ЭТНОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
ҚҰРСАБАЕВ МҰХАМЕДРАХИМ
СЕЙТЕН САУЫТБЕКОВТЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫ НЕГІЗІНДЕ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА
ЭТНОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Қазақстан Республикасы
Көкшетау университеті
Қазақ этнопедагогикасы һәм этнопсихологиясы зертханасы
ҚҰРСАБАЕВ МҰХАМЕДРАХИМ
СЕЙТЕН САУЫТБЕКОВТЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫ НЕГІЗІНДЕ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА
ЭТНОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Көкшетау, 2007 жыл
ББК 74.213
Қ 77
Әдістемелік нұсқау Көкшетау университеті этнопедагогика зертханасында
орындалып КУ Ғылыми Кеңесі шешімі негізінде баспаға ұсынылған.
Рецензенттер:
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Қалиев С.Қ.
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Бөлеев Қ.Б.
педагогика ғылымдарының кандидаты Сеңкібаев С.Т.
Қ 77
Құрсабаев М.Қ.,- Сейтен Сауытбековтың шығармалары негізінде бастауыш
сынып оқушыларына этноэкологиялық тәрбие берудің педагогикалық
негіздері: Әдістемелік нұсқау.– Көкшетау, 2007 жыл, 177 бет.
Көкшетау университетінің доценті, белгілі педагог-ғалым Атамекен
бағдарламасының авторы Мұхамедрахим Құрсабаевтың аталмыш еңбегі – ағартушы-
ұстаз, аудармашы, арабтанушы С.Л.Сауытбековтың педагогикалық мұраларын
зерттеуге арналған. Автордың аталмыш еңбегі С.Л.Сауытбековтың 100 жылдық
мерейтойы құрметіне арналып жазылды. Кітапта бүгінгі 12 жылдық білім беру
жүйесіндегі жалпы білім беретін орта мектептің төменгі буыны практикасында
С.Сауытбеквтың шығармалары һәм ұлттық тәлім-тәрбие тәжірибелерін оңтайлы
пайдалану мен ендірудің педагогикалық негіздері баяндалған.
Әдістемелік нұсқау ұстаз-тәлімгерлерге, ғылыми ізденушілер һәм ата-
аналарға арналған.
4306000000
Қ ——————
00(05)-04
ISBN 9965 – 721 – 05 – ХББК 74. 213
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
СЕЙТЕН САУЫТБЕКОВТЫҢ ӘДЕБИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫ НЕГІЗІНДЕ ОҚУШЫЛАРҒА
ЭТНОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
Жалпы экология һәм этноэкология һақында қысқаша түсінік
Оқушыларға экологиялық тәрбие беру мәселелеріне арналған ғылыми-
зерттеу жұмыстары туралы қысқаша шолу
Сейтен Сауытбековтың ғұмырнамасы һәм ағартушылық қызметі
Сейтен Сауытбеков және ұлттық педагогика
Тұжырым
СЕЙТЕН САУЫТБЕКОВ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ ЭТНОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАҒЫЛЫМДАР ЖӘНЕ ОНЫ
МЕКТЕПТЕГІ ТӘРБИЕ ЖҰМЫСТАРЫНА ҚОЛДАНУ
Сауытбеков шығармаларындағы этноэкологиялық мәселелер
Зерттеу жұмысының ғылыми-эксперименттік көрсеткіштері
Сейтен тағылымдары негізінде бастауыш сынып оқушыларына этноэкологиялық
тәрбие берудің әдістемелері
Мектептегі оқушылар ұйымдарының жұмыстарында Сейтен
Сауытбековтың этнотәлімдік
мұраларын пайдалану
Тұжырым
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША МАТЕРИАЛДАР
КІРІСПЕ
Жаңа мыңжылдықтың табалдырығын адамзат өркениеті орасан
экологиялық проблемалармен бірге аттады. Экономикалық дамудың жаңа
белесіне көтерілген көптеген мемлекеттер, бүгінде аса күрделі
экологиялық қиындықтарға ұшырап, оларды түбегейлі шешудің шараларын
қарастыруда.
Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің территориясында қоршаған ортаға
экологиялық қауіп төндіріп отырған аймақтар пайда болуда. Аталмыш
жағдайлардың қалыптасуына антропогендік һәм техногендік ықпалдардың
қатты әсер еткені байқалады. Үкімет пен қоғамдық бірлестіктер
тарапынан экологиялық проблемаларды шешуге бағытталған ауқымды іс-
шараларға (ҚР Президентінің Жарлығы, ҚР Заңдары мен үкімет
қаулылары, қоғамдық ұйымдардың әрекеттері мен бастамалары және басқа
құжаттар) қарамастан - бұл проблема бүгінде көпшілік қауымның
назарын өзіне аударып отыр.
Осындай күрделі мәселелерді бірлесе отырып шешуде, өскелең жас
ұрпақ өкілдеріне экологиялық тәлім-тәрбие берудің маңызы өте зор
деп санаймыз. Баяндағалы отырған пікірімізді - соңғы жылдары осы
мәселелерге орай өткізілген ғылыми-практикалық конференциялар мен
педагогикалық семинарлар, сондай-ақ ғылыми-зерттеу жұмыстарының
материалдары дәлелдейді.
Біздің ойымызша, жас ұрпаққа ҚР мемлекеттік білім стандарты
негізінде терең білім берумен бірге, экологиялық тәрбие беру -
оның болашақта жауапты бір саланың мамандығын игеру барысында
экология мәселесіне терең мән беретін тұлға болып қалыптасатына
негіз болады деп санаймыз. Сол себепті, бүгінгі мектеп жүйесінде
оқушыларға экологиялық тәрбие беру жұмыстарын барынша ұйымдастару -
педагогикалық талаптардың бірі болғаны шарт.
Мемлекет пен қоғамдық ұйымдар, әсіресе ҚР Президентінің
Қазақстан - 2030 стратегиялық бағдарламасындағы ұсыныстар мен
экологиялық білім мен тәрбие мәселелеріне қатысты ғылыми зерттеулер
мен әдістемелік нұсқаулар, алдымызға қойған мақсатымызға негіз
болғаны абзал. [2,]
Қазақстан Республикасында білім беруді дамыту Тұжырымдамасында
баяндалған: ... мектепке дейінгі және бастауыш білімнің оқыту
бағдарламаларының үйлесімділігі, баланы шаршаудан қорғау мақсатында
оны оңтайлы жүктемемен қамтамасыз ету, салауатты өмір салтының
құндылықтарына баулу арқылы денсаулығын нығайту. Тәрбие мен оқыту
мазмұны бірінші деңгейде қызметтің өзіндік түрлерін және баланың
даму бағытын, оның кейінгі мектеп жағдайына бейімделуін қамтамасыз
етуге тиісті...,- атты нұсқаулар айтар ойымызды айғақтап отыр. [
4, 2,]
Жас өскіннің санасына экологиялық таным әліппесін сіңіру,
дәстүрлі және эксперименттік тәсілдер арқылы жүзеге асырылуы - тиімді
деп санаймыз. Жоғарыда аталған мәселелердің маңыздылығы жөнінде ҚР
Конституциясында былай деп көрсетілген: ... жер және оның
қойнаулары, су, өсімдік-топырақ жамылғысы мен жануарлар дүниесі және
басқа табиғат байлықтары мен ресурстар мемлекет меншігі болып, оның
қарауында болады.. . [1, 6] сонымен бірге бала тәрбиесіне қатысты
... неке мен отбасы, ана мен отбасы және бала мемлекеттің
қорғауында болады. Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу
- ата-ананың етене құқығы әрі міндеті . [ 1, 4,]
Зерттеу барысында біздер – экологиялық білімнің ғылыми негіздері
жөніндегі (В.Вернадский, Ә.С.Бейсенова, Я.С.Габиев, Б.Г.Иоганзен,
И.Д.Зверев, Е.А.Мәмбетқазиев, К.С.Лосьев, Т.И.Суравегина, К.Ш.Сыбанбеков,
А.Н.Захлебный, О.К.Афанасьев, Г.К.Байдельдинова, Л.А.Родова, А.В.Чигаркин,
Б.Б.Мұқанов, Ж.Жатқанбаев, В.И.Фурсов, Ж.Б.Шілдебаев, Г.З.Сауытбаев,
К.Жүнісова, Ғ.Сағымбаев, А.П.Сидельковский, Н.Т.Торманов, Е.Ю.Шапокене,
Д.И.Трайтак) экологиялық педагогика мен психология негіздері (Р.Риклефс,
С.Д. Дерябо, В.И.Пагнов, И.Н.Нұғыманов, С.Орынбеков, А.А.Сотников,
М.А.Хайдураева, В.А.Ясвин, М.Н.Фамина, В.М.Свинец, А.А.Лаптев), қазақ
этнопедагогикасының ғылыми табиғатын зерттеуші ғалымдардың еңбектеріндегі
адам һәм табиғат байланыстарының әфсаналары (А.Х.Мұхамбаева, Қ.Жарықбаев,
С.Қалиев, И.Оршыбеков, Н.Сарыбеков, Қ.Бөлеев, Ж.Наурызбай, С.А.Ұзақбаева,
К.Ж.Қожахметова, Р.Қ.Дүйсембінова, М.Х.Балтабаев, Қ.Қабдыразақұлы) халық
педагогикасындағы табиғатты қорғау дәстүрлері (Н.Қ.Сарыбеков, С.Ысқақов,
Ж.И.Жанұзақова, Б.Кәріпжанова, С.Қ.Қасенов ), оқушыларға экологиялық
тәрбие беру (Г.М.Сәбденәлиева, А.Д.Болтаев, Д.І.Жангелдина,
С.Қ.Қожаева, И.Н.Бодықова), экологиялық білім мәселелері
.(Ұ.Ә.Есназарова, Р.С.Басекеева, Қ.Айтмамбетова, К.М.Беркінбаев,
Э.А.Тұрдықұлов ), бастауыш сынып оқушыларына экологиялық білім мен
тәрбие беру мәселелері (А.Қ.Егенисова, Ш.Ж.Арзымбетова, А.К.Сатынская,
Р.К.Керімбаева, Д.І.Жангелдина, Г.З.Сауытбаева, Ш.И.Джанзакова,
Б.Қилыбаева), болашақ мұғалімдерді дайындау барысында экологиялық
білім мен тәрбие беру мәселелері ( М.Н.Сарыбеков, , О.Б.Мазбаев,
К.Б.Тілебаева, Р.Ш.Ізбасарова, С.Н.Глазачев, А.В.Миронов), пәнаралық
байланыстар арқылы оқушыларға экологиялық білім беру (Р.Т.Төлегенова,
У.Қ.Тоқбергенова, Қ.Н.Сарыбекова, , Ж.Н.Базарбекова), сыныптан тыс
жұмыстар үрдісіндегі экологиялық тәрбие мәселелері (Тойғанбекова Ш.М,
К. Әуезова, Қ.О. Шайхислямова) , экологиялық тәлім-тәрбие мәселелеріне
байланысты зерттеу жұмыстарына шолу (Ш.Ш.Хамзина, К.А.Сарманова, С.
Орынбеков, Қ.Ж. Бұзаубақова) жеке тұлғаның экологиялық санасы
(Г.С.Смирнов, Б.Г.Ананьев, Х.Т.Шериязданова, Б.Ф.Ломов, Н.Н.Вересов),
(А.Ш.Икрамова ), оқу-тәрбие жұмыстарын экологизациялау мәселелері,
экологиялық мәдениет пен құқық мәселелері (Ә.Жақсыбеков, Қ.К.Таукен,
Ә.Е.Бектұрғанова, Қ.И.Исламова), мектепке дейінгі мекемелердегі
экологиялық тәрбие мәселелері (Н.С.Сайлауова), сабақ үрдісінде оқушыларға
экологиялық тәрбие беру (Ж.Н.Базарбекова, Б.С.Иманғалиева,
К.М.Беркінбаев), мектептен тыс мекемелерде оқушыларға экологиялық
тәлім-тәрбие беру және өлкетану жұмыстарын ұйымдастыру (Ө.Танабаев,
А.Е.Манкеш, С.Қ.Қоңырова, А.М.Текесбаева) және Қазақстаннан тысқары
жерлердегі экологиялық тәлім-тәрбие тақырыбына қатысты зерттеулер
(Т.Е.Колупаева, А.Л.Шипко, А.Ш.Овчинникова, И.А.Комарова, М.С.Денисова,
Т.В.Машарова, А.А.Остаповец-Свешников, М.Я.Антонец, А.В.Афонин,
Т.В.Корнер) және басқа ғылыми зерттеу жұмыстарымен таныстық.
Зерттеу жұмыстарына жасаған талдауымыз негізінен экологиялық
білім мен тәрбие беру мәселелерін қамтығанын көрсетеді. Біз
қарастырған елуге жуық еңбектің жиырма шақтысы - білім мен тәрбие
мәселелеріне арналған. Кейінгі жылдардағы зерттеу жұмыстары өзіндік
ғылыми сипат алғаны байқалады. Осы орайда зерттеушілер –
Қ.И.Исламованың (ғылыми жетекшісі А.А.Бейсенбаева) Оқыту процесінде
оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру., А.Ш.Икрамованың (
ғылыми жетекшісі К.Құнантаева ) Қазақстанда оқушыларға экологиялық
тәрбие берудің дамуы (1960-2000) , Ж.Н.Базарбекованың (ғылыми
жетекшісі М.Н.Сарыбеков) Мектепте ағылшын тілін оқыту арқылы
оқушыларға экологиялық тәрбие берудің педагогикалық негіздері және
басқа еңбектерде, аталмыш мәселеге орай жаңаша бетбұрыстар
байқалады. [578, 577, 597,]
Зерттеу жұмыстарының қалған бөлігін сыныптан тыс жұмыстарда, сабақ
үрдістерінде оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру, мектептен
тыс мекемелерде туристік-өлкетану жұмыстарын ұйымдастыру және
экология тақырыбына қатысты зерттеу жұмыстарына шолу мәселелеріне
арналған. Аталмыш еңбектердің ішінде біздің тақырыбымызға жақын
зерттеу жұмыстары - Қ-Д.Н.Сарыбековтың Қазақтың табиғат қорғау
дәстүрлерінің тарихы мен тәрбиелік мәні, А.Қ.Егенисованың (ғылыми
жетекшісі Л.К.Керімов) Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық білім
мен тәрбие берудің педагогикалық шарттары, Ш.Ж.Арзымбетованың
(ғылыми жетекшісі Медеуов Е.У.) Роль школы, семьи и внешкольных
учреждении в экологическом воспитании младших школьников ,
Ш.И.Джанзакованың Этнопедагогизация экологического воспитания младших
школьников в казахской школе атты диссертациялық еңбегі болды. [
558, 573, 545, 549,]
Аталған еңбектер - негізінен экологиялық білім мен тәрбие
мәселелерінің бүгінгі жай-күйі мен оны оқу-тәрбие жұмыстарында
жинақталған озық тәжірибелер негізінде жүйелі түрде жүзеге асыру
мәселелеріне арналған. Ол зерттеулер тек қана ғылыми-теориялық
интерпретациясымен ғана құнды емес, сонымен бірге ол дүниелерді
мектеп практикасына ендіру ісінде ұстаздар үшін аса қажет
әдістемелік-ақпарат көздеріне айналғанымен құнды деуге болады.
Біздің байқағанымыз: аталмыш ғылыми-әдістемелік ұсыныстар
ішінде ұлттық интеллигенция өкілдерінің шығармаларындағы экологиялық
білім мен тәрбие идеяларын мектеп жұмысында пайдалануға арналған
зерттеулердің жүргізілмегендігіне көз жеткіздік.
Демек, аталмыш тақырыпқа қатысты ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жоспарлау, қазіргі таңда аса қажет педагогикалық дүние деп санаймыз.
Тарихи тұлғалар - Асан қайғы бабамыздың Жерұйықты іздеуі, яки
болмаса данышпан Абай шығармаларындағы табиғат лирикасына қатысты
этноэкологиялық дүниелер - бүгінгі ұрпақ тәрбиесіне аса қажет құрал
екені даусыз.
Зиялы қауым өкілдерінің педагогикалық идеялары туралы зерттеу
жұмыстарын жүргізу - ғылыми айналым жүйесінде өзіндік дәстүрін
қалыптастырған. Оған дәлел ретінде А.Көбесов, Г.Шаймерденова,
М.Ж.Құлжабаева, А.С.Жұмабаева, А.Б.Елькеева, А.Г.Томашвили,
Г.И.Полянская, А.Я.Попова, Аль Джинди Насиха, М.Я.Антонец,
К.Т.Әбілғазиева, Ғ.Б.Базарғалиев, А.С.Елемесова, Ш.Жұматаева,
Н.С.Нариманидзе, З.Г.Нурутдинова, Н.А.Адельбаева, І.Р.Халитова,
Р.МҮсембаева Қ.Шалғынбаева, Ж.Ә.Төлебаева, Б.Т.Махметова, А.С.Қыдырашев,
Б.И.Иманбекова, М.К.Ахметова, С.А.Баймұратова, Ф.З,Буланова,
К.Ж.Ибраева, Р.Н.Кошенова, А.М.Кұдиярова, К.К.Куламбаева,
Б.С.Кульчимбаева, Ж.Б.Меерманова, Л.К.Ермекбаева, Қ.Т.Ыбырайымжанов,
А.О.Тұрсынова, М.Ж.Құрманбаева, К.М.Қалиева және басқа зерттеуші
ғалымдардың диссертациялық еңбектерін атап өтуге болады.
Аталған еңбектердің ішіндегі Ғ.Б.Базарғалиевтың (ғылыми жетекшісі
К.Б.Сейталиев ) Халел Досмұхамедовтың ағартушылық қызыметі мен
шығармашылық еңбектеріндегі патриоттық тәрбие идеялары,
К.Т.Әбілғазиеваның (ғылыми жетекшілері Б.К.Момынбаев, Х.Е.Нұғманова)
Мұстафа Шоқайұлының қайраткерлік қызметі негізінде жастарға
патриоттық тәрбие беру, А.С.Елемесованың (ғылыми жетекшісі
А.М.Құдиярова ) Абай мұрасындағы рухани-имандылық тәрбие идеялары,
Р.БҮсембаеваның (ғылыми жетекшісі Л.К.Керімов) А.Байтұрсынов
мұралары арқылы бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу ,
Б.С.Кульчимбаеваның Развитие педагогических идей и новаторской
деятельности народного учителя СССР К.Нургалиева, Ф.З.Буланованың
Педагогические идеи Сабита Муканова, Т.Р.Әбдіқадырованың (ғылыми
жетекшілері І.Ә.Байсерке, Р.С.Тұрысбек) Ж.Аймауытұлының психологиялық-
педагогикалық мұраларындағы тұлғаны қалыптастыру мәселелері және
басқа ғалымдардың еңбектерін атап өтуге болады. [571, 570, 574, 554,
548,]
Өз ретінде ол еңбектермен таныса келе, одан қазақ зиялыларының
шығармаларындағы экологиялық тәрбиеге байланысты дүниелердің толық
зерттелмегендігі туралы қорытынды жасадық. Сондықтан, жоғарыда
келтірген ой-пікірлерді қорытындылай келе, біз - зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын Сейтен Сауытбеков шығармалары негізінде
бастауыш сынып оқушыларына этноэкологиялық тәрбие берудің
педагогикалық бағыттары деп атап, зерттеуіміздің көкейтестілігін
төмендегідей жүйе бойынша айқындадық..
Зерттеу жұмысының мақсаты
Сейтен Сауытбеков еңбектеріндегі этноэкологиялық тәрбие идеяларын
жүйелеп, оны мектептегі тәрбие жұмыстарына енгізудің педагогикалық
бағыттарын айқындау.
Зерттеу жұмысының проблемасы
Сейтен Сауытбековтың педагогикалық мұраларын зерттеу және
жинақталған тәжірибелер негізінде бастауыш сынып оқушыларына
этноэкологиялық тәлім-тәрбие берудің әдістемелерін оңтайластыру.
Зерттеу объектісі
Сейтен Сауытбековтың ғұмырнамасы мен педагогикалық мұралары және
мектептегі тәлім-тәрбие жүйесі.
Зерттеу пәні
Тәлім-тәрбие тәжірибелерінің озық үлгілерін тиімді пайдалануды
қамтамасыз ететін іс-шаралар жүйесі.
Зерттеу жұмысының болжамы:
Егер Сейтен Сауытбековтың еңбектеріндегі экологиялық тәлім-тәрбие
идеяларына ғылыми-педагогикалық тұрғыда талдау жасалып, оның
мектептегі тәрбие жұмыстарына кешенді түрде енгізілу жүйесі жасалса,
онда, жалпыадамзаттық құндылықтарды санасына сіңірген, жоғары
мәдениетті һәм парасатты тұлғаларды тәрбиелеуге мүмкіндік туады.
Зерттеу жұмысының міндеттері
- Сейтен Сауытбековтың этнопедагогикалық мұраларын тәрбие жұмыстарына
ендірудің методологиялық бағыттарын айқындау;
- Жинақталған материалдарды пайдалану мен ендіру саласына арналған
зерттеу жұмыстарын жүйелеу;
- Зерттеу жұмысына қажетті әдіс-тәсілдерді және дәлелдемелерді
анықтау;
- Қол жеткізген педагогикалық озық үлгілер мен тәжірибелерді жинақтау
мен тарату жолдарын белгілеу;
Жетекші идея
Жас ұрпаққа кешенді түрде этноэкологиялық тәлім-тәрбие беру барысында озық
педагогикалық тәжірибелерге сүйену.
Зерттеудің теориялық һәм методологиялық негіздері
- Ғылыми таным һәм болмыс ұғымдарын зерделеуге бағытталған филосфиялық
зерттеулер;
- Жалпыадамзаттық құндылықтар мен диалектикалық заңдылықтар негізіндегі
теориялық қағидалар;
- Этномәдени һәм діни мұралар;
Зерттеу көздері
- Философия, социология, ғылыми педагогика мен психология, мәдениеттану
саласындағы іргелі һәм қолданбалы еңбектер;
- Ғылыми экология негіздері бойынша жазылған монографиялар мен
зерттеу жұмыстарының жинағы;
- Экологиялық білім мен тәрбие мәселелеріне қатысты іргелі және
қолданбалы еңбектер мен туындылар;
- Озық педагогикалық инновациялық технологиялар мен тәжірибелер;
- Авторлық іс-тәжірибелер;
Зерттеу жұмысының негізгі кезеңдері
Алғашқы кезең ( 1988 – 1995 жылдар)
- Ғылыми -педагогикалық зерттеулер мен еңбектер туралы ақпараттар
жинастыру, ғылыми-танымдық басылымдармен, конференция материалдарымен
танысу;
- Диссертациялық зерттеу жұмыстарының библиографиялық
анықтамалылығымен танысу, кітапханалық іріктеулер жүргізу;
- С.Л.Сауытбековтың ғұмырнамасы мен ұстаздық-ағартушылық қызметі
жайлы деректер жинастыру;
- Зерттеу жұмысының тақырыбын нақтылау;
- Ғылыми-практикалық конференциялар жұмыстарына қатысу;
Негізгі кезең (1996 - 2001 жылдар )
- Зерттеу жұмысының тақырыбын айқындау және ғылыми кеңес
шешімімен бекіттіру;
- Зерттеу тақырыбына қатысты ғылыми еңбектер мен оқулықтарды
саралау және жинақтау;
- Библиографиялық көрсеткіштер тізімдері мен авторлық еңбектерді
және терминологиялық атауларды ретке келтіру;
- Зерттеу жұмысының ғылыми аппаратын жүйелеу, объектісін
нақтылау және түзу;
- Ғылыми эксперимент жүргізілетін объектіні таңдау;
- Зерттеу материалдарын жинақтау және аппробациялау, озық
тәжірибелермен танысу;
Қорытынды кезең ( 2002 – 2004 жылдар )
- Зерттеу жұмысының мазмұны мен теориялық негіздерін
интерпретациялау;
- Зерттеу барысындағы жүргізілген эксперименттік материалдарды
жинақтау және сараптау;
- Қосымша материалдар негізінде тұжырымдама жасау;
- Диссертация жұмысына қажетті пайдаланылған әдебиеттер мен
ғылыми еңбектер тізімін реттеу;
- Ғылыми-зерттеу жұмысы негізінде туындаған тәжірибелер негізінде
әдістемелік нұсқаулар шығару;
Зерттеу жұмысының базасы
Эксперимент жұмысына Көкшетау қазақ лицейі мен Балуан орта
мектебінің (Солтүстік Қазақстан облысы, Шалақын ауданы) оқушылары
мен ұстаздары қатысты.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
Сейтен Сауытбековтың педагогикалық мұралары негізінде бастауыш сынып
оқушыларына этноэкологиялық тәлім-тәрбие беру әдістемесінің
Тұжырымдамасы жасалды.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні
Зерттеу материалдары негізінде қалыптасқан этноэкологиялық тәлім-
тәрбие тұжырымдамасын әдістемелік құрал ретінде ғылыми-тәжірибелік
семинар жұмыстарына пайдалануға және мектеп практикасына кешенді
түрде ендіруге болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар
- С.Л.Сауытбековтың педагогикалық мұраларының потенциалдары мол.
- Мектепте тәрбие жұмыстарын тиімді ұйымдастыру барысында ұстаз-
тәлімгерлерге әдістемелік бағыт беру.
- Ұлттық интеллигенция өкілдерінің шығармаларындағы тәлім-
тәрбиелік идеяларды зерттеу мен пайдаланудың тиімділігі зор.
- Оқушыларға этноэкологиялық тәрбие беру үрдістері - озық
тәжірибелерге негізделгені шарт.
- Зерттеу материалдарын мектеп практикасында және ғылыми-
әдістемелік шығармашылық жұмыстарда пайдаланудың мүмкіндіктері зор.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі
Аталмыш еңбек ғылыми-педагогикалық талапқа сай зерттеу нәтижелерімен,
теориялық қағидалардың эксперименттік жұмыстардың мақсаттарымен
сәйкес келуімен және талдау мен қорытындылау әдістері негізінде
қамтамасыз етіледі.
Ғылыми зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру үрдістері
Диссертациялық еңбектің негізгі ой-тұжырымдары халықаралық және
республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда - Ы.Алтынсаринның 150
жылдығына орай өткен Ы.Алтынсаринның тәлім-тәрбиелік мұрасы және
қазіргі мектеп (Қостанай, 16-18 қазан 1991 жыл), Халық
педагогикасы материалдарын оқу-тәрбие үрдісістеріне ендірудің ғылыми-
әдістемелік негіздері (Алматы, 10-12 желтоқсан, 1991 жыл),
Халық педагогикасы мен психологиясы дәстүрлерінің оқу-тәрбие ісінде
қолданылуы (Алматы, 19-20 мамыр, 1992 жыл), Халық педагогикасының
озық дәстүрлерін оқу-тәрбие жұмыстарында пайдалану (Оңтүстік
Қазақстан облысы, Жетісай қаласы, 1999 жыл), Сейтен Сауытбековтың
ұлттық тәлім-тәрбиелік мұраларын оқу-тәрбие жұмыстарында жүзеге
асырудың ғылыми-әдістемелік жолдары (Көкшетау, 9-10 тамыз, 2003 жыл)
және басқа ғылыми мәжілістерде, педагогикалық оқуларда, семинар
жұмыстарында, білім жетілдіру мекемелерінде дәрісбаян һәм тәжірибе
алмасу негізінде баяндалды.
Республика көлеміндегі ғылыми-педагогикалық басылымдарда зерттеу
жұмысына қатысты көлемді мақалалар мен тұжырымдамалар жарияланды.
Қазақстан және одан тысқары жерлердегі мектептерде 1989 жылдан бері
ендіріліп келе жатқан Атамекен Ұлттық тәлім-тәрбие Бағдарламасы,
зерттеу жұмысының бір саласы болып табылады.
Зерттеу әдістері
- Зерттеу тақырыбына жақын зерттеу жұмыстарына талдау жасау;
- Зерттеу жұмысына қатысты ресми құжаттарды реттеу және
жинақтау;
- Соңғы ғылыми педагогикалық жаңалықтарды сараптау және
пайдалану;
- Зерттеу жұмысына қажетті - сауалдама, әңгімелесу, педагогикалық-
психологиялық диагностика, ғылыми-педагогикалық мониторинг және
социометриялық-схемалық әдістерді қолдану;
1-ТАРАУ. СЕЙТЕН САУЫТБЕКОВТЫҢ ӘДЕБИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫ НЕГІЗІНДЕ
ОҚУШЫЛАРҒА ЭТНОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1. Жалпы экология және этноэкология һақында қысқаша түсінік
Экология мәселесі - бүгінгі таңдағы адамзат өркениетінің аса
ауқымды проблемаларының бірі болып отыр. Аталмыш проблеманың пайда
болуының басты алғышарты - қоршаған ортаға адамзат перзентінің
антропогендік һәм техногендік ықпалдарының ұзақ жылдар бойы тигізіп
келген әсері деп тұжырым жасауымызға болады. ХХ ғасырдың аяғы мен
ХХІ ғасырдың басында адамзаттың шаруашылық әрекеттері мен өндірістік
қатынастарының ғылыми-техникалық жаңару биігіне көтерілуі -
экономикалық реформалардың ерекше сипат алуына (модернизациялануы мен
интеграциялануына) түрткі болды.
Экономикалық дамудың кешенді стратегиялық бағытын таңдауға
мәжбүр болған көптеген мемлекеттердің жоспарлы әрекеттері - әсіресе
табиғат ресурстарының байлықтарын ысырапсыз игеру үрдістерін
қалыптастырды. Соңғы жылдары шаруашылық-өндірістік нысандарында
экологиялық қауіпсіздік шараларын қамтамасыз етуге бағытталған
әрекеттерге қарамастан, антропогендік-техногендік ықпалдар - глобальді
масштабты қамтып, Жер планетасының табиғи балансының ауытқуына қауіп
төндіруде.
Біріккен Ұлттар Ұйымының бастамасымен өткен Ү Халықаралық экологиялық
конгресс (Жапония, 1990), Қоршаған ортаны қоғау жөніндегі конференция
(Бразилия, 1992), ХХҮІІ Халықаралық географиялық конгресс (АҚШ, 1992)
және Йоханнесбург (ОАР, 2003) қаласында өткен бүкілдүниежүзілік
экологиялық форум - аталмыш мәселенің өзектілігін көрсетіп отыр.
Экология гректің эйкос - үй, жай , және логос - ілім
деген сөзінен шыққан. Экология терминін ғылыми айналымға неміс
биологы Э.Геккель ( 1866 жылы ) ұсынған.
... под экологией мы понимаем -, деп жазды Э.Геккель: ... сумму
знании, относящихся к экономике природы: изучение всей совокупности
взаимоотношении животного с окружающей средой деген болатын.
[111, 135]. Экология жөнінде Энциклопедиялық сөздікте былай деп
жазылады:
... Экология - наука о взаимных влияниях организма ( животного
или растения ) и окружающей среды [94, 1530 ], және Советтік
Энциклопедиялық Сөздікте ( СЭС ) : ... экология - наука об
отношениях растительных и животных организмов и образуемых ими
сообществ и с окружающей средой -, деп, ғылыми анықтама берілген.
[95, 1532]. Экология ғылымы жөнінде батыс ғалымдары: Ю. Одум, Р.
Дажо, Н.Ф. Реймерс, П. Троян, Р.Риклефс, К. Армс, П. Кемп, У. Линден,
Ж.Леме, ресейлік ғалымдар: В.А.Вронский, Ю.Н. Куражковский, Д.Ж.
Маркович, К.С. Лосев, Н.М. Чернова, А.М. Былова және қазақстандық
ғалымдар Ә.С. Бейсенова, С. Әубәкіров, А. Әбдірахманов, Ұ.М.Ысқақов,
Н. Сейітов, В.С. Слащев және басқа эколог ғалымдардың еңбектері
құнды.
Экология сондай-ақ: география, химия, биология, табиғаттану,
жаратылыстану және басқа пәндермен тығыз байланысты.
Экология ілімінің түпнамасын жұмыр Жер жаратылысының тарихынан
бастап таратқан дұрыс. Оның себебі: әуел бастағы Жердің
протобиологиялық эволюция дәуірлерін геохронология тұрғысынан
сараптайтын болсақ, даму мен қалыптасу эраларындағы: эндогендік,
экзогендік және тектоникалық табиғи апаттар күштерінен пайда болған
экологиялық құбылыстарды байқауымызға болады. Антропогендік ықпалға
дейінгі қалыптасқан орасан сыртқы және ішкі күштер жиынтықтары
(космостық, вулкандық, магмалық, сейсмикалық, геосинклинальдік,
гидрокатастрофалық т.б.) жер ландшафтысы мен биосферасын, рельефін
қатты өзгерістерге ұшыратумен бірге, айтарлықтай экологиялық
проблемаларды туындатқаны анық.
Экономикалық қажеттіліктерден туындаған адамзат перзентінің
ғылыми техникалық жетістіктерге сүйене отырып, жер қойнауындағы
байлықтарды молынша игеруге күш салуы - экологиялық сауатсыздықтың
белгісі екені анық. Аталмыш үрдістер, қазба байлықтарды ысырапсыз
пайдаланумен шектелмей, ғарыш кеңістігін игеруде, атомдық станциялар
мен электр желісі жүйелері өнеркәсібін дамытуда, шикізат қорларын
өңдейтін химиялық өндірістік орындардың ашылып, қарқынды түрде
жүргізілуін жеделдетті. Адамзаттың ғарыш айлағын зерттеп, атомдық
кешенді қондырғыларды іске қосуы - ғылыми-техникалық прогрестің
бұрынғыдан гөрі қарыштап дамуын жеделдеткенімен - ол жетістіктер
экологиялық проблемаларды шешудің басты алғышарттары бола алмады.
Әлем кеңістігінде белең ала бастаған экологиялық апаттар
ареалдары жыл өткен сайын кеңейе түсуде. Әсіресе, жер шарындағы
атмосфералық жауын-шашын мөлшерін реттеп отыратын әлемдік мұхит
экожүйесінің ластануы - биогеоценоз айналымының тежелуіне ұйытқы
болуда. Сондай-ақ, ірі өнеркәсіп орындарының зиянды қалдықтарының
ауа қабатына араласуы, жасыл желек алқаптарының жойылуы, флора мен
фауна дүниелерінің деградациялануы сияқты көріністер жыл өткен сайын
жиі қайталануда.
Эколог мамандардың статистикалық мәліметтеріне көз жіберсек,
адамзат перзентінің шаруашылық әрекеттерінен жыл сайын: 100 млн.
тонна темір рудасы мен құрылыс материалдары, 4 млрд. тонна мұнай
өнімдері, 2 млрд. тонна көмір өндіріледі екен. Егіс алқаптарына 92
млн. тонна тыңайтқыш, 2 млн. тонна улы химикаттар төгіледі екен.
Атмосфера қабатына 200 млн. тонна көмір тотығы, 50 млн. тонна
көмірсутегі қоспалары, 146 млн. тонна күкірт диоксиді, 53 млн. тонна
азот тотықтары және 250 млн. тонна шаң-тозаң көтеріледі екен.
Әлемдік мұхит қайраңына 10 млн. тонна мұнай өнімдері мен өзен
бассейндеріне 32 млрд. метр. куб. лас сулар мен жуындылар төгіледі
екен. [ 57, 5-6, ].
Адамзат баласының осыншама зиянды әрекеттері одан ара жалғаса
беретін болса, онда жер бетінде өмір сүру мәселесінің ауыр
қасіреттерге ұрындырары хақ. Аталмыш, алпауыт кесепаттардың алдын
алу үшін, бүгінгі жас ұрпақ табиғи тепе-теңдіктің ауытқуына әсер
етіп жатқан ол күрделі құбылыстардың себеп-салдарын, пайда болу
негіздерін терең зерделей білгені абзал. Осы тұжырымымыздың негізгі
түйіні - экологиялық білім мен тәрбие негіздері болып табылмақ.
Осы мақсатты жүзеге асыруда көптеген тәжірибелер жинақталып
келеді. Ол дүниелерді игіліктендірудің бағыт-бағдары мен ғылыми
негіздері барынша қалыптасты. Әдетте, эколог ғалымдар аталмыш
проблеманың себеп-салдарының теориялық негіздерін зерттеумен
шұғылданса, кейбіреулері жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие
берудің тиімді жолдарын іздестіруді мақсат етуде.
Біздің ойымызша экологиялық білім дегеніміз - адамзат
перзентінің қоршаған ортаға тигізген антропологиялық ықпалдарының
себеп-салдарын терең ұғынуға, оқып-тануға бағытталған теориялық ой-
пікірлер жиынтығы болса, ал экологиялық тәрбие дегеніміз -
жинақталған теориялық білімдер негізінде жас ұрпаққа кешенді түрде
тәлім-тәрбие беру және шығармашылық-әдістемелік іс-шаралар ұйымдастыру
жүйесі болмақ.
Экология негіздерін тану барысында біз Н.Ф.Реймерстың (1994)
қазіргі заманғы экологиялық структурасына сүйенуді жөн көрдік. [111,
136-137, ] Реймерстің пайымдауынша экология ғылымы бірнеше салаға
бөлінеді. Олар: Динамикалық экология, аналитикалық экология, жалпы
экология, қолданбалы экология, геоэкология, антропоэкология (адам
экологиясы), әлеуметтік экология.
Жалпы экологияға: аутэкология, синэкология, биоэкология, популяциялық
экология, биогеоценоздық экология, глобальді экология жатады.
Қолданбалы экологияға: өндірістік-инженерлік экология, техногендік
экология, ауылшаруашылық экологиясы (агроэкология), медициналық
экология, өнеркәсіп орындары экологиясы, химиялық экология,
рекреациондық экология, геохимиялық экология, табиғат байлықтарын
игеру экологиясы жатады.
Геоэкологияға: құрлық экологиясы, өзен-су экологиясы (гидроэкология),
теңіз бен мұхит экосистемасы, таулы аймақтар экологиясы, қиыр
солтүстік аймақ экологиясы кіреді.
Адам экологиясына ( антропоэкология ): қала экологиясы, аркэкология,
қоныстану ( көші-қон) экологиясы жатады.
Әлеуметтік экологияға: Адамзат өркениетінің экологиясы, тұлға
экологиясы, мәдени экология, этноэкология жатады.
Жалпы биоэкологияға: өсімдік экологиясы, жан-жануарлар экологиясы,
микроорганизмдер экологиясы, суда тіршілік ететін организмдер
экологиясы жатады. [1-ші кесте ]
Аталмыш экологиялық классификация негіздері Х. Тиль, Ю.К.Ефремов,
П.С.Захаров, М.Тангу және Ю.Одум еңбектерінде кездеседі. Біздің
ойымызша классификациялар жүйесіне қосымша:
- Антропогенге дейінгі экологиялық құбылыстар;
- Ғарыш (космос) және атомдық қондырғылар экологиясы;
- Глобальді экология;
- Ғылыми-техникалық прогерсс және техногенез экологиясы;
- Тереңдетілген экология негіздері;
- Этноэкология атты тақырыптар арнайы сала ретінде
қарастырылғаны дұрыс деп санаймыз. [ 2-ші кесте ].
Экология пәнаралық ғылыми сала ретінде химия, география,
климатология, ихтиология, валеология, орнитология, геология, биология,
зоология, ботаника, генетика, топырақтану, мұхиттану, гидрология және
метеорология ғылымдарымен тығыз байланысты. Экологияның бірнеше
күрделі пән жүйелерін бірігулеріне себеп болғаны - аталмыш саланың
аса ауқымдылығын көрсетіп отыр деуімізге саяды. [ 3-ші кесте]
Жоғарыда атап өткендей этноэкология термині Н.Ф.Реймерстің
классификациясы бойынша - Әлеуметтік экология саласына жататынын
байқадық.
Этноэкология - этнос ( грек тілінде ethnos - ру, тайпа ),
яғни, халық немесе ұлт терминімен байланысты болып тұр. Этнос
жөнінде Энциклопедиялық сөздікте былай деп жазылған: ... этнос -
это этническая общность исторически возникший вид устойчивой
социальной группировки людей, представленный племенем, народностью,
нацией делінген. [ 94, 1555 ].
Этностың шығу тегі мен таралуы және олардың мемлекеттің
қалыптасуына қосар үлестері туралы ғалымдардың ( Ю. Бромлей,
И. Кон т.б. ) ой-пікірлері құнды. [ 360, 389 ]
Этноэкология дегеніміз - әр халықтың, ұлт пен ұлыстың жас
ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беру үрдісінде сан ғасырлар
бойы қалыптасқан тәжірибелер жиынтығы болып табылады. Осы орайда
зерттеуші С.Қ.Қоңырованың: ...экологиялық тәрбие – адам, қоғам, табиғат
арасындағы күрделі, көпсалалы қарым-қатынастың белгілі гармониялық
үйлесімділік, динамикалық тепе-теңдік шеңберінде өтетіндігін саналы түрде
саралап, табиғатты қорғап еселендіруді өз борышым деп сезініп, нақтылы
шараларды іске асыру барысында ғылыми жаңалықтарды енгізе отырып, табиғатты
үнемді мөлшерде ғана пайдалануды пайымдай алатын мамандарды тәрбиелеудің
негізгі педагогикалық принциптерін айқындайтын тәлімдік ұғым...,-деп,
қорытқаны орынды айтылған. [ 616, 12]
Қазақ халқы әлемдегі өркениетті этностар сияқты бойындағы - асыл, құнды
қасиеттерді талай ғасыр ұрпағының санасына сіңіріп, мол рухани- танымдық,
мәдени һәм тәлім-тәрбиелік тәжірибелер жинақтап келді.
Ұлы Дала төсіне шыр етіп келген әр перзент - өз тегі мен ата-бабасының
тамаша дәстүрлерінен ада, бөлек ғұмыр кешкен емес.
Ұлт қазынасы ғасыр өткен сайын молайып, әр заманның талаптарына бейімделіп,
толықтырылып һәм сараланып отырған.
Халық тұрмысындағы тал бесіктен жер бесікке дейінгі ғұмыр көші ұлттық
тәлім-тәрбиенің бесігінде тербеліп өткен.
Ата-баба тәжірибесі тілек пен талап қана болып қоймай - таным мен тағлым
һәм өсиет пен аманат ғибраттарына ұласып отырған.
Халық мұрасы ұзақ тарихи дәуірлерді артқа тастап, көне дәуірден
бүгінгі дәуірге ұласа отырып, табиғи мәні һәм болмыстық құндылығын
жоғалтпай ұлттық менталитетіміздің ерекшелігін айқындап келді.
Отбасылық, қоғамдық һәм тұрмыстық дәстүрлер жас ұрпақты үйрету, баулу
және тәрбиелеуде - өзіндік тіршілік режиміне өте ыңғайлы әдіс-тәсілдерді,
қағидаларды, дидактикалық қолданбалы тәлім мұраларын, эмприопедагогикалық
шарттары мен талаптарын иеленді және оның кешенді түрде қолдану шараларына
мән беріп отырды.
Ұлы Дала панорамасы - дамудың қай саласына болмасын, өзіндік-
спецификалық ауқымды ықпалын қалыптастырды. Көшпенділік өмір салты тек
мал шаруашылығымен тұйықталған көрініс емес - қоршаған ортадағы табиғи
құбылыстарды тану мен үйрену мектебі болды.
Номадтардың биология, ветеринария, география, астрология пәндеріне ұқсас
этноэмпирикалық алғашқы білімдері болған.
Себебі, кең далада ашық аспан мен түнгі жұлдыздар арқылы жер бедерін
анықтау, табиғи ортадағы өсімдіктер түрлерін, жануарлар дүниесін,
гидрофера жүйесін білмейтін жан - төрт түлік малды бағып-қағуды, бүгінге
дейін сақтап келуі сияқты толып жатқан тұрмыс-тіршіліктер жүйесін меңгеруі
екіталай еді.
Осы күрделі көрініс - дала перзентінің жан-жақты тәлім-тәрбие алуына
себепші болды.
Ол талап - этнокешенді тәлім-тәрбие жүйесін (атқа отырып мал бағу,
ел қорғау, қайратты төзімді болу, төрт түлік малды күтіп-баптау өнерін
меңгеру, әншілік, күйшілік, шешендік һәм батырлық дәстүрлер мен қонақ күту,
үлкенді сыйлау салттары және басқа дүниелерді үйрену т.б. )
қалыптапсырды.
Сондай талаптардың бірі - жас ұрпаққа этноэкологиялық тәлім-тәрбие беру
дәстүрі болды.
Жер Анадан кіндігі, Аспан Атадан түндігі ажырамаған ежелгі көшпенділер
мәдениетінен бастау алған халықтың қоршаған ортаға деген сүйіспеншілігінен
туындаған этнотәлімдік дәстүрлер ертеден қалыптасқан.
Бабаларымыздың Көкке, Күнге, Айға табынып құрбандық шалуы,
ал- бүркітті, жыланды, жылқыны, қасқырды - киелі аң ретінде таныған
көріністері - көне діни-мифологиялық һәм тотемдік әфсаналар, таңғажайып
таным дүниесіне ұласты.
Ол мұралар сондай-ақ: халық тұрмысында, отбасы салтында, мақал-мәтелдерде,
ырым-сырым мен тыйым сөздерде, бата-тілектерде, күй-аңыздарда жұмбақ пен
ертегілерде көрініс тапқан.
Жергілікті жердегі жер-су атауларының этнотопономикасының өзіндік
мәдени-экологиялық сыры болған. Мысалы: Сарыарқа, Қаратау, Желтау,
Киікоты, Тақыр төбе, Құланөтпес, Қаратау, Мұзтау, Мұзбұлақ, Сарыөзек,
Таскескен, Күреңбел, Шағалалы, Шідерті, ‡шбиік және басқа
этнотопономикалық атаулардың күні бүгінге дейін халық жадында
сақталып келе жатқанының экологиялық терең мәні бар.
Жас ұрпаққа этноэкологиялық тәрбие беру үрдісі халық тұрмысында
эмпирикалық сипат алды.
Эмпирикалық тәжірибелердің жинақталуы негізінен тұрмыс салтымен
тығыз қатынаста реттеліп отырды. Ол ерекшеліктер - халықтың
көшпенділік өмір салтымен де өрнектелді.
Қарапайым мысал ретінде, тұрмыс салттың өзегіне айналған аңшылық-
саятшылық дәстүрді алсақ жеткілікті.
Аңшылық - тек қана күн көрістің қамы болмағаны белгілі. Мал -
адамның бауыр еті деп, айтқан халық нақылын еске алсақ, қазақ
халқының мал шаруашылығына тым үйір болғаны тарихтан мәлім.
Үй жануарларына киелі есімдерді беріп пір тұтқан бабаларымыздың
дәстүрлері - талай ғасырлар бойы ұлт қазынасының ажырамас һәм
сарқылмас бөлігі болып келді.
Демек, халық санасында қалыптасқан төрт түлік атты этнофилософиялық
қағида - береке мен ырыстың, молшылық пен несібенің белгісін
білдірген.
Төрт түліктің сай болуы - төрт құбыланың (оңтүстік, солтүстік,
батыс, шығыс) тең болғаны деген танымдық идеялар ұрпақ санасында
ерте кезден-ақ ұялаған. Осындай таңғажайып дүниелерді сақтай білген
халықтың саятшылық пен аңшылық өнерді қастерлеуі де бекер емес.
Аң аулап, құс салу - халық тұрмысында өзіндік із қалдырғанымен,
аталмыш өнерді игеру мен танудың көп бөлігі табиғат заңдылықтары
мен жануарлар дүниесін зерттеуге (бақылауға) жұмсалды.
Аңшылық өнерді меңгеру - жабайы жануарлардың миграциялануы мен
таралу ареалдары, олар мекендеген жер бедерінің географиялық
жағдайы туралы экологиялық білімді жинақтауды талап етті.
Ол көріністерден алған әсерлерін халық ән мен жырға қосты.
Ел аузында осы күнге дейін сақталып келе жатқан Асан Қайғы
бабамыздың, желмен жарысқан желмаясымен Ұлы дала төсіне сапар шегіп
Жерұйықты іздегені туралы оқиғаны экологиялық аңыз деп те
атауға болады.
Асан Қайғы атамыздың жергілікті жердің табиғатының жаратылыс
ерекшеліктеріне сай географиялық атауды қалай қойғаны туралы бата-
тілектері мен өсиеттерінің тәлім-тәрбиелік мәні зор.
Асан Қайғының Үшқараны көргенде: ... шіркіннің шөбі шұрайлы,
суы шипалы екен . Жайылған мал айналсоқтап шықпайды екен. Әттең ,
алдыңа өңгеріп алып кете алмайсың , амалым қанша деп, қимай үш
қарадым ,- деген екен. [475, 145].
Асан Қайғының Қараертіс пен Терісаққан өзеніне, Алакөл мен
Барқытбелге, Сарыарқа мен Алатауға, Алтай мен Атырауға беріп кеткен
атаулары туралы аңыздар халық ауыз әдебиетінде көптеп кездеседі.
Халық тұрмысындағы жас ұрпаққа этноэкологиялық тәлім-тәрбие беру
көрінісі ұлттық салт-дәстүрлермен, діни-танымдық тарихи оқиғалармен
және жергілікті жердің жөн-жосықтарымен тығыз байланыста қалыптасты.
Халық этноэкологиялық идеяларды тек табиғи күштер мен аспан
денелерін тануда қалыптасқан этноастрологиялық, этноклиматологиялық
құбылыстармен байланысқан теориялық негіздерін танып қана қоймай,
өмір сүру үрдісінде аталмыш дүниелерді ұрпақ санасына сіңіру
мақсатында өзіндік әдіс-тәсілдерін жетілдіріп отырды.
Ол дүниелердің іс жүзіне асырылуының айқын көрінісі - тыйым
сөздер мен мақал-мәтелдерде, өлең-жырлар мен өсиет сөздерде анық
байқалды. Бала кезімізде әжем Үрміштің : ... балам, айға қарап
қолыңды шошайтпа ,- деген, этноэкологиялық тағылымға толы сөздері
әлі есімде.
Халық тұрмысы мен отбасы салтында жиі айтылатын : Көкті жұлма,
малды тепе, отпен ойнама , құс ұясын бұзба атты
этноэкологиялық маңызы зор ұғымдар күні бүгінге дейін өзінің
тәрбиелік мәнін жоғалтқан емес.
Халықтың табиғатты қорғау дәстүрлерінен бастау алған тәлім-
тәрбиелік мұраларын терең зерттеп, мектеп жүйесінде пайдалану аса
қажет дүние деп санаймыз.
Осы мәселелерді шешу барысында Н.Қ.Сарыбековтың және Ш.И.
Джанзакованың зерттеу жұмыстарының маңызы зор.
Этноэкология терминіне анықтама беру мәселесіне келетін болсақ,
ұсынылған зерттеу жұмыстарының негізгі түйіні - экология туралы
халықтың идеяларын негізге алынудан басталғаны дұрыс деп санаймыз.
Тәрбие - әлеуметтік категория негізінде халық өмірінде айырықша
көрініс тауып, өзінің дәстүрлерін жоғалтпай келе жатқаны анық.
Біз көтерген этноэкология тақырыбы - ғылыми экология негіздерінің
үлкен саласы әлеуметтік экология дүниесінің құрамдас бөлігі болғанын
жоғарыда баяндадық.
Сондықтан, аталмыш саланы педагогика ғылымының зерттеу объектісіне
айналдыру қажет нәрсе деп қабылдаймыз.
Этноэкологиялық тәрбие терминін нақтылау үшін мынадай қағидаларды
ұстанғанымыз абзал:
1. Ғылыми экология атап көрсеткен теориялық ұғымдарға сүйену.
2. Зерттеуші ғалымдардың жетістіктері мен классификациялық
көрсеткіштеріне мән беру.
3. Этноэкология ұғымының пайда болу алғышарттарына назар
аудару.
4. Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие мәселелерін
этнопедагогика материалдарын пайдалана отырып зерттеу барысындағы
еңбектерге мән беру.
5. Этнотопономика және басқа жер-су атауларының тарихы
туралы ғылыми еңбектерді пайдалану.
2. Оқушыларға экологиялық тәрбие беру мәселелеріне арналған
ғылыми-зерттеу жұмыстарына қысқаша шолу
Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру мәселелеріне арналған
диссертациялық жұмыстар туралы біз жоғарыда баяндап өттік. Аталмыш
зерттеулерге жүргізген талдауымыздан мынадай қорытынды шығарамыз.
1. Қазақ этнопедагогикасы материалдары негізінде оқушыларға
экологиялық тәлім-тәрбие беру. Оған Н.Қ.Сарыбеков ( 1994),
Ш.И.Джанзакова ( 1998 ), С.Қ. Қасенов (2001) еңбектерін жатқызамыз.
2. Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие беру
мәселелері. Оған А.Қ.Егенисова ( 2000), Ш.Н. Арзымбетова (1999),
Ш.М.Тойғанбекова (1999), А.К.Сатынская (1999), Д.І.Жангелдина (1995)
еңбектері жатады.
3. Мектепке дейінгі мекемелерде (балабақшаларда)
балдырғандарға экологиялық тәрбие беру мәселелері. Оған
Р.К.Керімбаева (1999) , А.Е. Манкеш (1999), Н.С.Сайлауова (2004)
зерттеулері жатады.
4. Педагог мамандарды дайындау барысында экологиялық білім
мен тәрбие беру мәселелері. Оған М.Н.Сарыбеков ( 1998),
Қ.О.Шайхислямова (1997), О.Б.Мазбаев (1993) , И.Н.Бодықова (2002) ,
Г.З. Сауытбаева (2003), еңбектерін жатқызамыз.
5. Оқыту үрдістерінде оқушыларға экологиялық білім беру
мәселелері. Оған У.Қ.Тоқбергенова (1998), Б.С.Иманғалиева (2000),
Р.Т.Төлегенова (1997), Ө.Танабаев (1991), Қ.Н.Сарыбекова (1999),
Ұ.Ә.Есназарова (1996), Р.С. Басекеева (1999) еңбектерін жатқызамыз.
6. Орта және жоғарғы сынып оқушыларына экологиялық тәрбие
беру мәселелері. Оған К.Ж.Бұзаубақова (1997), Г.М.Сәбденәлиева (1999),
Ж.Н.Базарбекова (2003), А.Д.Болтаев (1994), еңбектерін жатқызамыз.
7. Экологиялық информатика мәселелері. Оған Қ.М.Беркінбаев
(2000) еңбектерін жатқызамыз.
8. Экологиялық құқық пен мәдениет мәселелері. Оған Қ.К.
Таукен (2000), Қ.И.Исламова (2002) , А.Е. Бектұрғанова (1999)
еңбектерін жатқызамыз.
9. Экологиялық білім мен тәрбие беру мәселелері бойынша
зерттеу жұмыстарына шолу. Оған А.Ш.Икрамова (2000) еңбектерін
жатқызамыз.
10. Мектептен тыс мекемелер мен өлкетану жұмыстарында
экологиялық тәлім-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру. Оған С.Орынбеков
(1996), М.Н.Мұсабаева (1995), еңбектерін жатқызамыз.
11. Оқу-тәрбие жұмыстарын экологизациялау мәселелері. Оған
Ш.Ш.Хамзина ( 2002) еңбектерін жатқызамыз.
5-сурет. 1993 және 2003 жылдар аралығында экологиялық білім мен
тәрбие мәселелері бойынша қорғалған диссертациялық еңбектердің
диаграммалық көрсеткіштері
Осы ретте оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру
проблемаларына арналған зерттеу жұмыстарын төмендегідей сандық
көрсеткіштермен анықтауға болады.
6-шы кесте
Жылдар
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
Қорғалған диссертация
лардың сандық көрсеткіш
тері
2
2
2
2
3
3
9
4
1
3
2
Біздің зерттеу нысанамызға түскен диссертациялардың саны 33 еңбек
болды. Кестеде көрсетілгендей диссертациялық еңбектің ең көп
қорғалған жемісті кезеңі 1999 жылдың үлесіне тиді.
Аталған диссертациялық еңбектердің көпшілігі мектеп оқушыларына
экологиялық білім мен тәрбие беру мәселелерін зерттеу жұмыстарына
арналған. Ол құбылыстардың ерекше байқалуына мемлекет тарапынан қолға
алынған шаралардың ықпалдары әсер еткені байқалады.
Экология ұғымының сана-сезімімізден орын алып, нақты көзқарас
қалыптастыруымызға Қазақстандағы қоғамдық ұйымдардың іс-әрекеттері мен
зиялы қауым өкілдерінің ой-пікірлері және ғылыми-практикалық
конференциялар материалдары зор үлестерін қосты.
Әсіресе, Қоршаған ортаны қорғау туралы ҚР Заңы (15.07.1997),
Жер туралы ҚР Заңы (22.12.1995), Атмосфералық ауа қабатын қорғау
туралы ҚР Заңы (12.06.1981) және басқа ҚР Заңдарының қабылдануы -
адамдар арасында экологиялық сана мен мәдениет жетістіктерінің
қалыптасуына ұйытқы болды.
Қоршаған ортаны қорғауда халықтық дәстүрлердің маңызды рөл атқаратынын
ғалым-биолог Сұлтанбек Ысқақов өзінің Табиғатты қорғау дәстүріміз атты
еңбегінде (1973) атап өткен. [617] Аталмыш еңбекті ғылыми еңбек дегеннен
гөрі, тәрбие жұмысына қажетті көмекші құрал ретінде қабылдаған дұрыс деп
санадық.
Көрнекті ғалым Нұрғали Сарыбековтың Педагогические основы
подготовки учащихся к охране природы в системе общего и среднего
образования (1994) атты еңбегі этноэкологиялық тәлім-тәрбие
негізін қалады деуімізге әбден болады. [557]
Автордың тек қана ғылыми-зерттеу жұмыстармен айналысып қана қоймай,
өз өңірінде (Жамбыл облысы) экология тақырыбына байланысты ғылыми-
практикалық конференция өткізуге үлкен үлес қосқанын атап өткен жөн.
Н.Қ.Сарыбеков еңбектері - бүгінде ұлттық педагогикалық
мұраларымыздың біріне айналғаны шындық.
Болашақта Нұрғали Сарыбековтың этноэкологиялық тәлім-тәрбие мұралары
атты халықаралық ғылыми-конференция өткізу қажет деп санаймыз.
Н.Қ.Сарыбековтың зерттеулері сан қырлы. Ғалым мұраларын бүгінде
зерттеушілер Әміртай Танабаев және Рысбай Сәтімбеков одан ары терең
зерделеп, жалғастырып келеді.
Әсіресе, халық педагогикасы материалдары негізінде оқушыларға
этноэкологиялық тәрбие беру мәселелерін жан-жақты қарастыруды мақсат
еткен автордың этнотағылымдары - республикамызда сол жылдары жетекші
тәлімдік идеялардың негізіне айналды.
Нұрғали Сарыбеков зерттеулеріндегі ерекше мән берген құнды дүние
- ұрпақ санасына этноэкологиялық таным құндылықтарын сіңіруде
отбасы тәрбиесінің ықпалы жөніндегі ұсынысы дер едік. Ол жөнінде
ғалым өз еңбегінде былай деп тұжырым жасайды: ...бережного отношения к
природе родного края заложены в традициях каждого народа земного шара.
Известно, что начальные сведения о природе ребенок получает в первые годы
жизни еще в семье с помощью родителей и старших членов семьи.. [557, 20-
21]
Н.Қ.Сарыбековтың идеялары зерттеушілер Ш.И.Джанзакова және С.Қ.Қасенов
еңбектерінде көрініс тапқан. Зерттеуші Ш.И.Джанзакованың пікірінше,
қазақ этнопедагогикасына негізделген экологиялық тәрбие тағылымдары
бастауыш сыныптан бастап, жүйелі түрде ендірілуі қажет деп, орынды
тұжырым жасайды. [549, 74,].
Адамға алдымен білім емес, тәрбие беру керек , -деп,
Әбунасыр Әл Фараби бабамыз айтқандай, жас ұрпақққа экологиялық білім
беру жүйесін этноэкологиялық тәрбие тәжірибелерінсіз елестету мүмкін
емес. Осы қағиданы зерттеуші жас ғалым Ж.Н.Базарбекова өз
практикасында ұтымды пайдаланғаны байқалады. Автор өзінің Мектепте
ағылшын тілін оқыту арқылы оқушыларға экологиялық тәрбие берудің
педагогикалық негіздері атты зерттеу жұмысында, аталмыш
мәселелердің оқу-тәрбие жұмыстарына тиімді ендірудің жолдарын
іздестіруге тырысады. [597, 23,].
Экологиялық білім мен тәрбие негіздерін мектепке дейінгі
мекемелерде, әсіресе балабақшалар практикасында жүзеге асыру
қажеттіліктерін дәлелдеуге тырысқан А.Е.Манкеш және Р.К.Керімбаева
еңбектеріне терең назар аударған жөн. А.Е.Манкештің (Балабақшаның
ересектер тобындағы балаларға қоршаған ортамен таныстыру арқылы
экологиялық тәрбие беру) пайымдауынша, кішкентай балдырғандарға
экологиялық тәрбие беру ісі - қарапайым тәлім-тәрбиелік элементтер
арқылы (экскурсия, бейнематериалдар, өлең-тақпақтар т.б. ) жүргізілуі
керек деп санайды. [579, 56,].
Біз жоғарыда, экологияның әр түрлі пән салаларымен тығыз
байланысты екеніне тоқталып өттік. Бұл ойымызды зерттеуші ғалымдар
(У.Қ.Тоқбергенова, Р.Т.Төлегенова, Б.С.Иманғалиева, Ұ.Ә.Есназарова,
Ө.Танабаев, Қ.Н.Сарыбекова, Қ.М.Беркінбаев ) еңбектері дәлелдей түседі.
Қ.М.Беркінбаев өзінің Жоғарғы оқу орындарында экологиялық
информатиканы оқытуды жетілдірудің дидактикалық шарттары атты,
зерттеу жұмысында, әлемдегі глобальді экологиялық апаттар
себептерінен пайда болған құбылыстар жөніндегі мониторинг пен
статистикалық мәліметтерді, білім жүйесіне кешенді тұрғыда ендіру
алғышарттарын ұсынады. Автордың ойынша экология ұғымдарын пәнаралық
байланыстар арқылы тарату - ұстаздардың шығармашылық-әдістемелік
әрекеттерінің тиімділілігін арттырары сөзсіз деп санайды.
[572, 81]
Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие беру мәселелеріне
арналған (А.Қ.Егенисова, Ш.Ж.Арзымбетова, А.К.Сатынская,
Ш.М.Тойғанбекова, Д.І.Жангелдина) зерттеушілер еңбектері жоғарыда
айтылып өткен дәстүрлі тұжырымдарды басшылыққа алған.
Зерттеуші Ш.М.Тойғанбекова (Природоохранное воспитание учащихся
начальных классов в процессе изучения гуманитарных дисциплин)
пікірінше, бастауыш сынып оқушыларына гуманитарлық пәндер негізінде
экологиялық тәрбие берудің мүмкіндігі мол деп санайды. Олай
болатын себебі - пән оқулықтарында, әсіресе Ана тілі оқулығында
экология проблемаларына қатысты танымдық тақырыптардың көптеп
кездесуі негіз болса, екіншіден сыныптан тыс жұмыстарда алған
білімдер негізінде тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың да тиімділігі
артады деп, автор маңызды ұсыныс білдіреді. [561, 356]
А.Қ.Егенисованың (Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық білім
мен тәрбие берудің педагогикалық шарттары) зерттеу жұмысы оқыту
үрдісінде тәрбие элементтерін қолдану мәселелеріне арналған. Автордың
ойынша жас ұрпаққа экологиялық тәрбие беру ісі - экологиялық
білім үрдістерімен қатар жүргізілу қажет деп санайды. Әсіресе,
дүниетаным (табиғаттану) пәні негізінде экологиялық тәлім-тәрбие
жетістіктерін сабақ мақсатымен ұштастырудың педагогикалық маңызы зор
деп санайды, зерттеуші ғалым. [573, 65,].
Аталмыш ғылыми бағытты ұстанған Д.І.Жангелдина (Оқушыларға
экологиялық тәрбие беру ( 4-5 сыныптарға арналған табиғаттану курсы
бойынша)) өз тәжірибесіне негізделе отырып, сыныптан тыс уақыттарда
оқушыларға экологиялық тәрбие беру мақсатында Табиғаттану курсы
атты қосымша оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру жүйесін ұсынады. [575,
63,].
Зерттеу жұмысымызда көрсетілген басқа еңбектерде жас ұрпаққа
экологиялық білім мен тәрбие беру мәселелері жан-жақты талқыланғаны
байқалады. Қазақстаннан тысқары жерлердегі аталмыш проблемаларға
байланысты еңбектермен (Б.Култураев, И.А.Комарова, Т.В.Корнер,
С.С.Кашлев, А.Н.Касумова т.б.) біз талдау жүргізген еңбектер
арасында көп ұқсастықтар бар екені байқалады.
1.3. Сейтен Сауытбековтың ғұмырнамасы һәм ағартушылық қызметі
Сейтен Лиманұлы Сауытбеков (1907 - 1997) қазіргі Солтүстік
Қазақстан облысы, Мүсірепов ауданы , Төңкеріс ( Қызылжар уезі)
ауылында дүниеге келген. Атасы Сауытбек және әкесі Лейман өз
заманындағы сауатты (арабша) адамдардың бірі болған.
Ол адамдар жайлы автор өз еңбегінде:
.. Ұлы атам Сауытбек дейтін кісі
Сауекең атандырған сұсты түсі , - десе, әкесі
жайында:
... Халық сүйген әкемнің аты Лейман
Таңдағаны тағдырдан - дін мен иман ,- деп жырлай
келе, анасы туралы былай деп жазады:
... Тірлігімнің тірегі - Зағипа ана
Сыйлады ақ сүті мен ақыл-сана ,- атты, өлең
жолдары арқылы әке-шешеге деген ерекше ықыласын жеткізген. [607, 7,]
Лейман ақсақал араб тілін жетік меңгерген, ел-жұртқа танымал
көзі ашық молда болған. Сейтен туған ағасы Нұрғали екеуіне қария
ұдайы көңіл бөліп көне араб-парсы тілінде сауаттарын аштыртып, ерте
хат танытқан.
Бала кезінен алғыр, зерек болған баласы Сейтенді Лейман молда ,
сол өңірдегі аса білімді, шариғаттанушы діни-ұстаз Сейдахмет
Хазіреттің (Соқыр Қали) медресесіне шәкірттікке берген.
Бала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СЕЙТЕН САУЫТБЕКОВТЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫ НЕГІЗІНДЕ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА
ЭТНОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Қазақстан Республикасы
Көкшетау университеті
Қазақ этнопедагогикасы һәм этнопсихологиясы зертханасы
ҚҰРСАБАЕВ МҰХАМЕДРАХИМ
СЕЙТЕН САУЫТБЕКОВТЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫ НЕГІЗІНДЕ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА
ЭТНОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Көкшетау, 2007 жыл
ББК 74.213
Қ 77
Әдістемелік нұсқау Көкшетау университеті этнопедагогика зертханасында
орындалып КУ Ғылыми Кеңесі шешімі негізінде баспаға ұсынылған.
Рецензенттер:
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Қалиев С.Қ.
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Бөлеев Қ.Б.
педагогика ғылымдарының кандидаты Сеңкібаев С.Т.
Қ 77
Құрсабаев М.Қ.,- Сейтен Сауытбековтың шығармалары негізінде бастауыш
сынып оқушыларына этноэкологиялық тәрбие берудің педагогикалық
негіздері: Әдістемелік нұсқау.– Көкшетау, 2007 жыл, 177 бет.
Көкшетау университетінің доценті, белгілі педагог-ғалым Атамекен
бағдарламасының авторы Мұхамедрахим Құрсабаевтың аталмыш еңбегі – ағартушы-
ұстаз, аудармашы, арабтанушы С.Л.Сауытбековтың педагогикалық мұраларын
зерттеуге арналған. Автордың аталмыш еңбегі С.Л.Сауытбековтың 100 жылдық
мерейтойы құрметіне арналып жазылды. Кітапта бүгінгі 12 жылдық білім беру
жүйесіндегі жалпы білім беретін орта мектептің төменгі буыны практикасында
С.Сауытбеквтың шығармалары һәм ұлттық тәлім-тәрбие тәжірибелерін оңтайлы
пайдалану мен ендірудің педагогикалық негіздері баяндалған.
Әдістемелік нұсқау ұстаз-тәлімгерлерге, ғылыми ізденушілер һәм ата-
аналарға арналған.
4306000000
Қ ——————
00(05)-04
ISBN 9965 – 721 – 05 – ХББК 74. 213
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
СЕЙТЕН САУЫТБЕКОВТЫҢ ӘДЕБИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫ НЕГІЗІНДЕ ОҚУШЫЛАРҒА
ЭТНОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
Жалпы экология һәм этноэкология һақында қысқаша түсінік
Оқушыларға экологиялық тәрбие беру мәселелеріне арналған ғылыми-
зерттеу жұмыстары туралы қысқаша шолу
Сейтен Сауытбековтың ғұмырнамасы һәм ағартушылық қызметі
Сейтен Сауытбеков және ұлттық педагогика
Тұжырым
СЕЙТЕН САУЫТБЕКОВ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ ЭТНОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАҒЫЛЫМДАР ЖӘНЕ ОНЫ
МЕКТЕПТЕГІ ТӘРБИЕ ЖҰМЫСТАРЫНА ҚОЛДАНУ
Сауытбеков шығармаларындағы этноэкологиялық мәселелер
Зерттеу жұмысының ғылыми-эксперименттік көрсеткіштері
Сейтен тағылымдары негізінде бастауыш сынып оқушыларына этноэкологиялық
тәрбие берудің әдістемелері
Мектептегі оқушылар ұйымдарының жұмыстарында Сейтен
Сауытбековтың этнотәлімдік
мұраларын пайдалану
Тұжырым
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША МАТЕРИАЛДАР
КІРІСПЕ
Жаңа мыңжылдықтың табалдырығын адамзат өркениеті орасан
экологиялық проблемалармен бірге аттады. Экономикалық дамудың жаңа
белесіне көтерілген көптеген мемлекеттер, бүгінде аса күрделі
экологиялық қиындықтарға ұшырап, оларды түбегейлі шешудің шараларын
қарастыруда.
Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің территориясында қоршаған ортаға
экологиялық қауіп төндіріп отырған аймақтар пайда болуда. Аталмыш
жағдайлардың қалыптасуына антропогендік һәм техногендік ықпалдардың
қатты әсер еткені байқалады. Үкімет пен қоғамдық бірлестіктер
тарапынан экологиялық проблемаларды шешуге бағытталған ауқымды іс-
шараларға (ҚР Президентінің Жарлығы, ҚР Заңдары мен үкімет
қаулылары, қоғамдық ұйымдардың әрекеттері мен бастамалары және басқа
құжаттар) қарамастан - бұл проблема бүгінде көпшілік қауымның
назарын өзіне аударып отыр.
Осындай күрделі мәселелерді бірлесе отырып шешуде, өскелең жас
ұрпақ өкілдеріне экологиялық тәлім-тәрбие берудің маңызы өте зор
деп санаймыз. Баяндағалы отырған пікірімізді - соңғы жылдары осы
мәселелерге орай өткізілген ғылыми-практикалық конференциялар мен
педагогикалық семинарлар, сондай-ақ ғылыми-зерттеу жұмыстарының
материалдары дәлелдейді.
Біздің ойымызша, жас ұрпаққа ҚР мемлекеттік білім стандарты
негізінде терең білім берумен бірге, экологиялық тәрбие беру -
оның болашақта жауапты бір саланың мамандығын игеру барысында
экология мәселесіне терең мән беретін тұлға болып қалыптасатына
негіз болады деп санаймыз. Сол себепті, бүгінгі мектеп жүйесінде
оқушыларға экологиялық тәрбие беру жұмыстарын барынша ұйымдастару -
педагогикалық талаптардың бірі болғаны шарт.
Мемлекет пен қоғамдық ұйымдар, әсіресе ҚР Президентінің
Қазақстан - 2030 стратегиялық бағдарламасындағы ұсыныстар мен
экологиялық білім мен тәрбие мәселелеріне қатысты ғылыми зерттеулер
мен әдістемелік нұсқаулар, алдымызға қойған мақсатымызға негіз
болғаны абзал. [2,]
Қазақстан Республикасында білім беруді дамыту Тұжырымдамасында
баяндалған: ... мектепке дейінгі және бастауыш білімнің оқыту
бағдарламаларының үйлесімділігі, баланы шаршаудан қорғау мақсатында
оны оңтайлы жүктемемен қамтамасыз ету, салауатты өмір салтының
құндылықтарына баулу арқылы денсаулығын нығайту. Тәрбие мен оқыту
мазмұны бірінші деңгейде қызметтің өзіндік түрлерін және баланың
даму бағытын, оның кейінгі мектеп жағдайына бейімделуін қамтамасыз
етуге тиісті...,- атты нұсқаулар айтар ойымызды айғақтап отыр. [
4, 2,]
Жас өскіннің санасына экологиялық таным әліппесін сіңіру,
дәстүрлі және эксперименттік тәсілдер арқылы жүзеге асырылуы - тиімді
деп санаймыз. Жоғарыда аталған мәселелердің маңыздылығы жөнінде ҚР
Конституциясында былай деп көрсетілген: ... жер және оның
қойнаулары, су, өсімдік-топырақ жамылғысы мен жануарлар дүниесі және
басқа табиғат байлықтары мен ресурстар мемлекет меншігі болып, оның
қарауында болады.. . [1, 6] сонымен бірге бала тәрбиесіне қатысты
... неке мен отбасы, ана мен отбасы және бала мемлекеттің
қорғауында болады. Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу
- ата-ананың етене құқығы әрі міндеті . [ 1, 4,]
Зерттеу барысында біздер – экологиялық білімнің ғылыми негіздері
жөніндегі (В.Вернадский, Ә.С.Бейсенова, Я.С.Габиев, Б.Г.Иоганзен,
И.Д.Зверев, Е.А.Мәмбетқазиев, К.С.Лосьев, Т.И.Суравегина, К.Ш.Сыбанбеков,
А.Н.Захлебный, О.К.Афанасьев, Г.К.Байдельдинова, Л.А.Родова, А.В.Чигаркин,
Б.Б.Мұқанов, Ж.Жатқанбаев, В.И.Фурсов, Ж.Б.Шілдебаев, Г.З.Сауытбаев,
К.Жүнісова, Ғ.Сағымбаев, А.П.Сидельковский, Н.Т.Торманов, Е.Ю.Шапокене,
Д.И.Трайтак) экологиялық педагогика мен психология негіздері (Р.Риклефс,
С.Д. Дерябо, В.И.Пагнов, И.Н.Нұғыманов, С.Орынбеков, А.А.Сотников,
М.А.Хайдураева, В.А.Ясвин, М.Н.Фамина, В.М.Свинец, А.А.Лаптев), қазақ
этнопедагогикасының ғылыми табиғатын зерттеуші ғалымдардың еңбектеріндегі
адам һәм табиғат байланыстарының әфсаналары (А.Х.Мұхамбаева, Қ.Жарықбаев,
С.Қалиев, И.Оршыбеков, Н.Сарыбеков, Қ.Бөлеев, Ж.Наурызбай, С.А.Ұзақбаева,
К.Ж.Қожахметова, Р.Қ.Дүйсембінова, М.Х.Балтабаев, Қ.Қабдыразақұлы) халық
педагогикасындағы табиғатты қорғау дәстүрлері (Н.Қ.Сарыбеков, С.Ысқақов,
Ж.И.Жанұзақова, Б.Кәріпжанова, С.Қ.Қасенов ), оқушыларға экологиялық
тәрбие беру (Г.М.Сәбденәлиева, А.Д.Болтаев, Д.І.Жангелдина,
С.Қ.Қожаева, И.Н.Бодықова), экологиялық білім мәселелері
.(Ұ.Ә.Есназарова, Р.С.Басекеева, Қ.Айтмамбетова, К.М.Беркінбаев,
Э.А.Тұрдықұлов ), бастауыш сынып оқушыларына экологиялық білім мен
тәрбие беру мәселелері (А.Қ.Егенисова, Ш.Ж.Арзымбетова, А.К.Сатынская,
Р.К.Керімбаева, Д.І.Жангелдина, Г.З.Сауытбаева, Ш.И.Джанзакова,
Б.Қилыбаева), болашақ мұғалімдерді дайындау барысында экологиялық
білім мен тәрбие беру мәселелері ( М.Н.Сарыбеков, , О.Б.Мазбаев,
К.Б.Тілебаева, Р.Ш.Ізбасарова, С.Н.Глазачев, А.В.Миронов), пәнаралық
байланыстар арқылы оқушыларға экологиялық білім беру (Р.Т.Төлегенова,
У.Қ.Тоқбергенова, Қ.Н.Сарыбекова, , Ж.Н.Базарбекова), сыныптан тыс
жұмыстар үрдісіндегі экологиялық тәрбие мәселелері (Тойғанбекова Ш.М,
К. Әуезова, Қ.О. Шайхислямова) , экологиялық тәлім-тәрбие мәселелеріне
байланысты зерттеу жұмыстарына шолу (Ш.Ш.Хамзина, К.А.Сарманова, С.
Орынбеков, Қ.Ж. Бұзаубақова) жеке тұлғаның экологиялық санасы
(Г.С.Смирнов, Б.Г.Ананьев, Х.Т.Шериязданова, Б.Ф.Ломов, Н.Н.Вересов),
(А.Ш.Икрамова ), оқу-тәрбие жұмыстарын экологизациялау мәселелері,
экологиялық мәдениет пен құқық мәселелері (Ә.Жақсыбеков, Қ.К.Таукен,
Ә.Е.Бектұрғанова, Қ.И.Исламова), мектепке дейінгі мекемелердегі
экологиялық тәрбие мәселелері (Н.С.Сайлауова), сабақ үрдісінде оқушыларға
экологиялық тәрбие беру (Ж.Н.Базарбекова, Б.С.Иманғалиева,
К.М.Беркінбаев), мектептен тыс мекемелерде оқушыларға экологиялық
тәлім-тәрбие беру және өлкетану жұмыстарын ұйымдастыру (Ө.Танабаев,
А.Е.Манкеш, С.Қ.Қоңырова, А.М.Текесбаева) және Қазақстаннан тысқары
жерлердегі экологиялық тәлім-тәрбие тақырыбына қатысты зерттеулер
(Т.Е.Колупаева, А.Л.Шипко, А.Ш.Овчинникова, И.А.Комарова, М.С.Денисова,
Т.В.Машарова, А.А.Остаповец-Свешников, М.Я.Антонец, А.В.Афонин,
Т.В.Корнер) және басқа ғылыми зерттеу жұмыстарымен таныстық.
Зерттеу жұмыстарына жасаған талдауымыз негізінен экологиялық
білім мен тәрбие беру мәселелерін қамтығанын көрсетеді. Біз
қарастырған елуге жуық еңбектің жиырма шақтысы - білім мен тәрбие
мәселелеріне арналған. Кейінгі жылдардағы зерттеу жұмыстары өзіндік
ғылыми сипат алғаны байқалады. Осы орайда зерттеушілер –
Қ.И.Исламованың (ғылыми жетекшісі А.А.Бейсенбаева) Оқыту процесінде
оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру., А.Ш.Икрамованың (
ғылыми жетекшісі К.Құнантаева ) Қазақстанда оқушыларға экологиялық
тәрбие берудің дамуы (1960-2000) , Ж.Н.Базарбекованың (ғылыми
жетекшісі М.Н.Сарыбеков) Мектепте ағылшын тілін оқыту арқылы
оқушыларға экологиялық тәрбие берудің педагогикалық негіздері және
басқа еңбектерде, аталмыш мәселеге орай жаңаша бетбұрыстар
байқалады. [578, 577, 597,]
Зерттеу жұмыстарының қалған бөлігін сыныптан тыс жұмыстарда, сабақ
үрдістерінде оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру, мектептен
тыс мекемелерде туристік-өлкетану жұмыстарын ұйымдастыру және
экология тақырыбына қатысты зерттеу жұмыстарына шолу мәселелеріне
арналған. Аталмыш еңбектердің ішінде біздің тақырыбымызға жақын
зерттеу жұмыстары - Қ-Д.Н.Сарыбековтың Қазақтың табиғат қорғау
дәстүрлерінің тарихы мен тәрбиелік мәні, А.Қ.Егенисованың (ғылыми
жетекшісі Л.К.Керімов) Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық білім
мен тәрбие берудің педагогикалық шарттары, Ш.Ж.Арзымбетованың
(ғылыми жетекшісі Медеуов Е.У.) Роль школы, семьи и внешкольных
учреждении в экологическом воспитании младших школьников ,
Ш.И.Джанзакованың Этнопедагогизация экологического воспитания младших
школьников в казахской школе атты диссертациялық еңбегі болды. [
558, 573, 545, 549,]
Аталған еңбектер - негізінен экологиялық білім мен тәрбие
мәселелерінің бүгінгі жай-күйі мен оны оқу-тәрбие жұмыстарында
жинақталған озық тәжірибелер негізінде жүйелі түрде жүзеге асыру
мәселелеріне арналған. Ол зерттеулер тек қана ғылыми-теориялық
интерпретациясымен ғана құнды емес, сонымен бірге ол дүниелерді
мектеп практикасына ендіру ісінде ұстаздар үшін аса қажет
әдістемелік-ақпарат көздеріне айналғанымен құнды деуге болады.
Біздің байқағанымыз: аталмыш ғылыми-әдістемелік ұсыныстар
ішінде ұлттық интеллигенция өкілдерінің шығармаларындағы экологиялық
білім мен тәрбие идеяларын мектеп жұмысында пайдалануға арналған
зерттеулердің жүргізілмегендігіне көз жеткіздік.
Демек, аталмыш тақырыпқа қатысты ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жоспарлау, қазіргі таңда аса қажет педагогикалық дүние деп санаймыз.
Тарихи тұлғалар - Асан қайғы бабамыздың Жерұйықты іздеуі, яки
болмаса данышпан Абай шығармаларындағы табиғат лирикасына қатысты
этноэкологиялық дүниелер - бүгінгі ұрпақ тәрбиесіне аса қажет құрал
екені даусыз.
Зиялы қауым өкілдерінің педагогикалық идеялары туралы зерттеу
жұмыстарын жүргізу - ғылыми айналым жүйесінде өзіндік дәстүрін
қалыптастырған. Оған дәлел ретінде А.Көбесов, Г.Шаймерденова,
М.Ж.Құлжабаева, А.С.Жұмабаева, А.Б.Елькеева, А.Г.Томашвили,
Г.И.Полянская, А.Я.Попова, Аль Джинди Насиха, М.Я.Антонец,
К.Т.Әбілғазиева, Ғ.Б.Базарғалиев, А.С.Елемесова, Ш.Жұматаева,
Н.С.Нариманидзе, З.Г.Нурутдинова, Н.А.Адельбаева, І.Р.Халитова,
Р.МҮсембаева Қ.Шалғынбаева, Ж.Ә.Төлебаева, Б.Т.Махметова, А.С.Қыдырашев,
Б.И.Иманбекова, М.К.Ахметова, С.А.Баймұратова, Ф.З,Буланова,
К.Ж.Ибраева, Р.Н.Кошенова, А.М.Кұдиярова, К.К.Куламбаева,
Б.С.Кульчимбаева, Ж.Б.Меерманова, Л.К.Ермекбаева, Қ.Т.Ыбырайымжанов,
А.О.Тұрсынова, М.Ж.Құрманбаева, К.М.Қалиева және басқа зерттеуші
ғалымдардың диссертациялық еңбектерін атап өтуге болады.
Аталған еңбектердің ішіндегі Ғ.Б.Базарғалиевтың (ғылыми жетекшісі
К.Б.Сейталиев ) Халел Досмұхамедовтың ағартушылық қызыметі мен
шығармашылық еңбектеріндегі патриоттық тәрбие идеялары,
К.Т.Әбілғазиеваның (ғылыми жетекшілері Б.К.Момынбаев, Х.Е.Нұғманова)
Мұстафа Шоқайұлының қайраткерлік қызметі негізінде жастарға
патриоттық тәрбие беру, А.С.Елемесованың (ғылыми жетекшісі
А.М.Құдиярова ) Абай мұрасындағы рухани-имандылық тәрбие идеялары,
Р.БҮсембаеваның (ғылыми жетекшісі Л.К.Керімов) А.Байтұрсынов
мұралары арқылы бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу ,
Б.С.Кульчимбаеваның Развитие педагогических идей и новаторской
деятельности народного учителя СССР К.Нургалиева, Ф.З.Буланованың
Педагогические идеи Сабита Муканова, Т.Р.Әбдіқадырованың (ғылыми
жетекшілері І.Ә.Байсерке, Р.С.Тұрысбек) Ж.Аймауытұлының психологиялық-
педагогикалық мұраларындағы тұлғаны қалыптастыру мәселелері және
басқа ғалымдардың еңбектерін атап өтуге болады. [571, 570, 574, 554,
548,]
Өз ретінде ол еңбектермен таныса келе, одан қазақ зиялыларының
шығармаларындағы экологиялық тәрбиеге байланысты дүниелердің толық
зерттелмегендігі туралы қорытынды жасадық. Сондықтан, жоғарыда
келтірген ой-пікірлерді қорытындылай келе, біз - зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын Сейтен Сауытбеков шығармалары негізінде
бастауыш сынып оқушыларына этноэкологиялық тәрбие берудің
педагогикалық бағыттары деп атап, зерттеуіміздің көкейтестілігін
төмендегідей жүйе бойынша айқындадық..
Зерттеу жұмысының мақсаты
Сейтен Сауытбеков еңбектеріндегі этноэкологиялық тәрбие идеяларын
жүйелеп, оны мектептегі тәрбие жұмыстарына енгізудің педагогикалық
бағыттарын айқындау.
Зерттеу жұмысының проблемасы
Сейтен Сауытбековтың педагогикалық мұраларын зерттеу және
жинақталған тәжірибелер негізінде бастауыш сынып оқушыларына
этноэкологиялық тәлім-тәрбие берудің әдістемелерін оңтайластыру.
Зерттеу объектісі
Сейтен Сауытбековтың ғұмырнамасы мен педагогикалық мұралары және
мектептегі тәлім-тәрбие жүйесі.
Зерттеу пәні
Тәлім-тәрбие тәжірибелерінің озық үлгілерін тиімді пайдалануды
қамтамасыз ететін іс-шаралар жүйесі.
Зерттеу жұмысының болжамы:
Егер Сейтен Сауытбековтың еңбектеріндегі экологиялық тәлім-тәрбие
идеяларына ғылыми-педагогикалық тұрғыда талдау жасалып, оның
мектептегі тәрбие жұмыстарына кешенді түрде енгізілу жүйесі жасалса,
онда, жалпыадамзаттық құндылықтарды санасына сіңірген, жоғары
мәдениетті һәм парасатты тұлғаларды тәрбиелеуге мүмкіндік туады.
Зерттеу жұмысының міндеттері
- Сейтен Сауытбековтың этнопедагогикалық мұраларын тәрбие жұмыстарына
ендірудің методологиялық бағыттарын айқындау;
- Жинақталған материалдарды пайдалану мен ендіру саласына арналған
зерттеу жұмыстарын жүйелеу;
- Зерттеу жұмысына қажетті әдіс-тәсілдерді және дәлелдемелерді
анықтау;
- Қол жеткізген педагогикалық озық үлгілер мен тәжірибелерді жинақтау
мен тарату жолдарын белгілеу;
Жетекші идея
Жас ұрпаққа кешенді түрде этноэкологиялық тәлім-тәрбие беру барысында озық
педагогикалық тәжірибелерге сүйену.
Зерттеудің теориялық һәм методологиялық негіздері
- Ғылыми таным һәм болмыс ұғымдарын зерделеуге бағытталған филосфиялық
зерттеулер;
- Жалпыадамзаттық құндылықтар мен диалектикалық заңдылықтар негізіндегі
теориялық қағидалар;
- Этномәдени һәм діни мұралар;
Зерттеу көздері
- Философия, социология, ғылыми педагогика мен психология, мәдениеттану
саласындағы іргелі һәм қолданбалы еңбектер;
- Ғылыми экология негіздері бойынша жазылған монографиялар мен
зерттеу жұмыстарының жинағы;
- Экологиялық білім мен тәрбие мәселелеріне қатысты іргелі және
қолданбалы еңбектер мен туындылар;
- Озық педагогикалық инновациялық технологиялар мен тәжірибелер;
- Авторлық іс-тәжірибелер;
Зерттеу жұмысының негізгі кезеңдері
Алғашқы кезең ( 1988 – 1995 жылдар)
- Ғылыми -педагогикалық зерттеулер мен еңбектер туралы ақпараттар
жинастыру, ғылыми-танымдық басылымдармен, конференция материалдарымен
танысу;
- Диссертациялық зерттеу жұмыстарының библиографиялық
анықтамалылығымен танысу, кітапханалық іріктеулер жүргізу;
- С.Л.Сауытбековтың ғұмырнамасы мен ұстаздық-ағартушылық қызметі
жайлы деректер жинастыру;
- Зерттеу жұмысының тақырыбын нақтылау;
- Ғылыми-практикалық конференциялар жұмыстарына қатысу;
Негізгі кезең (1996 - 2001 жылдар )
- Зерттеу жұмысының тақырыбын айқындау және ғылыми кеңес
шешімімен бекіттіру;
- Зерттеу тақырыбына қатысты ғылыми еңбектер мен оқулықтарды
саралау және жинақтау;
- Библиографиялық көрсеткіштер тізімдері мен авторлық еңбектерді
және терминологиялық атауларды ретке келтіру;
- Зерттеу жұмысының ғылыми аппаратын жүйелеу, объектісін
нақтылау және түзу;
- Ғылыми эксперимент жүргізілетін объектіні таңдау;
- Зерттеу материалдарын жинақтау және аппробациялау, озық
тәжірибелермен танысу;
Қорытынды кезең ( 2002 – 2004 жылдар )
- Зерттеу жұмысының мазмұны мен теориялық негіздерін
интерпретациялау;
- Зерттеу барысындағы жүргізілген эксперименттік материалдарды
жинақтау және сараптау;
- Қосымша материалдар негізінде тұжырымдама жасау;
- Диссертация жұмысына қажетті пайдаланылған әдебиеттер мен
ғылыми еңбектер тізімін реттеу;
- Ғылыми-зерттеу жұмысы негізінде туындаған тәжірибелер негізінде
әдістемелік нұсқаулар шығару;
Зерттеу жұмысының базасы
Эксперимент жұмысына Көкшетау қазақ лицейі мен Балуан орта
мектебінің (Солтүстік Қазақстан облысы, Шалақын ауданы) оқушылары
мен ұстаздары қатысты.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
Сейтен Сауытбековтың педагогикалық мұралары негізінде бастауыш сынып
оқушыларына этноэкологиялық тәлім-тәрбие беру әдістемесінің
Тұжырымдамасы жасалды.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні
Зерттеу материалдары негізінде қалыптасқан этноэкологиялық тәлім-
тәрбие тұжырымдамасын әдістемелік құрал ретінде ғылыми-тәжірибелік
семинар жұмыстарына пайдалануға және мектеп практикасына кешенді
түрде ендіруге болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар
- С.Л.Сауытбековтың педагогикалық мұраларының потенциалдары мол.
- Мектепте тәрбие жұмыстарын тиімді ұйымдастыру барысында ұстаз-
тәлімгерлерге әдістемелік бағыт беру.
- Ұлттық интеллигенция өкілдерінің шығармаларындағы тәлім-
тәрбиелік идеяларды зерттеу мен пайдаланудың тиімділігі зор.
- Оқушыларға этноэкологиялық тәрбие беру үрдістері - озық
тәжірибелерге негізделгені шарт.
- Зерттеу материалдарын мектеп практикасында және ғылыми-
әдістемелік шығармашылық жұмыстарда пайдаланудың мүмкіндіктері зор.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі
Аталмыш еңбек ғылыми-педагогикалық талапқа сай зерттеу нәтижелерімен,
теориялық қағидалардың эксперименттік жұмыстардың мақсаттарымен
сәйкес келуімен және талдау мен қорытындылау әдістері негізінде
қамтамасыз етіледі.
Ғылыми зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру үрдістері
Диссертациялық еңбектің негізгі ой-тұжырымдары халықаралық және
республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда - Ы.Алтынсаринның 150
жылдығына орай өткен Ы.Алтынсаринның тәлім-тәрбиелік мұрасы және
қазіргі мектеп (Қостанай, 16-18 қазан 1991 жыл), Халық
педагогикасы материалдарын оқу-тәрбие үрдісістеріне ендірудің ғылыми-
әдістемелік негіздері (Алматы, 10-12 желтоқсан, 1991 жыл),
Халық педагогикасы мен психологиясы дәстүрлерінің оқу-тәрбие ісінде
қолданылуы (Алматы, 19-20 мамыр, 1992 жыл), Халық педагогикасының
озық дәстүрлерін оқу-тәрбие жұмыстарында пайдалану (Оңтүстік
Қазақстан облысы, Жетісай қаласы, 1999 жыл), Сейтен Сауытбековтың
ұлттық тәлім-тәрбиелік мұраларын оқу-тәрбие жұмыстарында жүзеге
асырудың ғылыми-әдістемелік жолдары (Көкшетау, 9-10 тамыз, 2003 жыл)
және басқа ғылыми мәжілістерде, педагогикалық оқуларда, семинар
жұмыстарында, білім жетілдіру мекемелерінде дәрісбаян һәм тәжірибе
алмасу негізінде баяндалды.
Республика көлеміндегі ғылыми-педагогикалық басылымдарда зерттеу
жұмысына қатысты көлемді мақалалар мен тұжырымдамалар жарияланды.
Қазақстан және одан тысқары жерлердегі мектептерде 1989 жылдан бері
ендіріліп келе жатқан Атамекен Ұлттық тәлім-тәрбие Бағдарламасы,
зерттеу жұмысының бір саласы болып табылады.
Зерттеу әдістері
- Зерттеу тақырыбына жақын зерттеу жұмыстарына талдау жасау;
- Зерттеу жұмысына қатысты ресми құжаттарды реттеу және
жинақтау;
- Соңғы ғылыми педагогикалық жаңалықтарды сараптау және
пайдалану;
- Зерттеу жұмысына қажетті - сауалдама, әңгімелесу, педагогикалық-
психологиялық диагностика, ғылыми-педагогикалық мониторинг және
социометриялық-схемалық әдістерді қолдану;
1-ТАРАУ. СЕЙТЕН САУЫТБЕКОВТЫҢ ӘДЕБИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫ НЕГІЗІНДЕ
ОҚУШЫЛАРҒА ЭТНОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1. Жалпы экология және этноэкология һақында қысқаша түсінік
Экология мәселесі - бүгінгі таңдағы адамзат өркениетінің аса
ауқымды проблемаларының бірі болып отыр. Аталмыш проблеманың пайда
болуының басты алғышарты - қоршаған ортаға адамзат перзентінің
антропогендік һәм техногендік ықпалдарының ұзақ жылдар бойы тигізіп
келген әсері деп тұжырым жасауымызға болады. ХХ ғасырдың аяғы мен
ХХІ ғасырдың басында адамзаттың шаруашылық әрекеттері мен өндірістік
қатынастарының ғылыми-техникалық жаңару биігіне көтерілуі -
экономикалық реформалардың ерекше сипат алуына (модернизациялануы мен
интеграциялануына) түрткі болды.
Экономикалық дамудың кешенді стратегиялық бағытын таңдауға
мәжбүр болған көптеген мемлекеттердің жоспарлы әрекеттері - әсіресе
табиғат ресурстарының байлықтарын ысырапсыз игеру үрдістерін
қалыптастырды. Соңғы жылдары шаруашылық-өндірістік нысандарында
экологиялық қауіпсіздік шараларын қамтамасыз етуге бағытталған
әрекеттерге қарамастан, антропогендік-техногендік ықпалдар - глобальді
масштабты қамтып, Жер планетасының табиғи балансының ауытқуына қауіп
төндіруде.
Біріккен Ұлттар Ұйымының бастамасымен өткен Ү Халықаралық экологиялық
конгресс (Жапония, 1990), Қоршаған ортаны қоғау жөніндегі конференция
(Бразилия, 1992), ХХҮІІ Халықаралық географиялық конгресс (АҚШ, 1992)
және Йоханнесбург (ОАР, 2003) қаласында өткен бүкілдүниежүзілік
экологиялық форум - аталмыш мәселенің өзектілігін көрсетіп отыр.
Экология гректің эйкос - үй, жай , және логос - ілім
деген сөзінен шыққан. Экология терминін ғылыми айналымға неміс
биологы Э.Геккель ( 1866 жылы ) ұсынған.
... под экологией мы понимаем -, деп жазды Э.Геккель: ... сумму
знании, относящихся к экономике природы: изучение всей совокупности
взаимоотношении животного с окружающей средой деген болатын.
[111, 135]. Экология жөнінде Энциклопедиялық сөздікте былай деп
жазылады:
... Экология - наука о взаимных влияниях организма ( животного
или растения ) и окружающей среды [94, 1530 ], және Советтік
Энциклопедиялық Сөздікте ( СЭС ) : ... экология - наука об
отношениях растительных и животных организмов и образуемых ими
сообществ и с окружающей средой -, деп, ғылыми анықтама берілген.
[95, 1532]. Экология ғылымы жөнінде батыс ғалымдары: Ю. Одум, Р.
Дажо, Н.Ф. Реймерс, П. Троян, Р.Риклефс, К. Армс, П. Кемп, У. Линден,
Ж.Леме, ресейлік ғалымдар: В.А.Вронский, Ю.Н. Куражковский, Д.Ж.
Маркович, К.С. Лосев, Н.М. Чернова, А.М. Былова және қазақстандық
ғалымдар Ә.С. Бейсенова, С. Әубәкіров, А. Әбдірахманов, Ұ.М.Ысқақов,
Н. Сейітов, В.С. Слащев және басқа эколог ғалымдардың еңбектері
құнды.
Экология сондай-ақ: география, химия, биология, табиғаттану,
жаратылыстану және басқа пәндермен тығыз байланысты.
Экология ілімінің түпнамасын жұмыр Жер жаратылысының тарихынан
бастап таратқан дұрыс. Оның себебі: әуел бастағы Жердің
протобиологиялық эволюция дәуірлерін геохронология тұрғысынан
сараптайтын болсақ, даму мен қалыптасу эраларындағы: эндогендік,
экзогендік және тектоникалық табиғи апаттар күштерінен пайда болған
экологиялық құбылыстарды байқауымызға болады. Антропогендік ықпалға
дейінгі қалыптасқан орасан сыртқы және ішкі күштер жиынтықтары
(космостық, вулкандық, магмалық, сейсмикалық, геосинклинальдік,
гидрокатастрофалық т.б.) жер ландшафтысы мен биосферасын, рельефін
қатты өзгерістерге ұшыратумен бірге, айтарлықтай экологиялық
проблемаларды туындатқаны анық.
Экономикалық қажеттіліктерден туындаған адамзат перзентінің
ғылыми техникалық жетістіктерге сүйене отырып, жер қойнауындағы
байлықтарды молынша игеруге күш салуы - экологиялық сауатсыздықтың
белгісі екені анық. Аталмыш үрдістер, қазба байлықтарды ысырапсыз
пайдаланумен шектелмей, ғарыш кеңістігін игеруде, атомдық станциялар
мен электр желісі жүйелері өнеркәсібін дамытуда, шикізат қорларын
өңдейтін химиялық өндірістік орындардың ашылып, қарқынды түрде
жүргізілуін жеделдетті. Адамзаттың ғарыш айлағын зерттеп, атомдық
кешенді қондырғыларды іске қосуы - ғылыми-техникалық прогрестің
бұрынғыдан гөрі қарыштап дамуын жеделдеткенімен - ол жетістіктер
экологиялық проблемаларды шешудің басты алғышарттары бола алмады.
Әлем кеңістігінде белең ала бастаған экологиялық апаттар
ареалдары жыл өткен сайын кеңейе түсуде. Әсіресе, жер шарындағы
атмосфералық жауын-шашын мөлшерін реттеп отыратын әлемдік мұхит
экожүйесінің ластануы - биогеоценоз айналымының тежелуіне ұйытқы
болуда. Сондай-ақ, ірі өнеркәсіп орындарының зиянды қалдықтарының
ауа қабатына араласуы, жасыл желек алқаптарының жойылуы, флора мен
фауна дүниелерінің деградациялануы сияқты көріністер жыл өткен сайын
жиі қайталануда.
Эколог мамандардың статистикалық мәліметтеріне көз жіберсек,
адамзат перзентінің шаруашылық әрекеттерінен жыл сайын: 100 млн.
тонна темір рудасы мен құрылыс материалдары, 4 млрд. тонна мұнай
өнімдері, 2 млрд. тонна көмір өндіріледі екен. Егіс алқаптарына 92
млн. тонна тыңайтқыш, 2 млн. тонна улы химикаттар төгіледі екен.
Атмосфера қабатына 200 млн. тонна көмір тотығы, 50 млн. тонна
көмірсутегі қоспалары, 146 млн. тонна күкірт диоксиді, 53 млн. тонна
азот тотықтары және 250 млн. тонна шаң-тозаң көтеріледі екен.
Әлемдік мұхит қайраңына 10 млн. тонна мұнай өнімдері мен өзен
бассейндеріне 32 млрд. метр. куб. лас сулар мен жуындылар төгіледі
екен. [ 57, 5-6, ].
Адамзат баласының осыншама зиянды әрекеттері одан ара жалғаса
беретін болса, онда жер бетінде өмір сүру мәселесінің ауыр
қасіреттерге ұрындырары хақ. Аталмыш, алпауыт кесепаттардың алдын
алу үшін, бүгінгі жас ұрпақ табиғи тепе-теңдіктің ауытқуына әсер
етіп жатқан ол күрделі құбылыстардың себеп-салдарын, пайда болу
негіздерін терең зерделей білгені абзал. Осы тұжырымымыздың негізгі
түйіні - экологиялық білім мен тәрбие негіздері болып табылмақ.
Осы мақсатты жүзеге асыруда көптеген тәжірибелер жинақталып
келеді. Ол дүниелерді игіліктендірудің бағыт-бағдары мен ғылыми
негіздері барынша қалыптасты. Әдетте, эколог ғалымдар аталмыш
проблеманың себеп-салдарының теориялық негіздерін зерттеумен
шұғылданса, кейбіреулері жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие
берудің тиімді жолдарын іздестіруді мақсат етуде.
Біздің ойымызша экологиялық білім дегеніміз - адамзат
перзентінің қоршаған ортаға тигізген антропологиялық ықпалдарының
себеп-салдарын терең ұғынуға, оқып-тануға бағытталған теориялық ой-
пікірлер жиынтығы болса, ал экологиялық тәрбие дегеніміз -
жинақталған теориялық білімдер негізінде жас ұрпаққа кешенді түрде
тәлім-тәрбие беру және шығармашылық-әдістемелік іс-шаралар ұйымдастыру
жүйесі болмақ.
Экология негіздерін тану барысында біз Н.Ф.Реймерстың (1994)
қазіргі заманғы экологиялық структурасына сүйенуді жөн көрдік. [111,
136-137, ] Реймерстің пайымдауынша экология ғылымы бірнеше салаға
бөлінеді. Олар: Динамикалық экология, аналитикалық экология, жалпы
экология, қолданбалы экология, геоэкология, антропоэкология (адам
экологиясы), әлеуметтік экология.
Жалпы экологияға: аутэкология, синэкология, биоэкология, популяциялық
экология, биогеоценоздық экология, глобальді экология жатады.
Қолданбалы экологияға: өндірістік-инженерлік экология, техногендік
экология, ауылшаруашылық экологиясы (агроэкология), медициналық
экология, өнеркәсіп орындары экологиясы, химиялық экология,
рекреациондық экология, геохимиялық экология, табиғат байлықтарын
игеру экологиясы жатады.
Геоэкологияға: құрлық экологиясы, өзен-су экологиясы (гидроэкология),
теңіз бен мұхит экосистемасы, таулы аймақтар экологиясы, қиыр
солтүстік аймақ экологиясы кіреді.
Адам экологиясына ( антропоэкология ): қала экологиясы, аркэкология,
қоныстану ( көші-қон) экологиясы жатады.
Әлеуметтік экологияға: Адамзат өркениетінің экологиясы, тұлға
экологиясы, мәдени экология, этноэкология жатады.
Жалпы биоэкологияға: өсімдік экологиясы, жан-жануарлар экологиясы,
микроорганизмдер экологиясы, суда тіршілік ететін организмдер
экологиясы жатады. [1-ші кесте ]
Аталмыш экологиялық классификация негіздері Х. Тиль, Ю.К.Ефремов,
П.С.Захаров, М.Тангу және Ю.Одум еңбектерінде кездеседі. Біздің
ойымызша классификациялар жүйесіне қосымша:
- Антропогенге дейінгі экологиялық құбылыстар;
- Ғарыш (космос) және атомдық қондырғылар экологиясы;
- Глобальді экология;
- Ғылыми-техникалық прогерсс және техногенез экологиясы;
- Тереңдетілген экология негіздері;
- Этноэкология атты тақырыптар арнайы сала ретінде
қарастырылғаны дұрыс деп санаймыз. [ 2-ші кесте ].
Экология пәнаралық ғылыми сала ретінде химия, география,
климатология, ихтиология, валеология, орнитология, геология, биология,
зоология, ботаника, генетика, топырақтану, мұхиттану, гидрология және
метеорология ғылымдарымен тығыз байланысты. Экологияның бірнеше
күрделі пән жүйелерін бірігулеріне себеп болғаны - аталмыш саланың
аса ауқымдылығын көрсетіп отыр деуімізге саяды. [ 3-ші кесте]
Жоғарыда атап өткендей этноэкология термині Н.Ф.Реймерстің
классификациясы бойынша - Әлеуметтік экология саласына жататынын
байқадық.
Этноэкология - этнос ( грек тілінде ethnos - ру, тайпа ),
яғни, халық немесе ұлт терминімен байланысты болып тұр. Этнос
жөнінде Энциклопедиялық сөздікте былай деп жазылған: ... этнос -
это этническая общность исторически возникший вид устойчивой
социальной группировки людей, представленный племенем, народностью,
нацией делінген. [ 94, 1555 ].
Этностың шығу тегі мен таралуы және олардың мемлекеттің
қалыптасуына қосар үлестері туралы ғалымдардың ( Ю. Бромлей,
И. Кон т.б. ) ой-пікірлері құнды. [ 360, 389 ]
Этноэкология дегеніміз - әр халықтың, ұлт пен ұлыстың жас
ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беру үрдісінде сан ғасырлар
бойы қалыптасқан тәжірибелер жиынтығы болып табылады. Осы орайда
зерттеуші С.Қ.Қоңырованың: ...экологиялық тәрбие – адам, қоғам, табиғат
арасындағы күрделі, көпсалалы қарым-қатынастың белгілі гармониялық
үйлесімділік, динамикалық тепе-теңдік шеңберінде өтетіндігін саналы түрде
саралап, табиғатты қорғап еселендіруді өз борышым деп сезініп, нақтылы
шараларды іске асыру барысында ғылыми жаңалықтарды енгізе отырып, табиғатты
үнемді мөлшерде ғана пайдалануды пайымдай алатын мамандарды тәрбиелеудің
негізгі педагогикалық принциптерін айқындайтын тәлімдік ұғым...,-деп,
қорытқаны орынды айтылған. [ 616, 12]
Қазақ халқы әлемдегі өркениетті этностар сияқты бойындағы - асыл, құнды
қасиеттерді талай ғасыр ұрпағының санасына сіңіріп, мол рухани- танымдық,
мәдени һәм тәлім-тәрбиелік тәжірибелер жинақтап келді.
Ұлы Дала төсіне шыр етіп келген әр перзент - өз тегі мен ата-бабасының
тамаша дәстүрлерінен ада, бөлек ғұмыр кешкен емес.
Ұлт қазынасы ғасыр өткен сайын молайып, әр заманның талаптарына бейімделіп,
толықтырылып һәм сараланып отырған.
Халық тұрмысындағы тал бесіктен жер бесікке дейінгі ғұмыр көші ұлттық
тәлім-тәрбиенің бесігінде тербеліп өткен.
Ата-баба тәжірибесі тілек пен талап қана болып қоймай - таным мен тағлым
һәм өсиет пен аманат ғибраттарына ұласып отырған.
Халық мұрасы ұзақ тарихи дәуірлерді артқа тастап, көне дәуірден
бүгінгі дәуірге ұласа отырып, табиғи мәні һәм болмыстық құндылығын
жоғалтпай ұлттық менталитетіміздің ерекшелігін айқындап келді.
Отбасылық, қоғамдық һәм тұрмыстық дәстүрлер жас ұрпақты үйрету, баулу
және тәрбиелеуде - өзіндік тіршілік режиміне өте ыңғайлы әдіс-тәсілдерді,
қағидаларды, дидактикалық қолданбалы тәлім мұраларын, эмприопедагогикалық
шарттары мен талаптарын иеленді және оның кешенді түрде қолдану шараларына
мән беріп отырды.
Ұлы Дала панорамасы - дамудың қай саласына болмасын, өзіндік-
спецификалық ауқымды ықпалын қалыптастырды. Көшпенділік өмір салты тек
мал шаруашылығымен тұйықталған көрініс емес - қоршаған ортадағы табиғи
құбылыстарды тану мен үйрену мектебі болды.
Номадтардың биология, ветеринария, география, астрология пәндеріне ұқсас
этноэмпирикалық алғашқы білімдері болған.
Себебі, кең далада ашық аспан мен түнгі жұлдыздар арқылы жер бедерін
анықтау, табиғи ортадағы өсімдіктер түрлерін, жануарлар дүниесін,
гидрофера жүйесін білмейтін жан - төрт түлік малды бағып-қағуды, бүгінге
дейін сақтап келуі сияқты толып жатқан тұрмыс-тіршіліктер жүйесін меңгеруі
екіталай еді.
Осы күрделі көрініс - дала перзентінің жан-жақты тәлім-тәрбие алуына
себепші болды.
Ол талап - этнокешенді тәлім-тәрбие жүйесін (атқа отырып мал бағу,
ел қорғау, қайратты төзімді болу, төрт түлік малды күтіп-баптау өнерін
меңгеру, әншілік, күйшілік, шешендік һәм батырлық дәстүрлер мен қонақ күту,
үлкенді сыйлау салттары және басқа дүниелерді үйрену т.б. )
қалыптапсырды.
Сондай талаптардың бірі - жас ұрпаққа этноэкологиялық тәлім-тәрбие беру
дәстүрі болды.
Жер Анадан кіндігі, Аспан Атадан түндігі ажырамаған ежелгі көшпенділер
мәдениетінен бастау алған халықтың қоршаған ортаға деген сүйіспеншілігінен
туындаған этнотәлімдік дәстүрлер ертеден қалыптасқан.
Бабаларымыздың Көкке, Күнге, Айға табынып құрбандық шалуы,
ал- бүркітті, жыланды, жылқыны, қасқырды - киелі аң ретінде таныған
көріністері - көне діни-мифологиялық һәм тотемдік әфсаналар, таңғажайып
таным дүниесіне ұласты.
Ол мұралар сондай-ақ: халық тұрмысында, отбасы салтында, мақал-мәтелдерде,
ырым-сырым мен тыйым сөздерде, бата-тілектерде, күй-аңыздарда жұмбақ пен
ертегілерде көрініс тапқан.
Жергілікті жердегі жер-су атауларының этнотопономикасының өзіндік
мәдени-экологиялық сыры болған. Мысалы: Сарыарқа, Қаратау, Желтау,
Киікоты, Тақыр төбе, Құланөтпес, Қаратау, Мұзтау, Мұзбұлақ, Сарыөзек,
Таскескен, Күреңбел, Шағалалы, Шідерті, ‡шбиік және басқа
этнотопономикалық атаулардың күні бүгінге дейін халық жадында
сақталып келе жатқанының экологиялық терең мәні бар.
Жас ұрпаққа этноэкологиялық тәрбие беру үрдісі халық тұрмысында
эмпирикалық сипат алды.
Эмпирикалық тәжірибелердің жинақталуы негізінен тұрмыс салтымен
тығыз қатынаста реттеліп отырды. Ол ерекшеліктер - халықтың
көшпенділік өмір салтымен де өрнектелді.
Қарапайым мысал ретінде, тұрмыс салттың өзегіне айналған аңшылық-
саятшылық дәстүрді алсақ жеткілікті.
Аңшылық - тек қана күн көрістің қамы болмағаны белгілі. Мал -
адамның бауыр еті деп, айтқан халық нақылын еске алсақ, қазақ
халқының мал шаруашылығына тым үйір болғаны тарихтан мәлім.
Үй жануарларына киелі есімдерді беріп пір тұтқан бабаларымыздың
дәстүрлері - талай ғасырлар бойы ұлт қазынасының ажырамас һәм
сарқылмас бөлігі болып келді.
Демек, халық санасында қалыптасқан төрт түлік атты этнофилософиялық
қағида - береке мен ырыстың, молшылық пен несібенің белгісін
білдірген.
Төрт түліктің сай болуы - төрт құбыланың (оңтүстік, солтүстік,
батыс, шығыс) тең болғаны деген танымдық идеялар ұрпақ санасында
ерте кезден-ақ ұялаған. Осындай таңғажайып дүниелерді сақтай білген
халықтың саятшылық пен аңшылық өнерді қастерлеуі де бекер емес.
Аң аулап, құс салу - халық тұрмысында өзіндік із қалдырғанымен,
аталмыш өнерді игеру мен танудың көп бөлігі табиғат заңдылықтары
мен жануарлар дүниесін зерттеуге (бақылауға) жұмсалды.
Аңшылық өнерді меңгеру - жабайы жануарлардың миграциялануы мен
таралу ареалдары, олар мекендеген жер бедерінің географиялық
жағдайы туралы экологиялық білімді жинақтауды талап етті.
Ол көріністерден алған әсерлерін халық ән мен жырға қосты.
Ел аузында осы күнге дейін сақталып келе жатқан Асан Қайғы
бабамыздың, желмен жарысқан желмаясымен Ұлы дала төсіне сапар шегіп
Жерұйықты іздегені туралы оқиғаны экологиялық аңыз деп те
атауға болады.
Асан Қайғы атамыздың жергілікті жердің табиғатының жаратылыс
ерекшеліктеріне сай географиялық атауды қалай қойғаны туралы бата-
тілектері мен өсиеттерінің тәлім-тәрбиелік мәні зор.
Асан Қайғының Үшқараны көргенде: ... шіркіннің шөбі шұрайлы,
суы шипалы екен . Жайылған мал айналсоқтап шықпайды екен. Әттең ,
алдыңа өңгеріп алып кете алмайсың , амалым қанша деп, қимай үш
қарадым ,- деген екен. [475, 145].
Асан Қайғының Қараертіс пен Терісаққан өзеніне, Алакөл мен
Барқытбелге, Сарыарқа мен Алатауға, Алтай мен Атырауға беріп кеткен
атаулары туралы аңыздар халық ауыз әдебиетінде көптеп кездеседі.
Халық тұрмысындағы жас ұрпаққа этноэкологиялық тәлім-тәрбие беру
көрінісі ұлттық салт-дәстүрлермен, діни-танымдық тарихи оқиғалармен
және жергілікті жердің жөн-жосықтарымен тығыз байланыста қалыптасты.
Халық этноэкологиялық идеяларды тек табиғи күштер мен аспан
денелерін тануда қалыптасқан этноастрологиялық, этноклиматологиялық
құбылыстармен байланысқан теориялық негіздерін танып қана қоймай,
өмір сүру үрдісінде аталмыш дүниелерді ұрпақ санасына сіңіру
мақсатында өзіндік әдіс-тәсілдерін жетілдіріп отырды.
Ол дүниелердің іс жүзіне асырылуының айқын көрінісі - тыйым
сөздер мен мақал-мәтелдерде, өлең-жырлар мен өсиет сөздерде анық
байқалды. Бала кезімізде әжем Үрміштің : ... балам, айға қарап
қолыңды шошайтпа ,- деген, этноэкологиялық тағылымға толы сөздері
әлі есімде.
Халық тұрмысы мен отбасы салтында жиі айтылатын : Көкті жұлма,
малды тепе, отпен ойнама , құс ұясын бұзба атты
этноэкологиялық маңызы зор ұғымдар күні бүгінге дейін өзінің
тәрбиелік мәнін жоғалтқан емес.
Халықтың табиғатты қорғау дәстүрлерінен бастау алған тәлім-
тәрбиелік мұраларын терең зерттеп, мектеп жүйесінде пайдалану аса
қажет дүние деп санаймыз.
Осы мәселелерді шешу барысында Н.Қ.Сарыбековтың және Ш.И.
Джанзакованың зерттеу жұмыстарының маңызы зор.
Этноэкология терминіне анықтама беру мәселесіне келетін болсақ,
ұсынылған зерттеу жұмыстарының негізгі түйіні - экология туралы
халықтың идеяларын негізге алынудан басталғаны дұрыс деп санаймыз.
Тәрбие - әлеуметтік категория негізінде халық өмірінде айырықша
көрініс тауып, өзінің дәстүрлерін жоғалтпай келе жатқаны анық.
Біз көтерген этноэкология тақырыбы - ғылыми экология негіздерінің
үлкен саласы әлеуметтік экология дүниесінің құрамдас бөлігі болғанын
жоғарыда баяндадық.
Сондықтан, аталмыш саланы педагогика ғылымының зерттеу объектісіне
айналдыру қажет нәрсе деп қабылдаймыз.
Этноэкологиялық тәрбие терминін нақтылау үшін мынадай қағидаларды
ұстанғанымыз абзал:
1. Ғылыми экология атап көрсеткен теориялық ұғымдарға сүйену.
2. Зерттеуші ғалымдардың жетістіктері мен классификациялық
көрсеткіштеріне мән беру.
3. Этноэкология ұғымының пайда болу алғышарттарына назар
аудару.
4. Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие мәселелерін
этнопедагогика материалдарын пайдалана отырып зерттеу барысындағы
еңбектерге мән беру.
5. Этнотопономика және басқа жер-су атауларының тарихы
туралы ғылыми еңбектерді пайдалану.
2. Оқушыларға экологиялық тәрбие беру мәселелеріне арналған
ғылыми-зерттеу жұмыстарына қысқаша шолу
Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру мәселелеріне арналған
диссертациялық жұмыстар туралы біз жоғарыда баяндап өттік. Аталмыш
зерттеулерге жүргізген талдауымыздан мынадай қорытынды шығарамыз.
1. Қазақ этнопедагогикасы материалдары негізінде оқушыларға
экологиялық тәлім-тәрбие беру. Оған Н.Қ.Сарыбеков ( 1994),
Ш.И.Джанзакова ( 1998 ), С.Қ. Қасенов (2001) еңбектерін жатқызамыз.
2. Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие беру
мәселелері. Оған А.Қ.Егенисова ( 2000), Ш.Н. Арзымбетова (1999),
Ш.М.Тойғанбекова (1999), А.К.Сатынская (1999), Д.І.Жангелдина (1995)
еңбектері жатады.
3. Мектепке дейінгі мекемелерде (балабақшаларда)
балдырғандарға экологиялық тәрбие беру мәселелері. Оған
Р.К.Керімбаева (1999) , А.Е. Манкеш (1999), Н.С.Сайлауова (2004)
зерттеулері жатады.
4. Педагог мамандарды дайындау барысында экологиялық білім
мен тәрбие беру мәселелері. Оған М.Н.Сарыбеков ( 1998),
Қ.О.Шайхислямова (1997), О.Б.Мазбаев (1993) , И.Н.Бодықова (2002) ,
Г.З. Сауытбаева (2003), еңбектерін жатқызамыз.
5. Оқыту үрдістерінде оқушыларға экологиялық білім беру
мәселелері. Оған У.Қ.Тоқбергенова (1998), Б.С.Иманғалиева (2000),
Р.Т.Төлегенова (1997), Ө.Танабаев (1991), Қ.Н.Сарыбекова (1999),
Ұ.Ә.Есназарова (1996), Р.С. Басекеева (1999) еңбектерін жатқызамыз.
6. Орта және жоғарғы сынып оқушыларына экологиялық тәрбие
беру мәселелері. Оған К.Ж.Бұзаубақова (1997), Г.М.Сәбденәлиева (1999),
Ж.Н.Базарбекова (2003), А.Д.Болтаев (1994), еңбектерін жатқызамыз.
7. Экологиялық информатика мәселелері. Оған Қ.М.Беркінбаев
(2000) еңбектерін жатқызамыз.
8. Экологиялық құқық пен мәдениет мәселелері. Оған Қ.К.
Таукен (2000), Қ.И.Исламова (2002) , А.Е. Бектұрғанова (1999)
еңбектерін жатқызамыз.
9. Экологиялық білім мен тәрбие беру мәселелері бойынша
зерттеу жұмыстарына шолу. Оған А.Ш.Икрамова (2000) еңбектерін
жатқызамыз.
10. Мектептен тыс мекемелер мен өлкетану жұмыстарында
экологиялық тәлім-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру. Оған С.Орынбеков
(1996), М.Н.Мұсабаева (1995), еңбектерін жатқызамыз.
11. Оқу-тәрбие жұмыстарын экологизациялау мәселелері. Оған
Ш.Ш.Хамзина ( 2002) еңбектерін жатқызамыз.
5-сурет. 1993 және 2003 жылдар аралығында экологиялық білім мен
тәрбие мәселелері бойынша қорғалған диссертациялық еңбектердің
диаграммалық көрсеткіштері
Осы ретте оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру
проблемаларына арналған зерттеу жұмыстарын төмендегідей сандық
көрсеткіштермен анықтауға болады.
6-шы кесте
Жылдар
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
Қорғалған диссертация
лардың сандық көрсеткіш
тері
2
2
2
2
3
3
9
4
1
3
2
Біздің зерттеу нысанамызға түскен диссертациялардың саны 33 еңбек
болды. Кестеде көрсетілгендей диссертациялық еңбектің ең көп
қорғалған жемісті кезеңі 1999 жылдың үлесіне тиді.
Аталған диссертациялық еңбектердің көпшілігі мектеп оқушыларына
экологиялық білім мен тәрбие беру мәселелерін зерттеу жұмыстарына
арналған. Ол құбылыстардың ерекше байқалуына мемлекет тарапынан қолға
алынған шаралардың ықпалдары әсер еткені байқалады.
Экология ұғымының сана-сезімімізден орын алып, нақты көзқарас
қалыптастыруымызға Қазақстандағы қоғамдық ұйымдардың іс-әрекеттері мен
зиялы қауым өкілдерінің ой-пікірлері және ғылыми-практикалық
конференциялар материалдары зор үлестерін қосты.
Әсіресе, Қоршаған ортаны қорғау туралы ҚР Заңы (15.07.1997),
Жер туралы ҚР Заңы (22.12.1995), Атмосфералық ауа қабатын қорғау
туралы ҚР Заңы (12.06.1981) және басқа ҚР Заңдарының қабылдануы -
адамдар арасында экологиялық сана мен мәдениет жетістіктерінің
қалыптасуына ұйытқы болды.
Қоршаған ортаны қорғауда халықтық дәстүрлердің маңызды рөл атқаратынын
ғалым-биолог Сұлтанбек Ысқақов өзінің Табиғатты қорғау дәстүріміз атты
еңбегінде (1973) атап өткен. [617] Аталмыш еңбекті ғылыми еңбек дегеннен
гөрі, тәрбие жұмысына қажетті көмекші құрал ретінде қабылдаған дұрыс деп
санадық.
Көрнекті ғалым Нұрғали Сарыбековтың Педагогические основы
подготовки учащихся к охране природы в системе общего и среднего
образования (1994) атты еңбегі этноэкологиялық тәлім-тәрбие
негізін қалады деуімізге әбден болады. [557]
Автордың тек қана ғылыми-зерттеу жұмыстармен айналысып қана қоймай,
өз өңірінде (Жамбыл облысы) экология тақырыбына байланысты ғылыми-
практикалық конференция өткізуге үлкен үлес қосқанын атап өткен жөн.
Н.Қ.Сарыбеков еңбектері - бүгінде ұлттық педагогикалық
мұраларымыздың біріне айналғаны шындық.
Болашақта Нұрғали Сарыбековтың этноэкологиялық тәлім-тәрбие мұралары
атты халықаралық ғылыми-конференция өткізу қажет деп санаймыз.
Н.Қ.Сарыбековтың зерттеулері сан қырлы. Ғалым мұраларын бүгінде
зерттеушілер Әміртай Танабаев және Рысбай Сәтімбеков одан ары терең
зерделеп, жалғастырып келеді.
Әсіресе, халық педагогикасы материалдары негізінде оқушыларға
этноэкологиялық тәрбие беру мәселелерін жан-жақты қарастыруды мақсат
еткен автордың этнотағылымдары - республикамызда сол жылдары жетекші
тәлімдік идеялардың негізіне айналды.
Нұрғали Сарыбеков зерттеулеріндегі ерекше мән берген құнды дүние
- ұрпақ санасына этноэкологиялық таным құндылықтарын сіңіруде
отбасы тәрбиесінің ықпалы жөніндегі ұсынысы дер едік. Ол жөнінде
ғалым өз еңбегінде былай деп тұжырым жасайды: ...бережного отношения к
природе родного края заложены в традициях каждого народа земного шара.
Известно, что начальные сведения о природе ребенок получает в первые годы
жизни еще в семье с помощью родителей и старших членов семьи.. [557, 20-
21]
Н.Қ.Сарыбековтың идеялары зерттеушілер Ш.И.Джанзакова және С.Қ.Қасенов
еңбектерінде көрініс тапқан. Зерттеуші Ш.И.Джанзакованың пікірінше,
қазақ этнопедагогикасына негізделген экологиялық тәрбие тағылымдары
бастауыш сыныптан бастап, жүйелі түрде ендірілуі қажет деп, орынды
тұжырым жасайды. [549, 74,].
Адамға алдымен білім емес, тәрбие беру керек , -деп,
Әбунасыр Әл Фараби бабамыз айтқандай, жас ұрпақққа экологиялық білім
беру жүйесін этноэкологиялық тәрбие тәжірибелерінсіз елестету мүмкін
емес. Осы қағиданы зерттеуші жас ғалым Ж.Н.Базарбекова өз
практикасында ұтымды пайдаланғаны байқалады. Автор өзінің Мектепте
ағылшын тілін оқыту арқылы оқушыларға экологиялық тәрбие берудің
педагогикалық негіздері атты зерттеу жұмысында, аталмыш
мәселелердің оқу-тәрбие жұмыстарына тиімді ендірудің жолдарын
іздестіруге тырысады. [597, 23,].
Экологиялық білім мен тәрбие негіздерін мектепке дейінгі
мекемелерде, әсіресе балабақшалар практикасында жүзеге асыру
қажеттіліктерін дәлелдеуге тырысқан А.Е.Манкеш және Р.К.Керімбаева
еңбектеріне терең назар аударған жөн. А.Е.Манкештің (Балабақшаның
ересектер тобындағы балаларға қоршаған ортамен таныстыру арқылы
экологиялық тәрбие беру) пайымдауынша, кішкентай балдырғандарға
экологиялық тәрбие беру ісі - қарапайым тәлім-тәрбиелік элементтер
арқылы (экскурсия, бейнематериалдар, өлең-тақпақтар т.б. ) жүргізілуі
керек деп санайды. [579, 56,].
Біз жоғарыда, экологияның әр түрлі пән салаларымен тығыз
байланысты екеніне тоқталып өттік. Бұл ойымызды зерттеуші ғалымдар
(У.Қ.Тоқбергенова, Р.Т.Төлегенова, Б.С.Иманғалиева, Ұ.Ә.Есназарова,
Ө.Танабаев, Қ.Н.Сарыбекова, Қ.М.Беркінбаев ) еңбектері дәлелдей түседі.
Қ.М.Беркінбаев өзінің Жоғарғы оқу орындарында экологиялық
информатиканы оқытуды жетілдірудің дидактикалық шарттары атты,
зерттеу жұмысында, әлемдегі глобальді экологиялық апаттар
себептерінен пайда болған құбылыстар жөніндегі мониторинг пен
статистикалық мәліметтерді, білім жүйесіне кешенді тұрғыда ендіру
алғышарттарын ұсынады. Автордың ойынша экология ұғымдарын пәнаралық
байланыстар арқылы тарату - ұстаздардың шығармашылық-әдістемелік
әрекеттерінің тиімділілігін арттырары сөзсіз деп санайды.
[572, 81]
Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие беру мәселелеріне
арналған (А.Қ.Егенисова, Ш.Ж.Арзымбетова, А.К.Сатынская,
Ш.М.Тойғанбекова, Д.І.Жангелдина) зерттеушілер еңбектері жоғарыда
айтылып өткен дәстүрлі тұжырымдарды басшылыққа алған.
Зерттеуші Ш.М.Тойғанбекова (Природоохранное воспитание учащихся
начальных классов в процессе изучения гуманитарных дисциплин)
пікірінше, бастауыш сынып оқушыларына гуманитарлық пәндер негізінде
экологиялық тәрбие берудің мүмкіндігі мол деп санайды. Олай
болатын себебі - пән оқулықтарында, әсіресе Ана тілі оқулығында
экология проблемаларына қатысты танымдық тақырыптардың көптеп
кездесуі негіз болса, екіншіден сыныптан тыс жұмыстарда алған
білімдер негізінде тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың да тиімділігі
артады деп, автор маңызды ұсыныс білдіреді. [561, 356]
А.Қ.Егенисованың (Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық білім
мен тәрбие берудің педагогикалық шарттары) зерттеу жұмысы оқыту
үрдісінде тәрбие элементтерін қолдану мәселелеріне арналған. Автордың
ойынша жас ұрпаққа экологиялық тәрбие беру ісі - экологиялық
білім үрдістерімен қатар жүргізілу қажет деп санайды. Әсіресе,
дүниетаным (табиғаттану) пәні негізінде экологиялық тәлім-тәрбие
жетістіктерін сабақ мақсатымен ұштастырудың педагогикалық маңызы зор
деп санайды, зерттеуші ғалым. [573, 65,].
Аталмыш ғылыми бағытты ұстанған Д.І.Жангелдина (Оқушыларға
экологиялық тәрбие беру ( 4-5 сыныптарға арналған табиғаттану курсы
бойынша)) өз тәжірибесіне негізделе отырып, сыныптан тыс уақыттарда
оқушыларға экологиялық тәрбие беру мақсатында Табиғаттану курсы
атты қосымша оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру жүйесін ұсынады. [575,
63,].
Зерттеу жұмысымызда көрсетілген басқа еңбектерде жас ұрпаққа
экологиялық білім мен тәрбие беру мәселелері жан-жақты талқыланғаны
байқалады. Қазақстаннан тысқары жерлердегі аталмыш проблемаларға
байланысты еңбектермен (Б.Култураев, И.А.Комарова, Т.В.Корнер,
С.С.Кашлев, А.Н.Касумова т.б.) біз талдау жүргізген еңбектер
арасында көп ұқсастықтар бар екені байқалады.
1.3. Сейтен Сауытбековтың ғұмырнамасы һәм ағартушылық қызметі
Сейтен Лиманұлы Сауытбеков (1907 - 1997) қазіргі Солтүстік
Қазақстан облысы, Мүсірепов ауданы , Төңкеріс ( Қызылжар уезі)
ауылында дүниеге келген. Атасы Сауытбек және әкесі Лейман өз
заманындағы сауатты (арабша) адамдардың бірі болған.
Ол адамдар жайлы автор өз еңбегінде:
.. Ұлы атам Сауытбек дейтін кісі
Сауекең атандырған сұсты түсі , - десе, әкесі
жайында:
... Халық сүйген әкемнің аты Лейман
Таңдағаны тағдырдан - дін мен иман ,- деп жырлай
келе, анасы туралы былай деп жазады:
... Тірлігімнің тірегі - Зағипа ана
Сыйлады ақ сүті мен ақыл-сана ,- атты, өлең
жолдары арқылы әке-шешеге деген ерекше ықыласын жеткізген. [607, 7,]
Лейман ақсақал араб тілін жетік меңгерген, ел-жұртқа танымал
көзі ашық молда болған. Сейтен туған ағасы Нұрғали екеуіне қария
ұдайы көңіл бөліп көне араб-парсы тілінде сауаттарын аштыртып, ерте
хат танытқан.
Бала кезінен алғыр, зерек болған баласы Сейтенді Лейман молда ,
сол өңірдегі аса білімді, шариғаттанушы діни-ұстаз Сейдахмет
Хазіреттің (Соқыр Қали) медресесіне шәкірттікке берген.
Бала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz