғни ойлаудың мәнін зерттейді,
әрбір адамның өзіндік ойлау ерекшеліктерін дамытып отыруға баса мән береді.
Қазіргі психологияда ойлау ұғымына әр түрлі түсінік беріледі, ойлау
дегеніміз - әлеуметтік жағдаймен ұштасқан, тілмен тығыз байланысты
психикалық процесс, сол арқылы болмыстың, дүниедегі нәрселердің жалпы және
жанама бейнеленуі. Бұл бейнелену адам ойының талдау және біріктіру
әрекеттері арқылы танылады. Ойлау – сыртқы дүниедегі болмыстың жалпы жанама
жолмен біздің санамыздағы ең биік сатыдағы бейнесі. Ойлау адамның өмір
тәжірибесі мен практикалық іс-әрекеттері нәтижесінде пайда болып, тікелей
сезім процесінің шеңберінен әлдеқайда асып түседі
Ойлау – адам соның арқасында заттар мен шындық құбылыстарын олардың
елеулі белгілері бойынша бейнелендіретін және олардың ішінде сондай-ақ
арасында болатын әр түрлі байланыстарды ашатын психикалық процесс.
Оқушылардың шығармашылық қабілеттерінің дамуы тікелей ойлау процесінің
дамуына байланысты.
Ойлауды зерттеумен бірнеше ғылым айналысады. Бұлардың ішінде
логика мен психологияның орны ерекше. Психология түрлі жас мөлшердегі
адам ойының пайда болуы, дамуы, қалыптасуы жолдарын, яғни жеке адамның
ойлау ерекшеліктерінің заңдылықтарын қарастырса, логика – бүкіл адамзатқа
ортақ ой әрекетінен заңдары мен формаларын айқындайды, адам ойының нақты
нәтижесі болып табылатын ұғым, пікір, дәлел, ой формаларының табиғатын
зерттейді. Ойлау ерекшеліктерін таным мен ой процесінің сатысы ретінде
зерттеу, ойлаудың білім мен тікелей байланысты екендігін көрсетеді.
Ойлауды дамыту – оның мазмұны мен формасын өзгерту болып табылады.
Психологияда ойлаудың үш түрі қарастырылады.
1.Практикалық іс-әрекеттілік.
2. Көрнекі-бейнелік
3.Сөздік – логикалық.
Ойлауды дамыту процесі төмендегілерді қамтиды.
1 Ойлаудың барлық түрлері мен формаларын дамыту практикалық іс-
әрекеттік,көрнекі-бейнелік, сөздік-логикалық
2 Ойлау амалдарын қалыптастыру және жетілдіру анализ, синтез,салыстыру,
жалпылау,классификациялау т.б.
3 Заттың мәнді белгілерін ажырата білуін дамыту.
4 Қоршаған орта құбылыстары мен заттары, қатынастары мен маңызды
байланыстарын табу.
5 Өз пікірінің дұрыстығын дәлелдеу.
6 Өз ойын анық, жүйелі, қарама-қайшылықсыз және негізді түрде баяндау.
7 Ойлау тәсілдері мен амалдарын бір саладан екіншіге көшіре білу.
8 Құбылыстың дамуын көре білу, негізделген қорытынды жасау.
9 Формальды логикаға негізделген ойлаудан, диалектикалық логикаға
негізделген ойлауға көшу процесін стимулдау.
10 Оқушылардың оқу және оқудан тыс іс-әрекеттерінде формальды және
диалектикалық логика заңдары мен талаптарын қолдану дағдылары мен
біліктіліктерін жетілдіру.
Оқушылардың шығармашылық қабілеттерінің дамуында ойлаудың
барлық түрлері, формалары мен амалдарын қалыптастыру және жетілдіруді
танымдық және оқу іс-әрекетінде тәсілдерінің білімінің бір облысынан
екіншісіне көшіруді қамтамасыз етеді.
Ойлау амалдарын қалыптастыру және жетілдіру арқылы біз оқушылардың
шығармашылығын дамытамыз. Ойлауды дамыту критерилері ретінде оқушылардың
ойлауын дамытудың қандай да бір деңгейінің жетістігін көрсететін
көрсеткішті түсіндіреді.
Деңгей-ойлауды дамытудың дәрежесі, критерий – деңгейдің өлшемі.
Оқушылардың ойлауын дамыту деңгейлерін анықтау үшін, психологтар
ойлауды дамытудың сегіз шартын тұжырымдайды:
1. Ойлау операцияларын түсіну дәрежесі – ойлаудың маңызды сипаттаушысы:
2. Операцияларды меңгеру дәрежесіанализ,синтез, салыстыру, жалпылау,
нақтылау, классификациялау және т.б. оларды барлық танымдық
процестерде қолдана білу оқу, оқудан тыс
3. Операцияларды түсіну және ойлау тәсілдерін басқа жағдайларға және
басқа нәрселерге ауыстыруды жүзеге асыра білу дәрежесі.
4. Ойлаудың әртүрлі түрлерінің қалыптасу дәрежесі.
5. Білім қорының, олардың жүйелілігінің, білімді меңгерудің жаңа
тәсілдерін білу дәрежесі.
6. Мидың әртүрлі сапаларының динамикалық дәрежесі тереңдігі, икемділігі,
тізбектілігі, шапшаңдылығы және т.б.
7. Іс-әрекеттегі ықшамдылық дәрежесі: шығармашылықпен жұмыс,жаңа
жағдайларға бейімделе білу.
8. Оқушылардың логикалық ой қорытуларды меңгеру, оларды іс-әрекетінде
қолдана білу дәрежесі.
Психолог А.Н.Леонтьев оқушылардың ақыл-ойын дамыту мен оқыту өзара
байланысты екенін атап көрсетті.
Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда ойлаудың төмендегі
сапаларын дамытуға ықпал етуге болады:
1.Ойлаудың икемділігі.
2.Ойлаудың тереңділігі мен кеңділігі.
4.Ойлаудың мақсаттылығы.
5.Ойлаудың жалпылығы.
6.Ойлаудың өз бетіншелдігі.
7.Ойлаудың анықтылығы, дәлелдігі.
Ойлауға тән осы сипаттар оқушылардың ойлауының мәдениетін көтеруге,
олардың интеллектуалдық потенциалын дамытуға көмектеседі.
Ойлаудың жүйелі түрде қалыптасуы тек оқу процесінде ғана емес, жеке
тұлғаның жан-жақты дамуына да көмегін тигізеді. Ойлау мәдениеті жеке
тұлғаның туа біткен қасиеті болып табылмайды, ол таным процесі барысында
қалыптасады. Ойлау аппаратының дамуы арқылы адамның танып-білу мүмкіндігі
ұлғаяды. Қарастырылып отырған мәселенің түп мәніне тереңірек үңілуге
мүмкіндік алады.
Осылайша, оқу бағдарламаларына сәйкес білімді меңгеру оқушыдан
күрделі ақыл-ой еңбегін, жақсы есті дамыған қиялды және оқуға шығармашылық
тұрғыдан келуді талап етеді.
Ойлау мәдениеті түсінігін А.Қасымжанов, А.Ж.Келбұғанов ойлау
қабілеті дамуының белгілі бір дәрежесі ретінде түсінеді, яғни тар
мағынасында ол “Ойлаудың қағидалық әдісі немесе ұғымдарға сүйеніп ойлау
өнері”. Бұл бәрін терең, әрі жан-жақты қарастыруға көмектесетін, сол арқылы
мәңгі даму үстіндегі әлемді дұрыс қабылдайтын ойлаудың әдістері мен
тәсілдерін меңгеру арқылы қол жеткізу.
Оқушылардың белгілі бір бөлігі ғана өз бетінше еңбек ету және
еңбек ету мәдениеті дағдыларын меңгереді. Бұл оларда өзінің жұмыс орнын
қарапайым ұйымдастырудан бастап, дәл және дұрыс ақыл-ой, сонымен бірге
практикалық әрекет дағдыларына дейін барлығынан көрініс табады. Олар ақыл-
ой әдістерінің бірқатар қорын жинақтайды. Олардың таным әрекеті жоғарғы
дәрежелі ойлау операцияларымен, ойлаудың шапшаңдығы, икемдігі,
оралымдығымен, оқушылар бұрын кездеспеген жаңа, тың тапсырмаларға өзінің
білімін, интеллектуалдық біліктілігі мен дағдыларын өз бетінше көшіріп
қолдана алуымен ерекшеленеді. Оқу әрекеті дағдыларын меңгермеген оқушылар
өз жұмысын жоспарлап, уақытты дұрыс, тиімді пайдалана алмайды.
Бұл жерде сөз ақыл-ой процестерінің сырттан басқарылуы маман
тарапынан, бағдарламалық оқулықтарымен, оқытатын құралдар, электронды
машиналармен жөнінде ғана емес, оқу әрекеті барысында саналы түрде өзін-өзі
басқару және өзін өзі реттеу жөнінде де болып отыр. Ал бұл үшін оқушыға
оның жеке-психологиялық ерекшеліктерін, оның оқу және практикалық әрекетке
қатынасын ескере отырып ықпал ету керек және оның меңгерген өзіндік
жалпылама тиімді тәсілдерін меңгеруін қамтамасыз етуі қажет.
Интеллектуалдық білік-дағдыларға үйрету бір-бірімен тығыз байланысты
болатын төрт мәселені қамтиды: ойлау әрекетінің саналы болуына қажеттілік
қалыптастыру, әрекет ету бойынша жалпы ережелерді білу, бұл әрекеттерді
тәжірибе жүзінде тексеру және өзін-өзі бақылау.Оқушыларды керекті
себептендіруді мотивация тудыру үшін оларда ойлау процесінің өзін
саналандыруға рационализация қажеттілік пайда болуы, оны дамыту туралы
неғұрлым кең мәселеге өсетін белгілі бір нақты әдіс қолданылады. Зерттеулер
көрсеткендей, бұл қажеттілік оқыту барысында ақыл-ой әрекеті әдістерінің
ұзақ уақыт қалыптасуы нәтижесінде пайда болады. Ойлауды саналандыруға
қажеттілік ойлау мәдениеті әдістерін тиімді меңгерудегі қажетті алғы
шарттардың бірі болып табылады.
Бұл жағдайда оқушы есіне үлкен көлемдегі ақпараттарды сақтай алады,
бірақ оны пайдалана алмауы да, құрғақ жаттап алған материалдың мазмұнын
жете түсінбеуі де мүмкін. Міне, осы жерде ойлау мәдениетіне үйрету керек
болары сөзсіз.
Әрине, оқушы білімді меңгеру кезінде ойлау әрекетінің белгілі бір
тәсілдері мен әдістерін меңгереді, бірақ мұндай стихиялы, жүйесіздік
жеткіліксіз екендігі анық. Бұл мәселені қалай шешуде педагог,
психологтардың көзқарастары әртүрлі, біреулері оқытуды өз бетінше ойлауды
дамытатындай етіп ұйымдастыру керек деп есептейді,егер соңғы нәтижесінде
оқушылар дұрыс ойлау мәдениетіне үйренетін болса, бұл жерде түбегейлі
айырма жоқ.
Жақсы өңделген және берік тұрақталған әдістердің қалыптасуына
әкелетін ақыл-ой дамуының аса маңызды жағын құрайды. Бірақ бұл пікір
жалпылама сипатта ғана, себебі нақты әдіс-тәсілдері сан алуан, әр текті
болып келеді. Бұл жерде біз ойлау мәденеитіне тоқталамыз.
Соңғы кездердегі педагогикалық ізденістерде ақыл-ой біліктерінің
мақсатты түрде дамуына ойлау әрекетінің арнайы қалыптасуына ерекше назар
аударылуда, яғни ойлау дағдыларына үйретуге, танымдық ізденіс процестеріне
ден қойылуда. Бұл ізденіс басталғаннан бері педагогикалық тәжірибеде
әртүрлі оқу курстарына ақыл-ой дамуына байланысты тапсырмаларды енгізуге
ұмтылыс жаппай сипат алды. Мамандар мен оқытушыларға жаппай бағдар беру
мақсатында ойлаудың білік-дағдыларының ортақ көрініс көрсету үшін ортақ
үрдісіне мақсатты түрде қалыптастырылуға тиіс осы ойлау машықтарының
бірыңғай үлгісі жасалды. Ақыл-ой - интеллектуалдық дағдыларының орталық
тірегі, діңгегі болып ойлау белгіленеді.
Ойлау мәдениеті үшін төмендегідей сапалар тән болуы тиіс: айқындық,
қайшылықсыз, бірізділік, негізділік, дәйектілік, яғни ойлау тәртібін
құрайтын заңдылықтар басшылыққа алынады.
Ойлау мәдениетін тек қана пайымдаулар мен тұжырымдардың логикалық
тұрғыдан қатаң дәлелдігі айқындамайды, ол үшін мінез-құлықтың да белгілі
бір сапалары қажет: “оқушының ақыл-ойын басынан-ақ өзіндік сыншылдыққа,
өзіндік көзқарастарын өз бетінше қорғай алуға, қарсы пікірлерге жауап
табуға үйрету керек” екендігін И.Кант дәлелдеген болатын.
Ақылдың сыншылдығы, сонымен бірге, жеке тұлғаның мінез-құлық
ерекшелігіне айналады, ақыл-ой процестерінің жүруіне әсер етеді. Ол, шын
мәнінде, міндеттің ақиқат жағдайлары мен шарттарына сәйкес келмейтін сәтсіз
ұқсату –сәйкестендірілуі шығарып тастайды.
Адам өзінің және өзгенің ойларына қатаң баға беріп отырады, олардың
күшті және әлсіз жақтарын көре біледі, кез-келген болжамды ақиқат ретінде
тани бермейді, оның ақиқаттығын дәлелдеуге ұмтылады. Адамның ойлау
сыншылдығы өзі қалыптасқан көзқарастарын, қағидаларын қайта қарап, егер ол
ғылым мен практиканың жаңа, тың мәліметтеріне,деректеріне қайшы келсе,
оларды соған сәйкес өзгертіп отырады.
Ғылыми-техникалық даму жағдайында әр саладағы білімнің қажеттілігі
мен адам әрекетінің сан алуан түрлерінің бөлініп шығу үрдісі, сонымен бірге
әртүрлі мамандыққа ортақ болатын құраушы бөліктерінің көрініс беруі арқылы
олардың бірігу үрдістері үнемі жүріп жатады, бұл адам еңбегінің неғұрлым
түсуінің нәтижесі болып табылады. Сондықтан оқыту барысы кезінде жеке
тұлғалық сапалардың нақты дағдылары мен біліктерінің, қатаң анықталған
білім жүйесінің қалыптасуын қамтамасыз ету керек болады. Бұның бәрі
оқушының оқу процесі кезіндегі ақыл-ой әрекетін басқара білуді барынша
өзекті мәселеге айналдырды.
Оқушыларды ой еңбегіне тәрбиелеу түгелдей оқыту-тәрбие жұмыстарының
кезінде үздіксіз жүріп отырады. Ақыл-ой тәрбиесінің табыстылығын
айқындайтын негізгі факторлар; оқу материалдарының мазмұны, оқыту әдістері
және оқушының сол арықылы реттеле ұмтылдырған, қоршаған өмірге байланысты
жеке өзіндік тәжірибесі арқылы бекітілген танымдық әрекеті, сыныптағы және
сыныптан тыс сабақтардың мазмұны және мектеп оқушылары оқып білім алатын,
өмір сүретін жалпы ақыл-ой ортасының дәрежесі болып табылады.
Оқушылардың ойлау әрекетін басқарудың маңыздылығы қазіргі заманғы
оқыту процесін талдау барысында үш негізгі аспектіден ашылады:
1.структуралыққұрылымдық-оқыту процесін жүзеге асыратын жүйенің құрылысы
жағынан;
2.функционалды қызметтік - оқыту процесін басқаратын негізгі бағыттың
көрінісін анықтау тұрғысынан;
3.информативтік ақпараттық - осы жүйеде әрекет ететін білімдік, танымдық
ақпараттар тұрғысынан;
Ақыл-ой әрекетін басқарудың маңыздылығы оқытушы мен оқушының
белсенді түрдегі байланысын анықтауға мүмкіндік беретіндіктен арта түседі.
Ұстаз оқушының танымдық әрекетін мақсатты түрде басқару арқылы нәтижесінде
оқушыда белгілі бір анық білім қоры, дағдылар мен тіліктер қалыптасады.
К.Н.Волков адам ойының, ойлаудың дамуы нәтижесінде бірқатар құнды
ойлар білдірді. Бұл процесте оқытудың жетекші роль атқаратынын ерекше
көрсете отырып, К.Н.Волков: “оқыту процесі оқушының кешегі өткен даму
жасына емес, болашақтағы даму жасына қарай бағыт-бағдар алуы тиіс, оқытуды
аяқталған бір даму кезеңі немесе деңгейі ретінде қарастыруға болмайды.
Оқыту ең алдымен әлі қалыптаспағанға, енді алда оқыту арқылы
қалыптаспағанға, енді алда оқыту арқылы қалыптасатынға қарай
бағытталатындай түрде жүргізілуі қажет”.
Оқытуда деректер мен теориялық қағидаларды білмейінше, даму жоқ
және болуы да мүмкін емес. Тұлғаның дамуы мен білімді меңгеруі екеуін
тікелей бір нәрсе деп есептеуге болмайды. Сөйте тұра оқушылар деректер мен
теориялық қағидаларды есінде сақтап алып, өздерінің танымдық қабілеттерін
әртүрлі дәрежеде жетілдіреді, алған білімді өздігінен, біреулері саналы әрі
жедел түрде қолдануды үйренеді. Оқытудың түрлі әдістері тұлғаның
қалыптасуына өз әсерін тигізіп отырады.
Ойлау дамудың жеке көрсеткіштерінің бірі адамның алдынан пайда
болған қағидалық және тәжірибелік міндеттерді аңдап қалуы, оны жете түсінуі
және оны орындап шығуы болып табылады. Оқушылар үшін даму үйренімділіктің,
оқытылымдықтың өсуі, яғни барынша үнемді түрде мүмкін болғанша неғұрлым мол
білімділік және тәрбиелік құндылықтарды алу қабілеті арқылы анықталады.
Қазақ топырағында өткен даналардың барлығы бірдей бұл өнердің
болмысына, ерекшеліктеріне жан-жақты тоқталған. Мәселен, ғұлама әл-Фараби
өз еңбектерінде, трактаттарында шынайы, таза сөйлеудің негізгі қағидаларын
саралайды. Ғалымның Логика, Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері,
Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасында бұл ой ашық айтады.
Шешен сөйлей білу үшін, ең алдымен, ойды дұрыстап, жүйелеп сөйлей
білу қажет. Бұлай болмай, ойдың таза, сол қалпында тыңдаушыға жетуі
неғайбыл. әл-Фарабидің ғылымдарды зерттеп-зерделегендегі басты мақсаты –
ақиқатты табу болса, шындыққа қол жеткізудегі негізгі қағида – ойды шешен
тілмен жеткізіп, қарсы жақтағы адамды иландыра білу. Оны екінші ұстаздың
өзі ашық айтады: Қисынды сөйлеу өнері – сана-зейінді дамытуға қабілетті
және қателіктер болуы мүмкін сана обьектісіне жетудің барлық жағдайларында
адамды ақиқат жолына бастайтын бірден-бір дұрыс тәсіл.
Адамға тән кейбір қайырлы нәрселердің ерекшеліктері көбірек, кейбіреуінікі
аздау болады. Адамға тән ең қайырлы қасиет – ақыл. Сондықтан адамды адам
еткен де – сол. Қисын өнері адамға ақыл беретіндіктен, оған тән ең көп
қайырды береді деген сөз.
Әл-Фараби де Шәкәрім де дұрыс ойлау мен дұрыс сөйлеудің адамға
көптеген игілікті пайда әкелетіндігін ғылыми жолдармен дәлелдей отырып,
логика (мантық) ғылымының адамды кез келген адасушылықтан сақтап, Хаққа
(ақиқатқа) тура жеткізетін жол екендігін айтады. Демек, жүйе ойлап, сөзді
нақты, әрі көкірекке ұғымды етіп жеткізе білудің өзі – өнерлердің ішіндегі
ең биігі. Бұл ұстаным дәл әрі нақты, дәлелді сөйлеп, жұртты ұйыта білу
түсінігімен сабақтас келіп жатыр.
Өзіндік жұмыстар арқылы оқушыларды оқытудың әдістері мен
психологтар мен дидактиктер жасаған оқушыны ойлау әрекетіне меңгерту
тәсілдері тығыз байланысты. Сондықтан бұл тәсілдер де оқушылардың өзіндік
жұмыстарын жүргізу тәсілдерімен байланыста қаралады. Ақыл-ой әрекетінің кең
көлемді тәсілдерін, яғни ойлау әрекетінің әртүрлі жағдайында қолданылатын
және оқу материалдарының көптеген түрлеріне ортақ болатын жалпы тәсілдерді
және әрекеттің тар белгілері бір жағдайында ғана пайдаланылатын арнаулы
тәсілдерді ажыратып, екіге бөліп қарастырылғанымен, бұл екеуінің арасында
қатаң шекара жоқ. Екеуі де ақыл-ой тәрбиесіне көмегін тигізеді, бірақ
олардың ықпалдығы бірдей дәрежеде емес.
Оқыушылар шығармашылығын дамыту барысында үйелі түрде сөйлей білу
ерекше маңызды. Өйткені, ой мен тіл бір-бірімен тығыз байлансыты. Дұрыс
сөйлеу дегеніміз – тек оның құрылымын дұрыс құрып, байланыстырып жеткізу
ғана емес. әл-Фараби бұл екеуінің ара-жігін ашып, терең тексеріп, логика
(мантық) ғылымын сөзді дұрыс құрауды үйрететін ғылыммен (синтаксиспен)
шатастырмауды ескертеді. Синтаксис ғылымы жоғарыда аталып өткендей тек
шығатын сөздің қалыпты ұйымдастырылуын үйретеді. Ал, логика ғылымының
мақсаты одан да жоғары. Негізгі нәрсе – ой!
...Қырық жасымда ойландым,
Жетпістемін мен биыл.
Белді бекем байладым,
Әдеттенді ой мен тіл деп Әл-Фараби трактатындағы өзінің пікрін әрі қарай
дамыта түсіп былай дейді: Осыған дейін айтқандарымыздан бақыт жолының
қандай екендігі және сол жолға қалай түсуге болатындығы және түсуі керек
нәрсенің мәртебелері белгілі болды. Жолдағы нәрселердің ең алғашқысы логика
ғылымын үйрену болып табылады.
Мектеп оқушыларының да шығармашылық қабілеттерін дамытуда ауыз
әдебиеті үлгілерін қолданудың маңызы зор.
Қазақ мәдениетінде, руханиятында үлкен орын алатын халықтық мұраның
бір саласы – шешендік өнер. Шешендік өнер – ақындық айтыс сияқты, қазақ
халқының ұлттық менталитетінің жоғалмайтын, өшпейтін, ұрпақтан-ұрпаққа
жалғаса беретін бір қыры.
Шешендік өнер, жалпы көркем де, бейнелі, нұсқалы сөйлей білу, Ұлы
Далада бағзы замандардан бері жоғары бағаланып, дәріптеліп келеді. Себебі
дүниетаным даналығына, ақыл қасиетіне жоғары мән берген қазақ халқы үшін
шешен сөйлеу, тауып айту – дүние сырларының кілтін ашатын бірден-бір құрал
Сондықтан да оқушылардың шығармашылық қабілеттерін шыңдауда шешендік
өнерді меңгерудің маңызы ерекше. Оқушылардың өз ойынан әңгіме, өлең
құрастырып жазуы, айтыс өнеріне бейімделуі оқушылардың шығармашылығын
шыңдай түседі.
Адамның бақыт жолына жетуі – қоғам мен өзінің арасындағы байланысты
жақсы деңгейге жеткізіп, өзінің орнын түгелдей табуы. Шәкәрім: Демек,
адамгершілік ілімін түгел игеріп, өзінің мінез-құлқын соған сай өзгерткен
кезде адам бақыт жолына жетеді дейді. Бұл жолға жетудің дәйектемесіне әл-
Фараби логика ғылымын үйрену арқылы қол жеткізуге болатындығын дәлелдейді.
Логика ғылымын тіл мен ойлау жүйесін дұрыс ұштастырған кезде ғана меңгеруге
болады. Бұл да – жалпы, ақиқатты тануға деген ұмтылыс, танылған ақиқатты
басқаларға түсінікті жеткізуге талпыныс. Ой мен сөйлеудің бұл арада маңызы
өте зор.
Философия ғылымдарының докторы Д.С.Раев қазақ шешендік өнерін
қарастырған ғылыми еңбегінде төмендегідей тұжырым айтады:
Жалпыадамзаттық қызмет ретінде тілді ойдан, адамның ойлау процесінен тыс
немесе олардың арасындағы табылатын байланыссыз қарастыру мүмкін емес.
Өйткені, сыртқы қоршаған орта алғышарттарына және адамзат рухына негізделе
отырып, тіл адам мен сыртқы орта арасындағы аралық ой әлемін жасайды. Ой
әлемі адамзат баласының саналы іс-әрекетінің жемісі болып табылады.
Сондықтан ой дүниесі әлемнің жалғыз байланысы ретінде қабылданады. Олай
болса, ойлау және одан туған ой – тек тілдік жаратылысқа ғана тән құбылыс.
Кез келген ойлау процесі тілдік әрекетке, сөйлеу тілі арқылы ғана сыртқы
көрінісін табады. Ой тіл арқылы затқа айналады немесе заттанады. Демек,
ойдың тіл арқылы көрінуінің рөлімен ғана адам белгілі бір шеңбердегі өз
дүниетанымын қалыптастырады
Тіл – ойлаудың қабыршағы. Ол сонысымен де маңызды. әл-Фарабидің
ғылымдар жүйесінде тіл туралы ілім бірінші орында. Тілге қатысты мәселелер
арнасында әл-Фарабиді ерекше қызықтыратыны – тілдің философиялық мәні. Ол
тілдің пайда болуын Китаб әл-Хуруф трактатында төмендегідей сипаттайды:
Адам өзінің миындағыны басқа біреуге түсіндіру үшін дауысты қолданады. Ең
бірінші шығатыны – бұл қаратушы дыбыс (қаратпа сөз). Содан кейін ол түрлі
кез-келген сеніммен танылатын заттарды көрсететін дауыстау дыбыстарын
пайдаланады. Әр затқа белгілі бір дыбыс бекітіліп, келесіде ол зат
бекітілген дыбыссыз қолданылмайтын болады
Әл-Фарабидің пайымдауынша, тілдерде және жазуларда дәстүр бойынша
бекітілген ұғымдарды адамдар өздерінің алдындағы бірінші болып
жасалғандықтан қабылдайды. Шешендік олардың сөздерінен туындаса, сөздер осы
халықтың тілі болып табылады, ал олардан бөлектер арабтар емес және олар
сөздерін түсінбейді.
Адам ойындағы нәрсені жеткізу үшін тілді кеңінен пайдаланады. әл-
Фараби тілдің ең басты екі функциясын дәл анықтай берді. Біріншіден, тіл –
ойдың көрсеткіші. Екіншіден, тіл – таным құралы Сөздің дұрыс болмағы
ойдың тұнық, әрі дұрыс болмағына тәуелді. Демек, олардың арасындағы
қатынасты жеке-дара, байланыссыз қарастыруға болмайды. Ал, ақылдың тазалығы
адамның өз-өзінің таза ұстауына, көңіл айнасына кір жолатпауына келіп
ұштасады. Жүрек пен ақылдың, сөздің бір-бірімен байланысы қазақтың мына
мақалдарынан да көрінеді: Көңіл көзін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі заман талабы әрбiр адамның сапалы және терең бiлiмнiң,
iскерлiктiң, белсендi шығармашылықпен жұмыс iстеуiн және кеңiнен ойлауға
қабiлеттi болуын талап етедi.
Елбасымыз Н.Назарбаевтың Бізге керегі шын дарындылар. Нарық қол-
аяғымызды қалай қыспасын, мемлекет өзінің талантты ұлдары мен қыздарын
тарланбоз жүйіріктерін қолдауға, қорғауға міндетті, деп ұрпақ болашағына
ерекше мән берген. (1)
Қазақстан Республикасы Орта білімді дамыту Тұжырымдамасының
жобасында: Шығармашылық – бұл адамның өмір шыңында өзін-өзі тануға
ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен
сапалы, дәлді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек.
Адам бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу,
адамның рухани күшін нығайтып, өзін-өзі тануға көмектеседі... деген.
Баланың шығармашылық қабілетін ашу, оны алға қарай дамыту үшін ең
бастысы жағдайлар жасау қажет.
Мектеп –еліміздің халыққа білім беру жүйесінің – күрделі тармағы.
Сондықтан қазіргі мектептердің мақсаты: жеке тұлғаны жан-жақты дамытудың
алғы шарты ретінде оқушыларды сараптап оқыту арқылы шығармашылық қабілетін
дамыту, міне, осыдан тақырыптың өзектілігі туындайды.
Диплом жұмысының негiзгi мақсаты – жүйелi түрде оқушылардың
интеллектiн, шығармашылық ойлауын дамыту, ғылыми көзқарасы мен
белсендiлiгiн қалыптастыру, әр адамның бойындағы туғаннан пайда болған
интуициясын әрi қарай дамытуға ықпал ету, оқушының табиғи қасиеттерiн,
бiлiм деңгейiн тереңдету үшiн оқытуды жоспарлы түрде ұйымдастыру, өз
бетiнше бiлiм алу дағдыларының дамуының негiзiн салу болып табылады.
Зерттеу жұмысына теориялық негіз болғаншығармаларға: кеңес
психологтары Л.Р.Выготский, В.В.Давыдов, Л.М.Занков, С.Л.Рубинштейн,
А.Н.Леонтьев, Б.М.Тепловтың және өз реапубликамыздың ғалымдары Ж.Аймауытов,
Ж.М.Әбділдин, Т. Тәжібаев Қ.Жарықбаев, М.Мұқанов, Т.С.Сабыров, В.К.
Шабельников, Н.Палагина, Қ.Р.Рахымбаев, М.О.Резванцева, .Қ.Бердібаева,
Б.Тұрғынбаева еңбектерін атап өтуге болады.
Психолог Ж. Аймауытовтың пікірі бойынша: Бала мейлі жақсы, мейлі
жаман іс болсын, әйтеуір бірдеме істеуі керек. Ештеңемен айналыспаған
адамның жан дүниесі жөнді жетілмейді деп ой айтса, белгілі психолог
А. Н. Леонтьевтің адам психологиясы тек іс - әрекет үстінде дамып отырады
дейтін тұжырым жасады.
Шығармашылық – негiзгi бiлiм болғандықтан, оқушының бiлiм
деңгейіне сүйене отырып, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға
байланысты жұмыстарды жоспарлы түрде ұйымдастыру қажет.
Қазіргі уақытта білім берудің негізгі талаптардың бірі – оқушыны
әлемнің бүтіндей бейнесін қабылдай алатын, шығармашылық таныммен тікелей
қатынас жасайтын жаңаша, тәуелсіз ойлай алатын шығармашыл адамға айналдыру.
Соңғы жылғы іс – тәжірибеде байқалған негізгі үрдіс – оқушы шығармашылығын
дамыту – тек тұлғаның өзін - өзі дамыту қажеттілігіне негізделген.
Шығармашылық қабілет әр оқушының табиғатында болуы мүмкін.
Сондықтан әр маман оқушының бойында жасырынып жатқан мүмкіндіктерін ашып
көрсету, оны әрі қарай жетілдіріп отыру керек. Міне, осы міндетті жан –
жақты ашып көрсету үшін ғылыми жұмысымыздың тақырыбын Оқушылардың
шығармашылық қабілеттерін дамыту деп алуға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: оқушы шығармашылығын дамытуда оқушыны жеке
тұлға ретінде қалыптастырып, ізденімпаздылыққа баулу.
Зерттеу нысанасы: оқушының шығармашылық қабілетін айқындап, тану.
Зерттеу пәні: шығармашыл қабілеттілік.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамытудың жолдары анықталса, оқушылардың шығармашылықтарын
дамытуға байланысты жұмыстар жүйелі жүргізілсе, онда,бала санасы мен ақыл
ойын қалыптастырудағы іс-тәжірибе оң нәтижесін берері сөзсіз.
Зерттеу міндеттері:
• Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытудың психологиялық
ерекшеліктерін айқындау;
• Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытудың тиімді жолдарын
анықтау;
• Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда зерттеу жұмыстарын
жүргізу және нәтижесін талдау.
Зерттеу көздері: Зерттеу мәселесі бойынша педагогтардың,
психологтардың, этнопедагогтардың, этнопсихологтардың еңбектері, Қазақстан
Республикасының ресми құжаттары, Білім және ғылым министрлігінің нормативті
құжаттары, т.б.
Зерттеудің әдістері: Тәжірибе бойынша педагогикалық,
психологиялық, ғылыми теориялық талдау жасау, озық іс-тәжірибелермен,
ғылыми журнал беттерінде жарық көрген материалдармен танысу эксперимент
жүргізу, нәтижелерін сапалық және сандық өңдеу.
Зерттеу базасы: Тәжірибелік эксперимент жұмысы Арқалық қаласындағы
№4 профильді орта мектептің 4-сынып оқушыларымен өткізілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялқ мәнділігі: Оқушылардың
шығармашылық қабілеттерін дамыту ғылыми- психологиялық тұрғдан негізделді,
әдіс-тәсілдері анықталды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: Оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамуын жүзеге асыру мақсатында оқушылармен жогспар бойынша
жұмыс жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытудың
ғылыми психологиялық негіздері
1.1 Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытудың
психологиялық ерекшеліктері
Оқушының шығармашылығының дамуы, қабілетінің ашылуы көбінесе
педагог, психологтардың кәсіби біліктілігне, және оның тұлғалық қасиетіне
байланысты екені айдан анық.
Қазақстан халқына арналған Жолдауында “Біздің болашақтағы жоғары
технологиялық және ғылыми қамтымды өндірістері үшін кадрлар қорын
жасақтауымыз қажет” деген сөздері бар. Демек, оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамыту, қазіргі техниканы тиімді пайдалану мәдениетіне тәрбиелеу
– мектептің басты бағыттарының бірі. Бұл салада атқарылатын жұмыстар
жетерлік.
Ежелгі ұлы ойшылдарымыз Жүсіп Баласағұн, Әл-Фараби, ұлы Абай өз
еңбектерінде адамның деке басының қабілеттерінің дамуын көрсеткен.
Қазақстан халқының ілгері дамуын қамтамасыз ететін – білім саласы.
Бүгінгі таңда білім саласының алдында дайын білімді, дағдыларды меңгеретін,
қайталайтын ғана емес шығармашылық бағытта жұмыс істейтін тың жаңалықтар
ашатын, біртума ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру
міндеті тұр. Бүл, әрине, оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытуда маңызды
мәселе екендігін дәлелдейді. Жалпы оқушылардың шығармашылық әрекеті ғылыми
– педагогикалық проблема ретінде едәуір зерттелген. Оқушылар бойында
шығармашылық әрекет тәжірибелерін қалыптастыру қажеттілігі туралы 80
жылдары – ақ И. Я. Лернер жазған болатын.
Белгілі ғалым Ж.Пиаже кіші жастағы баллардың оқуға деген
қабілеттерінің дамуына көп мүмкіндіктер бар. Олардың интеллектісі
қарапайым ой операциясы дәрежесінде кездесетінін зерттеу жұмысында
дәлелдеді. Көрнекі психологтар Л.Р.Выготский, В.В.Давыдов еңбектеріне
сүйене отырып, қазіргі кезде беріліп жүрген оқу тапсырмалары оқушылар үшін
жеткіліксіз олардың даму мүмкіндіктерінен төмен екендігі айтылып жүр.
Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту үшін алдымен қабілет
ұғымын терең түсінуді талап етеді.
Қабілет ұғымына берілген психологиялық анықтамалар өте көп.
А.Н. Леонтьев: Қабілеттер - әрекеттің талаптарын
қанағаттандыратын және үлкен жетістіктерге жеткізетін адамның қасиеттерінің
синтезін атайды деп тұжырым жасаса, А.В.Петровский: Қабілеттер – білім
алуға қажетті адамның психологиялық ерекшеліктері деген.
Белгілі академик Т.Тәжібаев: Қабілет - іс-әрекеттің белгілі бір
түрін ойдағыдай, нәтижелі орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті, -
деген пікір айтады.
Шығармашылық ұғымын жалпы жалпы интеллектуалдық қабілет деп те
қарастыруға болады. Ғалымдардың зерттеуіне сүйенсек, қабілеттілік
репрадуктивті және шығармашылық деп екіге бөлінеді.
Репродуктивті қабілеті дамыған адам білімді, әрі жаңа жағдайды іс-
әрекетті тез қабылдайды. Оны үлгі бойынша жүзеге асырады.
Шығармашылық қабілеті дамыған адап өзінің жеке іс-әрекетімен
жаңалық ойлап табады, жаңаны қалыптастырады. Шығармашылық өзінің
төркіні шығару, іздену, ойлап табу деген мағынаны білдіреді. Демек,
бұрын тәжірибеде болмаған жаңа нәрсені табу, жетістікке қол жеткізу деген
сөз.
Энциклопедиялық сөздікте шығармашылық ұғымына қайталанбайтын,
тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын әрекет деп
тұжырымдаған.
Көрнекі психолог Л.С.Выготский шығармашылық деп жаңалық ойлап
табатын іс-әрекетті атаған.
Ал, шығармашылық мәселесін терең зерттеген Я.А. Пономарев оны даму
ұғымымен қатар қояды. Өйткені әрбір жаңалық әсіресе, интеллектуалдық
тұрғыдағы, оқушыны жаңа психикалық сапаға көтереді. Бұдан біз шығармашылық
ұғымының негізгі белгісі жаңалық болғанымен, оны тұлғаның, оқушының
қоғамнгың дамуына әсер ететін ерекше күштің бар екенін байқаймыз.
Шығармашылықтың мәні, шығармашылық іс-әрекет туралы әр кезде әртүрлі
пікірлер болған. Мысалы: XX ғасырдың басында белгілі бір философиялық
сөздікте шығармашылық деп жаңа нәрсе ойлап табу, жаңалық ашу - дей келе,
шығармашылық әр адамға тән емес, ол құдайдың құдіретімен болады. Ал адам
шығармашылығы салыстырмалы түрдегі әрекет деген. Кейін шығармашылық
зерттеле келе, шығармашылыққа берілетін анықтама да өзгерді.
Соңғы кезде шығармашылық сезімін жаңалық сөзі мәндес, астарлас
ұғымына жақын болып айтылып жүр. Психологиялық анықтамаларда берілгендей,
бұрын болмаған жаңалық жаңа жол, жаңа шешім болып отыр.
Көбінесе үлкендерде “шығармашыл оқушы – бұл жақсы оқитын оқушы”
деген пікір қалыптасқан. Белгілі ағылшын психологі П.Торранстың зерттеулері
бұл пікірдің мұғалімдер арасында жиі кездесетінін анықтады. Оларға оқуда
қиыншылық туғызбайтын, тәртіпті, ұйымшыл, білімді, тұрақты, ұғымтал, өз
ойын нақты және түсінікті жеткізе алатын оқушылар көбірек ұнайды. Ал
қисынсыз сұрақ қоятын, өз жұмысымен ғана айналысатын, тәуелсіз, көбіне
түсініспеушілік туғызатын, қияли, әр нәрсеге көзқарасы бөлек оқушылар
ұнамайды. П.Торранстың зерттеулері нақ осы қасиеттер оқушының шығармашылық
қабілетін көрсететін және оның нашар оқитын оқушылардың арасында да аз емес
екендігін айқындаған. Сондықтан әр психолог, педагог осы зерттеулердің
нәтижесін есте ұстағаны жөн.
Шығармашылық сапа – бұл адамның бүкіл әлемді тануға ұмтылысы, оны
тек бейнелеп, қана қоймай, әрі қарай жетілдіріп, дамытуға тырысуы. Жалпы
қандай да болмасын адам кішкентай кезінен өмірдің заңдылықтарына үлес
қоссам, өзгертсем десе, барлық өмірін соған сарп етері сөзсіз. Себебі, адам
белсенділігі, еркендігі, қажеттілігі, қызығушылығы арқылышығармашылыққа
енген де ғана өмір сүру мәнін аша алады.
Қабілеттердің табысты іс-әрекетпен байланыстылығын баса айтумен,
тиімді нәтижеге негіз боларлық дара өзгермелі адам қасиеттерінің шеңберін
тарылта қарастыру керек. Қабілетсіздерге қарағанда қабілетті адам іс-
әрекетті тезірек меңгереді, жетістіктерге тез қол жеткізеді.
Қабілет өз ішінен әртүрлі психофизикалық қызметтер мен психикалық
процестерді ғана емес, сонымен бірге жеке тұлғаның барша даму деңгейін
қамтыған күрделі бірігім. Адамның сыртқы білім, ептілік, дағды әрекетінде
көрінгенімен, қабілет табиғаты іс-әрекеттен бөлек. Мысалы, адам техникалық
және білім жағынан күшті бола тұрып, қызметке келгенде әлсіздік танытады,
немесе оқып үйренбей-ақ, күрделі қызметтерді атқарып, тиімді нәтиже беруге
шебер.
Нақты көрінетін білім ептілік және дағдылар қатарына қабілет
адамның жүзеге асуы мүмкін қасиеттерінің бірі ретінде көрініс табады, яғни
қабілет жерге тастаған дәнмен бірдей, қолайлы жағдай болса өсіп жетіледі,
қолайсыз жағдайда көрінбей-ақ жоғалады. Осыдан қабілет білім, ептілік және
дағдыларды игерудің мүмкіндік көзі, ал, оның іске асуы, аспауы көп
жағдайларға тәуелді. Мысалы оқушыда керемет интеллектуалдық қабілет болуы
ықтимал. Бірақ, педагог, психолог, ата-ана одан әрі дамытпаса, қабілет
дамымай жатып өшеді. Қоғам дамуында қаншама қабілеттілер құмға шанышқан
инедей жоқ болып кеткен жағдайлар да көп. Мектепте үштік бағаға әзер
оқып жүрген Альберт Эйнштейн әлемге әйгілі ғалым-физик болғаны кім кімді де
ойландырмай қоймайды.
Білім, ептілік және дағдылардың игерілуімен олардың қабілетпен тікелей
байланысы көріне бастайды, яғни іс-әрекетті игеру барысында қатыса отырып,
қабілет одан әрі дамиды, іс-әрекетке жаңа мазмұн мен сипат береді. Мысалы,
көркем шығармаларды оқымаған адамның ешқашан да әдебиетке қабілеттілігі
ешқашан да болмайды. Олардың тек ғана жай оқып, мазмұнын қысқаша айта салуы
мүмкін.
Қабілет - бір адамды екіншісінен ажырататын дара психологиялық
ерекшелік. Баршаға бірдей тән қасиеттері бар қабілет бола алмайды.
Қабілет - барша тұлғаға тән болған ортақ сапа емес, кей адамға
ғана дарыған қандай да бір бірнеше іс-әрекетті табысты орындауға жарайтын
өзара ептілік.
Қабілет туа біткен қасиет емес, өмір сүру барысында іс-әрекет арқылы
дамып отырады.
Қабілет пен іс-әрекет арасындағы қатынасты сөз ете отырып, егер
адам іс-әрекетке байланысты талаптарды орындай алмаса, оның қабілетінің
жеткіліксіздігі көрінеді. Мұндай тұлға қажетті білім қорын жинақтап,
ептіліктер мен дағдыларды қалыптастыру үшін талай күш салып, ұзақ уақыт
жаттығуы тиіс. Ал, педагог, психологтар оны оқытып үйрету үшін көп күш
салулары керек.
Көрінген іс-әрекет жеке адам қабілетін дамыта алмайды. Адам
тіршілігінің жалпы құрылымына назар аудара отырып, қабілет дамуына
ықпалсыз, керісінше көрінген қабілет нышандарын тежеп, олардың жойылуына
себепші іс-әрекеттер барын байқау қиын емес. Мысалы, әдебиет мұғалімі
немесе суырып салма ақын қарапайым дене жұмыстарымен шұғылдануға тура
келсе, кейінгі іс табиғи қаланған қабілеттердің дамуына кері әсерін тигізуі
мүмкін.
Жеке тұлғаға байланысты дамытушы іс-әрекет жайында әңгіме
қозғалғанда алдымен маңызды болуынан төңірегене адамның барша
мүмкіндіктерін жинақтай алатын іс-әрекет ескерілуі қажет. Сондықтан, нақты
әрекеттің дамытушылық қасиетін тану үшін оны жеке адаммен байланыстыра
сипаттау керек. Бұл жағынын бүкіл адам өмірімен қабысқан кәсіби қызметтің
өзі де, иесі үшін аса мәнді де, маңызды болуы мүмкін. Өндірістік
тапсырмалар қызметтік міндеттер адамның шығармашылық мүмкіндіктері мен
тұрмыстық бай тәжірибесін толық және жан-жақты ашып бере алады.
П.Коупленд өз зерттеулерінде іс-әрекет адам қабілетін ұдайы дамыта
бермейді. Оның себебі, қабілет пен іс-әрекет арасында белгілі сәйкестіктің
болмауы. Бұл сәйкессіздіктің мәні: қабілет өзінде қалған іс-әрекет
мүмкіндіктерін қамтуынан қай бір жағынан нақты орындалып жатқан іске
қарағанда ауқымы да кең мағыналы. Екінші жағынан нақты іс-әрекет өзіне
қатысты қабілеттен кеңірек болып, басқа да қабілеттерді қажетсінуі мүмкін.
Қалыпты адам өзінің дене және ақыл қабілеттерінің он пайызын ғана
пайдаланады. Қолданған және онда пайдаланбай қалған мүмкіндіктер
айырмашылығы – адамның кім болып танылғаны мен әлі де кім болатындығының
көрсеткіші екенін дәлелдеген.
Осы негізде қабілет нақты және мүмкін болып екіге бөлінеді.
Мүмкін болатын қабілеттер нақты іс-әрекеттің қандай да бір түрінде
көріне бермейді. Алайда белгілі әлеуметтік жағдайлардың өзгеруімен қызмет
желісіне қосылуы мүмкін. Нақты қабілеттер қатарына жалпы қызмет бабында
іске асатыны ғана емес, сонымен бірге, дәл бір уақытта және нақты шақтағы
уақытқа қажет болатындары да кіреді. Мүмкін болған және нақты қабілеттерді
тұлға қабілетінің дамуына ықпал етуші әлеуметтік жағдайлардың жанама
көрсеткіші ретінде тануға болады. Себебі, қоғамның әр тарихи даму кезеңінде
қалыптасқан әлеуметтік жағдайлардан мүмкін болатын қабілеттер өрістей
түседі, не кедергілерден жоғалып кетеді. Нақты іс жүзінде көрініп не
пайдалану сәті болмай қалады.
Қабілеттер проблемасы – оқушылардың жекелік айырмашылықтар
проблемасы. Егер барлық адамдардың әрекеттің түрлерімен айналысуға арналған
мүмкіндіктері бірдей болса, онда қабілеттер туралы сөз қозғалмас еді.
Мүлдем еш нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Әр адам бойында бір нәрсеге
деген қабілет болатынын кеңестік психология ғылымының негізгі ережелерінің
бірі. Бірақ, ол қабілеттер дәрежесі әр адамда әртүрлі деңгейде болады.
Олардың іс-әрекеттің белгілі бір түріне қабілеттілігі не жоғарлау, не
төмендеу болып келеді. Бұған қарап мысалы музыкаға, не биге немесе
математикаға қабілеті төмен оқушыларды қабілеті төмен дарынсыздар қатарына
жатқызу өте дұрыс емес. Бұл оның қабілетінің басқа салаға жататындығының
белгісі. ( 9 ,15)
Адамзат қабілеттерінің табиғаты осы күнге дейін ғалымдар арасында
ой-пікірлер таласын тудыруда. Солардың ішінде өз ойын дәлелдеген қабілеттің
тарихы Платоннан бері жалғасып келе жатқан қабілеттердің биологиялық
негізі биологиялық негізі екендігі және олардың нәсілдікке тәуелділігін
дәлелдейтін көзқарас. Осы бойынша оқу мен тәрбие қабілеттерінің пайда болу
қарқынын өзгертуі ғана мүмкін. Ал, олардың көрініс беруі біріңғай емес.
Мысалы; Моцарттың музыкалық қабілеті 3 жаста белгілі болған. Дина апамыздың
күйшілік өнері 8 жаста белгілі болған.
Қабілеттің нәсілдікке тәуелділігі туралы ғылыми зерттеулер әр
адамның қабілетін оның миының көлемі және салмағымен байланыстыра
түсіндіреді. Ересек адамның им салмағы орташа есеппен 1400 грамм шамасында.
Ұлы тұлғалардың миы мысалы, И.С.Тургеновтың миы 2012 грамм боллса,
Д.Байронның миы 1800 грамм болған. Бірақ, қабілеттің мидың дамуына
байланысты емес кері мысалдарды да келтіруге болады. Ю.Любихтің миы 1362
грамм болса, А.Франстың миы 1017 грамм салмақты көрсеткен. Ал, ең ауыр ми
3000 грамм ақыл-есі кем адамда байқалған. Алайда көпшілік арасында миы көп
адам ақылды деген ұғым бар. Осыған орай маңайы биік, жазық маңдай адамды
сыртынан дана, оқымысты адамға балаған.
Ғалымдар қабілеттің табиғи берілетінін қалтықсыз дәлелдеп отыр.
Қабілеттер дамуының табиғи негізі болған мидың құрылымының тума
ерекшеліктеріне шек келтірмейді. Қабілеттер дамуының табиғи негізі болатын
мидың құрылымы, сезім мүшелері мен қозғалыстардың анатомиялық –
физиологиялық нәсілдік ерекшеліктерін нышан деп атайды. Шын мәнәнде адамда
қалыптасқан дайын қабілеттер емес, нышандар көрінеді. Нышандар
қабілет дамуының бастауы болғандықтан, адамның барынша жетіліп, кемелденіп,
осы екі құбылыстың бір-бірімен ұштасып, байланысып келуінен болады. Қабілет
нышанның арқасында дамығанымен, қабілет сол нышанның өзіндік қызметінен
туындамайды. Ол нышанның бастауын ғана алған даму процесінің нәтижелі
жемісі. Сонымен бірге, болашақ қабілеттер мен іс-әрекеттердің сан алуан
болуынан нышан жеке адамның дара таңдамалық қасиеттеріне негіз береді.
Демек, әр бала бойындағы табиғи нышандардың жоғарғы қабілеттер деңгейіне
көтерілуі тек баланың белсенділігіне және дұрыс ұйымдастырылған оқу-тәрбие
жұмысына байланысты. Оқушының бойында кездесетін енжарлық, сылбырлық,
жайбасарлық оның биологиялық кемшілігі емес, оқу-тәрбие жұмыстарындағы
әміршілік тің салдары болуы мүмкін. ( 16, 255)
А.Н.Лук шығармашылық қабілеттердің компоненттерінің құрамына басқа
көзқарас тұрғысынан зерттей отырып, шығармашылық қабілеттерді 3 негізгі
топқа бөліп қарастырды.
1. Ынтамен байланысты қабілеттер. Бұған оқушының қызығушылығы мен
икемділігі жатады. Оқушы кез келген іс-әрекет нәтижесіде жақсы нәтиже алу
немесе белгілі қабілет түрін дамыту үшін алдымен, осы іс-әрекетке,
қабілетке деген оның қызығушылығы, ынтасы болмаса, оның нәтижесінің де
төмен болатыны сөзсіз.
2. Темпераментпен байланысты қабілеттер. Бұған оқушының көңіл-күйі
кез келген ісі орындауда негізгі қажетті көрсеткіш болып табылады.
Сондықтан да оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда олардың осы
бағыттағы іс-әрекетке деген көңіл-күй деңгейі маңыфзды, сондай-ақ, олардың
жұмыстарының нәтижелілігіне әсер ететіні белгілі.
3. Ақыл-ой қабілеттері. Кез келген іс-әрекетті біз ақыл-ой
қабілеттері негізінде ғана іске асыра аламыз. Алдымен атқарар ісімізді
алдымен ақыл-ой қабілеттері арқылы жоспарлап алып, оны тәжірибе жүзінде
іске асыруын талап етеді.
Я.А.Пономарев кез келген шығармашылық бағыттағы іс-әрекеттің
негізгі бастысы – шығармашылық ойлау дей отырып, оның даму критериясы
ретінде іштей жоспарлау әрекетін немесе ойша әрекеттену қабілетін алды.
Алдымен адам ойша әрекеттене отырып, нәтижесінде не алатынын, немесе
болашақта қол жеткізер нәтижесін көз алдына елестетіп көреді.
Психологиялық зерттеулерге қарағанда оқушылардың ойша әрекеттену
қабілеттері әсіресе, бастауыш мектеп жасында яғни негізгі іс-әрекеті
дағдылары қалыптасқан кезде үздіксіз дамиды. Осы кезде оқушылардың өз
шығармашылықтарын көрсете білу қажеттілігі тұрады.
В.В.Давыдов оқушыларда осы кезеңде байқалатын психологиялық жаңа
сапалық қасиеттерді сипаттай отырып, былай дейді: Оқушы өз әрекетінде
барынша көп қадам жасаған сайын ол тапсырманың түрлі варианттарын салыстыра
алады және есептің шешуін бақылай алады.
Оқу іс-әрекетінде қажетті бақылау, өзін-өзі бақылау, сондай-ақ,
есептің шешуін ауызша түсіндіруді талап ету, бағалау қажеттілігі бастауыш
сынып оқушыларында ішкі жоспар бойынша әрекеттенуге және ойша жоспар құруға
қолайлы жағдай туғызады.
Шығармашылық бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір сөзбен
айтқанда тіршіліктің көзі. Табиғат, қоғам құбылыстарында жеке адамның ақыл-
санасында іс-әрекетінде, ішкі жан дүниесінде - бәрін де шығармашылықтың
табиғи процестері үздіксіз жүріп жатады. Және ол процесс бейберекет,
жүйесіз жүрмейді, белгілі бір табиғи жүйемен дамиды. Табиғат ішкі
шығармашылық процестерді өзі басқарады. Ал, сыртқы факторларды басқару,
реттеу жеке адамның ой санасына, қызметіне байланысты.
Адам қабілетіндегі айырмашылық іс-әрекеттің нәтижесінен байқалады.
Іс-әрекетпен айналысқан адамның табысқа жетуі үшін қабілет, қызығушылық,
бейімділіктен тыс оның мінез-құлқында мынадай сапалық көріністер болуы
қажет. Ең алдымен еңбексүйгіштік, табандылық, батылдылық болу шарт. Алайда,
мұндай қасиеттері бар адамдардың өзі айтарлықтай жетістікке қол жеткізе
бермейді. Негізі адам өзінің іс-әрекетіне, жеке басына сын көзбен қарап,
мінезінің ұнамды, ұнамсыз салаларын айқын ажырата аларлық деңгейде болуы
керек.
Адам қабілетінің даралық ерекшеліктеріне дарындылық, шеберлік,
талант, данышпандық, шабыт жатады. Әртүрлі іс-әрекеттер аймағына қажет
білім, ептілік, дағдылар бірлігін жеңіл әрі нәтижелі игеруді қамтамасыз
етуші жалпы қабілеттер ерекшелігін дарындылық деп атайды. Дарындылық әрбір
адамның ақыл-сана, оқу, шығармашылық, көркемөнер, адамаралық қатынастар
түзу және психомотрикалық қызметтерінде көрініс береді. Дарынды адамға тән
қасиеттер: зейінділік, жинақылық, тұрақтылық, әрқашан қызметке дайын болу,
және мақсатқа жету барысында табандылық көрсете біледі, жұмыста шаршап-
шалдығуды білмейді, басқалармен салыстырғанда интеллектік деңгейі
Қабілет өз деңгейлері мен ауқымы жағынан ажыратылады. Нақты іс-
әрекет аймағында өте жоғары деңгейге көтерілген қабілет- шеберлік деп
аталады. Шеберлік яғни бір іс-әрекет аймағында жоғары жетілгендік, үлкен
де, қажырлы еңбек негізінде пайда болады. Шеберлік көбіне өндірістік қайта
жасау қызметтерімен байланысты келеді. Алайда, бұл шеберліктің дайын
ептілер мен дағдылар бірлігінен туындайды.
Кез келген кәсіптегі (мұғалім, дәрігер, ұшқыш, спортшы) кез келген
жаңа мәселелерді шешуге қажет болған психологиялық дайындықты қажет етеді.
Шебер маман үшін шығармашылық міндетті түсіну, оның орындау жолдарын табу,
екеуі өзара байланыста қабылданады.
Шеберлік деңгейі өзгермелі, дамудағы құрылым. Іс-әрекет барысында
адамның қабілет түзілімі тұлғалық мәні қалыптасып, бір деңгейден екіншісіне
көтерілумен үнемі ауысып отырады. Өте дарынды адамдар да, қарапайым
еліктеуден бастап, кейін бірте-бірте тәжірибе жинақтаудан ұлы дәрежеге
дейін көтеріледі.
Адам қабілетінің ерекше дарындылық сипатын көрсететін
психологиялық құбылыс – талант. Талантты адамның қызметі өзінің
жаңашылдығымен, қайталанбас мәнділігімен ажыратылады.
Талант – көптеген қабілеттердің байланысы, біртұтастығы, жоғары
дамыған түрі. Алайда, оқушы бір қабілетпен талантдәрежесіне көтеріле
алмайды.
Қабілеттің даму барысындағы ең жоғары шыңдалу деңгейі –
данышпандық деп аталады. Шығармашылық қызметі қоғам өмірінің бір дәуірінде,
адамзат мәдениетінің тарихында белгілі із қалдырған адам ғана данышпан бола
алады.
Адамның шығармашылық іс-әрекетінің аса табысты болуына себепші
рухани көтеріңкілік пен ерекше күш-қуаттар туындайтын кезеңдер болады. Бұл
жағдайдағы адамды жаңа идеяларға, жетектеп оларды іске асыруға
ынталандыратын психологиялық қалып – шабыт деп аталады. Шабыт шығармашыл
тұлғаның жоғары белсенділігінен, оның іс-әрекетінің жемістілігінен, жаңалық
ойлап табу қызметіне толық берілуінен көрінеді.
Қорыта айтқанда адамның шығармашылық қабілеттерінің көзін балалық
шақтан бастап тауып, оны жетілдіре түсу адам бойына дарындылық, шеберлік,
талант, шабыт, данышпандық сапаларының дамуына жол ашады.
1.2. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда
таным процестерінің әсері
Шығармашылық қабілет таным процестері қабылдау, ойлау, зейін, ес,
қиял және тіл арқылы жүзеге асады.
Адамның дүние шындығы мен болмысын танып білуі – дидактикалық
жолмен дамитын аса күрделі процесс.
Таным процестерінің дамуын А.В.Запарожец, Л.С.Выготский,
А.А.Люблинская, Д.Б. Эльконин, Л.Я.Гальперин, М.А.Леушина, В.В.Давыдов,
Л.А.Венгер, А.П.Леонтаев т.б. ғалымдар зерттеді. Белгілі ғалымдарымыз
Қ.Жарықбаев, Ә.Алдамұратов т.б. ғалымдарымыз зерттеген.
Түйсік тікелей танымдық процесс. Адамның шығармашылық қабілеттері
таным процестер – ойлау, қиял, ес түйсікке сүйене отырып дамиды.
Оқушылардың таным қабілетін дамытуда оқушының жас ерекшеліктеріне
байланысты іріктеліп алынған дамытушы ойындарды, жаттығуларды,
тапсырмаларды қолданудың маңызы зор.
Ойлау процесі объект пен субъектінің өзара әрекеті ретінде жүзеге
асады.Ойлауды психологиялық тұрғыдан зерттеу дегеніміз-оның ішкі, танымдық
құпия мәнін және жемісті болуының себебін ашып көрсету, яғни ойлаудың мәнін
және жемісті болуының себебін ашып көрсету,яғни ойлаудың мәнін зерттейді,
әрбір адамның өзіндік ойлау ерекшеліктерін дамытып отыруға баса мән береді.
Қазіргі психологияда ойлау ұғымына әр түрлі түсінік беріледі, ойлау
дегеніміз - әлеуметтік жағдаймен ұштасқан, тілмен тығыз байланысты
психикалық процесс, сол арқылы болмыстың, дүниедегі нәрселердің жалпы және
жанама бейнеленуі. Бұл бейнелену адам ойының талдау және біріктіру
әрекеттері арқылы танылады. Ойлау – сыртқы дүниедегі болмыстың жалпы жанама
жолмен біздің санамыздағы ең биік сатыдағы бейнесі. Ойлау адамның өмір
тәжірибесі мен практикалық іс-әрекеттері нәтижесінде пайда болып, тікелей
сезім процесінің шеңберінен әлдеқайда асып түседі
Ойлау – адам соның арқасында заттар мен шындық құбылыстарын олардың
елеулі белгілері бойынша бейнелендіретін және олардың ішінде сондай-ақ
арасында болатын әр түрлі байланыстарды ашатын психикалық процесс.
Оқушылардың шығармашылық қабілеттерінің дамуы тікелей ойлау процесінің
дамуына байланысты.
Ойлауды зерттеумен бірнеше ғылым айналысады. Бұлардың ішінде
логика мен психологияның орны ерекше. Психология түрлі жас мөлшердегі
адам ойының пайда болуы, дамуы, қалыптасуы жолдарын, яғни жеке адамның
ойлау ерекшеліктерінің заңдылықтарын қарастырса, логика – бүкіл адамзатқа
ортақ ой әрекетінен заңдары мен формаларын айқындайды, адам ойының нақты
нәтижесі болып табылатын ұғым, пікір, дәлел, ой формаларының табиғатын
зерттейді. Ойлау ерекшеліктерін таным мен ой процесінің сатысы ретінде
зерттеу, ойлаудың білім мен тікелей байланысты екендігін көрсетеді.
Ойлауды дамыту – оның мазмұны мен формасын өзгерту болып табылады.
Психологияда ойлаудың үш түрі қарастырылады.
1.Практикалық іс-әрекеттілік.
2. Көрнекі-бейнелік
3.Сөздік – логикалық.
Ойлауды дамыту процесі төмендегілерді қамтиды.
1 Ойлаудың барлық түрлері мен формаларын дамыту практикалық іс-
әрекеттік,көрнекі-бейнелік, сөздік-логикалық
2 Ойлау амалдарын қалыптастыру және жетілдіру анализ, синтез,салыстыру,
жалпылау,классификациялау т.б.
3 Заттың мәнді белгілерін ажырата білуін дамыту.
4 Қоршаған орта құбылыстары мен заттары, қатынастары мен маңызды
байланыстарын табу.
5 Өз пікірінің дұрыстығын дәлелдеу.
6 Өз ойын анық, жүйелі, қарама-қайшылықсыз және негізді түрде баяндау.
7 Ойлау тәсілдері мен амалдарын бір саладан екіншіге көшіре білу.
8 Құбылыстың дамуын көре білу, негізделген қорытынды жасау.
9 Формальды логикаға негізделген ойлаудан, диалектикалық логикаға
негізделген ойлауға көшу процесін стимулдау.
10 Оқушылардың оқу және оқудан тыс іс-әрекеттерінде формальды және
диалектикалық логика заңдары мен талаптарын қолдану дағдылары мен
біліктіліктерін жетілдіру.
Оқушылардың шығармашылық қабілеттерінің дамуында ойлаудың
барлық түрлері, формалары мен амалдарын қалыптастыру және жетілдіруді
танымдық және оқу іс-әрекетінде тәсілдерінің білімінің бір облысынан
екіншісіне көшіруді қамтамасыз етеді.
Ойлау амалдарын қалыптастыру және жетілдіру арқылы біз оқушылардың
шығармашылығын дамытамыз. Ойлауды дамыту критерилері ретінде оқушылардың
ойлауын дамытудың қандай да бір деңгейінің жетістігін көрсететін
көрсеткішті түсіндіреді.
Деңгей-ойлауды дамытудың дәрежесі, критерий – деңгейдің өлшемі.
Оқушылардың ойлауын дамыту деңгейлерін анықтау үшін, психологтар
ойлауды дамытудың сегіз шартын тұжырымдайды:
1. Ойлау операцияларын түсіну дәрежесі – ойлаудың маңызды сипаттаушысы:
2. Операцияларды меңгеру дәрежесіанализ,синтез, салыстыру, жалпылау,
нақтылау, классификациялау және т.б. оларды барлық танымдық
процестерде қолдана білу оқу, оқудан тыс
3. Операцияларды түсіну және ойлау тәсілдерін басқа жағдайларға және
басқа нәрселерге ауыстыруды жүзеге асыра білу дәрежесі.
4. Ойлаудың әртүрлі түрлерінің қалыптасу дәрежесі.
5. Білім қорының, олардың жүйелілігінің, білімді меңгерудің жаңа
тәсілдерін білу дәрежесі.
6. Мидың әртүрлі сапаларының динамикалық дәрежесі тереңдігі, икемділігі,
тізбектілігі, шапшаңдылығы және т.б.
7. Іс-әрекеттегі ықшамдылық дәрежесі: шығармашылықпен жұмыс,жаңа
жағдайларға бейімделе білу.
8. Оқушылардың логикалық ой қорытуларды меңгеру, оларды іс-әрекетінде
қолдана білу дәрежесі.
Психолог А.Н.Леонтьев оқушылардың ақыл-ойын дамыту мен оқыту өзара
байланысты екенін атап көрсетті.
Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда ойлаудың төмендегі
сапаларын дамытуға ықпал етуге болады:
1.Ойлаудың икемділігі.
2.Ойлаудың тереңділігі мен кеңділігі.
4.Ойлаудың мақсаттылығы.
5.Ойлаудың жалпылығы.
6.Ойлаудың өз бетіншелдігі.
7.Ойлаудың анықтылығы, дәлелдігі.
Ойлауға тән осы сипаттар оқушылардың ойлауының мәдениетін көтеруге,
олардың интеллектуалдық потенциалын дамытуға көмектеседі.
Ойлаудың жүйелі түрде қалыптасуы тек оқу процесінде ғана емес, жеке
тұлғаның жан-жақты дамуына да көмегін тигізеді. Ойлау мәдениеті жеке
тұлғаның туа біткен қасиеті болып табылмайды, ол таным процесі барысында
қалыптасады. Ойлау аппаратының дамуы арқылы адамның танып-білу мүмкіндігі
ұлғаяды. Қарастырылып отырған мәселенің түп мәніне тереңірек үңілуге
мүмкіндік алады.
Осылайша, оқу бағдарламаларына сәйкес білімді меңгеру оқушыдан
күрделі ақыл-ой еңбегін, жақсы есті дамыған қиялды және оқуға шығармашылық
тұрғыдан келуді талап етеді.
Ойлау мәдениеті түсінігін А.Қасымжанов, А.Ж.Келбұғанов ойлау
қабілеті дамуының белгілі бір дәрежесі ретінде түсінеді, яғни тар
мағынасында ол “Ойлаудың қағидалық әдісі немесе ұғымдарға сүйеніп ойлау
өнері”. Бұл бәрін терең, әрі жан-жақты қарастыруға көмектесетін, сол арқылы
мәңгі даму үстіндегі әлемді дұрыс қабылдайтын ойлаудың әдістері мен
тәсілдерін меңгеру арқылы қол жеткізу.
Оқушылардың белгілі бір бөлігі ғана өз бетінше еңбек ету және
еңбек ету мәдениеті дағдыларын меңгереді. Бұл оларда өзінің жұмыс орнын
қарапайым ұйымдастырудан бастап, дәл және дұрыс ақыл-ой, сонымен бірге
практикалық әрекет дағдыларына дейін барлығынан көрініс табады. Олар ақыл-
ой әдістерінің бірқатар қорын жинақтайды. Олардың таным әрекеті жоғарғы
дәрежелі ойлау операцияларымен, ойлаудың шапшаңдығы, икемдігі,
оралымдығымен, оқушылар бұрын кездеспеген жаңа, тың тапсырмаларға өзінің
білімін, интеллектуалдық біліктілігі мен дағдыларын өз бетінше көшіріп
қолдана алуымен ерекшеленеді. Оқу әрекеті дағдыларын меңгермеген оқушылар
өз жұмысын жоспарлап, уақытты дұрыс, тиімді пайдалана алмайды.
Бұл жерде сөз ақыл-ой процестерінің сырттан басқарылуы маман
тарапынан, бағдарламалық оқулықтарымен, оқытатын құралдар, электронды
машиналармен жөнінде ғана емес, оқу әрекеті барысында саналы түрде өзін-өзі
басқару және өзін өзі реттеу жөнінде де болып отыр. Ал бұл үшін оқушыға
оның жеке-психологиялық ерекшеліктерін, оның оқу және практикалық әрекетке
қатынасын ескере отырып ықпал ету керек және оның меңгерген өзіндік
жалпылама тиімді тәсілдерін меңгеруін қамтамасыз етуі қажет.
Интеллектуалдық білік-дағдыларға үйрету бір-бірімен тығыз байланысты
болатын төрт мәселені қамтиды: ойлау әрекетінің саналы болуына қажеттілік
қалыптастыру, әрекет ету бойынша жалпы ережелерді білу, бұл әрекеттерді
тәжірибе жүзінде тексеру және өзін-өзі бақылау.Оқушыларды керекті
себептендіруді мотивация тудыру үшін оларда ойлау процесінің өзін
саналандыруға рационализация қажеттілік пайда болуы, оны дамыту туралы
неғұрлым кең мәселеге өсетін белгілі бір нақты әдіс қолданылады. Зерттеулер
көрсеткендей, бұл қажеттілік оқыту барысында ақыл-ой әрекеті әдістерінің
ұзақ уақыт қалыптасуы нәтижесінде пайда болады. Ойлауды саналандыруға
қажеттілік ойлау мәдениеті әдістерін тиімді меңгерудегі қажетті алғы
шарттардың бірі болып табылады.
Бұл жағдайда оқушы есіне үлкен көлемдегі ақпараттарды сақтай алады,
бірақ оны пайдалана алмауы да, құрғақ жаттап алған материалдың мазмұнын
жете түсінбеуі де мүмкін. Міне, осы жерде ойлау мәдениетіне үйрету керек
болары сөзсіз.
Әрине, оқушы білімді меңгеру кезінде ойлау әрекетінің белгілі бір
тәсілдері мен әдістерін меңгереді, бірақ мұндай стихиялы, жүйесіздік
жеткіліксіз екендігі анық. Бұл мәселені қалай шешуде педагог,
психологтардың көзқарастары әртүрлі, біреулері оқытуды өз бетінше ойлауды
дамытатындай етіп ұйымдастыру керек деп есептейді,егер соңғы нәтижесінде
оқушылар дұрыс ойлау мәдениетіне үйренетін болса, бұл жерде түбегейлі
айырма жоқ.
Жақсы өңделген және берік тұрақталған әдістердің қалыптасуына
әкелетін ақыл-ой дамуының аса маңызды жағын құрайды. Бірақ бұл пікір
жалпылама сипатта ғана, себебі нақты әдіс-тәсілдері сан алуан, әр текті
болып келеді. Бұл жерде біз ойлау мәденеитіне тоқталамыз.
Соңғы кездердегі педагогикалық ізденістерде ақыл-ой біліктерінің
мақсатты түрде дамуына ойлау әрекетінің арнайы қалыптасуына ерекше назар
аударылуда, яғни ойлау дағдыларына үйретуге, танымдық ізденіс процестеріне
ден қойылуда. Бұл ізденіс басталғаннан бері педагогикалық тәжірибеде
әртүрлі оқу курстарына ақыл-ой дамуына байланысты тапсырмаларды енгізуге
ұмтылыс жаппай сипат алды. Мамандар мен оқытушыларға жаппай бағдар беру
мақсатында ойлаудың білік-дағдыларының ортақ көрініс көрсету үшін ортақ
үрдісіне мақсатты түрде қалыптастырылуға тиіс осы ойлау машықтарының
бірыңғай үлгісі жасалды. Ақыл-ой - интеллектуалдық дағдыларының орталық
тірегі, діңгегі болып ойлау белгіленеді.
Ойлау мәдениеті үшін төмендегідей сапалар тән болуы тиіс: айқындық,
қайшылықсыз, бірізділік, негізділік, дәйектілік, яғни ойлау тәртібін
құрайтын заңдылықтар басшылыққа алынады.
Ойлау мәдениетін тек қана пайымдаулар мен тұжырымдардың логикалық
тұрғыдан қатаң дәлелдігі айқындамайды, ол үшін мінез-құлықтың да белгілі
бір сапалары қажет: “оқушының ақыл-ойын басынан-ақ өзіндік сыншылдыққа,
өзіндік көзқарастарын өз бетінше қорғай алуға, қарсы пікірлерге жауап
табуға үйрету керек” екендігін И.Кант дәлелдеген болатын.
Ақылдың сыншылдығы, сонымен бірге, жеке тұлғаның мінез-құлық
ерекшелігіне айналады, ақыл-ой процестерінің жүруіне әсер етеді. Ол, шын
мәнінде, міндеттің ақиқат жағдайлары мен шарттарына сәйкес келмейтін сәтсіз
ұқсату –сәйкестендірілуі шығарып тастайды.
Адам өзінің және өзгенің ойларына қатаң баға беріп отырады, олардың
күшті және әлсіз жақтарын көре біледі, кез-келген болжамды ақиқат ретінде
тани бермейді, оның ақиқаттығын дәлелдеуге ұмтылады. Адамның ойлау
сыншылдығы өзі қалыптасқан көзқарастарын, қағидаларын қайта қарап, егер ол
ғылым мен практиканың жаңа, тың мәліметтеріне,деректеріне қайшы келсе,
оларды соған сәйкес өзгертіп отырады.
Ғылыми-техникалық даму жағдайында әр саладағы білімнің қажеттілігі
мен адам әрекетінің сан алуан түрлерінің бөлініп шығу үрдісі, сонымен бірге
әртүрлі мамандыққа ортақ болатын құраушы бөліктерінің көрініс беруі арқылы
олардың бірігу үрдістері үнемі жүріп жатады, бұл адам еңбегінің неғұрлым
түсуінің нәтижесі болып табылады. Сондықтан оқыту барысы кезінде жеке
тұлғалық сапалардың нақты дағдылары мен біліктерінің, қатаң анықталған
білім жүйесінің қалыптасуын қамтамасыз ету керек болады. Бұның бәрі
оқушының оқу процесі кезіндегі ақыл-ой әрекетін басқара білуді барынша
өзекті мәселеге айналдырды.
Оқушыларды ой еңбегіне тәрбиелеу түгелдей оқыту-тәрбие жұмыстарының
кезінде үздіксіз жүріп отырады. Ақыл-ой тәрбиесінің табыстылығын
айқындайтын негізгі факторлар; оқу материалдарының мазмұны, оқыту әдістері
және оқушының сол арықылы реттеле ұмтылдырған, қоршаған өмірге байланысты
жеке өзіндік тәжірибесі арқылы бекітілген танымдық әрекеті, сыныптағы және
сыныптан тыс сабақтардың мазмұны және мектеп оқушылары оқып білім алатын,
өмір сүретін жалпы ақыл-ой ортасының дәрежесі болып табылады.
Оқушылардың ойлау әрекетін басқарудың маңыздылығы қазіргі заманғы
оқыту процесін талдау барысында үш негізгі аспектіден ашылады:
1.структуралыққұрылымдық-оқыту процесін жүзеге асыратын жүйенің құрылысы
жағынан;
2.функционалды қызметтік - оқыту процесін басқаратын негізгі бағыттың
көрінісін анықтау тұрғысынан;
3.информативтік ақпараттық - осы жүйеде әрекет ететін білімдік, танымдық
ақпараттар тұрғысынан;
Ақыл-ой әрекетін басқарудың маңыздылығы оқытушы мен оқушының
белсенді түрдегі байланысын анықтауға мүмкіндік беретіндіктен арта түседі.
Ұстаз оқушының танымдық әрекетін мақсатты түрде басқару арқылы нәтижесінде
оқушыда белгілі бір анық білім қоры, дағдылар мен тіліктер қалыптасады.
К.Н.Волков адам ойының, ойлаудың дамуы нәтижесінде бірқатар құнды
ойлар білдірді. Бұл процесте оқытудың жетекші роль атқаратынын ерекше
көрсете отырып, К.Н.Волков: “оқыту процесі оқушының кешегі өткен даму
жасына емес, болашақтағы даму жасына қарай бағыт-бағдар алуы тиіс, оқытуды
аяқталған бір даму кезеңі немесе деңгейі ретінде қарастыруға болмайды.
Оқыту ең алдымен әлі қалыптаспағанға, енді алда оқыту арқылы
қалыптаспағанға, енді алда оқыту арқылы қалыптасатынға қарай
бағытталатындай түрде жүргізілуі қажет”.
Оқытуда деректер мен теориялық қағидаларды білмейінше, даму жоқ
және болуы да мүмкін емес. Тұлғаның дамуы мен білімді меңгеруі екеуін
тікелей бір нәрсе деп есептеуге болмайды. Сөйте тұра оқушылар деректер мен
теориялық қағидаларды есінде сақтап алып, өздерінің танымдық қабілеттерін
әртүрлі дәрежеде жетілдіреді, алған білімді өздігінен, біреулері саналы әрі
жедел түрде қолдануды үйренеді. Оқытудың түрлі әдістері тұлғаның
қалыптасуына өз әсерін тигізіп отырады.
Ойлау дамудың жеке көрсеткіштерінің бірі адамның алдынан пайда
болған қағидалық және тәжірибелік міндеттерді аңдап қалуы, оны жете түсінуі
және оны орындап шығуы болып табылады. Оқушылар үшін даму үйренімділіктің,
оқытылымдықтың өсуі, яғни барынша үнемді түрде мүмкін болғанша неғұрлым мол
білімділік және тәрбиелік құндылықтарды алу қабілеті арқылы анықталады.
Қазақ топырағында өткен даналардың барлығы бірдей бұл өнердің
болмысына, ерекшеліктеріне жан-жақты тоқталған. Мәселен, ғұлама әл-Фараби
өз еңбектерінде, трактаттарында шынайы, таза сөйлеудің негізгі қағидаларын
саралайды. Ғалымның Логика, Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері,
Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасында бұл ой ашық айтады.
Шешен сөйлей білу үшін, ең алдымен, ойды дұрыстап, жүйелеп сөйлей
білу қажет. Бұлай болмай, ойдың таза, сол қалпында тыңдаушыға жетуі
неғайбыл. әл-Фарабидің ғылымдарды зерттеп-зерделегендегі басты мақсаты –
ақиқатты табу болса, шындыққа қол жеткізудегі негізгі қағида – ойды шешен
тілмен жеткізіп, қарсы жақтағы адамды иландыра білу. Оны екінші ұстаздың
өзі ашық айтады: Қисынды сөйлеу өнері – сана-зейінді дамытуға қабілетті
және қателіктер болуы мүмкін сана обьектісіне жетудің барлық жағдайларында
адамды ақиқат жолына бастайтын бірден-бір дұрыс тәсіл.
Адамға тән кейбір қайырлы нәрселердің ерекшеліктері көбірек, кейбіреуінікі
аздау болады. Адамға тән ең қайырлы қасиет – ақыл. Сондықтан адамды адам
еткен де – сол. Қисын өнері адамға ақыл беретіндіктен, оған тән ең көп
қайырды береді деген сөз.
Әл-Фараби де Шәкәрім де дұрыс ойлау мен дұрыс сөйлеудің адамға
көптеген игілікті пайда әкелетіндігін ғылыми жолдармен дәлелдей отырып,
логика (мантық) ғылымының адамды кез келген адасушылықтан сақтап, Хаққа
(ақиқатқа) тура жеткізетін жол екендігін айтады. Демек, жүйе ойлап, сөзді
нақты, әрі көкірекке ұғымды етіп жеткізе білудің өзі – өнерлердің ішіндегі
ең биігі. Бұл ұстаным дәл әрі нақты, дәлелді сөйлеп, жұртты ұйыта білу
түсінігімен сабақтас келіп жатыр.
Өзіндік жұмыстар арқылы оқушыларды оқытудың әдістері мен
психологтар мен дидактиктер жасаған оқушыны ойлау әрекетіне меңгерту
тәсілдері тығыз байланысты. Сондықтан бұл тәсілдер де оқушылардың өзіндік
жұмыстарын жүргізу тәсілдерімен байланыста қаралады. Ақыл-ой әрекетінің кең
көлемді тәсілдерін, яғни ойлау әрекетінің әртүрлі жағдайында қолданылатын
және оқу материалдарының көптеген түрлеріне ортақ болатын жалпы тәсілдерді
және әрекеттің тар белгілері бір жағдайында ғана пайдаланылатын арнаулы
тәсілдерді ажыратып, екіге бөліп қарастырылғанымен, бұл екеуінің арасында
қатаң шекара жоқ. Екеуі де ақыл-ой тәрбиесіне көмегін тигізеді, бірақ
олардың ықпалдығы бірдей дәрежеде емес.
Оқыушылар шығармашылығын дамыту барысында үйелі түрде сөйлей білу
ерекше маңызды. Өйткені, ой мен тіл бір-бірімен тығыз байлансыты. Дұрыс
сөйлеу дегеніміз – тек оның құрылымын дұрыс құрып, байланыстырып жеткізу
ғана емес. әл-Фараби бұл екеуінің ара-жігін ашып, терең тексеріп, логика
(мантық) ғылымын сөзді дұрыс құрауды үйрететін ғылыммен (синтаксиспен)
шатастырмауды ескертеді. Синтаксис ғылымы жоғарыда аталып өткендей тек
шығатын сөздің қалыпты ұйымдастырылуын үйретеді. Ал, логика ғылымының
мақсаты одан да жоғары. Негізгі нәрсе – ой!
...Қырық жасымда ойландым,
Жетпістемін мен биыл.
Белді бекем байладым,
Әдеттенді ой мен тіл деп Әл-Фараби трактатындағы өзінің пікрін әрі қарай
дамыта түсіп былай дейді: Осыған дейін айтқандарымыздан бақыт жолының
қандай екендігі және сол жолға қалай түсуге болатындығы және түсуі керек
нәрсенің мәртебелері белгілі болды. Жолдағы нәрселердің ең алғашқысы логика
ғылымын үйрену болып табылады.
Мектеп оқушыларының да шығармашылық қабілеттерін дамытуда ауыз
әдебиеті үлгілерін қолданудың маңызы зор.
Қазақ мәдениетінде, руханиятында үлкен орын алатын халықтық мұраның
бір саласы – шешендік өнер. Шешендік өнер – ақындық айтыс сияқты, қазақ
халқының ұлттық менталитетінің жоғалмайтын, өшпейтін, ұрпақтан-ұрпаққа
жалғаса беретін бір қыры.
Шешендік өнер, жалпы көркем де, бейнелі, нұсқалы сөйлей білу, Ұлы
Далада бағзы замандардан бері жоғары бағаланып, дәріптеліп келеді. Себебі
дүниетаным даналығына, ақыл қасиетіне жоғары мән берген қазақ халқы үшін
шешен сөйлеу, тауып айту – дүние сырларының кілтін ашатын бірден-бір құрал
Сондықтан да оқушылардың шығармашылық қабілеттерін шыңдауда шешендік
өнерді меңгерудің маңызы ерекше. Оқушылардың өз ойынан әңгіме, өлең
құрастырып жазуы, айтыс өнеріне бейімделуі оқушылардың шығармашылығын
шыңдай түседі.
Адамның бақыт жолына жетуі – қоғам мен өзінің арасындағы байланысты
жақсы деңгейге жеткізіп, өзінің орнын түгелдей табуы. Шәкәрім: Демек,
адамгершілік ілімін түгел игеріп, өзінің мінез-құлқын соған сай өзгерткен
кезде адам бақыт жолына жетеді дейді. Бұл жолға жетудің дәйектемесіне әл-
Фараби логика ғылымын үйрену арқылы қол жеткізуге болатындығын дәлелдейді.
Логика ғылымын тіл мен ойлау жүйесін дұрыс ұштастырған кезде ғана меңгеруге
болады. Бұл да – жалпы, ақиқатты тануға деген ұмтылыс, танылған ақиқатты
басқаларға түсінікті жеткізуге талпыныс. Ой мен сөйлеудің бұл арада маңызы
өте зор.
Философия ғылымдарының докторы Д.С.Раев қазақ шешендік өнерін
қарастырған ғылыми еңбегінде төмендегідей тұжырым айтады:
Жалпыадамзаттық қызмет ретінде тілді ойдан, адамның ойлау процесінен тыс
немесе олардың арасындағы табылатын байланыссыз қарастыру мүмкін емес.
Өйткені, сыртқы қоршаған орта алғышарттарына және адамзат рухына негізделе
отырып, тіл адам мен сыртқы орта арасындағы аралық ой әлемін жасайды. Ой
әлемі адамзат баласының саналы іс-әрекетінің жемісі болып табылады.
Сондықтан ой дүниесі әлемнің жалғыз байланысы ретінде қабылданады. Олай
болса, ойлау және одан туған ой – тек тілдік жаратылысқа ғана тән құбылыс.
Кез келген ойлау процесі тілдік әрекетке, сөйлеу тілі арқылы ғана сыртқы
көрінісін табады. Ой тіл арқылы затқа айналады немесе заттанады. Демек,
ойдың тіл арқылы көрінуінің рөлімен ғана адам белгілі бір шеңбердегі өз
дүниетанымын қалыптастырады
Тіл – ойлаудың қабыршағы. Ол сонысымен де маңызды. әл-Фарабидің
ғылымдар жүйесінде тіл туралы ілім бірінші орында. Тілге қатысты мәселелер
арнасында әл-Фарабиді ерекше қызықтыратыны – тілдің философиялық мәні. Ол
тілдің пайда болуын Китаб әл-Хуруф трактатында төмендегідей сипаттайды:
Адам өзінің миындағыны басқа біреуге түсіндіру үшін дауысты қолданады. Ең
бірінші шығатыны – бұл қаратушы дыбыс (қаратпа сөз). Содан кейін ол түрлі
кез-келген сеніммен танылатын заттарды көрсететін дауыстау дыбыстарын
пайдаланады. Әр затқа белгілі бір дыбыс бекітіліп, келесіде ол зат
бекітілген дыбыссыз қолданылмайтын болады
Әл-Фарабидің пайымдауынша, тілдерде және жазуларда дәстүр бойынша
бекітілген ұғымдарды адамдар өздерінің алдындағы бірінші болып
жасалғандықтан қабылдайды. Шешендік олардың сөздерінен туындаса, сөздер осы
халықтың тілі болып табылады, ал олардан бөлектер арабтар емес және олар
сөздерін түсінбейді.
Адам ойындағы нәрсені жеткізу үшін тілді кеңінен пайдаланады. әл-
Фараби тілдің ең басты екі функциясын дәл анықтай берді. Біріншіден, тіл –
ойдың көрсеткіші. Екіншіден, тіл – таным құралы Сөздің дұрыс болмағы
ойдың тұнық, әрі дұрыс болмағына тәуелді. Демек, олардың арасындағы
қатынасты жеке-дара, байланыссыз қарастыруға болмайды. Ал, ақылдың тазалығы
адамның өз-өзінің таза ұстауына, көңіл айнасына кір жолатпауына келіп
ұштасады. Жүрек пен ақылдың, сөздің бір-бірімен байланысы қазақтың мына
мақалдарынан да көрінеді: Көңіл көзін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz