Ыбырай Алтынсаринның дидактикалық жүйесі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Тарау І XIX ғасырдың 60-жылдарындағы педагогикалық жүйенің даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1. XIX ғасырдың 60-жылдарындағы педагогикалық жүйенің дамуындағы
тарихи -әлеуметтік алғы шарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіне К.Д. Ушинскийдің
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі саяси- әлеуметтік және
педагогикалық алғы
шарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1
ІІ тарау Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесі және ондағы тәлімдік және
дидактикалық
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.1 Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі тәрбие беру мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2. Ы. Алтынсаринның қалыптастырған мектеп
жүйесі ... ... ... ... ... ... 38
2.3. Ыбырай Алтынсарин педагогикалық жүйесінде ұлттық колданбалы өнерді
қолдану
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .45
2.4. Ыбырай Алтынсаринның дидактикалық
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..48
2.5. Ы. Алтынсаринның оқулық жазудағы педагогикалық жүйесі...59
2.6. Ы. Алтынсаринның мұғалімге қойылатын педагогикалық талаптар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
2.7. Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің педагог мамандарды
дайындаудағы
қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 67
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
82
Кіріспе
Тарау І XIX ғасырдың 60-жылдарындағы педагогикалық жүйенің даму тарихы.
2. XIX ғасырдың 60-жылдарындағы педагогикалық жүйенің дамуындағы
тарихи -әлеуметтік алғы шарттар.
1.2 Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіне К.Д. Ушинскийдің ықпалы
1.3 Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі саяси- әлеуметтік және
педагогикалық алғы шарттар.
ІІ тарау Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесі және ондағы тәлімдік және
дидактикалық мәселелер.
2.1 Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі тәрбие беру мәселелері .
2.2. Ы. Алтынсаринның қалыптастырған мектеп жүйесі
2.3. Ыбырай Алтынсарин педагогикалық жүйесінде ұлттық колданбалы өнерді
қолдану жүйесі
2.4. Ыбырай Алтынсаринның дидактикалық жүйесі
2.5. Ы. Алтынсаринның оқулық жазудағы педагогикалық жүйесі
2.6. Ы. Алтынсаринның мұғалімге қойылатын педагогикалық талаптар жүйесі
2.7. Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің педагог мамандарды
дайындаудағы қолданысы
Қортынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қоғамда орын алып жатқан әлеуметтік-
экономикалық және саяси қатынастар білім беру ісін түбегейлі өзгертіп, оның
тарихи тамырын қайта қарап жаңғыртуды талап етеді. Өткеніміз бен
болашағымыздың өркендеуіне жол ашады. Өйткені ұлт тағдыры, халқымыздың әл-
ауқатының жақсаруы жас ұрпақтың білім деңгейіне, мәдениетіне, өмірде өз
таңдауларын дұрыс жасауға, қоғамдық қатынастарға, оны дұрыс ұйымдастыру
қабілетіне де тікелей байланысты. Бұл көзқарастың білім жүйесінде
өзіндік маңызы зор.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңында (1999) Білім
берудің басты мақсаттарының бірі – жеке адамды ұлттық және жалпы адамзаттық
құндылық негізіне, білім алуды, дамытуды, қалыптастыруды қамтамасыз етуге
жағдай жасау деп атап көрсетіледі. Сондықтан осындай талаптарға сай білім
беру саласының көп варианттық және көп деңгейлік ерекшеліктеріне орай,
ұлттық тарихи дамуды, оның ішінде білім беру жүйесінің сапалық артуын,
Қазақстан педагогика тарихының ұлттық даму мұрасын зерттей отырып қолдануды
талап етеді. Осы орайда ұлттық тарих, мәдени мұра мәселелерін тілге тиек
еткенде, ауыл, аймақтық білім беру саласы, мектептері ең басты өзекті
мәселенің негізі ретінде көрініс береді [2].
Себебі қазіргі әлеуметтік - экономикалық жағдай аймақтық білім беру
саласының барлық бағыт – бағдарларын, құрылымын, өткені мен бүгінгісін және
болашағын айқындап алмайынша, білім беру жүйесін, оның ішінде аймақтық
білім жүйесін ізгілендіру, әлемдік өркениет талаптарына жауап беру, табиғи,
мәдени үйлесімді жеке адамды қалыптастыру, оқу - тәрбие жұмысының тиімді
түрлері мен әдістеріне таңдау жасамай, оны енгізу мүмкін емес екендігін
танытып отыр.
Қазақстанның тарихнамасында, оның ішінде білім беру саласының, яғни
педагогика тарихы мәселесінде, қазіргі талапқа сай өз шешімін таппай
отырған мәселелер жеткілікті [3]. Атап айтсақ, Қазақстанның білім беру
саласында өзін ақын орны бар тұлғаларды алып оны ұлттық тарихи дамуымен
қоса мәдени, білім беру саласын зерттеу арқылы тарихтағы ақтандақтарды
жоюды мақсат ету қажеттігі туындайды.
Осы мәселелердің бір шешімі ретінде Ыбырай Алтынсаринның ұлттық білім
моделінің үгісі бола алтын педагогикалық жүйесі мәселесінің тарихын
зерттеудің ғылымға берері мол деп есептейміз.
Осыған орай, бүгінгі таңда болашақ ұрпақтың терең тарихи білімі мен
саналылығын қалыптастыруда ұлы ағартушының педагогикалық жүйесінің ұлттық
негіздегі өнегелі, мәдениеті жоғары үлгі екендігін атап көрсете отырып,
ондағы білім саласына қысқаша сипаттама беру арқылы, қалыптасу және даму
кезеңдерін айқындау мәселесі шешімін тапса, оның нәтижесі ұлттық және жалпы
қазақстандық мектептердің оқу-тәрбие іс-тәжірибесінде пайдалануға толық
мүмкіндік берері анық.
Соңғы жылдары жеке адамдардың бай тәжірибесі арқылы жинақталған білім
беру ісіндегі мол тәжірибелерден бастау алған озық нәтижелер білім беруді
жаңартудың тұғырнамалық негізі болғанына талас туындатпайды.
Жаңа ғасырдың бүгінгі білім кеңістігіндегі жаңа талаптар тудырып,
елімізде ұлттық білім жүйесі мәселесінің заман талаптарына, әлеуметтік
сұраныстарға сай зереттелуі нақты белгіленіп отыр. Білім беру ісіндегі
аймақтанудың жаңа үрдістік мән-мағынасын, сипаты мен бағыт-бағдарын
айқындаушы дәйекті факторлар:
- Қазақстан Республикасының Тәуелсіз Егеменді мемлекет болып қалыптасуы;
- Ұлттық білім жүйесінің әлемдік кеңістікке кіруге талпыныс білдіруі
болып табылады [4].
Қазақстанның білім кеңістігінде бәсекелестікке қабілетті, жан-жақты
тұлғаны тәрбиелеп, оқыту-білім беру жүйесінің басты міндеті.
Біз алып отырған Ы. Алтынсаринның педагогкалық жүйесіне арналған ғылыми
әдебиеттер мен зерттеу жұмыстарын сараптау барысында байқағанымыз, осы
уақытқа дейін Ы. Алтынсаринның педагогикалық қызметі нақты зерттеліп,
белгілі жүйеге келмегенін көруге болады. Мұның өзі зерттеуге алып отырған
тақырыптың өзектілігін нақты аңғартады.
Ы. Алтынсаринның жүйесінің қалыптасуы мен даму тарихын зерттеудің
практикалық мәні зор. Тарихи кезеңдерде қалыптасқан педагогикалық тәжірибе
білім беру жүйесінің даму элементі ретінде қарқындай отырып, жалпы білім
беру жүйесінің қалыптасуына үлкен үлес қосары сөзсіз. Ы. Алтынсаринның
педагогикалық жүйесінің даму ерекшеліктерін жекелеген педагогкалық қымет
бағыттары негізінде ашып көрсету, ағартушының мәдени-әлеуметтік өмірі мен
рухани даму үрдісін терең үғынуға кең жол ашады.
Жалпы Қазақстандағы халық ағарту мәселесінің даму барысы А.Е.Алекторов,
А.В.Васильев еңбектерінде қарастырылған. Жоғары педагогикалық білім берудің
қалыптасуы мен дамуына арналған Ф.Ф.Королев, Н.П.Кузин, Н.К.Гончаров,
Т.Т.Тәжібаев, Ә.И.Сембаев, Қ.Б.Бержанов, И.К.Қадыров, Г.А.Уманов,
Г.М.Храпченков т.б. педагогика ғылымын дамытуға үлес қосқан ғалымдардың
монографиялық еңбектерін атап етуге болады. Қазақстандағы педагогикалық ой-
пікірлердің дамуын зерттеу мен оқу-ағарту ісінің қалыптасуы мен дамуының
теориялық және әдіснамалық негізі ретінде қаланды.
Қазақстандағы білім беру ісінің және педагогикалық ой-пікірдің даму
тарихына арналған диссертациялық еңбектерде маңызы зор. Оларды атар болсақ,
төмендегідей сипатта иеледі: К.Қ.Құнантаева Развитие образования в
Казахстане (1917-2000 г.г.) [6], Қ.Б.Жарықбаев Из истории развития
педагогической мысли в дореволюционном Казахстане (методические
рекомендации) [7], Қ.Б.Бержанов Из истории культурно-просветительной и
общественной деятельности учительства Казахстана (1917-194І г.г) [8],
Р.Ж.Ержанова Из истории развития пионерского движения в Казахстане [9],
И.Б.Мадин Қазақстанда Совет дәуіріндегі педагогикалық ой-пікірдің дамуы
[10], С.А.Ұзақбаева История развития и проблемы совершенствования
музыкально-эстетического воспитания учащихся в общеобразовательных школах
Казахстана [11], Б.Ы.Мұқанова История развития пионерской организации
Казахстана [12], А.Н.Ильясова История становления и развития
педагогической науки Казахстана (1917-1988г.г.) [13], С.Мусин Из истории
учебно-воспитательной работы Казахской советской школы Казахской АССР
(1920-1936г.г.) [14], Ә.И.Сембаев Очерки по истории казахской советской
школы [15], Қ.Б.Сейталиев Қазақстанда жоғары педагогикалық білім берудің
қалыптасуы мен дамуы (1920-1991ж.ж.) [16], Т.Т.Тәжібаев Развитие
просвещения и педагогической мысли в Казахстане во второй половине XIX
века [17], Г.М.Храпченков Школы Казахстана в начале XX века (1901-
1917г.г.) [18], Т.М.Әлсатов Қазақ хандығы тұсындағы педагогикалық ойлардың
дамуы (ХУ-ХҮШ) [19], Омар Есенәлі Қазақстандағы мектептен тыс
мекемелердің қалыптасуы мен дамуы (1917-1990ж.ж.) [20], Ж.Есекеев
Педагогическое образование в Казахстане (1917-1930г.г.) [21],
Е.М.Байзакова Развитие методов обучении в истории начальной школы
Казахстана (1920-1930г.г.) [22], Р.А.Жанабаева История создания и
развития системы профессионально-технического образования в Казахстане
[23], Ф.К.Қайырханова Создание и развитие сети культурно-просветительных
учреждений в Казахстане (1920-1932г.г.) [24], Л.П.Акжаркенова История
создания и развития школ интернатного типа в Советском Казахстане (1917-
1941г.г.) [25], Р.Х.Аймағамбетова Деятельность рабочих факультетов по
подготовке молодежи Казахстана к поступлению в высшее учебные заведения
(1921-1940г.г.) [26], Е.Р.Қасенов История развития ученического
самоуправления в школах Казахстана (1917-1941г.г.)[27], Ш.К.Беркімбаева
Жалпы білім беретін қазақ мектебіндегі оқу-тәрбие үрдісінің дамуы (1980-
2000ж.ж.) [28], Ж.К.Ибраимова Шығыс Қазақстан аймағындағы білім беру
жүйесінің калыптасуы мен дамуы (1917-1930ж.ж.) [29], Н.А.Абуова
"Қазақстандағы индустриялды-педагогикалык колледждердің дамуы (1991-
2005ж.ж.) [30], Г.Қ.Шұғаева Қазақстанда ауылдық шағын жинақталған
мектептердің дамуы (1930-1960ж.ж.) [31], т.б.
Жоғарыда аталған зерттеулер мен ғылыми еңбектер - педагогика ғылымының
дамуындағы құндылықтар. Алайда, айта кететін мәселе Ы. Алтынсаринның
педагогкалық жүйесінің жағдайы жеке ғылыми тұрғыда зерттеу нысанасынан
қалтарыста қалғаны байқалады. Ы. Алтынсаринның педагогкалық жүйесін
қарастыруда қол жеткізген ерекше тарихи және педагогикалық кұндылықтарының
айқындалуы мен олардың бүгінгі таңда оқу-ағарту мен ұрпақ тәрбие ісін
ұйымдастыруда сабақтастық таппауы, пайдаланылмауы және нақты ғылыми
әдістемелік еңбектердің болмауы арасында қайшылық бар. Ыбырай кезеңі - бір
ауқым дәуір. Бұл тұстар ұлы ағартушы атына байланысты әрі зерттелмеген
бірішама деректерге, мазмұны мағлұматтарға толы. Сондықтан да осынау тосын
тақырып ғылыми ізденуіміздің назарын аударуы тиіс.
Осы мәселенің шешімін қарастырудың қажеттілігі біздің зерттеу
мәселемізді айқындап, диссертациялық жұмысымыздың тақырыбын Ы.
Алтынсаринның педагогкалық жүйесі деп алуымызға негіз болды.
Зерттеу нысанасы: Ы. Алтынсаринның қоғамдық-педагогикалық қызметі.
Зерттеу пәні: Ы. Алтынсаринның оқу-тәбиелік жүйесі.
Зерттеу мақсаты. Ы. Алтынсаринның оқу-тәбиелік жүйесі анықтау, оның
болашақ ұрпақ тәрбиесіндегі мүмкіндіктерін айқындау.
Зерттеу міндеттері:
- Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің қалыптасыундағы тарихи-
педагогикалық ықпалдарда ашу;
- Ы. Алтынсаринның педагогикалық қызматіне сипаттама беру;
- Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі тәлімдік мәселелер;
Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі дидактикалық мәселелер.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, Ы. Алтынсаринның педагогикалық
идеялары ғылыми тұрғыда негізделіп, жүйеленсе, онда қазіргі білім беру
саласының ұлттық сипатты иеленуіне мүмкіндік туындайды, өйткені оның
педагогикалық жүйесінің сапалық құндылықтары ұлттық білім беру үлгісін
құруға негіз бола алады.
Жетекші идея. Ы Алтынсаринның педагогикалық идеялары мен қызметтерінң
жүйесі жинақталып, зерделенсе ұлттық құнды іс-тәжірибелер болашақ ұрпақ
тәрбиесіндегі теориялық және практикалық мәселелерді шешуге алғышарт
болады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі ретінде педагогика,
философия және психология ғылымдарының жеке тұлғаны қалыптастыру туралы
ілімдерді, теория мен тәжірибе арасындағы байланыстар туралы қағидалары,
жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтардың диалектикалық өзара бірлігіне
байланысты тарихи, философиялық, әлеуметтік, мәдени ілімдері, тарихи-
педагогикалық құбылыстарды зерттеудегі объективтік, жүйелілік, тұтастық,
тарихи-салыстырмалық тұжырымдамалары алынды.
Зерттеу әдістері. Тарихи-педагогикалық әдебиеттерді, зерттеу мәселесіне
байланысты сирек қолжазба қорларының және мұрағаттық еңбектерді талдау,
тарихи-педагогикалық жүйені сақтау, тарихи және логикалық үрдістердің
бірлігі, тарихи-салыстырмалық, жинақтап-талдау, қорыту т.б. әдістер
қолданылды.
Зерттеудің теориялық мәні мен ғылыми жаңалығы:
- Ы. Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің қалыптасыундағы тарихи-
педагогикалық ықпалдарда анықталды;
- Ы. Алтынсаринның педагогикалық қызматіне сипатталды;
- Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі тәлімдік мәселелері
анықталды;
Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі дидактикалық мәселелері ашылды.
Зерттеудің практикалық мәні:
Зерттеу нәтижелерін орта мектептегі оқу-тәрбие үрдісіне пайдалануға
болады;
Зерттеу материалдарын жоғары және арнаулы орта оқу орындарында
Педагогика, Педагогика тарихы, Бастуыш мектеп педагогикасы пәндерін
оқытуда және әдістемелік нұсқаулар жасау барысында қолдануға болады.
Зерттеу көздері. Ғалымдардың зерттеу мәселесіне сәйкес еңбектері, ҚР
Орталық мемлекеттік, тарихи, философиялық, педагогикалық әдебиеттер, Ы.
Алтынсаринның еңбектер жинағы, А Балғымбаевтың естеліктері.
Қорғауға ұсынылған қағидалар:
- Ы. Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің қалыптасуындағы тарихи-
педагогикалық ықпалдары;
- Ы. Алтынсаринның педагогикалық қызметіне сипаты;
- Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі тәлімдік мәселелері;
Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі дидактикалық мәселелері.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің ғылыми аппараты: зерттеудің мақсаты,
зерттеу нысанасы, пәні, ғылыми болжамы, міндеттері, жетекші идеясы,
әдіснамалық және теориялық негіздері, әдістері, қорғауға ұсынылатын
қағидалар, зерттеудің ғылыми-теориялық және практикалық мәнділігі, зерттеу
нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі айқындалды.
Тарау І XIX ғасырдың 60-жылдарындағы педагогикалық жүйенің даму тарихы.
3. XIX ғасырдың 60-жылдарындағы педагогикалық жүйенің дамуындағы
тарихи -әлеуметтік алғы шарттар.
XIX ғасырдың 60-жылдары Қазақстанда Ресей қол астына кірген соң
үлкен қоғамдық қозғалыс кезеңі болды. Ол өндіргіш күштердің дамуы мен бұл
дамуды тежейтін крепостнойлық қатынастардың арасындағы күннен-күнге өршіп
келе жатқан қайшылықтардың негізінде пайда болды.
XIX ғасырдың 60-жылдарындағы Россиядағы революциялық қозғалыс саяси,
экономикалық және мәдени өмірдің барлық салаларын қамтыды.
Педагогикалық қозғалыс сол кездегі қоғамдық қозғалыстың бір бөлігі
болып табылады. Крепостнойлық тәрбиені қатты сынау, сословиелік мектеп пен
ерте мамандыруға күрес, жалпы білім беру, азаматты тәрбиелеу, әйелдерге
білім беру үшін күрес, ескі діни оқуға, құрғақ жаттау мен жазалау қарсы
күрес, баланың жеке басын сыйлау, халық мектептерін көптеп ашуды талап ету,
жоғарғы мектеп автономиясы — міне, осылар XIX ғасырдың 60-жылдарындағы
орыстың прогресшіл педагогикасының көтерген негізгі мәселелері болды.
Бұл кезеңде бірінші қоғамдық ұйымдар ашылып, олар өз алдарына
педагогика теориясы мен практикасының өзекті мәселесін шешу мақсатын
көздеді. 1859 жылы қазанда Петербургте педагогикалық жиналыс құрылды.
Кейіннен ол Петербург педагогикалық қоғамы болып аталды. Оның жұмысына
К.Д.Ушинский, В.Я.Стоюнин, В.И.Водовозов, Д.Д.Семенов, Я.Я.Герд т.б.
көптеген педагогтар мен методистер қатысты. Көптеген қалаларда қоғамдық
педагогикалық ұйымдар пайда бола бастады.
XIX ғасырдың 60-жылдарында педагогикалық ғылымының даму тарихында әр
түрлі бағыттар орын алып келді. Педагогикалық қозғалыс бір бағытта болған
жоқ. Әр түрлі педагогикалық топтар мен сол топтарды жақтаушы педагогтар
педагогикалық мәселелерді өз топтарының тұрғысынан түсіндірмек болды.
Еңбекші бұқараның мүддесін жақтайтын педагогиканың өкілдері ең
прогресшіл революцияшыл демократиялық бағытта болды. Бұл бағыттың ең
көрнекті өкілдері Н.Г.Чернышевский мен Н.А.Добролюбов еді. Бұл бағыт
мынаны: жалпыға бірдей оқу, мектепті демократизациялау, қоғамдық өмірдің
барлық саласында бірдей әйелдер мен ерлердің тең құқылығы, оның ішінде
халық ағарту саласындағы тең құқылығы, тәрбиенің мақсаты
революционерді, крепостнойлық қалдықтары мен самодержавияға қарсы
күрескерді даярлауды талап етті.
Белгілі революцияшыл-демократиялық бағыттан буржуазияшыл -либералды
педагогикалық бағыттың айырмашылығы болды. Бұл бағыттың ең көрнекті
өкілдерінің бірі Н.И.Пирогов, В.Я.Стоюнин, И.А.Корф т.б. Крепостниктік
тәрбиеге қарсы шығып, мектептің реформаларын талап ете отырып, адам
тәрбиесі үшін, балаға адамгершілік тұрғысынан қарау туралы пікір айтуымен
қатар, бұл бағыттың өкілдері өздерінің педагогикалық көзқарастарында
либералдарға тән екі жүзділік көрсетті. Олар патша үкіметіне
қанағаттарлықтай дәрежеде мектеп реформаларын жүргізуге толық мүмкіншілігі
келеді деп түсінді. Әйелдерге білім беруді жақтай отырып, бірақ олардың тең
құқылығына қарсы шықты. Халық мектептерін көбірек ашуды ұсына отырып,
жалпыға бірдей оқыту мәселесін ескермеді. Ескі оқуға қарсы шыға отырып, ол
ұрып-соғу арқылы жазалауды жоққа шығарған жоқ, оны белгілі дәрежеде шектеу
керектігін айтты. Тәрбиенің мақсатын буржу-азияшыл-либералдық бағыттың
педагогтары мәдени және адамгершілік жағынан дамыған адамды дайындау
екендігін түсіндіріп берді, бірақ та олар мұндай сапалар деп нені
түсінетінін ашып берген жоқ. Бұл мәселе туралы екі ұшты
пікірде болды. Революцияшыл-демократиялық бағыттың өкілдері ұсынған
тәрбиенің мақсаттары мен идеялық саяси принциптеріне либерал-педагогтар
көп жағдайларда сенімсіз қарады. Олардың көз-қарастарына қарсы болды. Бұл
екі бағыттың арасында аралық жағдайды ұстаған, бірақ буржуазияшыл-
либералшыл бағытқа біршама жақын көзқарастағы педагогтарға
буржуазиялық демократияшыл бағыттың өкілдері жатады. Бұл бағыттың
өкілдерінің қатарына К.Д.Ушинский және оның жолын ұстаушы
педагогтарды (В.И.Водовозов, Н.Ф.Бузнаков, т.б.) атауға болды. Бұл топқа
жататын педагогтар, буржуазиялшыл-либералшыл бағытқа жататын
педагогтар сияқты, белгілі қоғамдық құрылыстың көлемінде мектептің жағдайын
жақсартуға, мәдени және адамгершілік жағынан адамдарды тәрбиелеуге
болатындығын түсіндірді.
Сондықтан біздің алған мақсат, міндеттерімізге осы жоғары аталған
педагогикалық жағдайлар мен оның өкілдері Қазақстанда XIX ғасырдың 60-
жылдарындағы білім беру ісіне қосқан үлестін құндылық бағытына сүйене
отырып дамыды деп тұжырым жасауға әбден болады.
Осындай педагогикалық даму әсерімен Қазақстанның білім беру саласының
өзіндік даму ерекшелігінің болғаны әрине дау туғызбайды. Себебі
Қазақстанның білім беру саласында өзіндік экономикалық, тарихы ықпалдар да
өзінің әсерін тигізбей қойған жоқ.
Тарихи қалыптасқан жағдайларға байланысты Қазақстан бірнеше ғасырлар
бойы саяси және экономика жағынан бөлшектелген ел болып келді.
Бір орталықтан басқарылатын мемлекеттің болмауы, феодалдардың өзара
жаугершілігі сыртқы дұшпандардың Қазақстанға басып кіруіне жол ашты. Мұның
өзі қазақ халқының тәуелсіздігіне ғана емес, ел болып өмір сүруіне де қатер
туғызды.
Қазақстанның Россияға қосылуы 1731 жылы басталды. Ал Қазақстанның
Россияға түгелдей қосылуы XIX ғасырдың аяғында аяқталды.
Патша өкіметі Қазақстанда отаршылдық саясат жүргізді. Ол Қазақстанның
шаруашылық және мәдениет саласындағы мешеулігін сол күйінде сақтап, қазақ
халқын надандықта ұстауға тырысты. Орынбор шекара комиссиясының төрағасы
Ладыженский 1847 жылы Орынбордың әскери губернаторы генерал Обручевке
жазған қағазында бұл саясаттың негізгі принциптерін сипаттай келіп, Сыртқы
істер министрлігінің Азия комитеті төрағасы қазақтар жөніндегі саясатта
...орда (қазақ даласы) патша үкіметінің қамқорлығынан тысқары тұратындай,
сөйтіп даланы басқан надандық түнегінде селт етпей үнсіз жатып, алым-салық
төлейтін мылқау, меңіреу күйінде қалатындай ету керек деген пікір басым
болуға тиіс деген көзқарасты қолдайтынын айтқан болатын.
Екінші бір құжатта - жоғары дәрежелі бір чиновниктің 1830 жылы Орынбор
әскери губернаторы граф Сухтеленге жазған хаты да осы саясатты дәлелдейді:
Мен қырғыздардың (қазақтардың) қамын жеп, олардың көзін ашып, оларды
еуропалық халықтардың дәрежесіне жеткізбек болатын филантроптардың осындай
тілектеріне әуес емеспін. Қырғыздардың мәңгі-бақи көшіп жүретін малшылар
болып қалуын, олардың еш уақытта егін екпеуін, ғылымды ғана емес, қолөнерін
де білмеуін шын ниетпен тілеймін.
Патша өкіметінің Қазақстанда отаршылдық саясат жүргізуіне
қарамастан, оның Россияға қосылуының әрине прогрестік маңызы да болғанын
атап өтпеуге болмайды. Қазақстанның Россияға қосылуы Орта Азияның артта
қалған хандықтарының қазақ халқын құлдыққа түсіріп, оны бөлшектеп әкету
қаупін біржолата жойды. Россияға қосылудың нәтижесінде Қазақстанның
феодалдық бөлшектенуі жойылып, оған капитализмнің енуіне, сауданың дамуына,
рушылдық-феодалдық қатынастың күйреуіне қолайлы жағдайлар жасалды.
Қазақстанның Россияға қосылуы қазақ халқының отырықшылыққа көшіп, егін
кәсібімен айналысуына әсерін тигізді. Қазақстанның экономикасы шапшаң дами
бастады. Мұның өзі қазақ қоғамындағы тап жігінің айрылуын күшейтті, ондағы
тап күресін шиеленістірді.
Ақырында, озық барлық ұлттар мәдениетінің Қазақстан мәдениетіне әсері
күшейіп, қазақ халқын бірте-бірте бұл озық мәдениетке тартудың, қазақ халқы
мен басқа арасындағы ежелгі достықты нығайтудың ерекше зор маңызы болды.
Бұл достық олардың патша өкіметіне қарсы, қазақ феодалдары мен орыс
капиталистерінің, помещиктердің және патшаның отаршыл чиновниктерінің
озбырлығына қарсы күш біріктірген күресінде айқын көрінді.
Озық басқа да халықтар мәдениетінің Қазақстан мәдениетіне әсері кү-
шейіп, қазақ халқын бірте-бірте бұл озық мәдениетке тартудың, қазақ халқы
мен басқа халықтардың халқы арасындағы ежелгі достықты нығайтудың ерекше
зор маңызы болды. Бұл достық олардың патша өкіметіне қарсы, қазақ
феодалдары мен капиталистерінің, помещиктердің және патшаның отаршыл
чиновниктерінің озбырлығына қарсы күш біріктірген күресінде айқын көрінді.
Россияға қосылғанға дейін Қазақстанға қараған жерде молдаларды және
басқа діни қызметкерлерді даярлайтын діни мектептер мен медреселер ғана
болды. Ондағы сабақ араб тілінде оқытылды. Жоғары кластарда араб-парсы
аралас тілде және түрік тілінде оқытылды. Мектептер мен медреселердегі оқу
мен тәрбиенің ерекше сипатта болды. Оның ерекшелігі қаймағы бұзылмаған
ұлттық салт-дәстүр мен әдет-гұрыпты сақтап қалуы және адамгершілік тәрбиені
басты мақсат ретінде ұстануы.
Қазақстанның Россияға қосылуынан кейін, патша өкіметінің Қазақстандағы
саясатын жүргізіп, қазақ даласын билеу ісінде өкімет орындарына көмектесе
алатын білімді қазақ чиновниктері жергілікті жердегі ел билейтін аппаратқа
керек болды. Сондықтан патша өкіметі амалсыздан қазақ ақсүйектері мен
байларының балаларына біраз білім беріп, олар үшін орыс-қазақ мектептерін
ашуға тиісті болды.
Қазақстандағы алғашқы мұндай оқу орны Қазақстанның солтүстік облыстарын
басқару орталығы Омскіде 1789 жылы ашылған Азиялық училище болды. 1841
жылы хан ордасында (Батыс Қазақстан облысындағы қазіргі Орда қаласы) Жәңгір
хан өзінің жақын нөкерлерінің, достарының (әр түрлі руларды басқаратын
сұлтандардың, старшиндардың, билердің) балалары үшін алғашқы орыс мектеп-
пансионын ашты. Білімді оқытушылар болмағандықтан, бұл мектепте балаларды
мал дәрігері мен тілмаш оқытты. Мал дәрігері балаларға орыс тілін,
арифметиканы, географияны, ал тілмаш шығыс тілдері мен мұсылман діні
сабағын оқытатын.
1825 жылы Орынборда татар мектебі негізінде Неплюев әскери училищесі
ашылды, ол 1844 жылы кадеттер корпусы болып қайта құрылды. 1846 жылы
Сібірдің қазақ-орыстар әскери училищесі негізінде Омскіде кадеттер корпусы
ашылды.
1850 жылы Орынбордың шекара комиссия жанында жеті жылдық мектеп ашылды.
Мұнда сабақ орыс тілінде оқытылды, мұнымен бірге татар тілі де үйретілді.
Бұл оқу орындарының бәрі сословиелік мектеп, үстем тапқа арналған мектептер
еді. Бұларға дворяндардың, офицерлердің, чиновниктердің және патша
үкіметінің қызметіндегі қазақ шонжарларының балалары қабылданатын.
Кадет корпустарының шығыны қазақ халқынан жиналған қаржы есебінен
өтелетін, алайда бұл мектептерге қазақ кедейлерінің балалары
қабылданбайтын. Бірақ патша үкіметі қазақ шонжарлары балаларының да әскери
білім алу мүмкіндігіне мейлінше шек қойып отырды. Мысалы, 1866-1868
жылдарда қазақ балаларын кадет корпустарына оқуға алу тоқтатылды.
Орынбордың кадет корпусында оқып жүрген қазақ балалары
онан шығарылды немесе басқа жай халық мектептеріне ауыстырылды.
Қазақ шонжарларының балаларына арнап ашылған барлық мектептердің ішінде
Омскідегі Сібір кадет корпусында оқу жақсырақ жолға қойылған еді. Қазақ
халқының тамаша ағартушы ғалымы Шоқан Уәлиханов осы корпустың алғашқы
оқушыларының бірі болды. Мұнан қала берді Орынбордың шекара комиссиясы
жанында қазақ балалары үшін ашылған мектепте де оқу бірқос жақсы жолға
қойылды, кейіннен қазақ халқының аса көрнекті педагогы және ағартушы
қайраткері болған Ыбырай Алтынсарин осы мектепте оқыды.
Орынбор мектебінде алғашқы кездерде мұсылман дін сабағын оқыту басым
болды, бірақ кейіннен дін оқуы бәсеңдетілді, ал 1859 жылы орыс тарихы,
математика, жалпы география және орыс географиясы, геометрия пәндері
енгізіліп, оқыту едәуір кеңейтілді.
1857 жылы Орынбор мектебінің үлгісімен Омскіде облыстық басқарма
жанында қазақ балаларына арналған мектеп ашылды. Бұл мектеп көбінесе
тілмаштар даярлады. Ол ширек ғасырдай уақыт бойына өмір сүріп, 1881 жылы
діни қауым (приход) жанындағы мектептерде, Омскінің мұғалімдер
семинариясында және уездік училищесінде оқитын он қазақ және он орыс
баласына арналған пансион болды. Пансионда тәрбиеленетін оқушылар кейіннен
қазақ даласында ашылатын мектептерде педагогтық қызмет атқаруға тиісті
болатын.
1865 жылы Омскіде қазақ балалары үшін тағы бір мектеп ашылды, ал 1869
жылы Орынбор гимназиясы жанында шығыс тілдерінің тілмаштары және әскери
округтардың писарьларын (хатшыларын) даярлайтын бөлімше құрылды.
1880 жылдарда Омскіде қазақтың ер балалары мен қыз балаларының бөлек
интернаттары болды. Олардың шығыны қазақ қауымдарының қаржысы есебінен
өтелді. 1885 жылы бұл интернаттар ауыл шаруашылығы мектептері болып қайта
құрылды.
Сөйтіп, орыс мектептерінде қазақ балалары көбінесе осы Батыс Сібір және
Орынбор оқу округтарында оқытылды.
Қазақ балаларын оқытудың көлемі қандай шағын болғанын мынадай бір
мысалдың өзінен көруге болады: қазақ балаларына арналған Орынбор
мектебі 19 жылдың ішінде не бары 48 азды-көпті сауатты адам - қазақ
интеллигенциясының алғашқы өкілдерін даярлап шығарды.
Патша өкіметінің халық ағарту саласында да отаршылдық саясат жүргізуіне
қарамастан, қазақ және орыс жастарын бірге тәрбиелеп, бірге оқытқан
мектептер өте пайдалы, прогрестік қызмет атқарды. Укіметтің ниеті басқа
бола тұрса да, бұл мектептердің ашылуы орыс және қазақ халықтарының өз ара
жақындасуына жеңілдік келтіріп, қазақ халқының орыс ғылымы мен мәдениетіне
араласуын тездетті, қазак халқына өзінің ұлттық демократиялық мәдениетін
дамытуға мүмкіндік берді. Орыс-қазақ мектептерінде тәрбиеленген жастардан
көп адамдар кейін осы жаңа мәдениет үшін күресуші қайраткерлердің қатарына
қосылды.
Қорта келе, патша өкіметінің отарлау саясатына қарамастан қазақ
даласында ағарту істерінің кең етек алуы, қазақ халықының оқуға, білімге
деген үлкен ынтасының болуы деп білеміз.
XIX ғасырдың 60-жылдарының өзінде Россияда крепостниктік тәрбие мен
сословиелік мектепке қарсы бағытталған қоғамдық-педагогикалық қозғалыс кең
өріс алды. Н.Г. Чернышевскийдің, Н.А. Добролюбовтың, К.Д.Ушинскийдің, Л. Н.
Толстойдың, И.Н. Ульяновтың жүргізген қызметінің нәтижесінде 70-80-жылдарда
орыс халық мектебі кеңінен қанат жайды.
В.Г.Белинскийдің, Н.Г.Чернышевскийдің, Н.А.Добролюбовтың революциялық-
демократиялық идеялары, сондай-ақ орыс педагогикасының классигі
К.Д.Ушинскийдің және басқа прогресшіл орыс қайраткерлерінің идеялары қазақ
халқының ағартушы қайраткерлері Шоқан Уәлихановтың (1835-1865), Ыбырай
Алтынсариннің (1841-1889) және Абай Құнанбаевтың (1845-1904) педагогикалық
көзқарасының қалыптасуына әсерін тигізді.
Шоқан Уәлиханов талантты және жан-жақты ғалым, терең ойшыл болды. Аса
көрнекті тарихшы, лингвист және этнограф, геолог, ботаник, тамаша саяхатшы
еді. Шоқан көптеген қоғам қайраткерлерімен, оның ішінде ұлы революцияшыл-
демократ Н. Г. Чернышевскиймен жүзбе-жүз таныс болды. Орыс революцияшыл
демократиясының көсемімен кездесу Шоқанға аса күшті әсер етті.
Экономикалық және әлеуметтік реформалардың жүргізілуіне ұмтылған Шоқан
Уәлиханов халық мұқтаждарын орындауға, ең алдымен халыктың көзін ашып,
білім алуға ұмтылған тілектерін орындауға шақырды. Шоқанның феодал-
байлардың озбырлығын, дінді сынауы, исламшылдық идеологиясына қарсы күресуі
оның дүниеге көзқарасының күшті жағы болды. Шоқан дінді сынаудағы басты
бағыты – дұмше молдалардың дінді табыс көзіне айналдыруын, діни қағидаларды
дың бұрмалануы қатты ойландырды. Ш. Уалихановтың басты мақсаттарының бірі-
халықтың көзін ашып ағарту және қандай да болсын жаңалықтарды енгізу болды.
Ғылымды, халық ағартуды дүниелік білім мектепті жақтады, қараңғылықтың
жалпы зияндылығын әшкереледі.
Шоқан Уәлиханов мектептерідің ой мен сезімнің өсуіне, жансыз
схоластика болмауын талап етті.
Шоқанның қайтыс болуына байланысты жарияланған қазанаманың авторы
Уәлихановтың ...тілмаштардың және басқа әкімшілік қызметке керекті
адамдардың мектептері түрінде емес, еуропалық ғылым мен адамгершілікті
тарататын органдардың тұтас жүйесі түрінде елеулі халық тәрбиесін құруға
қамқорлық жасау... керек деп есептегенін жазды. Қазақ халқын орыс халқының
ұлы мәдениетіне, ғылымына және біліміне жақындатуды көздеп Шоқан
Уәлихановтың жасаған кең жоспары осындай еді.
Шоқанның дүние танудағы прогресшілдік көзқарасы, оның ағартушылық
қызметі қазақ халқы мәдениетінің дамуына игілікті әсерін тигізіп,
Қазақстанда жаңа, озық идеялардың тарауына ат салысты.
Қазақ әдебиетінің классигі, тамаша аудармашы, орыс тілі мен
мәдениетінің насихатшысы Абай Құнанбаевтың демократиялық идеялары,
ағартушылық көзқарасы, қызметі де Қазақстандағы материалдық және рухани
прогреске зор үлес қосты.
Абайдың өзінің шығармаларында аянбай насихатталған негізгі идеяларының
бірі еңбек болды. Ол - еңбекті елдің экономикасы мен мәдениетін өрге
бастырудың ең бірінші шарты, адамдардың мінез-құлқын түзетіп, рухани
қазынасын молайтудың негізі деп таныды. Абай көркем өнердің қарапайым
адамдарға қызмет көрсетуін талап етті, өмірден тыс таза өнерді жақтаған
эстетикалық теорияларға қарсы шықты. Ғылым мен білім ғана, - деп жазды ол
өзінің Ғақылия сөздерінде, орыс үлгісімен жолға қойылған өнеркәсіп пен
сауда ғана қазақ халқын мешеуліктен құтқара алады.
Қазақ халқының ұлы ағартушылары орыс халқы мен қазақ халқының достығын
күшейтуге бағалы үлес қосты. Олар өз халқына: орыс еңбекшілері де
помещиктерден, капиталистерден, патша үкіметінен қатты қысым көріп
отырғанын, орыс халқы патша үкіметінің отаршылдық саясатын еш уақытта
қолдамағанын, қайта оған күшті қарсылық көрсеткенін, ұлттық және әлеуметтік
қысымға түскен қазақ халқына, басқа да сондай халықтарға шын тілектестікпен
қарайтынын жете түсіндірді.
Ыбырай Алтынсарин, Шоқан Уәлиханов, Абай Құнанбаев көп азап көрген
қазақ халқы екі бірдей қысымнан құтылудың жолын білім деп білді.
Сондықтан, деді олар, қазақ халқы басқа халықтармен жақындасып, олардың
тілін, мәдениетін, тұрмыс жайын үйренуі арқылы білімге жету керек деп
түсінді.
60-жылдарындағы қозғалыстың алғашқы басталған кезінде үкіметтің
мектептер туралы жаңа ережелерді қабылдауы - орыс жұртшылығының жаңа мектеп
ұйымдастырудағы және оқу-тәрбие жұмысының әдістерін жақсартуға бағытталған
шаралары еді.
XIX ғасырдың 60-жылдарындағы қоғамдық-педагогикалық қозғалыстың
әсерімен бұл жылдары бірнеше журналдар пайда болды. Олар тәрбие мен
оқытудың өзекті мәселелерін қызу талқылап отырды.
Ондай журналдардың қатарына: Журнал для воспитания (1857 жылы пайда
болды, 1860 жылдан бастап Воспитание деген атпен шықты), Русский
педагогический вестник, Учитель (ол 1860 жылдан 1870 жылға дейін шығып,
халық мектептері мәселелеріне арналып отырылды), Педагогический сборник
журналы, Ясная поляна (мұны 1861-1862 жылдары Л.Н.Толстой шығарып тұрды.
Ясная поляна мектептерінің тәжірибесін көрсетіп, еркін тәрбие идеясын
насихаттады) журналдары шықты. Олардың көбі өз жұмысын реакция жылдарында,
яғни 70-80 жылдарында тоқтатты.
Тәрбие және халық ағарту мәселелері әдеби және саяси журналдарда да
орын алды. Современник - революцияшыл-демократиялық бағыттағы журнал.
Онда Н.Г.Чернышевский мен Н.А:Добролюбовтың тәрбие және білім беру
мәселелері туралы бірнеше мақалалары басылып тұрды.
60-жылдардың бас кезінде кейбір арнаулы журналдар жалпы тәрбие
мекемелеріне арналып отырылды. Мәселен, Пироговтың Өмір мәселелері атты
белгілі мақаласы 1856 жылы Морской сборник журналында басылған болатын.
1.2 Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіне К.Д. Ушинскийдің ықпалы
К.Д.Ушинскийдің педагогикалық теориясы мен жүйесі сол кездегі Россия
қол астына қараған, өзге халықтардың прогресшіл педагогтары Алтынсаринге,
Гогебашвилиге (Грузия), Агаян мен Тер-Гевондянға (Армения), Эфендиевке
(Әзірбайжан) т.б. зор әсер етті.
Ы. Алтынсаринді педагогикалық тұрғыдан К.Д.Ушинскийдің әріптесі,
ізбасары деуге әден болады. Себебі Ы. Алтынсаринның барлық педагогикалық
қызметінде К.Д.Ушинскийдің басты педагогикалық қағидалыры басшылыққа
алынған.
К.Д.Ушинский өзінің Еңбектің психикалық және тәрбиелік мәні деген
мақаласында еңбек тәрбиесін әдейі қарастырды, ал Балалар әлемі, Ана
тілі оқулықтарында осы тәрбие жөнінен балаларға арнап көп материалдар
жазды.
К.Д. Ушинский: Адам өзінің жеке басының еңбегінсіз бір адым да алға
ілгерілей алмайды, бір жерге тұрақтап тұрып қалуға да тиісті емес, ол адам
қайта кері кетеді, - деді.
Ұлы педагогтың айтуы бойынша, еңбек, біріншіден, адам өмірінің
негізі, өмірдің құралы. Екіншіден, еңбек - адамгершілік, ақыл-ой
тәрбиелерінің, адамның дене жағынан жетілуінің көзі. Сондықтан еңбек
-тәрбиенің күшті құралы.
К.Д.Ушинскийдің педагогикалық талаптарының ең бастыларының бірі -
еңбек сүйгіштікке, еңбек ете білуге және еңбекке ынталы болуға тәрбиелеу.
Ол кімде-кім пайдалы еңбекпен айналысса, сол адам қоғамның лайықты азаматы
бола алады деп білді.
Әрбір баланы қоғамға пайда келтіретін, өзінің пайдалы еңбегінің
жемісімен күн көретін азамат етіп тәрбиелеу үшін, Ушинский баланың санасына
сәби кезінен-ақ еңбек етудің қажеттілігі мен маңыздылығын ұлатуды, пайдалы
іс істеуге тырысушылыққа және қандай істі болса да шын ниетпен және ұқыпты
орындауға тәрбиелеуді ұсынды. Тәрбие шәкірттің еңбекке деген сый-құрметті
мен сүйіспеншілігін ғана емес, сонымен қатар еңбек ету әдетін де оның
бойына сіңіреді, - деді.
К.Д.Ушинский ауылдық мектептерде еңбек ауыл шаруашылығына тікелей
байланысты болу керектігін талап етті. Балалар жұмыс істейтін іргесінде
бағы, бақшасы, аз да болса жері жоқ мектеп шын мәніндегі мектеп бола алмақ
емес, - деп атап көрсетті.
Сонымен бірге К.Д.Ушинский ой еңбегі мен дене еңбегінің алмасып
отыруына да көңіл бөлді. Ой еңбегінен кейін дене еңбегімен айналысу жанға
жайлы ғана емес, ол әрі өте пайдалы тынығу, - деп есептеді.
Ал Ы. Алтысаринның педагогикалық идеясының негізін еңбек тәрбиесі
қалады. Қазақ ағартушысының мектеп ашудағы, оқулық жазудағы , білім
мазмұның анықтаудағы басты қағидалар-ол еңбекпен ұштастыру, еңбек тәрбиесі,
еңбекке баулитын мектептер ашу.
К.Д.Ушинский халық мектебі мен оның міндеттері жөніндегі мәселені де
халықтық идея негізінде қарастырды. Оның айтуынша, баланы тәрбиелеуде
қоғамдық тәрбие қажет, ал мұндай тәрбиені жүргізетін орын - мектеп.
Ушинский ол кездегі помещиктік-дворяндық мектеп жүйесіне байланысты
мектептің әлі халықтық сипат ала алмай отырғандығын көрсетті.
Өзінің Жүйелі білім туралы сөз деген мақаласында мектептің міндеті
халықтың қоғамдық-экономикалық дамуына, халықтың өмірі мен тұрмысын
жөндеуге тиіс деді. Шын мағынасындағы халық мектебін құру үшін елде жалпыға
бірдей бастауыш білім енгізілуі тиіс. Тек қана балалар үшін ашылған
мектептердің білім беру мен адамгершілікке тәрбиелеуді жүргізілуі
жеткіліксіз. Сондықтан халыққа білім берумен қатар адамгершілік тәрбиесін
қоса жүргізетін жексенбілік мектептерді көбірек ашу керек деді.
Сонымен бірге К.Д.Ушинский халық мектебінің тағдыры мен тізгіні
халықтың өз қолына беруін талап етті.
Халық мектебі білімінің міндеті балалардың ақыл-ой қабілетін дамыту,
айналасын қоршаған табиғат пен қоғамдық қатынастарға олардың табиғи түрде
дұрыс көзқарастарын қалыптастыру, олардың өздігінше құратын өмір мен
әрекетке қабілетін дұрыс өсіру, - дейді К.Д.Ушинский.
Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің өзегі ұлттық негіз. Ол туралы
біз зерттеуіміздің келесі бөлімдерінде нақты тоқталамыз.
XIX ғасырдың 60-жылдарында жалпы білім беретін мектептердің оқу мазмұны
жөнінен формальдық және материалдық білім беру теорияларын жақтаушылардың
арасында ұзаққа созылған айтыс жүріп жатқан еді. Ұлы педагог бұл айтыстан
шет тұра алмайды. Бұл теориялардың екеуін де Ушинский біржақты деп
бағалады. Себебі - мектеп білімі арқылы баланың ақыл-ой қабілетін, ойлауын,
сөзін т.б. қаншалықты дамыту (формальдік білім теориясы) қажет болса, оның
заманының жүйеге түскен білімдерімен қаруландыру (материалдық білім беру)
де соншалықты қажет деді. Білім берудегі бұл екі міндет бір-бірінсіз болуы
мүмкін емес, сол сияқты біріне-бірін қарсы қою да теріс. Сондықтан білімнің
осы екі бағыты бірігуі тиіс, яғни оқу баланы ақыл-ой және адамгершілік
жақтарынан дамытатын бір үрдісс болғандықтан, оқу үстінде баланың тиісті
білімдермен ақылын да байыту, сол сияқты формальды әрекеттері, дағдылары
және қабілеттерін де дамыту ісі жүргізілуі тиіс деген Ушинский.
Сөйтіп, дидактиканың негізгі мәселесі - формальдік және материалдық
білім мәселесін дұрыс қойып, ғылыми түрде шешті.
К.Д.Ушинский білімнің осы екі бағытын қамтитын пәндерді де анықтайды.
Оның ойынша, мектепте табиғат және қоғам жөнінде білімдер оқытылуы тиіс,
олар: ана тілі, тарих, география, математика, жаратылыс, шет тілдер, өзінің
халықтық идеясына сәйкес бұл пәндердің негізгісі - ана тілі деді.
Ана тілі баланы тек жазуға және оқуға ғана үйретіп қоймай, айналасын
қоршаған дүниені білуге, оқиға мен құбылыстардың ішкі сырын түсінуге
көмектеседі. Сондықтан да Ушинский: Ана тілі бүкіл ақыл-ой дамуының негізі
және бүкіл білімдердің қазынасы, - деген. Осы себептен де бүкіл тәрбие мен
оқу үрдісін ана тіліне байланыстыра құрған жөн. Ана тілін оқытқанда негізгі
назар картиналар бойынша әңгімілесуге және көркем әңгіме жүргізуге бөлінуі
тиіс.
Оқу мазмұнын шешуде К.Д.Ушинский жаратылыстануға зор мән берді.
Балалармен не істеу қажет деген мақаласында ол жаратылыстанудың зор
білімдік және тәрбиелік маңызын көрсетті. Жаратылыстанумен байланысты
географияның, отан тарихының да үлкен мәнін ашты.
Дидактика және методика мәселелері К.Д.Ушинскийдің педагогикалық
еңбектерінен көрнекті орын алды, бұл мәселелер оның Адам тәрбиесі,
Н.И.Пироговтың шығармалары, Ана тілін оқытуға басшылық, Швейцарияға
педагогикалық саяхат деген шығармаларында кең түрде баяндалды.
К.Д.Ушинский оқытудың догматикалық әдістермен мектепте құрғақ жаттауды
қатты сынады. Ол мұғалімнің де, оқушының да жұмысын, іс-әрекетінің
шығармашылық үрдісс деп қарастырды. Ал оның негізі - ойдың, ақылдың жұмысы.
Оқу - еңбек және күрделі еңбек болуға тиіс, бірақ оқудың қызықтылығы терең
ақыл-ой жұмысына байланысты болатындай толық мәндегі еңбек болатын болсын
деген талап қойды.
Ушинский әр пәнді оқушының шамасы жететіндей, ол еркін игеріп кете
алатындай ғана бағытта оқыту керек деді. Бірде-бір мұғалім өзінің ең басты
міндеті - тәрбиеленушілерді ой еңбегіне үйрету екендігін, бұл міндет сол
ісінің өзін оқуда әлдеқайда аса маңызды екенін ұмытпауы керек, -деді. Бұл
үшін Ушинский оқушыларды сабаққа тарта білу, олардың оқуға қызығушылығын
арттырып, білімге құмарту керектігіне баса көңіл бөліп, мұғалімдерден де
осыны талап етеді.
К.Д.Ушинский дүние жүзілік классикалық педагогиканың қорытқан мұрасын
ескеріп, орыс мектебі мен педагогикасының тәжірибесіне сүйене отыра,
дидактиканың негізгі принциптерін анықтады.
Ушинский оқудың тәрбиелік сипатта болу принципіне ерекше мән берді.
Оқуды ол тәрбиенің негізгі құралы деп бағалады. Сондықтан оқу тәрбиелік
ерекшелікте болуға тиіс. К.Д.Ушинский сабақта әрбір оқытушы балаға
деректерді ғана ұсына бермей, мақсатты түрде олардың ақыл-ойын да,
адамгершілігін де дамытатындай етіп ұйымдастыруды талап етті.
Оқу ісі тек қана ақыл-ойды қамтып қоймай, жүрек, сезім, ерік т.б.
адамның барлық жағын, барлық өмірін қамтуы тиіс. Тәрбиелік күші барлық оқу
пәндерінде де болады. Бұл жөнінде ол: Адам сезімін қамтымайтын... оқу
жақсы емес. Тәрбиеші оқу арқылы бала жанына ұрық себу үшін барлық кезеңді
де пайдалану қажет. Бұл жағдай барлық ғылым саласында да мүмкін, - деді.
Ушинский оқудағы баланың саналылығы мен белсенділігі оқу үрдісін
ұйымдастырудағы негізгі және жетекші принциптерінің бірі деп бағалаған. Оқу
ісінің сапалы құрылуы оқу үрдіссін белсенді ететіндігіне, бүкіл оқу
үрдісінде бала белсенділігін тудыратындығына ол түсінді де сенді. Сондықтан
оқудағы баланың саналылығы мен белсенділігі бір-бірінен бөлінбейді деп
есептейді.
Баланы белгілі нәрсені, пәнді түсіну дәрежесіне көтере алмаған адам
сол пәнді баланың өте төмен түсінігінің дәрежесіне дейін жеңілдеткісі
келеді, бұл педагогикалық жол емес, - деді Ушинский.
К.Д.Ушинский оқудағы көрнекілік принципінің көптеген мәселелеріне
жаңаша талдау жасаған, бұл принципті жаңа сатыға көтерген. Оқудағы
көрнекілік - Ушинскийдің дәлелдеуінше, оқудағы жалпы ұғымдарға емес, нақты
фактілерге, нақты образдарға негіздеу. Көрнекілік әдісімен оқу -оқушыларды
өз бетінше байқауға, үйретуге негізделеді.
К.Д.Ушинский көрнекілік әдіске психологиялық талдау жасай келе,
көрнекілік тек көру сезіміне ғана байланысты деген біржақты пікірді сынады.
Себебі қандай нәрсені болса да қабылдағанда сезім мүшелеріміз
неғұрлым көбірек қатынасса, зат я құбылыс жөніндегі қабылданған ұғым,
түсінік есімізде соншама берік, тиянақты орнығады да, кейін олар оңай еске
түседі. Сондықтан сабақта көзбен көру, дыбыс органымен айту, қолмен жазу
т.б. сезім мүшелеріміз белсенді қатысуы тиіс, ...егерде педагог баланың
есінде бірдемені берік қалдыруды көздейтін болса, ол көз, құлақ, дауыс,
бұлшық ет сияқты сезім органдарын, тіпті мүмкін болса, иіс және дәм
сезімдерін де есте сақтап қалу актісіне көбірек қатыстыруға тырысуы керек
- деген Ушинский.
К.Д.Ушинскийдің көрнекілік мәселесіндегі ең құнды көзқарасы - ол
оқытудың көрнекілігі мен жолдарын тұңғыш рет анықталады, бастауыш
мектептердегі көрнекіліктің методикасын жасады.
К.Д.Ушинскийдің ескертуінше, бала табиғаты үнемі көрнекілікті талап
етіп отырады, сондықтан көрнекі құралмен оқытуды баланың ерте жасынан
бастау керек деген. Ушинский көрнекіліктің бастапқы оқуда көбінесе сөзбен
байланысты болуын талап етті, себебі сол арқылы баланың ойлай білуі де,
тілі де дамиды. Бұл жөнінде ол: Бастапқы оқуда түр, түс, дауыстарды сөзбен
қамтып, оны балалардың көбінің түсінігіне жететін етіп, біз өзіміздің
оқытуымызды да балаларға жетімді ете отыра, өзіміз де балалар ойлауының
сырына енеміз, - деген. Оқытудың көрнекілігінің Ушинский мынадай
құралдарын ұсынды: нақты заттың өзі, заттың, нәрсенің, оқиғаның үлгісі
болатын моделі, суреттер т.б. көрнекі құралдар.
К.Д.Ушинский шығармаларында жоғарыдағылардан басқа оқытудың
жүйелілігі мен сатылылығы, білім мен дағдылардың тиянақтылығы сияқты
дидактикалық принциптер қамтылды.
Қорта келе, К.Д.Ушинскийдің педагогикалық жүйесін Ы. Алтынсарин қазақ
халқының ұлттық ерешелігін есере отырып пайдаланғанын аңғару киын емес.
Қазақ және орыс елдерінің ұлжанды, гуманист педагогтардың ұлы идеялары мен
істері өзінің жалғасые тауып, егеменді алған он бнс одақтас болған ТМД
елдерінің игілігіне айналды.
1.3 Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі саяси- әлеуметтік және
педагогикалық алғы шарттар.
Бүгінде еліміз егемендік алып жеке дербестікке қол жеткізді. Оны әлемнің
барлық мемлекеттері мойындап, халықаралық ұйымдарға мүшелікке кабылдады.
Қазіргі ұлттық ояну, өзін- өзі тану, үйрену, халқымыздың тарихи-мәдени
мұралары мен әдет-ғұрпы, игі дәстүрлі- салттарының қайта оралу - бәрі де
жан-жағымызға бағымдай қарауға, алдағы мақсат, міндеттерімізді айқындауға
мүмкіндік жасап отыр.
Осы орайда елдің дербестігі мен оның өркендеп дамуының негізгі шарты -
оқу-білім екені дау туғызбаса керек. Ілім-білім қай ғалымда да игілікті
шаруа, қасиетті дүние болып есептелетіні белгілі. Халқымыздың сан ғасырлық
тарихында бүкіл қоғамдық-рухани өмірінде әлеуметтік мәні бар ерекше орын
алатын кесек тұлғалы, өрелі азаматтар аз болмағанын ойға салсақ, солардың
бел ортасында көзге түсетіні Ы. Алтынсарин дер едік.
Ол шын мәнінде ағартушы, ұстаз, тамаша тарихшы, фольклоршы-этнограф
ғалым, тіл білімпазы, осы күнгі әдебиетіміздегі жазылған ең алғашқы
оқулықтың туындыгері, халық ағарту ісінің шебер ұйымдастырушысы. Демек
"Сегіз қырлы, бір сырлы" дарын иесі. Егер мұның бәрін жинақтап айтар
болсақ, Ыбырай - өз ақтық демі біткенше қалтқысыз қызмет еткен үлкен ақыл-
ойдың, биік саналы сезімнің адамы.
"Қыран ұяда не көрсе, ұшқанда соны біледі", дейді халық даналығы.
Бұл сөздің растығы Ыбырайдың өмір өнегесінен де байқағандаймыз. Өйткені
оның өскен ортасы — халыктың сол кездегі озық ойлы зиялы қауымы, тәрбие
алған мектебі — алды сонау атақты шешен Жиренше, Абыз, Төле би, Қаз дауысты
Казыбек, Әйтеке би, Байдалы, Досбол шешендердің мектебі, Асан Қайғыдан
бастап Доспанбет, Жиенбет, Марқасқа, Ақтанберді, Үмбетей Дулат секілді дала
даналарының мектебі.
Бұл болашақ ұлы ұстаздың нәр алған алғашқы қайнар бастаулары десек
Балғожа бидің "үміт еткен көзінің нұры" — бала Ыбырай атасының замандас
достары - Досбол шешен, Наурызбай, Мұғал би секілді дүйім жұртың назарын
өзіне қаратқан от ауызды, орақ тілді үлкен ақыл-парасат иелерінің үлгі-
өнегесін көріп өсті. Одан, әрине, ғибрат алды. Балқожа би Орынборда оқуда
жүрген шәкірт Ыбырайдың ел арасындығы дау жанжалдарға төрелік айтуға, шешім
қабылдауға баулып отырған. Соның бір шамасы ел аузына "Ыбырайдың айтқаны",
"Ыбырайдың шешімі", "Ыбырайдың тоқтамы" деген тұрғыда ұрпақтан-ұрпаққа
жаласып тарап келеді. Мұны халық ауыз әдебиетіндегі шешендік өнерді, нәрлі
сөз мұраларын өмір бойы зерттеп өткен фольклоршы-ғалым Б.Адамбаев өз
еңбектерінде орынды келтіреді.
Ыбырай Алтынсариннің өз әкесі ерте қайтыс болғандықган, Қостанай
өңіріне белгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарау І XIX ғасырдың 60-жылдарындағы педагогикалық жүйенің даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1. XIX ғасырдың 60-жылдарындағы педагогикалық жүйенің дамуындағы
тарихи -әлеуметтік алғы шарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіне К.Д. Ушинскийдің
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі саяси- әлеуметтік және
педагогикалық алғы
шарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1
ІІ тарау Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесі және ондағы тәлімдік және
дидактикалық
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.1 Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі тәрбие беру мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2. Ы. Алтынсаринның қалыптастырған мектеп
жүйесі ... ... ... ... ... ... 38
2.3. Ыбырай Алтынсарин педагогикалық жүйесінде ұлттық колданбалы өнерді
қолдану
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .45
2.4. Ыбырай Алтынсаринның дидактикалық
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..48
2.5. Ы. Алтынсаринның оқулық жазудағы педагогикалық жүйесі...59
2.6. Ы. Алтынсаринның мұғалімге қойылатын педагогикалық талаптар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
2.7. Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің педагог мамандарды
дайындаудағы
қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 67
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
82
Кіріспе
Тарау І XIX ғасырдың 60-жылдарындағы педагогикалық жүйенің даму тарихы.
2. XIX ғасырдың 60-жылдарындағы педагогикалық жүйенің дамуындағы
тарихи -әлеуметтік алғы шарттар.
1.2 Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіне К.Д. Ушинскийдің ықпалы
1.3 Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі саяси- әлеуметтік және
педагогикалық алғы шарттар.
ІІ тарау Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесі және ондағы тәлімдік және
дидактикалық мәселелер.
2.1 Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі тәрбие беру мәселелері .
2.2. Ы. Алтынсаринның қалыптастырған мектеп жүйесі
2.3. Ыбырай Алтынсарин педагогикалық жүйесінде ұлттық колданбалы өнерді
қолдану жүйесі
2.4. Ыбырай Алтынсаринның дидактикалық жүйесі
2.5. Ы. Алтынсаринның оқулық жазудағы педагогикалық жүйесі
2.6. Ы. Алтынсаринның мұғалімге қойылатын педагогикалық талаптар жүйесі
2.7. Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің педагог мамандарды
дайындаудағы қолданысы
Қортынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қоғамда орын алып жатқан әлеуметтік-
экономикалық және саяси қатынастар білім беру ісін түбегейлі өзгертіп, оның
тарихи тамырын қайта қарап жаңғыртуды талап етеді. Өткеніміз бен
болашағымыздың өркендеуіне жол ашады. Өйткені ұлт тағдыры, халқымыздың әл-
ауқатының жақсаруы жас ұрпақтың білім деңгейіне, мәдениетіне, өмірде өз
таңдауларын дұрыс жасауға, қоғамдық қатынастарға, оны дұрыс ұйымдастыру
қабілетіне де тікелей байланысты. Бұл көзқарастың білім жүйесінде
өзіндік маңызы зор.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңында (1999) Білім
берудің басты мақсаттарының бірі – жеке адамды ұлттық және жалпы адамзаттық
құндылық негізіне, білім алуды, дамытуды, қалыптастыруды қамтамасыз етуге
жағдай жасау деп атап көрсетіледі. Сондықтан осындай талаптарға сай білім
беру саласының көп варианттық және көп деңгейлік ерекшеліктеріне орай,
ұлттық тарихи дамуды, оның ішінде білім беру жүйесінің сапалық артуын,
Қазақстан педагогика тарихының ұлттық даму мұрасын зерттей отырып қолдануды
талап етеді. Осы орайда ұлттық тарих, мәдени мұра мәселелерін тілге тиек
еткенде, ауыл, аймақтық білім беру саласы, мектептері ең басты өзекті
мәселенің негізі ретінде көрініс береді [2].
Себебі қазіргі әлеуметтік - экономикалық жағдай аймақтық білім беру
саласының барлық бағыт – бағдарларын, құрылымын, өткені мен бүгінгісін және
болашағын айқындап алмайынша, білім беру жүйесін, оның ішінде аймақтық
білім жүйесін ізгілендіру, әлемдік өркениет талаптарына жауап беру, табиғи,
мәдени үйлесімді жеке адамды қалыптастыру, оқу - тәрбие жұмысының тиімді
түрлері мен әдістеріне таңдау жасамай, оны енгізу мүмкін емес екендігін
танытып отыр.
Қазақстанның тарихнамасында, оның ішінде білім беру саласының, яғни
педагогика тарихы мәселесінде, қазіргі талапқа сай өз шешімін таппай
отырған мәселелер жеткілікті [3]. Атап айтсақ, Қазақстанның білім беру
саласында өзін ақын орны бар тұлғаларды алып оны ұлттық тарихи дамуымен
қоса мәдени, білім беру саласын зерттеу арқылы тарихтағы ақтандақтарды
жоюды мақсат ету қажеттігі туындайды.
Осы мәселелердің бір шешімі ретінде Ыбырай Алтынсаринның ұлттық білім
моделінің үгісі бола алтын педагогикалық жүйесі мәселесінің тарихын
зерттеудің ғылымға берері мол деп есептейміз.
Осыған орай, бүгінгі таңда болашақ ұрпақтың терең тарихи білімі мен
саналылығын қалыптастыруда ұлы ағартушының педагогикалық жүйесінің ұлттық
негіздегі өнегелі, мәдениеті жоғары үлгі екендігін атап көрсете отырып,
ондағы білім саласына қысқаша сипаттама беру арқылы, қалыптасу және даму
кезеңдерін айқындау мәселесі шешімін тапса, оның нәтижесі ұлттық және жалпы
қазақстандық мектептердің оқу-тәрбие іс-тәжірибесінде пайдалануға толық
мүмкіндік берері анық.
Соңғы жылдары жеке адамдардың бай тәжірибесі арқылы жинақталған білім
беру ісіндегі мол тәжірибелерден бастау алған озық нәтижелер білім беруді
жаңартудың тұғырнамалық негізі болғанына талас туындатпайды.
Жаңа ғасырдың бүгінгі білім кеңістігіндегі жаңа талаптар тудырып,
елімізде ұлттық білім жүйесі мәселесінің заман талаптарына, әлеуметтік
сұраныстарға сай зереттелуі нақты белгіленіп отыр. Білім беру ісіндегі
аймақтанудың жаңа үрдістік мән-мағынасын, сипаты мен бағыт-бағдарын
айқындаушы дәйекті факторлар:
- Қазақстан Республикасының Тәуелсіз Егеменді мемлекет болып қалыптасуы;
- Ұлттық білім жүйесінің әлемдік кеңістікке кіруге талпыныс білдіруі
болып табылады [4].
Қазақстанның білім кеңістігінде бәсекелестікке қабілетті, жан-жақты
тұлғаны тәрбиелеп, оқыту-білім беру жүйесінің басты міндеті.
Біз алып отырған Ы. Алтынсаринның педагогкалық жүйесіне арналған ғылыми
әдебиеттер мен зерттеу жұмыстарын сараптау барысында байқағанымыз, осы
уақытқа дейін Ы. Алтынсаринның педагогикалық қызметі нақты зерттеліп,
белгілі жүйеге келмегенін көруге болады. Мұның өзі зерттеуге алып отырған
тақырыптың өзектілігін нақты аңғартады.
Ы. Алтынсаринның жүйесінің қалыптасуы мен даму тарихын зерттеудің
практикалық мәні зор. Тарихи кезеңдерде қалыптасқан педагогикалық тәжірибе
білім беру жүйесінің даму элементі ретінде қарқындай отырып, жалпы білім
беру жүйесінің қалыптасуына үлкен үлес қосары сөзсіз. Ы. Алтынсаринның
педагогикалық жүйесінің даму ерекшеліктерін жекелеген педагогкалық қымет
бағыттары негізінде ашып көрсету, ағартушының мәдени-әлеуметтік өмірі мен
рухани даму үрдісін терең үғынуға кең жол ашады.
Жалпы Қазақстандағы халық ағарту мәселесінің даму барысы А.Е.Алекторов,
А.В.Васильев еңбектерінде қарастырылған. Жоғары педагогикалық білім берудің
қалыптасуы мен дамуына арналған Ф.Ф.Королев, Н.П.Кузин, Н.К.Гончаров,
Т.Т.Тәжібаев, Ә.И.Сембаев, Қ.Б.Бержанов, И.К.Қадыров, Г.А.Уманов,
Г.М.Храпченков т.б. педагогика ғылымын дамытуға үлес қосқан ғалымдардың
монографиялық еңбектерін атап етуге болады. Қазақстандағы педагогикалық ой-
пікірлердің дамуын зерттеу мен оқу-ағарту ісінің қалыптасуы мен дамуының
теориялық және әдіснамалық негізі ретінде қаланды.
Қазақстандағы білім беру ісінің және педагогикалық ой-пікірдің даму
тарихына арналған диссертациялық еңбектерде маңызы зор. Оларды атар болсақ,
төмендегідей сипатта иеледі: К.Қ.Құнантаева Развитие образования в
Казахстане (1917-2000 г.г.) [6], Қ.Б.Жарықбаев Из истории развития
педагогической мысли в дореволюционном Казахстане (методические
рекомендации) [7], Қ.Б.Бержанов Из истории культурно-просветительной и
общественной деятельности учительства Казахстана (1917-194І г.г) [8],
Р.Ж.Ержанова Из истории развития пионерского движения в Казахстане [9],
И.Б.Мадин Қазақстанда Совет дәуіріндегі педагогикалық ой-пікірдің дамуы
[10], С.А.Ұзақбаева История развития и проблемы совершенствования
музыкально-эстетического воспитания учащихся в общеобразовательных школах
Казахстана [11], Б.Ы.Мұқанова История развития пионерской организации
Казахстана [12], А.Н.Ильясова История становления и развития
педагогической науки Казахстана (1917-1988г.г.) [13], С.Мусин Из истории
учебно-воспитательной работы Казахской советской школы Казахской АССР
(1920-1936г.г.) [14], Ә.И.Сембаев Очерки по истории казахской советской
школы [15], Қ.Б.Сейталиев Қазақстанда жоғары педагогикалық білім берудің
қалыптасуы мен дамуы (1920-1991ж.ж.) [16], Т.Т.Тәжібаев Развитие
просвещения и педагогической мысли в Казахстане во второй половине XIX
века [17], Г.М.Храпченков Школы Казахстана в начале XX века (1901-
1917г.г.) [18], Т.М.Әлсатов Қазақ хандығы тұсындағы педагогикалық ойлардың
дамуы (ХУ-ХҮШ) [19], Омар Есенәлі Қазақстандағы мектептен тыс
мекемелердің қалыптасуы мен дамуы (1917-1990ж.ж.) [20], Ж.Есекеев
Педагогическое образование в Казахстане (1917-1930г.г.) [21],
Е.М.Байзакова Развитие методов обучении в истории начальной школы
Казахстана (1920-1930г.г.) [22], Р.А.Жанабаева История создания и
развития системы профессионально-технического образования в Казахстане
[23], Ф.К.Қайырханова Создание и развитие сети культурно-просветительных
учреждений в Казахстане (1920-1932г.г.) [24], Л.П.Акжаркенова История
создания и развития школ интернатного типа в Советском Казахстане (1917-
1941г.г.) [25], Р.Х.Аймағамбетова Деятельность рабочих факультетов по
подготовке молодежи Казахстана к поступлению в высшее учебные заведения
(1921-1940г.г.) [26], Е.Р.Қасенов История развития ученического
самоуправления в школах Казахстана (1917-1941г.г.)[27], Ш.К.Беркімбаева
Жалпы білім беретін қазақ мектебіндегі оқу-тәрбие үрдісінің дамуы (1980-
2000ж.ж.) [28], Ж.К.Ибраимова Шығыс Қазақстан аймағындағы білім беру
жүйесінің калыптасуы мен дамуы (1917-1930ж.ж.) [29], Н.А.Абуова
"Қазақстандағы индустриялды-педагогикалык колледждердің дамуы (1991-
2005ж.ж.) [30], Г.Қ.Шұғаева Қазақстанда ауылдық шағын жинақталған
мектептердің дамуы (1930-1960ж.ж.) [31], т.б.
Жоғарыда аталған зерттеулер мен ғылыми еңбектер - педагогика ғылымының
дамуындағы құндылықтар. Алайда, айта кететін мәселе Ы. Алтынсаринның
педагогкалық жүйесінің жағдайы жеке ғылыми тұрғыда зерттеу нысанасынан
қалтарыста қалғаны байқалады. Ы. Алтынсаринның педагогкалық жүйесін
қарастыруда қол жеткізген ерекше тарихи және педагогикалық кұндылықтарының
айқындалуы мен олардың бүгінгі таңда оқу-ағарту мен ұрпақ тәрбие ісін
ұйымдастыруда сабақтастық таппауы, пайдаланылмауы және нақты ғылыми
әдістемелік еңбектердің болмауы арасында қайшылық бар. Ыбырай кезеңі - бір
ауқым дәуір. Бұл тұстар ұлы ағартушы атына байланысты әрі зерттелмеген
бірішама деректерге, мазмұны мағлұматтарға толы. Сондықтан да осынау тосын
тақырып ғылыми ізденуіміздің назарын аударуы тиіс.
Осы мәселенің шешімін қарастырудың қажеттілігі біздің зерттеу
мәселемізді айқындап, диссертациялық жұмысымыздың тақырыбын Ы.
Алтынсаринның педагогкалық жүйесі деп алуымызға негіз болды.
Зерттеу нысанасы: Ы. Алтынсаринның қоғамдық-педагогикалық қызметі.
Зерттеу пәні: Ы. Алтынсаринның оқу-тәбиелік жүйесі.
Зерттеу мақсаты. Ы. Алтынсаринның оқу-тәбиелік жүйесі анықтау, оның
болашақ ұрпақ тәрбиесіндегі мүмкіндіктерін айқындау.
Зерттеу міндеттері:
- Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің қалыптасыундағы тарихи-
педагогикалық ықпалдарда ашу;
- Ы. Алтынсаринның педагогикалық қызматіне сипаттама беру;
- Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі тәлімдік мәселелер;
Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі дидактикалық мәселелер.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, Ы. Алтынсаринның педагогикалық
идеялары ғылыми тұрғыда негізделіп, жүйеленсе, онда қазіргі білім беру
саласының ұлттық сипатты иеленуіне мүмкіндік туындайды, өйткені оның
педагогикалық жүйесінің сапалық құндылықтары ұлттық білім беру үлгісін
құруға негіз бола алады.
Жетекші идея. Ы Алтынсаринның педагогикалық идеялары мен қызметтерінң
жүйесі жинақталып, зерделенсе ұлттық құнды іс-тәжірибелер болашақ ұрпақ
тәрбиесіндегі теориялық және практикалық мәселелерді шешуге алғышарт
болады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі ретінде педагогика,
философия және психология ғылымдарының жеке тұлғаны қалыптастыру туралы
ілімдерді, теория мен тәжірибе арасындағы байланыстар туралы қағидалары,
жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтардың диалектикалық өзара бірлігіне
байланысты тарихи, философиялық, әлеуметтік, мәдени ілімдері, тарихи-
педагогикалық құбылыстарды зерттеудегі объективтік, жүйелілік, тұтастық,
тарихи-салыстырмалық тұжырымдамалары алынды.
Зерттеу әдістері. Тарихи-педагогикалық әдебиеттерді, зерттеу мәселесіне
байланысты сирек қолжазба қорларының және мұрағаттық еңбектерді талдау,
тарихи-педагогикалық жүйені сақтау, тарихи және логикалық үрдістердің
бірлігі, тарихи-салыстырмалық, жинақтап-талдау, қорыту т.б. әдістер
қолданылды.
Зерттеудің теориялық мәні мен ғылыми жаңалығы:
- Ы. Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің қалыптасыундағы тарихи-
педагогикалық ықпалдарда анықталды;
- Ы. Алтынсаринның педагогикалық қызматіне сипатталды;
- Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі тәлімдік мәселелері
анықталды;
Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі дидактикалық мәселелері ашылды.
Зерттеудің практикалық мәні:
Зерттеу нәтижелерін орта мектептегі оқу-тәрбие үрдісіне пайдалануға
болады;
Зерттеу материалдарын жоғары және арнаулы орта оқу орындарында
Педагогика, Педагогика тарихы, Бастуыш мектеп педагогикасы пәндерін
оқытуда және әдістемелік нұсқаулар жасау барысында қолдануға болады.
Зерттеу көздері. Ғалымдардың зерттеу мәселесіне сәйкес еңбектері, ҚР
Орталық мемлекеттік, тарихи, философиялық, педагогикалық әдебиеттер, Ы.
Алтынсаринның еңбектер жинағы, А Балғымбаевтың естеліктері.
Қорғауға ұсынылған қағидалар:
- Ы. Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің қалыптасуындағы тарихи-
педагогикалық ықпалдары;
- Ы. Алтынсаринның педагогикалық қызметіне сипаты;
- Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі тәлімдік мәселелері;
Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі дидактикалық мәселелері.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің ғылыми аппараты: зерттеудің мақсаты,
зерттеу нысанасы, пәні, ғылыми болжамы, міндеттері, жетекші идеясы,
әдіснамалық және теориялық негіздері, әдістері, қорғауға ұсынылатын
қағидалар, зерттеудің ғылыми-теориялық және практикалық мәнділігі, зерттеу
нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі айқындалды.
Тарау І XIX ғасырдың 60-жылдарындағы педагогикалық жүйенің даму тарихы.
3. XIX ғасырдың 60-жылдарындағы педагогикалық жүйенің дамуындағы
тарихи -әлеуметтік алғы шарттар.
XIX ғасырдың 60-жылдары Қазақстанда Ресей қол астына кірген соң
үлкен қоғамдық қозғалыс кезеңі болды. Ол өндіргіш күштердің дамуы мен бұл
дамуды тежейтін крепостнойлық қатынастардың арасындағы күннен-күнге өршіп
келе жатқан қайшылықтардың негізінде пайда болды.
XIX ғасырдың 60-жылдарындағы Россиядағы революциялық қозғалыс саяси,
экономикалық және мәдени өмірдің барлық салаларын қамтыды.
Педагогикалық қозғалыс сол кездегі қоғамдық қозғалыстың бір бөлігі
болып табылады. Крепостнойлық тәрбиені қатты сынау, сословиелік мектеп пен
ерте мамандыруға күрес, жалпы білім беру, азаматты тәрбиелеу, әйелдерге
білім беру үшін күрес, ескі діни оқуға, құрғақ жаттау мен жазалау қарсы
күрес, баланың жеке басын сыйлау, халық мектептерін көптеп ашуды талап ету,
жоғарғы мектеп автономиясы — міне, осылар XIX ғасырдың 60-жылдарындағы
орыстың прогресшіл педагогикасының көтерген негізгі мәселелері болды.
Бұл кезеңде бірінші қоғамдық ұйымдар ашылып, олар өз алдарына
педагогика теориясы мен практикасының өзекті мәселесін шешу мақсатын
көздеді. 1859 жылы қазанда Петербургте педагогикалық жиналыс құрылды.
Кейіннен ол Петербург педагогикалық қоғамы болып аталды. Оның жұмысына
К.Д.Ушинский, В.Я.Стоюнин, В.И.Водовозов, Д.Д.Семенов, Я.Я.Герд т.б.
көптеген педагогтар мен методистер қатысты. Көптеген қалаларда қоғамдық
педагогикалық ұйымдар пайда бола бастады.
XIX ғасырдың 60-жылдарында педагогикалық ғылымының даму тарихында әр
түрлі бағыттар орын алып келді. Педагогикалық қозғалыс бір бағытта болған
жоқ. Әр түрлі педагогикалық топтар мен сол топтарды жақтаушы педагогтар
педагогикалық мәселелерді өз топтарының тұрғысынан түсіндірмек болды.
Еңбекші бұқараның мүддесін жақтайтын педагогиканың өкілдері ең
прогресшіл революцияшыл демократиялық бағытта болды. Бұл бағыттың ең
көрнекті өкілдері Н.Г.Чернышевский мен Н.А.Добролюбов еді. Бұл бағыт
мынаны: жалпыға бірдей оқу, мектепті демократизациялау, қоғамдық өмірдің
барлық саласында бірдей әйелдер мен ерлердің тең құқылығы, оның ішінде
халық ағарту саласындағы тең құқылығы, тәрбиенің мақсаты
революционерді, крепостнойлық қалдықтары мен самодержавияға қарсы
күрескерді даярлауды талап етті.
Белгілі революцияшыл-демократиялық бағыттан буржуазияшыл -либералды
педагогикалық бағыттың айырмашылығы болды. Бұл бағыттың ең көрнекті
өкілдерінің бірі Н.И.Пирогов, В.Я.Стоюнин, И.А.Корф т.б. Крепостниктік
тәрбиеге қарсы шығып, мектептің реформаларын талап ете отырып, адам
тәрбиесі үшін, балаға адамгершілік тұрғысынан қарау туралы пікір айтуымен
қатар, бұл бағыттың өкілдері өздерінің педагогикалық көзқарастарында
либералдарға тән екі жүзділік көрсетті. Олар патша үкіметіне
қанағаттарлықтай дәрежеде мектеп реформаларын жүргізуге толық мүмкіншілігі
келеді деп түсінді. Әйелдерге білім беруді жақтай отырып, бірақ олардың тең
құқылығына қарсы шықты. Халық мектептерін көбірек ашуды ұсына отырып,
жалпыға бірдей оқыту мәселесін ескермеді. Ескі оқуға қарсы шыға отырып, ол
ұрып-соғу арқылы жазалауды жоққа шығарған жоқ, оны белгілі дәрежеде шектеу
керектігін айтты. Тәрбиенің мақсатын буржу-азияшыл-либералдық бағыттың
педагогтары мәдени және адамгершілік жағынан дамыған адамды дайындау
екендігін түсіндіріп берді, бірақ та олар мұндай сапалар деп нені
түсінетінін ашып берген жоқ. Бұл мәселе туралы екі ұшты
пікірде болды. Революцияшыл-демократиялық бағыттың өкілдері ұсынған
тәрбиенің мақсаттары мен идеялық саяси принциптеріне либерал-педагогтар
көп жағдайларда сенімсіз қарады. Олардың көз-қарастарына қарсы болды. Бұл
екі бағыттың арасында аралық жағдайды ұстаған, бірақ буржуазияшыл-
либералшыл бағытқа біршама жақын көзқарастағы педагогтарға
буржуазиялық демократияшыл бағыттың өкілдері жатады. Бұл бағыттың
өкілдерінің қатарына К.Д.Ушинский және оның жолын ұстаушы
педагогтарды (В.И.Водовозов, Н.Ф.Бузнаков, т.б.) атауға болды. Бұл топқа
жататын педагогтар, буржуазиялшыл-либералшыл бағытқа жататын
педагогтар сияқты, белгілі қоғамдық құрылыстың көлемінде мектептің жағдайын
жақсартуға, мәдени және адамгершілік жағынан адамдарды тәрбиелеуге
болатындығын түсіндірді.
Сондықтан біздің алған мақсат, міндеттерімізге осы жоғары аталған
педагогикалық жағдайлар мен оның өкілдері Қазақстанда XIX ғасырдың 60-
жылдарындағы білім беру ісіне қосқан үлестін құндылық бағытына сүйене
отырып дамыды деп тұжырым жасауға әбден болады.
Осындай педагогикалық даму әсерімен Қазақстанның білім беру саласының
өзіндік даму ерекшелігінің болғаны әрине дау туғызбайды. Себебі
Қазақстанның білім беру саласында өзіндік экономикалық, тарихы ықпалдар да
өзінің әсерін тигізбей қойған жоқ.
Тарихи қалыптасқан жағдайларға байланысты Қазақстан бірнеше ғасырлар
бойы саяси және экономика жағынан бөлшектелген ел болып келді.
Бір орталықтан басқарылатын мемлекеттің болмауы, феодалдардың өзара
жаугершілігі сыртқы дұшпандардың Қазақстанға басып кіруіне жол ашты. Мұның
өзі қазақ халқының тәуелсіздігіне ғана емес, ел болып өмір сүруіне де қатер
туғызды.
Қазақстанның Россияға қосылуы 1731 жылы басталды. Ал Қазақстанның
Россияға түгелдей қосылуы XIX ғасырдың аяғында аяқталды.
Патша өкіметі Қазақстанда отаршылдық саясат жүргізді. Ол Қазақстанның
шаруашылық және мәдениет саласындағы мешеулігін сол күйінде сақтап, қазақ
халқын надандықта ұстауға тырысты. Орынбор шекара комиссиясының төрағасы
Ладыженский 1847 жылы Орынбордың әскери губернаторы генерал Обручевке
жазған қағазында бұл саясаттың негізгі принциптерін сипаттай келіп, Сыртқы
істер министрлігінің Азия комитеті төрағасы қазақтар жөніндегі саясатта
...орда (қазақ даласы) патша үкіметінің қамқорлығынан тысқары тұратындай,
сөйтіп даланы басқан надандық түнегінде селт етпей үнсіз жатып, алым-салық
төлейтін мылқау, меңіреу күйінде қалатындай ету керек деген пікір басым
болуға тиіс деген көзқарасты қолдайтынын айтқан болатын.
Екінші бір құжатта - жоғары дәрежелі бір чиновниктің 1830 жылы Орынбор
әскери губернаторы граф Сухтеленге жазған хаты да осы саясатты дәлелдейді:
Мен қырғыздардың (қазақтардың) қамын жеп, олардың көзін ашып, оларды
еуропалық халықтардың дәрежесіне жеткізбек болатын филантроптардың осындай
тілектеріне әуес емеспін. Қырғыздардың мәңгі-бақи көшіп жүретін малшылар
болып қалуын, олардың еш уақытта егін екпеуін, ғылымды ғана емес, қолөнерін
де білмеуін шын ниетпен тілеймін.
Патша өкіметінің Қазақстанда отаршылдық саясат жүргізуіне
қарамастан, оның Россияға қосылуының әрине прогрестік маңызы да болғанын
атап өтпеуге болмайды. Қазақстанның Россияға қосылуы Орта Азияның артта
қалған хандықтарының қазақ халқын құлдыққа түсіріп, оны бөлшектеп әкету
қаупін біржолата жойды. Россияға қосылудың нәтижесінде Қазақстанның
феодалдық бөлшектенуі жойылып, оған капитализмнің енуіне, сауданың дамуына,
рушылдық-феодалдық қатынастың күйреуіне қолайлы жағдайлар жасалды.
Қазақстанның Россияға қосылуы қазақ халқының отырықшылыққа көшіп, егін
кәсібімен айналысуына әсерін тигізді. Қазақстанның экономикасы шапшаң дами
бастады. Мұның өзі қазақ қоғамындағы тап жігінің айрылуын күшейтті, ондағы
тап күресін шиеленістірді.
Ақырында, озық барлық ұлттар мәдениетінің Қазақстан мәдениетіне әсері
күшейіп, қазақ халқын бірте-бірте бұл озық мәдениетке тартудың, қазақ халқы
мен басқа арасындағы ежелгі достықты нығайтудың ерекше зор маңызы болды.
Бұл достық олардың патша өкіметіне қарсы, қазақ феодалдары мен орыс
капиталистерінің, помещиктердің және патшаның отаршыл чиновниктерінің
озбырлығына қарсы күш біріктірген күресінде айқын көрінді.
Озық басқа да халықтар мәдениетінің Қазақстан мәдениетіне әсері кү-
шейіп, қазақ халқын бірте-бірте бұл озық мәдениетке тартудың, қазақ халқы
мен басқа халықтардың халқы арасындағы ежелгі достықты нығайтудың ерекше
зор маңызы болды. Бұл достық олардың патша өкіметіне қарсы, қазақ
феодалдары мен капиталистерінің, помещиктердің және патшаның отаршыл
чиновниктерінің озбырлығына қарсы күш біріктірген күресінде айқын көрінді.
Россияға қосылғанға дейін Қазақстанға қараған жерде молдаларды және
басқа діни қызметкерлерді даярлайтын діни мектептер мен медреселер ғана
болды. Ондағы сабақ араб тілінде оқытылды. Жоғары кластарда араб-парсы
аралас тілде және түрік тілінде оқытылды. Мектептер мен медреселердегі оқу
мен тәрбиенің ерекше сипатта болды. Оның ерекшелігі қаймағы бұзылмаған
ұлттық салт-дәстүр мен әдет-гұрыпты сақтап қалуы және адамгершілік тәрбиені
басты мақсат ретінде ұстануы.
Қазақстанның Россияға қосылуынан кейін, патша өкіметінің Қазақстандағы
саясатын жүргізіп, қазақ даласын билеу ісінде өкімет орындарына көмектесе
алатын білімді қазақ чиновниктері жергілікті жердегі ел билейтін аппаратқа
керек болды. Сондықтан патша өкіметі амалсыздан қазақ ақсүйектері мен
байларының балаларына біраз білім беріп, олар үшін орыс-қазақ мектептерін
ашуға тиісті болды.
Қазақстандағы алғашқы мұндай оқу орны Қазақстанның солтүстік облыстарын
басқару орталығы Омскіде 1789 жылы ашылған Азиялық училище болды. 1841
жылы хан ордасында (Батыс Қазақстан облысындағы қазіргі Орда қаласы) Жәңгір
хан өзінің жақын нөкерлерінің, достарының (әр түрлі руларды басқаратын
сұлтандардың, старшиндардың, билердің) балалары үшін алғашқы орыс мектеп-
пансионын ашты. Білімді оқытушылар болмағандықтан, бұл мектепте балаларды
мал дәрігері мен тілмаш оқытты. Мал дәрігері балаларға орыс тілін,
арифметиканы, географияны, ал тілмаш шығыс тілдері мен мұсылман діні
сабағын оқытатын.
1825 жылы Орынборда татар мектебі негізінде Неплюев әскери училищесі
ашылды, ол 1844 жылы кадеттер корпусы болып қайта құрылды. 1846 жылы
Сібірдің қазақ-орыстар әскери училищесі негізінде Омскіде кадеттер корпусы
ашылды.
1850 жылы Орынбордың шекара комиссия жанында жеті жылдық мектеп ашылды.
Мұнда сабақ орыс тілінде оқытылды, мұнымен бірге татар тілі де үйретілді.
Бұл оқу орындарының бәрі сословиелік мектеп, үстем тапқа арналған мектептер
еді. Бұларға дворяндардың, офицерлердің, чиновниктердің және патша
үкіметінің қызметіндегі қазақ шонжарларының балалары қабылданатын.
Кадет корпустарының шығыны қазақ халқынан жиналған қаржы есебінен
өтелетін, алайда бұл мектептерге қазақ кедейлерінің балалары
қабылданбайтын. Бірақ патша үкіметі қазақ шонжарлары балаларының да әскери
білім алу мүмкіндігіне мейлінше шек қойып отырды. Мысалы, 1866-1868
жылдарда қазақ балаларын кадет корпустарына оқуға алу тоқтатылды.
Орынбордың кадет корпусында оқып жүрген қазақ балалары
онан шығарылды немесе басқа жай халық мектептеріне ауыстырылды.
Қазақ шонжарларының балаларына арнап ашылған барлық мектептердің ішінде
Омскідегі Сібір кадет корпусында оқу жақсырақ жолға қойылған еді. Қазақ
халқының тамаша ағартушы ғалымы Шоқан Уәлиханов осы корпустың алғашқы
оқушыларының бірі болды. Мұнан қала берді Орынбордың шекара комиссиясы
жанында қазақ балалары үшін ашылған мектепте де оқу бірқос жақсы жолға
қойылды, кейіннен қазақ халқының аса көрнекті педагогы және ағартушы
қайраткері болған Ыбырай Алтынсарин осы мектепте оқыды.
Орынбор мектебінде алғашқы кездерде мұсылман дін сабағын оқыту басым
болды, бірақ кейіннен дін оқуы бәсеңдетілді, ал 1859 жылы орыс тарихы,
математика, жалпы география және орыс географиясы, геометрия пәндері
енгізіліп, оқыту едәуір кеңейтілді.
1857 жылы Орынбор мектебінің үлгісімен Омскіде облыстық басқарма
жанында қазақ балаларына арналған мектеп ашылды. Бұл мектеп көбінесе
тілмаштар даярлады. Ол ширек ғасырдай уақыт бойына өмір сүріп, 1881 жылы
діни қауым (приход) жанындағы мектептерде, Омскінің мұғалімдер
семинариясында және уездік училищесінде оқитын он қазақ және он орыс
баласына арналған пансион болды. Пансионда тәрбиеленетін оқушылар кейіннен
қазақ даласында ашылатын мектептерде педагогтық қызмет атқаруға тиісті
болатын.
1865 жылы Омскіде қазақ балалары үшін тағы бір мектеп ашылды, ал 1869
жылы Орынбор гимназиясы жанында шығыс тілдерінің тілмаштары және әскери
округтардың писарьларын (хатшыларын) даярлайтын бөлімше құрылды.
1880 жылдарда Омскіде қазақтың ер балалары мен қыз балаларының бөлек
интернаттары болды. Олардың шығыны қазақ қауымдарының қаржысы есебінен
өтелді. 1885 жылы бұл интернаттар ауыл шаруашылығы мектептері болып қайта
құрылды.
Сөйтіп, орыс мектептерінде қазақ балалары көбінесе осы Батыс Сібір және
Орынбор оқу округтарында оқытылды.
Қазақ балаларын оқытудың көлемі қандай шағын болғанын мынадай бір
мысалдың өзінен көруге болады: қазақ балаларына арналған Орынбор
мектебі 19 жылдың ішінде не бары 48 азды-көпті сауатты адам - қазақ
интеллигенциясының алғашқы өкілдерін даярлап шығарды.
Патша өкіметінің халық ағарту саласында да отаршылдық саясат жүргізуіне
қарамастан, қазақ және орыс жастарын бірге тәрбиелеп, бірге оқытқан
мектептер өте пайдалы, прогрестік қызмет атқарды. Укіметтің ниеті басқа
бола тұрса да, бұл мектептердің ашылуы орыс және қазақ халықтарының өз ара
жақындасуына жеңілдік келтіріп, қазақ халқының орыс ғылымы мен мәдениетіне
араласуын тездетті, қазак халқына өзінің ұлттық демократиялық мәдениетін
дамытуға мүмкіндік берді. Орыс-қазақ мектептерінде тәрбиеленген жастардан
көп адамдар кейін осы жаңа мәдениет үшін күресуші қайраткерлердің қатарына
қосылды.
Қорта келе, патша өкіметінің отарлау саясатына қарамастан қазақ
даласында ағарту істерінің кең етек алуы, қазақ халықының оқуға, білімге
деген үлкен ынтасының болуы деп білеміз.
XIX ғасырдың 60-жылдарының өзінде Россияда крепостниктік тәрбие мен
сословиелік мектепке қарсы бағытталған қоғамдық-педагогикалық қозғалыс кең
өріс алды. Н.Г. Чернышевскийдің, Н.А. Добролюбовтың, К.Д.Ушинскийдің, Л. Н.
Толстойдың, И.Н. Ульяновтың жүргізген қызметінің нәтижесінде 70-80-жылдарда
орыс халық мектебі кеңінен қанат жайды.
В.Г.Белинскийдің, Н.Г.Чернышевскийдің, Н.А.Добролюбовтың революциялық-
демократиялық идеялары, сондай-ақ орыс педагогикасының классигі
К.Д.Ушинскийдің және басқа прогресшіл орыс қайраткерлерінің идеялары қазақ
халқының ағартушы қайраткерлері Шоқан Уәлихановтың (1835-1865), Ыбырай
Алтынсариннің (1841-1889) және Абай Құнанбаевтың (1845-1904) педагогикалық
көзқарасының қалыптасуына әсерін тигізді.
Шоқан Уәлиханов талантты және жан-жақты ғалым, терең ойшыл болды. Аса
көрнекті тарихшы, лингвист және этнограф, геолог, ботаник, тамаша саяхатшы
еді. Шоқан көптеген қоғам қайраткерлерімен, оның ішінде ұлы революцияшыл-
демократ Н. Г. Чернышевскиймен жүзбе-жүз таныс болды. Орыс революцияшыл
демократиясының көсемімен кездесу Шоқанға аса күшті әсер етті.
Экономикалық және әлеуметтік реформалардың жүргізілуіне ұмтылған Шоқан
Уәлиханов халық мұқтаждарын орындауға, ең алдымен халыктың көзін ашып,
білім алуға ұмтылған тілектерін орындауға шақырды. Шоқанның феодал-
байлардың озбырлығын, дінді сынауы, исламшылдық идеологиясына қарсы күресуі
оның дүниеге көзқарасының күшті жағы болды. Шоқан дінді сынаудағы басты
бағыты – дұмше молдалардың дінді табыс көзіне айналдыруын, діни қағидаларды
дың бұрмалануы қатты ойландырды. Ш. Уалихановтың басты мақсаттарының бірі-
халықтың көзін ашып ағарту және қандай да болсын жаңалықтарды енгізу болды.
Ғылымды, халық ағартуды дүниелік білім мектепті жақтады, қараңғылықтың
жалпы зияндылығын әшкереледі.
Шоқан Уәлиханов мектептерідің ой мен сезімнің өсуіне, жансыз
схоластика болмауын талап етті.
Шоқанның қайтыс болуына байланысты жарияланған қазанаманың авторы
Уәлихановтың ...тілмаштардың және басқа әкімшілік қызметке керекті
адамдардың мектептері түрінде емес, еуропалық ғылым мен адамгершілікті
тарататын органдардың тұтас жүйесі түрінде елеулі халық тәрбиесін құруға
қамқорлық жасау... керек деп есептегенін жазды. Қазақ халқын орыс халқының
ұлы мәдениетіне, ғылымына және біліміне жақындатуды көздеп Шоқан
Уәлихановтың жасаған кең жоспары осындай еді.
Шоқанның дүние танудағы прогресшілдік көзқарасы, оның ағартушылық
қызметі қазақ халқы мәдениетінің дамуына игілікті әсерін тигізіп,
Қазақстанда жаңа, озық идеялардың тарауына ат салысты.
Қазақ әдебиетінің классигі, тамаша аудармашы, орыс тілі мен
мәдениетінің насихатшысы Абай Құнанбаевтың демократиялық идеялары,
ағартушылық көзқарасы, қызметі де Қазақстандағы материалдық және рухани
прогреске зор үлес қосты.
Абайдың өзінің шығармаларында аянбай насихатталған негізгі идеяларының
бірі еңбек болды. Ол - еңбекті елдің экономикасы мен мәдениетін өрге
бастырудың ең бірінші шарты, адамдардың мінез-құлқын түзетіп, рухани
қазынасын молайтудың негізі деп таныды. Абай көркем өнердің қарапайым
адамдарға қызмет көрсетуін талап етті, өмірден тыс таза өнерді жақтаған
эстетикалық теорияларға қарсы шықты. Ғылым мен білім ғана, - деп жазды ол
өзінің Ғақылия сөздерінде, орыс үлгісімен жолға қойылған өнеркәсіп пен
сауда ғана қазақ халқын мешеуліктен құтқара алады.
Қазақ халқының ұлы ағартушылары орыс халқы мен қазақ халқының достығын
күшейтуге бағалы үлес қосты. Олар өз халқына: орыс еңбекшілері де
помещиктерден, капиталистерден, патша үкіметінен қатты қысым көріп
отырғанын, орыс халқы патша үкіметінің отаршылдық саясатын еш уақытта
қолдамағанын, қайта оған күшті қарсылық көрсеткенін, ұлттық және әлеуметтік
қысымға түскен қазақ халқына, басқа да сондай халықтарға шын тілектестікпен
қарайтынын жете түсіндірді.
Ыбырай Алтынсарин, Шоқан Уәлиханов, Абай Құнанбаев көп азап көрген
қазақ халқы екі бірдей қысымнан құтылудың жолын білім деп білді.
Сондықтан, деді олар, қазақ халқы басқа халықтармен жақындасып, олардың
тілін, мәдениетін, тұрмыс жайын үйренуі арқылы білімге жету керек деп
түсінді.
60-жылдарындағы қозғалыстың алғашқы басталған кезінде үкіметтің
мектептер туралы жаңа ережелерді қабылдауы - орыс жұртшылығының жаңа мектеп
ұйымдастырудағы және оқу-тәрбие жұмысының әдістерін жақсартуға бағытталған
шаралары еді.
XIX ғасырдың 60-жылдарындағы қоғамдық-педагогикалық қозғалыстың
әсерімен бұл жылдары бірнеше журналдар пайда болды. Олар тәрбие мен
оқытудың өзекті мәселелерін қызу талқылап отырды.
Ондай журналдардың қатарына: Журнал для воспитания (1857 жылы пайда
болды, 1860 жылдан бастап Воспитание деген атпен шықты), Русский
педагогический вестник, Учитель (ол 1860 жылдан 1870 жылға дейін шығып,
халық мектептері мәселелеріне арналып отырылды), Педагогический сборник
журналы, Ясная поляна (мұны 1861-1862 жылдары Л.Н.Толстой шығарып тұрды.
Ясная поляна мектептерінің тәжірибесін көрсетіп, еркін тәрбие идеясын
насихаттады) журналдары шықты. Олардың көбі өз жұмысын реакция жылдарында,
яғни 70-80 жылдарында тоқтатты.
Тәрбие және халық ағарту мәселелері әдеби және саяси журналдарда да
орын алды. Современник - революцияшыл-демократиялық бағыттағы журнал.
Онда Н.Г.Чернышевский мен Н.А:Добролюбовтың тәрбие және білім беру
мәселелері туралы бірнеше мақалалары басылып тұрды.
60-жылдардың бас кезінде кейбір арнаулы журналдар жалпы тәрбие
мекемелеріне арналып отырылды. Мәселен, Пироговтың Өмір мәселелері атты
белгілі мақаласы 1856 жылы Морской сборник журналында басылған болатын.
1.2 Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіне К.Д. Ушинскийдің ықпалы
К.Д.Ушинскийдің педагогикалық теориясы мен жүйесі сол кездегі Россия
қол астына қараған, өзге халықтардың прогресшіл педагогтары Алтынсаринге,
Гогебашвилиге (Грузия), Агаян мен Тер-Гевондянға (Армения), Эфендиевке
(Әзірбайжан) т.б. зор әсер етті.
Ы. Алтынсаринді педагогикалық тұрғыдан К.Д.Ушинскийдің әріптесі,
ізбасары деуге әден болады. Себебі Ы. Алтынсаринның барлық педагогикалық
қызметінде К.Д.Ушинскийдің басты педагогикалық қағидалыры басшылыққа
алынған.
К.Д.Ушинский өзінің Еңбектің психикалық және тәрбиелік мәні деген
мақаласында еңбек тәрбиесін әдейі қарастырды, ал Балалар әлемі, Ана
тілі оқулықтарында осы тәрбие жөнінен балаларға арнап көп материалдар
жазды.
К.Д. Ушинский: Адам өзінің жеке басының еңбегінсіз бір адым да алға
ілгерілей алмайды, бір жерге тұрақтап тұрып қалуға да тиісті емес, ол адам
қайта кері кетеді, - деді.
Ұлы педагогтың айтуы бойынша, еңбек, біріншіден, адам өмірінің
негізі, өмірдің құралы. Екіншіден, еңбек - адамгершілік, ақыл-ой
тәрбиелерінің, адамның дене жағынан жетілуінің көзі. Сондықтан еңбек
-тәрбиенің күшті құралы.
К.Д.Ушинскийдің педагогикалық талаптарының ең бастыларының бірі -
еңбек сүйгіштікке, еңбек ете білуге және еңбекке ынталы болуға тәрбиелеу.
Ол кімде-кім пайдалы еңбекпен айналысса, сол адам қоғамның лайықты азаматы
бола алады деп білді.
Әрбір баланы қоғамға пайда келтіретін, өзінің пайдалы еңбегінің
жемісімен күн көретін азамат етіп тәрбиелеу үшін, Ушинский баланың санасына
сәби кезінен-ақ еңбек етудің қажеттілігі мен маңыздылығын ұлатуды, пайдалы
іс істеуге тырысушылыққа және қандай істі болса да шын ниетпен және ұқыпты
орындауға тәрбиелеуді ұсынды. Тәрбие шәкірттің еңбекке деген сый-құрметті
мен сүйіспеншілігін ғана емес, сонымен қатар еңбек ету әдетін де оның
бойына сіңіреді, - деді.
К.Д.Ушинский ауылдық мектептерде еңбек ауыл шаруашылығына тікелей
байланысты болу керектігін талап етті. Балалар жұмыс істейтін іргесінде
бағы, бақшасы, аз да болса жері жоқ мектеп шын мәніндегі мектеп бола алмақ
емес, - деп атап көрсетті.
Сонымен бірге К.Д.Ушинский ой еңбегі мен дене еңбегінің алмасып
отыруына да көңіл бөлді. Ой еңбегінен кейін дене еңбегімен айналысу жанға
жайлы ғана емес, ол әрі өте пайдалы тынығу, - деп есептеді.
Ал Ы. Алтысаринның педагогикалық идеясының негізін еңбек тәрбиесі
қалады. Қазақ ағартушысының мектеп ашудағы, оқулық жазудағы , білім
мазмұның анықтаудағы басты қағидалар-ол еңбекпен ұштастыру, еңбек тәрбиесі,
еңбекке баулитын мектептер ашу.
К.Д.Ушинский халық мектебі мен оның міндеттері жөніндегі мәселені де
халықтық идея негізінде қарастырды. Оның айтуынша, баланы тәрбиелеуде
қоғамдық тәрбие қажет, ал мұндай тәрбиені жүргізетін орын - мектеп.
Ушинский ол кездегі помещиктік-дворяндық мектеп жүйесіне байланысты
мектептің әлі халықтық сипат ала алмай отырғандығын көрсетті.
Өзінің Жүйелі білім туралы сөз деген мақаласында мектептің міндеті
халықтың қоғамдық-экономикалық дамуына, халықтың өмірі мен тұрмысын
жөндеуге тиіс деді. Шын мағынасындағы халық мектебін құру үшін елде жалпыға
бірдей бастауыш білім енгізілуі тиіс. Тек қана балалар үшін ашылған
мектептердің білім беру мен адамгершілікке тәрбиелеуді жүргізілуі
жеткіліксіз. Сондықтан халыққа білім берумен қатар адамгершілік тәрбиесін
қоса жүргізетін жексенбілік мектептерді көбірек ашу керек деді.
Сонымен бірге К.Д.Ушинский халық мектебінің тағдыры мен тізгіні
халықтың өз қолына беруін талап етті.
Халық мектебі білімінің міндеті балалардың ақыл-ой қабілетін дамыту,
айналасын қоршаған табиғат пен қоғамдық қатынастарға олардың табиғи түрде
дұрыс көзқарастарын қалыптастыру, олардың өздігінше құратын өмір мен
әрекетке қабілетін дұрыс өсіру, - дейді К.Д.Ушинский.
Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің өзегі ұлттық негіз. Ол туралы
біз зерттеуіміздің келесі бөлімдерінде нақты тоқталамыз.
XIX ғасырдың 60-жылдарында жалпы білім беретін мектептердің оқу мазмұны
жөнінен формальдық және материалдық білім беру теорияларын жақтаушылардың
арасында ұзаққа созылған айтыс жүріп жатқан еді. Ұлы педагог бұл айтыстан
шет тұра алмайды. Бұл теориялардың екеуін де Ушинский біржақты деп
бағалады. Себебі - мектеп білімі арқылы баланың ақыл-ой қабілетін, ойлауын,
сөзін т.б. қаншалықты дамыту (формальдік білім теориясы) қажет болса, оның
заманының жүйеге түскен білімдерімен қаруландыру (материалдық білім беру)
де соншалықты қажет деді. Білім берудегі бұл екі міндет бір-бірінсіз болуы
мүмкін емес, сол сияқты біріне-бірін қарсы қою да теріс. Сондықтан білімнің
осы екі бағыты бірігуі тиіс, яғни оқу баланы ақыл-ой және адамгершілік
жақтарынан дамытатын бір үрдісс болғандықтан, оқу үстінде баланың тиісті
білімдермен ақылын да байыту, сол сияқты формальды әрекеттері, дағдылары
және қабілеттерін де дамыту ісі жүргізілуі тиіс деген Ушинский.
Сөйтіп, дидактиканың негізгі мәселесі - формальдік және материалдық
білім мәселесін дұрыс қойып, ғылыми түрде шешті.
К.Д.Ушинский білімнің осы екі бағытын қамтитын пәндерді де анықтайды.
Оның ойынша, мектепте табиғат және қоғам жөнінде білімдер оқытылуы тиіс,
олар: ана тілі, тарих, география, математика, жаратылыс, шет тілдер, өзінің
халықтық идеясына сәйкес бұл пәндердің негізгісі - ана тілі деді.
Ана тілі баланы тек жазуға және оқуға ғана үйретіп қоймай, айналасын
қоршаған дүниені білуге, оқиға мен құбылыстардың ішкі сырын түсінуге
көмектеседі. Сондықтан да Ушинский: Ана тілі бүкіл ақыл-ой дамуының негізі
және бүкіл білімдердің қазынасы, - деген. Осы себептен де бүкіл тәрбие мен
оқу үрдісін ана тіліне байланыстыра құрған жөн. Ана тілін оқытқанда негізгі
назар картиналар бойынша әңгімілесуге және көркем әңгіме жүргізуге бөлінуі
тиіс.
Оқу мазмұнын шешуде К.Д.Ушинский жаратылыстануға зор мән берді.
Балалармен не істеу қажет деген мақаласында ол жаратылыстанудың зор
білімдік және тәрбиелік маңызын көрсетті. Жаратылыстанумен байланысты
географияның, отан тарихының да үлкен мәнін ашты.
Дидактика және методика мәселелері К.Д.Ушинскийдің педагогикалық
еңбектерінен көрнекті орын алды, бұл мәселелер оның Адам тәрбиесі,
Н.И.Пироговтың шығармалары, Ана тілін оқытуға басшылық, Швейцарияға
педагогикалық саяхат деген шығармаларында кең түрде баяндалды.
К.Д.Ушинский оқытудың догматикалық әдістермен мектепте құрғақ жаттауды
қатты сынады. Ол мұғалімнің де, оқушының да жұмысын, іс-әрекетінің
шығармашылық үрдісс деп қарастырды. Ал оның негізі - ойдың, ақылдың жұмысы.
Оқу - еңбек және күрделі еңбек болуға тиіс, бірақ оқудың қызықтылығы терең
ақыл-ой жұмысына байланысты болатындай толық мәндегі еңбек болатын болсын
деген талап қойды.
Ушинский әр пәнді оқушының шамасы жететіндей, ол еркін игеріп кете
алатындай ғана бағытта оқыту керек деді. Бірде-бір мұғалім өзінің ең басты
міндеті - тәрбиеленушілерді ой еңбегіне үйрету екендігін, бұл міндет сол
ісінің өзін оқуда әлдеқайда аса маңызды екенін ұмытпауы керек, -деді. Бұл
үшін Ушинский оқушыларды сабаққа тарта білу, олардың оқуға қызығушылығын
арттырып, білімге құмарту керектігіне баса көңіл бөліп, мұғалімдерден де
осыны талап етеді.
К.Д.Ушинский дүние жүзілік классикалық педагогиканың қорытқан мұрасын
ескеріп, орыс мектебі мен педагогикасының тәжірибесіне сүйене отыра,
дидактиканың негізгі принциптерін анықтады.
Ушинский оқудың тәрбиелік сипатта болу принципіне ерекше мән берді.
Оқуды ол тәрбиенің негізгі құралы деп бағалады. Сондықтан оқу тәрбиелік
ерекшелікте болуға тиіс. К.Д.Ушинский сабақта әрбір оқытушы балаға
деректерді ғана ұсына бермей, мақсатты түрде олардың ақыл-ойын да,
адамгершілігін де дамытатындай етіп ұйымдастыруды талап етті.
Оқу ісі тек қана ақыл-ойды қамтып қоймай, жүрек, сезім, ерік т.б.
адамның барлық жағын, барлық өмірін қамтуы тиіс. Тәрбиелік күші барлық оқу
пәндерінде де болады. Бұл жөнінде ол: Адам сезімін қамтымайтын... оқу
жақсы емес. Тәрбиеші оқу арқылы бала жанына ұрық себу үшін барлық кезеңді
де пайдалану қажет. Бұл жағдай барлық ғылым саласында да мүмкін, - деді.
Ушинский оқудағы баланың саналылығы мен белсенділігі оқу үрдісін
ұйымдастырудағы негізгі және жетекші принциптерінің бірі деп бағалаған. Оқу
ісінің сапалы құрылуы оқу үрдіссін белсенді ететіндігіне, бүкіл оқу
үрдісінде бала белсенділігін тудыратындығына ол түсінді де сенді. Сондықтан
оқудағы баланың саналылығы мен белсенділігі бір-бірінен бөлінбейді деп
есептейді.
Баланы белгілі нәрсені, пәнді түсіну дәрежесіне көтере алмаған адам
сол пәнді баланың өте төмен түсінігінің дәрежесіне дейін жеңілдеткісі
келеді, бұл педагогикалық жол емес, - деді Ушинский.
К.Д.Ушинский оқудағы көрнекілік принципінің көптеген мәселелеріне
жаңаша талдау жасаған, бұл принципті жаңа сатыға көтерген. Оқудағы
көрнекілік - Ушинскийдің дәлелдеуінше, оқудағы жалпы ұғымдарға емес, нақты
фактілерге, нақты образдарға негіздеу. Көрнекілік әдісімен оқу -оқушыларды
өз бетінше байқауға, үйретуге негізделеді.
К.Д.Ушинский көрнекілік әдіске психологиялық талдау жасай келе,
көрнекілік тек көру сезіміне ғана байланысты деген біржақты пікірді сынады.
Себебі қандай нәрсені болса да қабылдағанда сезім мүшелеріміз
неғұрлым көбірек қатынасса, зат я құбылыс жөніндегі қабылданған ұғым,
түсінік есімізде соншама берік, тиянақты орнығады да, кейін олар оңай еске
түседі. Сондықтан сабақта көзбен көру, дыбыс органымен айту, қолмен жазу
т.б. сезім мүшелеріміз белсенді қатысуы тиіс, ...егерде педагог баланың
есінде бірдемені берік қалдыруды көздейтін болса, ол көз, құлақ, дауыс,
бұлшық ет сияқты сезім органдарын, тіпті мүмкін болса, иіс және дәм
сезімдерін де есте сақтап қалу актісіне көбірек қатыстыруға тырысуы керек
- деген Ушинский.
К.Д.Ушинскийдің көрнекілік мәселесіндегі ең құнды көзқарасы - ол
оқытудың көрнекілігі мен жолдарын тұңғыш рет анықталады, бастауыш
мектептердегі көрнекіліктің методикасын жасады.
К.Д.Ушинскийдің ескертуінше, бала табиғаты үнемі көрнекілікті талап
етіп отырады, сондықтан көрнекі құралмен оқытуды баланың ерте жасынан
бастау керек деген. Ушинский көрнекіліктің бастапқы оқуда көбінесе сөзбен
байланысты болуын талап етті, себебі сол арқылы баланың ойлай білуі де,
тілі де дамиды. Бұл жөнінде ол: Бастапқы оқуда түр, түс, дауыстарды сөзбен
қамтып, оны балалардың көбінің түсінігіне жететін етіп, біз өзіміздің
оқытуымызды да балаларға жетімді ете отыра, өзіміз де балалар ойлауының
сырына енеміз, - деген. Оқытудың көрнекілігінің Ушинский мынадай
құралдарын ұсынды: нақты заттың өзі, заттың, нәрсенің, оқиғаның үлгісі
болатын моделі, суреттер т.б. көрнекі құралдар.
К.Д.Ушинский шығармаларында жоғарыдағылардан басқа оқытудың
жүйелілігі мен сатылылығы, білім мен дағдылардың тиянақтылығы сияқты
дидактикалық принциптер қамтылды.
Қорта келе, К.Д.Ушинскийдің педагогикалық жүйесін Ы. Алтынсарин қазақ
халқының ұлттық ерешелігін есере отырып пайдаланғанын аңғару киын емес.
Қазақ және орыс елдерінің ұлжанды, гуманист педагогтардың ұлы идеялары мен
істері өзінің жалғасые тауып, егеменді алған он бнс одақтас болған ТМД
елдерінің игілігіне айналды.
1.3 Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі саяси- әлеуметтік және
педагогикалық алғы шарттар.
Бүгінде еліміз егемендік алып жеке дербестікке қол жеткізді. Оны әлемнің
барлық мемлекеттері мойындап, халықаралық ұйымдарға мүшелікке кабылдады.
Қазіргі ұлттық ояну, өзін- өзі тану, үйрену, халқымыздың тарихи-мәдени
мұралары мен әдет-ғұрпы, игі дәстүрлі- салттарының қайта оралу - бәрі де
жан-жағымызға бағымдай қарауға, алдағы мақсат, міндеттерімізді айқындауға
мүмкіндік жасап отыр.
Осы орайда елдің дербестігі мен оның өркендеп дамуының негізгі шарты -
оқу-білім екені дау туғызбаса керек. Ілім-білім қай ғалымда да игілікті
шаруа, қасиетті дүние болып есептелетіні белгілі. Халқымыздың сан ғасырлық
тарихында бүкіл қоғамдық-рухани өмірінде әлеуметтік мәні бар ерекше орын
алатын кесек тұлғалы, өрелі азаматтар аз болмағанын ойға салсақ, солардың
бел ортасында көзге түсетіні Ы. Алтынсарин дер едік.
Ол шын мәнінде ағартушы, ұстаз, тамаша тарихшы, фольклоршы-этнограф
ғалым, тіл білімпазы, осы күнгі әдебиетіміздегі жазылған ең алғашқы
оқулықтың туындыгері, халық ағарту ісінің шебер ұйымдастырушысы. Демек
"Сегіз қырлы, бір сырлы" дарын иесі. Егер мұның бәрін жинақтап айтар
болсақ, Ыбырай - өз ақтық демі біткенше қалтқысыз қызмет еткен үлкен ақыл-
ойдың, биік саналы сезімнің адамы.
"Қыран ұяда не көрсе, ұшқанда соны біледі", дейді халық даналығы.
Бұл сөздің растығы Ыбырайдың өмір өнегесінен де байқағандаймыз. Өйткені
оның өскен ортасы — халыктың сол кездегі озық ойлы зиялы қауымы, тәрбие
алған мектебі — алды сонау атақты шешен Жиренше, Абыз, Төле би, Қаз дауысты
Казыбек, Әйтеке би, Байдалы, Досбол шешендердің мектебі, Асан Қайғыдан
бастап Доспанбет, Жиенбет, Марқасқа, Ақтанберді, Үмбетей Дулат секілді дала
даналарының мектебі.
Бұл болашақ ұлы ұстаздың нәр алған алғашқы қайнар бастаулары десек
Балғожа бидің "үміт еткен көзінің нұры" — бала Ыбырай атасының замандас
достары - Досбол шешен, Наурызбай, Мұғал би секілді дүйім жұртың назарын
өзіне қаратқан от ауызды, орақ тілді үлкен ақыл-парасат иелерінің үлгі-
өнегесін көріп өсті. Одан, әрине, ғибрат алды. Балқожа би Орынборда оқуда
жүрген шәкірт Ыбырайдың ел арасындығы дау жанжалдарға төрелік айтуға, шешім
қабылдауға баулып отырған. Соның бір шамасы ел аузына "Ыбырайдың айтқаны",
"Ыбырайдың шешімі", "Ыбырайдың тоқтамы" деген тұрғыда ұрпақтан-ұрпаққа
жаласып тарап келеді. Мұны халық ауыз әдебиетіндегі шешендік өнерді, нәрлі
сөз мұраларын өмір бойы зерттеп өткен фольклоршы-ғалым Б.Адамбаев өз
еңбектерінде орынды келтіреді.
Ыбырай Алтынсариннің өз әкесі ерте қайтыс болғандықган, Қостанай
өңіріне белгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz