Қазақстанда туристік саланың қалыптасып даму кезеңдеріне сипаттама беру

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 378.01:796.5
Қолжазба құқығында

МАХАНБЕТ ЕРЖАН ТАЙБАҒАРҰЛЫ

Студенттерді туристік іс-әрекетке даярлаудың педагогикалық
шарттары

13.00.01 – Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы, этнопедагогика

Педагогика ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010

Жұмыс Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде
орындалды

Ғылыми жетекші: педагогика ғылымдарының докторы
Керимов Л.К.

Ресми оппоненттер: педагогика ғылымдарының докторы
Әбдікәрімұлы Б.

педагогика ғылымдарының
кандидаты
Данияров Т.А.

Жетекші ұйым: Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

Қорғау 2010 жылы ___ қараша күні сағат 10.00 - де Абай атындағы
Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің педагогика ғылымдарының докторы
ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д14.05.01 диссертациялық кеңесінде өтеді.

Мекен жайы: 050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы 13, 2 - қабат, мәжіліс
залы.

Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық
университетінің кітапханасында танысуға болады. Мекен жайы: 050010, Алматы
қаласы, Қазыбек би 30, 3 қабат

Автореферат 2010 жылы ___________________таратылды

Диссертациялық кеңестің
Ғалым хатшысы:
Көшербаева А.Н.

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан екі континенттің - Еуропа
мен Азияның түйіскен жерінде, шығыс бойлықтың 45 және 87 градус
аралығында, солтүстік ендіктің 40 және 55 градус аралығында орналасқан.
Еуропалық – азиялық субконтинеттің географиялық орталығы Қазақстан болып
есептелінеді (50 параллельмен 78 меридиан қиылысында).
Қазақстан шығысқа Каспий теңізінен және жазығынан Алтай тауларына
дейін, оңтүстіктегі және оңтүстік – шығыстағы Тянь–Шянь тау бөктерлерінен
солтүстіктегі Батыс–Сібір ойпатына дейінгі аралықты қамтиды.Қазақстан ие
болып отырған жер әлемде тоғызыншы орында және территориясы бойынша Ресей,
Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Австралия, Индия және Аргентина
мемлекеттерінен кейінгі алғашқы он ірі елдің қатарына кіреді. Жер шарындағы
мұндай территорияда туристік саланың ірі потенциалдық мүмкіндіктері өте зор
деп айтуға болады.
Қазақстан шығысында, солтүстігінде және солтүстік–батысында Ресеймен
(шекараның ұзындығы 6477 км), оңтүстігінде - Орталық Азия мемлекеттерімен
–Өзбекстанмен (2300 км), Қырғызстанмен (980 км), Түркменстанмен (380
км),ал шығысы мен оңтүстік – шығысында – Қытаймен (1460 км)
шектеседі.Қазақстанның шекарасының жалпы ұзындығы 12,2 мың км, соның ішінде
Каспий теңізі бойынша 600 км (батыста) құрайды.
Қазақстан территориясының ширектен астамын далалар, жартысын – шөл
дала, қалған ширекті – таулар, теңіздер, көлдер мен өзендер алып жатыр.
Оның солтүстіктен оңтүстікке дейінгі территориясы келесі табиғи – климаттық
аймаққа бөлінеді: орманды дала, дала, жартылай шөл дала, тау бөктері мен
таулы аймақ.
Өз табиғаты бойынша Еуразияның екі аймағы – Орта Азия мен Сібір
ортасында орналасқандықтан, Қазақстан территориясында суық солтүстіктен,
ыстық оңтүстік массаларының ауа әсері тоғысады. Сондықтан да, Қазақстанның
климатының негізгі ерекшеліктері болып оның кенет континенталдығы мен
табиғи шықтардың тегіс таралмауымен қатар, қатал қыс және ұзақ жылы жаз
болады. Қазақстанның басқа сарқылмайтын байлығы әзірше кең қолданыс
таппаған минералды, емдік, термальды сулар баршылық.
Еліміздегі туризм аймағы экономикалық дамыған державалармен қатар
белсенді сальдосы бар, басқа дамыған елдердің халықаралық сауда
қызметтерінің ірі секторының бірі.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан -2030 стратегиясына
байланысты халыққа Жолдауында туризмнің дамуы экономикалық міндеттерді
шешуде табиғи және тарихи–мәдени туристік ресурстарды игеру ғана емес, ол
қоғамның қаржылық жағдайын сауықтыруда ырғақ беретін және адамға жұмыс
орындарын дайындау үшін қосымша мүмкіндіктер беретін негізгі әлеуеттердің
бірі ретінде санайды.
БТҰ болжамы бойынша, 2020 жылға қарай халықаралық саяхат мөлшері үш
есеге дерлік артады және 1,6 млрд. адамға жетеді. Осыған орай туристік және
қонақүйлер қызметтерінен түсетін кірістің қарқыны үдеп және АҚШ 445
млрд.долларына дейін, 1998 жылдан бастап 2020 жылға қарай болжамдалған 2
трлн.долларға дейін артады.
Туризм үлесіне біздің планетаның жалпы өнімінің 10% жуығы, шамамен
әлемдік сауда қызметінің 30% және әлемдік салынған капиталдың 7% тиесілі.
Қазірдің өзінде туризм жақын арадағы уақытта екінші орынға шығады деп
Бүкіләлемдік туристік ұйым (WTO) сарапшылары болжамдап отырған
мұнайөндіруші мен автомобильжасаушы салалардан кейін әлемдік экономикадағы
саланың кірістілігі бойынша үшінші болып табылады.
Туризм қазіргі таңда дамыған және дамып келе жатқан көптеген
мемлекеттердің экономикасының басты негізі болып, бұл әлемдік экономиканың
ең басты және тез дамитын саласы болып табылады. Туризм жылдам өсу
қарқынымен жүзжылдықтың экономикалық феномені ретінде танылды.
Туризм әлемдік экономикада басты позициялардың бірі болғандықтан,
Бүкіләлемдік туристік ұйым (БТҰ) мәліметтері бойынша ол әлемдік жалпы
ұлттық өнімнің оныншы бөлігін, халықаралық инвестицияның 11 % астамын,
әлемдік өндірісте әрбір тоғызыншы жұмыс орнын қамтамасыз етеді.
Қазіргі таңда туризм – құлдырауды білмейтін, әлемдік экономиканың
саласы. Туризмнің дамуы - өнімді сатудан айырмашылығы ұзаққа созылатын,
экономикалық тиімді келешегі бар сала.
Туризм – демалыспен, бос уақытпен, спортпен және мәдениет пен
табиғатпен қарым - қатынастармен тікелей байланысты іс-әрекет, ол жеке және
ұжымдық жетілдіру құралы. Туризм өз бетімен білім алудың, толеранттылықтың
және олардың әртүрлілігіне қарай халықтар мен мәдениеттер арасындағы
айырмашылықты тануда ең қажетті фактор болып табылады.
Туризмнің жылдам және тұрақты қарқынын, оның қоршаған ортаға әсерін,
экономиканың барлық секторлары мен ҚР мемлекеті басшысы мен Үкіметі
қоғамының жақсы тұрмыс халін есепке ала отырып, Қазақстанды дамытудың ұзақ
мерзімді бағдарламасында туристік саланы басымдық ретінде анықтады.
Бұл жұмыс архив материалдарына, ресми статистикалық мәліметтерге, БТҰ
құжаттарына, Президенттің Өкім, Жарлық, Заң шығару мәселелері бойынша
Үкіметінің қаулы –қарарларына, туризм Кеңесінің мәжілісіне, Парламент
комиссиясы мен жұмысшы топтары мен құқылы органдардың есебіне, тізімдемелік
нормативты актілерге, әдістемелік материалдарға, сонымен қатар, халықаралық
республикалық ғылыми–практикалық семинарларға, конференцияларға,
саммиттерге, сарапшы кеңесінің мәжілісіне негізделе отырып, біздің елімізде
туристік саланың дамуы айқындалады.
Зерттеу жұмысымыздың теориялық негізін қалыптастыру үшін Ресей
ғалымдары Ю.А.Ведениннің, В.Г.Гуляевтың, И.В.Зоринаның, В.А.Квартальныйдың,
Г.М.Малышеваның, Ю.С.Путриктың, В.Б.Сапрунованың, В.С.Сенинның,
О.А.Чубининның, В.И.Яковлеваның, В.И.Азардың, М.А.Ананьевтің,
Р.Б.Токаевтың, С.П.Кузыктың, И.В.Зориннің, А.А.Фоминнің, В.А.Федотовтың,
А.А.Федякиннің, Ф.Ш.Мухаметзянованың, И.Б.Петрунның, М.Б.Биржаковтың,
М.Морозовтың, О.А.Чубининнің, сонымен бірге, туристік саланың ғылыми
негізін жасау кезінде белорус мамандары Н.И.Дуровичтың, А.С.Копаневтың,
Н.И.Кабушкинның, Г.Ф.Шаповалдың, И.И.Пирожниктің тұжырымдамалары есепке
алынды. Қазақ ғалымдары В.Н.Вуколовтың, С.Р.Ердаулетовтың,
А.Н.Макагоновтың, А.А.Саиповтың, А.А.Жолдасбековтың, Қ.Омаровтың,
Р.А.Раеваның, О.Б.Мазбаевтың, К.Н.Мусиннің, С.А.Щабельникованың,
Ж.Н.Алиеваның, Ж.Н.Дюсембекованың, Е.А.Никифорованың, М.Д.Мамадиаровтың,
К.С.Турсынбаеваның, Г.М.Дүйсеннің, А.Щурованың, Ж.Кантарбаеваның,
О.Сауранбаевтың, А.Г.Кимнің, А.М.Медельбековтың, А.Акташтың,
А.Н.Пыхаревтың, Ю.С.Накатковтың, Н.Касымкуловтың, А.К.Кульзаровтың және
алыс шет ел мамандары П.К.Кхадканың, Г.Харристың, М.К.Кацтың, Ж.Фошенің
жұмыстары әсерін тигізді.
Туризм саласын зерттеуші ғалымдармен қоса біз зерттеу жұмысымыздың
теориялық негіздерін қалыптастыру мақсатында келесідей психологиялық,
педагогикалық тұжырымдарды негіздеуші ғалымдардың еңбектерін негізге алдық:
Е.А.Климов, В.И.Подабед, Р.З.Богоудинова, В.З.Юсупов, Ж.Б.Умирбекова,
Ш.К.Хангельдиев, Н.М.Швецов, В.Г.Намчук, В.П.Беспалько, В.А.Сластенин,
А.И.Верещака, Г.С.Никифоров және т.б.
Сонымен, ғылыми зерттеулер мен әдебиеттерді талдаудан жасаған
қорытындымыз болашақ туристік мамандарды туристік іс-әрекетке даярлауды
жоғарғы оқу орындарының оқу–тәрбие үдерісінде тиімді пайдалану теориялық
және әдістемелік негізделген проблема деңгейінде толық қарастырылмағандығы
байқалынды.
Демек, студенттерді оқу–тәрбие үдерісінде туристік іс-әрекетін
қалыптастырып, даярлауда болашақ туристік мамандарға деген қоғам сұранысы
мен жоғарғы оқу орындарында студенттерді туристік іс-әрекетке даярлаудың
жеткіліксіздігі арасында бұл мәселені арнайы басқарып, ұйымдастырудағы
теориялық жағынан және ғылыми-әдістемелік нұсқаулар мен тиімді
педагогикалық технологияларды пайдаланудағы кемшіліктер арасында
қарама–қайшылықтардың шешімін іздестіру біздің зерттеу мәселеміздің
айқындалуына, сонымен бірге зерттеу тақырыбын таңдауға себепші болып
Студенттерді туристік іс-әрекетке даярлаудың педагогикалық шарттары деп
атауға ұйытқы болды.
Зерттеу мақсаты – студенттерді туристік іс-әрекетке даярлаудың
теориялық негіздері мен педагогикалық шарттарын анықтап, олардың жоғары
оқу орынындағы оқу-тәрбие үдерісіндегі тиіміділігін тәжірибелік
экспериментте тексеріп, ғылыми негізделген ұсыныстар беру.
Зерттеу нысаны – жоғары оқу орындарындағы оқу–тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні – студенттерді туристік іс-әрекетке даярлаудың
педагогикалық шарттары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер ЖОО –да студенттерді туристік іс-
әрекеттерге даярлаудың ғылыми–педагогикалық негіздері айқындалып,
оқу–тәрбие үдерісінде оларды туристік іс-әрекеттерге баулудың формалары
нақтыланып, әрбір болашақ мамандарды жан–жақты қалыптастыруда тиімді
әдіс–тәсілдері мен әдістемелері айқындалса, онда студенттердің туристік іс-
әрекеттерін дамытып, маман кадрларды даярлауға мүмкіндік туады. Сонымен
қатар, оларды ұжымшылдыққа тәрбиелеп, қоршаған ортаны, табиғатты, ұлттық
мәдени мұраларды сақтауға, еліміздің экономикасын көтеруге деген ынтасын,
жауапкершілігін, елжандылығын, өмір салтын ұстануға әдет–дағдыларын
қалыптастыруға болады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Қазақстанда туристік саланың қалыптасып даму кезеңдеріне сипаттама
беру.
2. Жоғары оқу орындарындағы оқу-тәрбие үдерісінде студенттерді
туристік іс-әрекетке даярлаудың теориялық негізін нақтылау, Туристік іс
-әрекет ұғымының мәнін ашу.
3. Студенттерді туристік іс-әрекетке даярлаудың моделін дайындап,
оның компоненттері мен өлшемдерін, көрсеткіштері мен деңгейлерін
анықтау.
4. Жоғары оқу орындарында студенттерді туристік іс-әрекетке
даярлаудың педагогикалық шарттарын айқындап негіздеу, оның тиімділігін
тәжірибелік-экспериментте тексеру, ғылыми негізделген ұсыныстар жасау.
Зерттеудің жетекші идеясы:
Жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие үдерісінде студенттерді туристік іс-
әрекетке даярлау бүгінгі қоғамдық-әлеуметтік сұранысқа сай білімді,
білікті және іскерлікті мамандықты саналы меңгерген тұлғаны
қалыптастыру.
Зерттеудің теориялық–әдіснамалық негіздері іс-әрекет теориясымен,
тұлға теориясымен, таным теориясымен, туристік іс-әрекет теориясымен,
әлеуметтік басқару теориясымен, тарихи қағидалармен анықталады.
Зерттеу көздері: ізденіс мәселесіне байланысты философиялық,
психологиялық, этнопедагогикалық туризм саласы бойынша арнайы ғылыми
әдебиеттер; ҚР Білім туралы Заңы; ҚР 2005-2010 жылға дейінгі
білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы; ҚР білім берудің
2015 жылға дейінгі тұжырымдамасы; Қазақстанның туризмін дамыту туралы
ұлттық бағдарлама; ҚР жастар, туризм және спорт Министрлігі, мен ҚР
туризм және спорт агенттігі құжаттары; Жібек жолы туристік компания
бағдарламасы.
Зерттеу базасы: Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ–түрік
университеті; Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы:
- жоғары оқу орындарындағы оқу-тәрбие үдерісінде студенттерді туристік
іс-әрекетке даярлаудың теориялық негізі нақтыланды, Туристік іс -әрекет
ұғымының мәні ашылды;
- Қазақстанда туристік саланың қалыптасып даму кезеңдеріне сипаттама
берілді;
- студенттерді туристік іс-әрекетке даярлаудың моделі дайындалып,
оның компоненттері мен өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері анықталды;
- жоғары оқу орындарында студенттерді туристік іс-әрекетке даярлаудың
педагогикалық шарттары айқындалып негізделді, оның тиімділігі
тәжірибелік-экспериментте тексерілді, ғылыми негізделген ұсыныстар
жасалынды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
Белсенді және спорт туризмі элективті курсы оқу үдерісіне ендіріліп,
жоғары оқу орындарында студенттерді туристік іс-әрекетке дайындауға
бағытталған оқу-әдістемелік кешендер жасалынды.
Зерттеу нәтижесінде тұжырымдалған теориялық қағидалар, қорытындылар
мен ұсыныстар студенттерді туристік іс-әрекеттерге оқу – тәрбие үдерісі
арқылы даярлаудың тиімділігін арттыруға мүмкіндік туғызады. Ізденушінің
студенттерге әзірлеген Қазақстанда туристік саланың қалыптасып дамуының
тарихи –педагогикалық негіздері атты арнайы курс бағдарламасы болашақ
турист мамандарын даярлауға, туризм қызметкерлері мен нұсқаушыларының
біліктілігін көтеру мен қайта даярлау курстарында пайдалануға
толықтай болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
1. Жоғары оқу орындарындағы оқу-тәрбие үдерісінде студенттерді
туристік іс-әрекетке даярлаудың теориялық негізі Туристік іс-әрекет
ұғымының мәнін ашумен, сондай ақ студенттерді туристік іс-әрекет білімімен
қаруландыру негізінде жоғары оқу орындарындағы оқу-тәрбие үдерістерін
ғылыми тұрғыда ұйымдастырумен сипатталған.
2. Қазақстанда туристік саланың қалыптасып даму кезеңдерін сипаттау
әлемдік стандартқа жету мақсатында отандық туризмнің ежелгі дәуірден
қазіргі заманға дейінгі даму динамикасын анықтау мүмкіндігін береді.
3. Студенттерді туристік іс-әрекетке даярлаудың моделі:
• студенттерді туристік іс-әрекетке даярлау үдерісінен;
• компоненттерден (Мотивациялық-мақсаттық, эмоциялық, тұлғалық);
• оқу, тәрбие үдерістері мен кәсіби практикадан құралған оқу-
тәрбие үдеріс мазмұнынан;
• педагогикалық шарттардан құралған.
4. Студенттерді туристік іс-әрекетке даярлаудың педагогикалық
шарттары: кәсіби бағыттылықпен; кәсіби іскерлікпен, ұйымдастырушылықпен;
салауатты өмір салтын қамтамасыз етумен; табиғатты қорғау және сақтау
біліктілігін қалыптастырумен; тұлғаның адамгершілік қасиеттерін
қалыптастырумен; патриотизмге баулумен сипатталған.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде (2005-2006ж.ж.) зерттеу жұмысының тақырыбы
айқындалып, материалдар жиналып, тарихи–педагогикалық талдау жасалып,
ғылыми –теориялық зерттеулер зерделеніп, тәжірибелік –эксперимент жұмысы
нақтыланды. Мәдениеттану, экономика, статистика, психологиялық және
педагогикалық тұжырымдамаларға талдау жүргізілді.
Екінші кезеңде (2007-2009ж.ж.) жетекші идеяны басшылыққа алып,
ғылыми болжам негізінде еліміздегі туристік саланың стратегиясы мен
болашағын белгілеп, нормативты–құқықтық құжаттар аясында болашақ
туристік кадрларды даярлаудың мақсат, міндеттері мен мазмұндарын
тәжірибелік –экспериментте тексеруден өткізіліп, ғылыми-әдістемесі
жасалынды.
Үшінші кезеңде (2009-2010ж.ж.) зерттеу нәтижелері қорытылып, туристік
саланың жұмысын жетілдіруде және болашақ туристік кадрларды даярлауда
пайдаланылды. Диссертация әдеби жағынан редакцияланып өңделді.
Диссертация құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, нысаны, пәні,
міндеттері, болжамы, тарихи –педагогикалық және ғылыми - теориялық
негіздері, практикалық мәні мен ғылыми жаңалығы және қорғауға ұсынылатын
негізгі қағидалар баяндалады.
Жоғары оқу орындарында студенттерді туристік іс-әрекетке даярлаудың
ғылыми-педагогикалық негіздері атты бірінші бөлімде туризм саласының
түрлі кезеңдерде дамуы, стратегиясы мен болашағының және туризм,
туристік іс-әрекет ұғымдарына ғылыми–теориялық негіздері айқындалып,
педагогикалық шарттары ашылды. Зерттеу мәселесінің бүгінгі жағдайы
мазмұндалды.
Жоғарғы оқу орындарында студенттерді туристік іс-әрекетке даярлаудың
педагогикалық шарттары атты екінші бөлімінде болашақ мамандарды
туристік іс-әрекетке даярлаудың мазмұны, формалары мен әдіс–тәсілдері
негізделіп, туристік индустрия кадрларын дайындауды жетілдірудің
педагогикалық технологияларын пайдалану, оларды тәжірибелік–экспериментте
жүргізіп нәтижелерін шығару, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар жасалынды.

Негізгі бөлім.

Қазіргі кезде Қазақстанда саяси кемелдену мен білім беру жүйелерінің
қайта құрылуы жағдайында білімді, іскер, бәсекеге қабілетті, мәдениетті,
тұлғаны қалыптастыру қоғам дамуының басты және күрделі міндеттерінің бірі.
Осы тұрғыдан алғанда бүгінгі таңда туризм мамандығын жетік меңгерген
студенттерді даярлаудың мазмұнын, формалары мен әдістеріне жаңа
педагогикалық технологиялар ендіру, екіншіден ЖОО-ның оқу- тәрбие
үдерістерін жаңарту мен қайта құру ұстанымдарына сай дамытудың негізінде
сапасын жаңа деңгейге көтеруді мақсат тұтады.
Қазақстанда туризмді дамыту Тұжырымдамасының негізгі бағыттарына
сүйенетін болсақ, мамандарды кәсіби даярлаудың мазмұнын және тенденцияларын
жоспарлаудың 4 деңгейі бойынша қарастыру қажет:
1. Мемлекеттік деңгейі ол туристік сала бойынша мамандар қай жоғары
оқу орнында, неше уақытта даярланады және оқудың мемлекеттік
стандартының орындалуы қалайша бақыланады.
2. Білім және ғылым министрлігінің, Туризм және спорт агенттігінің
кадрларды даярлау бойынша жоспарлаудың кәсіби деңгейі.
3. Туристік-рекреакциялық ресурстардың ерекшеліктеріне, олардың
орналасуынан (Ұлы Жібек жолының жоларналары), туристік
индустрияның дамуына байланысты кадрларды даярлау бойынша
жоспарлаудың аймақтық деңгейі.
4. Аймақта туристік кадрларды даярлауды іске асыратын жоғары оқу
орындарымен немесе оқу-әдістемелік бөлім арқылы қарастырылатын
деңгей, олар қажетті оқу жоспарларындағы бағдарламаларды
құрастырады, оқу құралдарын шығарады, тәжірибені өткізудің
формалары мен әдістерін, студенттердің өзіндік жұмыстарын
анықтайды.
Айтылып отырылған мәселені іс жүзіне асыру барысында проблеманың
ғылыми–теориялық негізіне назар аудармай тұрып, оның тарихи- педагогикалық
даму кезеңдерін айқындап алу қажет.
Қазақстан Республикасындағы туризм саласын әлемдік стандарт деңгейіне
жеткізу және дамыту үшін әлемдік туризммен қатар отандық туризм өткен
негізгі кезеңдерді айқындау керек.
Туризм тарихын зерттеушілердің көпшілігі (А.А.Остапец– Свешников,
А.Л.Шипко, Ә.А.Сайпов, В.Н.Вуколов,О.Б.Мазбаев, Ә.Ә.Жолдасбеков, В.П.Фомин,
Н.В.Ивлева т.б.) өз еңбектерінде қысқаша түрде қарастырады. Ал,
В.Б.Сапрунова туризмнің қалыптасу тарихын төрт кезеңге:
- бірінші (ежелгі дүние кезеңінен ХІХ ғ.басына дейінгі) әсіресе Жібек
жолы бойында туризмнің пайда болуынан бастау алуы;
- екінші ( ХІХ ғасырдың басынан – ХХ ғасырдың басына дейінгі) элиталық
туризм кезеңі, туристік қызмет көрсету бойынша арнайы кәсіпорындардың
туындауы;
- үшінші (ХХ ғасырдың басынан екінші дүние-жүзілік соғыстың
басталуына дейінгі) бұл әлеуметтік туризмнің қалыптасып аяғына тұру кезеңі;
- төртінші көпшілік туризмнің жаңа кезеңі, яғни туристік индустрияның
туризм саласына тауарлар мен қызмет көрсету өндірісінің қалыптасып дамуы,
деп бөліп қарастырады.
Біздің пікірімізше В.Б.Сапрунованың туризм тарихын кезеңге бөлуде
ежелгі ортағағасырлық және жаңа кезеңдерге тарихи – педагогикалық сипаттама
берілмеген.
Туризм тарихына жүгінсек, адам еңбегінің үш кезеңге бөлінуі (мал
шаруашылығын, егін шаруашылығының бөлінуі; қолөнердің мал және егін
шаруашылығынан бөлінуі; ой еңбегінің дене еңбегінен бөлінуі) ұйымдасқан
саяхаттың Ежелгі әлем туралы мәліметтердің жинақталуы мен жүйеленуі
(Египее); оны керуен және өзен арқылы ұйымдастырылуы мен қолдауы (Вавилон);
бос территориряларды іздеп игеру, теңізде жүзуге оқыту мен үйрету (Финикия)
қолөнерді жасау, сату, олимпиядалық ойындарды өткізу (Греция) сияқты
шаралар әлем тарихында ұйымдастырылған саяхат мазмұнын құрайды.
Орта ғасыр тарихында ұйымдастырылған саяхатты ынталандыру үшін: батыс
және шығыспен сауданы кеңейтуде – Ұлы Жібек жолын пайдалану, сыртқы қарым-
қатынас мекемесін құру (Византия); Мекке мен Мадинаға қажылық жасау
(Арабия); мектептер мен жоғары оқу орындарының ашылуы, ірі монастырьларға,
өзен өткелінде қорғандарда теңіз жолдардың түйіскен жерлеріне қалалар
салу, күшті флот құру ( Франция, Германия, Италия) сауда-саттықтың
қалыптасуына жағдай туғызды.
Жаңа ғасырда туризм индустриясының қалыптасуына машинақұрылысының
дамуы, тауар өтімінің нарығын құру (Англия); тауарлар алмасуы, жаңа
жерлерге қоныстандыру, су және теміржол транспортының дамуы (АҚШ);
бірыңғай ұлттық нарықты қалыптастыру, адам мен азамат құқығының
декларациясы, өнеркәсіп пен сауда дамуы үшін кедергілерді жою
(Франция) бұл саланың дамуына себепші болды.
Ежелгі әлемнің тарихында қазіргі Қазақстан территориясы бойынша
ұйымдастырылған саяхат пен туризм дамуының бірінші кезеңі
(б.э.д.ІІІ мыңжылдық –XV ғасыр) қалыптасуының басы б.э.д. ІІІ
мыңжылдыққа жататын Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан жергілікті
туристік нысандармен байланыстар жүйелі іске қосылды. Бұл кезеңнің
өзі екі кезеңге бөлінеді:
1) ҰЖЖ дамуының монғол шапқыншылығына дейінгі кезеңі (б.э.д. ІІІ
мыңжылдық –XІІІ ғасыр);
2) ҰЖЖ дамуындағы монғол –Темірлан кезеңі (XІІІ –XV ғасыр). Бірінші
кезеңде Қытай, Орталық Азия, Шығыс, Батыс Еуропа мен Африканы
жалғастыратын транспорттық сауда мәдени жүйесінің қалыптасуымен
байланысты.
Қазақстан территориясындағы ең бірінші туристік нысан түрік
тайпаларының жаулап алуымен және миграциясымен байланысты. VIXIV ғғ.
Ұлы Жібек жолының солтүстік –түркі тайпаларының жол торабы
көрсетілген кезеңде саяхат тек қана сауда мақсатында ғана жасалған
жоқ, сонымен қоса қажылық, емдік және білім алу мақсатымен жасалды
деп айтуға жеткілікті дәлелдер бар.
Екінші кезең ҰЖЖ арқылы адамдар мен тауарларды ыңғайлы және
қауіпсіз түрде ауыстыру үшін инфрақұрылымның жасалуымен (жолдардың,
көпірлердің, орман қорғау алқабының, саяхатшыларды орналастыру мен
тамақтандыру құралы керуен сарайдың құрылысы; сауда –қолөнер
орталықтары); ҰЖЖ керуендердің күзетін ұйымдастыру; Түркістан қаласында
діни құрылыстардың тұрғызылумен (Хожа Ахмет Яссауи мавзолейі)
сипатталады.
Қазіргі Қазақстан территориясында монғол-татар кезеңі кезінде кең
иеліктер демалыс пен түнейтін жерге мұқтаж хан шабармандары арқылы
іске асырылған жауланған жерлермен жақсы байланысты қажет етті.
Монғолдар халықаралық сауданы дінге айналдырды. Монғол ақсүйектері,
хандары, шетелдік көпестер орасан зор жол құрылысын жүргізді, өзенде
тұрақты өткелдер ұйымдастырылды, шатқалдарда көпірлер салынды,
жартастарда өтетін жерге белгілер қойылды, жол жиектеріне ағаштар
отырғызылды, әр 30-40 км сайын бекеттер салынды, азық –түлік қорынан,
кезекші арба, салт және теңдеп жүк артылған жануарлардан басқа
жердің барлығына әрқашанда 20 –дан 1000 – ға дейін қаруланған отряд
орналасты. Сауда қолөнер орталықтары тез салынды.
Ұйымдастырылған саяхаттың дамуының Ұлы Жібек жолындағы
қазақстандық жердің құлдырауы бақыланған XV ғасырдан 1731 жылға
дейінгі кезеңді екінші кезең деп атауға болады. Бұл уақытта қазіргі
Қазақстан және шетел территориясы бойынша көпестердің (олармен бірге
басқа туристердің) аракідік саяхаты іске асырылды. Меккеге, Мадинаға,
Түркістанға қажылық саяхаты және киелі орындарға зиярат еткендігі
туралы мәліметтердің жинақталуы жайлы айтуға болады.
Ұйымдастырылған саяхат пен туризмнің дамуының Қазақстанның Ресей
империясының құрамына кіру кезеңін –1731 жылдан 1917 жылға дейін
жалғасуын үшінші кезеңге жатқызуға болады.
Ұлы Жібек жолының Қазақстан бөлігінде ерекше орынды Түркістан
қаласы алады. Қалаға келген туристерге, оларды орналастыруға және бос
уақыттарын тиімді өткізуін ұйымдастыруға жағдайлар бар.Туристік
нысандарға жататын келесі қалашықтарды Шойтөбе (ІV–XІІғғ.), Оранғай (ХІІІ-
ХҮІІІ ғ.ғ.), Қазқорған–Қазтөбе (І–V ғғ.), Балақорған (XІ –XІІ –
XV–XVІІІғғ.), Шоқтас (І–ІІғғ.), Қарашық (VІІІ–XІІІ ғғ.) қалашықтарын атауға
болады.
Ірі қалалардың тарихи ескерткіштерінің сақталуын және оларды
тиімді қолдануын, дүние жүзі халықтары арасында тарихи құндылықтарды
насихаттау арқылы кеңінен танымал ету. Қала және қала аумағындағы
салауатты өмір салтын қалыптастыруға, туған өлкесіне деген
сүйіспеншілікті арттыруға және патриоттық сезімге тәрбиелеуге ықпалын
тигізеді. Бағдарламада көзделген туризмді дамыту жөніндегі іс
–шараларды жүзеге асыру қызметі ішкі және сырқы туризмнің дамуына
бағытталған туристік бизнестегі субъектілер санын айтарлықтай
көбейтуге мүмкіндік береді. Сондықтан, қаланың туристік бағытта жұмыс
жасайтын фирмалар мен кәсіпорындарға қолдау көрсету арқылы қазіргі
заманға сай туризм инфрақұрылымының дамуына мүмкіндік туғызады.
Туристік кәсіпорындарда қосымша жұмыс орындарының ашылуына себеп
болары анық. Жергілікті бюджетке кіріс көздерінің түсімін арттырады.
Сөйтіп, әлеуметтік кәсіпкерлік корпорация ірі жұмыс берушілерге әрі
ел дамуының жол басшысына айналады. Сонымен Түркістанға жан –жақтан
кәсіпкерлер, ірі туристік фирмалар, шетелдегі инвесторлар сенім
білдіріп, біз құрып отырған корпорацияға қосылатынына сенімдіміз.
Сондықтан аймақтық туризмді дамытудың механизмдерін жетілдіру
үшін мынадай шараларды іске асыру қажет:
1. Қазақстан Республикасының алда тұрған Дүниежүзілік сауда
ұйымына кіруін ескере отырып, туристік қызмет көрсетулердің
халықаралық саудасын мемлекеттік реттеуді қамтамасыз ету мәселелері
жөнінде нормативтік –құқықтық актілер жобасын әзірлеу.
2. Сыртқы туризм мен ішкі туризмді дамыту, көші –қон, визалық
және тіркеу рәсімдерін, кеден және шекара бақылауын оңайлату
мәселелері жөніндегі ұлттық заңнаманы жетілдіру.
3. Сыртқы туризм мен ішкі туризмді дамыту үшін инвестициялау
және салық салу мәселелері жөніндегі қажетті нормативтік құқықтық
актілерді қабылдау.
4. Шетелдермен туризм саласындағы ынтымақтастықты саланың
халықаралық шарттық нысанын кеңейту негізінде жандандыру.
5. Туристік және қонақ үйлік қызмет көрсетулердің сапасын
техникалық реттеу жүйесінің белгіленген талаптарына сәйкес арттыру.
6. Туристік менеджменттің тиісті деңгейімен қамтамасыз ету.
7. Қызмет көрсету сапасын арттыру, облыста және облыстан тыс
жерлерде туристерді қабылдау, орналастыру және қызмет көрсету
мәселелері туралы меншік нысаны мен ведомстволық тиістілігіне
қарамастан барлық туристік ұйымдардың қызметін үйлестіру,
жауапкершілігін арттыру.
8. Туризм инфрақұрылымын дамыту және инвестициялық ахуалды
жақсарту мәселелерін шешуде: электр беру желісін жүргізу, сумен
жабдықтау және су бұру жүйесінің құрылысын салу, телефон желісін
тарту немесе өткізу және спутниктік байланыспен қамтамасыз ету,
көлік жолдарын салу және қайта салу.
9. Санаторийлік – курорттық істі дамыту ерекше қажет.
Нарықты дамытуда туристік қызметтерді мемлекеттік реттеу және
қолдау шараларына келсек, туристтік қызметті мемлекеттік реттеудің
негізгі мақсаты: демалыстағы азаматтар құқығын, туристік қызмет саласында
ауысу бостандығын қамтамасыз ету; қоршаған ортаны қорғау; туристердің
тәрбиесіне, біліміне және сауығуына бағытталған қызмет үшін жағдай
жасау; саяхат жасау кезінде азаматтар қажеттілігін қамтамасыз ететін
туристік индустрияның дамуы; жаңа жұмыс орындарын құру, туристік
индустрия дамуы есебінен Қазақстан Республикасы азаматтары мен
мемлекетінің табысын арттыру; халықаралық туристік байланысты дамыту
болып табылады.
Қазақстанның табиғатына арналған ғылыми-танымал басылымдардың саны
тым көп. Деректердің бұл түрі өте маңызды, себебі жол саяхаттық
ақпаратты таңдауда қажетті болып табылатын олардағы материал анық
және қызықты. Біздің еліміздің жеке аудандарының табиғаты жайлы
құнды материалды көптеген баспалардан шығып жатқан ғылыми –танымал
серияларда табуға болады.
Сондай-ақ, табиғат жайлы өлкелік білімдердің әдеби деректер
қатарына ұлттық әдебиет шығармалары жатады. Қазақстандық ақындар және
прозаиктар әрдайым біздің еліміздің аса қымбатты немесе әсіресе
қызықты орындардың табиғатына көп көңіл бөлетін. Олардың
шығармаларында суретшінің өзі көрген аймақ табиғатының бірегей және
нақты суреттеуін кезіктіруге болады. (Мәселен, М.Әуезовтің Абай жолы
кітабында және т.б.).
Зерттелудегі өлкенің табиғаты жайлы мәліметтерді әртүрлі
картографиялық деректерден алуға болады.Оның ішінде кең таратылғаны
облыстың жалпы физикалық картасы. Сонымен қатар, табиғаттың әртүрлі
компоненттерін және республиканың әкімшілік облыстары шеңберінде
олардың территориялық өрбуін сипаттайтын көптеген арнайы карталар
бар. Егер де жергілікті жердің карталары республика немесе облыстың
географиялық атласында жиналған болса ыңғайлы болар еді. Сонда оларды
дәйекті зерттеу табиғаттың барлық компоненттерін өзара байланысын
орнатуға, осы өзара байланыстардың сипатында территориялық
ерекшеліктерді анықтауға мүмкіндік береді. Қазіргі географиялық
атластардағы карталардың жиынтығы, ережеге сай, облыстың
(республиканың) табиғатын қысқаша мәліметтерді және де карталардың
әрбір түріне кеңейтілген анықтамаларды сипаттайтын түсіндірме қысқаша
хат әзірленеді.
Геологиялық, ботаникалық, зоологиялық-мамандандырылған мұражайлардың,
өлкетанушылық мұражайлардың табиғи экспозициялары, мұражайда жұмыс
істейтін мамандармен сұхбат жергілікті жердің табиғаты жайлы
білімдердің деректері болып табылады.
Қазіргі таңда біздің еліміздің барлық аймақтарын жан-жақты
зерттейтін мамандандырылған мекемелердің (ғылыми-зерттеу, жобалық,
шаруашылықтық және т.б.) кең және әуе желісі қызмет жасайды. Өлкенің
табиғаты мен шаруашылығын зерттеу бойынша қомақты жұмысты жоспарлық,
статистикалық органдар, өлкетанушылық мұражайлар, жоғары және орта
арнайы оқу мекемелері, мектептер, туризм және демалыс орындары, әртүрлі
қоғамдық ұйымдар (Тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау қоғамы,
Табиғатты қорғау қоғамы, географиялық қоғамның бөлімшелері және т.б.)
және әуесқой қоғамдық ұжымдар (өлкетанушылық клубтық үйлер және
мәдениет сарайы, халық мұражайы және т.б.) жасайды. Оларда жиналған
ақпарат СӨЖ –ді даярлау үшін пайдаланылуы мүмкін.
Өлкетанушылық білімдердің басты негізі –дербес саяхаттарда
табиғатты және оның жеке көрнекті орындарын тікелей зерттеу. Мұндай
сапар және саяхаттар бірнеше мақсаттармен ғана орындалады:
1.Табиғаттың көрнекті орындарының орналасуын анықтау.
2.Табиғи құбылыстар мен өзгерістерді бақылау, мәселен, ерекше ауа
райы құбылыстарын, су нысандары деңгейінің өзгерістерін, хайуанаттардың
мінез – құлқын және фенологиялық бақылаулар (табиғатта мерзімдік
өзгерістерді).
3.Табиғаттың қорғалатын нысандарының жағдайын зерттеу және
табиғатта жүріс –тұрысты сақтауды бақылау.
Туристік қызметті мемлекеттік реттеу: туризм индустриясының,
туризмдегі инвестицияны дамыту бойынша саясатты анықтау; туристік қызмет
саласында байланысты жетілдіруге бағытталған нормативты құқықтық
актілерді қабылдау; туристік қызметті лицензиялау, Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес туристік индустрия қызметін
стандарттау және сертификаттау; бюджеттік заңнамаға сәйкес туризм
дамуының мемлекеттік бағдарламасын жасауға және жүзеге асыруға
бюджеттік қаржының бөлінуі; туристік қызметті кадрмен қамтамасыз
етуге ықпал ету; отандық туристердің, туроператорлардың және
турагенттердің қатысуына және оларды халықаралық туристік
бағдарламаларда біріктіруге ықпал ету; ішкі және әлемдік туристік
нарықта туристік өнімді ілгерілетуге ықпал ету; елдің туристік
ресурстарын қорғау, есепке алу және рациональды тиімді пайдалануды
қамтамасыз ету арқылы іске асырылады.
Жоспарлаусыз туризмді дамыту мүмкін еместігі анықталуда. Мәселен,
қысқа мерзімге жоспарлаумен қызмет көрсету жоспарын құру бір –екі
жылға, ал ұзақ мерзімге –бес не одан да көп жылға жоспарлау
жүргізіледі. Қазақстан Республикасының туристік саласын жоспарлау
мазмұнына келесі бөлімдерді енгізу қажет. Олардың бастапқысын Туризм
қызметкерлерінің біліктілігін арттыру жүйесі мен кадрларды дайындау,
ғылыми -әдістемелік қамтамасыз ету деп атауға болады.
Инвестиция комитетімен және МЭБП біріге отырып, экономикалық
қызметтің басымдық түрлері: кіру мен ішкі туризмді ұйымдастыру
бойынша туристік қызметті енгізу үшін шаралар қабылдау; инвестициялық
қордың қаржы институтымен Қазақстанның даму Банкімен біріге отырып,
туристік ұйымдарды ұзақ мерзімге кредиттеу және преференция механизмін
жасау; БҰҰДБ бағдарламасы, Бүкіләлемдік банк, Бүкіләлемдік туристік ұйым
шеңберінде көрсетілетін техникалық және финанстық өмекті алу мақсатында
туристік индустрия саласында кәсіпкерлікті қолдау бойынша Сарапшылар
Кеңесінің жұмысын жандандыру; кіру және ішкі туризмде маманданатын және
туризмнің дербес инфрақұрылымы бар отандық турфирмалардың тізімін
жасау; инвестиция тарту үшін Комитетке инвестжобаларды олар арқылы
енгізуде техникалық –экономикалық дәйектемелерді турұйымдар арқылы міндетті
түсінікпен қамтамасыз ету; облыс, Астана мен Алматы қалаларының әкімдерімен
біріге отырып, Аймақ картасы этносаябағын ашу, аймақтардың мәдени,
тарихи, табиғи мүмкіндіктерін айқындау мен туристтік тартымдылығын
арттыру үшін этнографиялық кешен мәселелерін талқылау; ШИК
веб–сайтында Қазақстандағы туризм атты бөлек тарау жасауда ҚР
Президентімен Шетел инвесторларының Кеңесінің (ШИК) жұмысшы тобына
ұсыныс енгізу; Қазақстан –Еуразияның туристік орталығы Комитет веб
–сайтын жасау қажет.
Туризм индустриясына жаңа технологияларды енгізу мен туристік
қызметтің әлемдік нарығында қазақстандық турөнімнің ілгерілеуі үшін
аймақтарда республикалық ақпараттық орталық пен оның бөлімшелерін
құру.
Туризм саласының қалыптасып дамуы үдерісіне сипаттама бергеннен кейін
туризм, туристік іс-әрекет ұғымдарының мәнін ашу мақсатында ғылыми
әдебиеттерді, құжаттар мен сөздіктерді талдай жасай келе туристік іс–
әрекет түсінігіне анықтама беріп, студенттерді туристік іс– әрекетке
даярлаудың ғылыми – теориялық негізін айқындамақ болдық.
ҚР 2001жылғы 13 маусымындағы Туристік қызмет туралы заңында,
Туризм ұғымына берген анықтамасында, Туризм – жеке тұлғалардың бір
жерлерде ұзақтығы жағынан жиырма төрт сағат бойы бір жылға дейін болса,
немесе жиырма төрт сағаттан аз уақытша болған елде, жерде оған қызмет
көрсетілгенде ақы төлейтін болса, немесе тұрақты тұрмауына байланысты
мақсатты көпкүндік саяхат жасаса демалысын ұтымды ұйымдастырып, білім,
біліктілік және ынтазарлығын арттыруға мүмкіндік жасалуын айтамыз.
Туризм деген сөз французша tour деген сөз – қыдыру, алыс
сапарларға шығу деген түсінік береді. Жеке тұлғаның бос уақытын саяхатта
өткізу, оның әлеуметтік дамуына қажетті рухани танымдық іс–әрекетін
қалыптастырады. Сонымен бірге туризм – мемлекеттік экономикалық қоржына
қаржы түсіріп, халықтың әлеуметтік және мәдени қарым – қатынастарында
дүниетанымдық деңгейін көтереді.
Ал Туристік іс-әрекет ұғымына ҚР-ның туристік қызмет туралы заңында:
Жеке және заңды тұлғалардың туристік қызмет көрсету жөніндегі әс-әрекеті,
- деп анықтама берілсе, қазақ педагог ғалымдары Г.Т.Хайруллин,
А.А.Бейсенбаева, Ә.А.Саипов, Ә.А.Жолдасбеков т.б. студенттердің кәсіби
даярлығын қалыптастыруда ғылыми-әдістемелік кешендерге қойылатын талаптарды
сұрыптайды. Олар: туристік іс-әрекет барысында білім беру мен тәрбиенің
міндеттері диалектикалық байланыста болуы; туристік іс-әрекет өте қысқа
уақытта өтетін туризмнің нақты құрамды субъектісі болса, оқу-тәрбие үдерісі
әлдеқайда ұзақ уақытта тәрбиемен бірлікте ұйымдастырылып, олардың
дүниетанымдарын қалыптастырады; оқу-тәрбие үдерісінде студенттерді туристік
іс-әрекетке даярлаудың тиімділігін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.