Түркістан өлкесі жерінің құрамына
Кіріспе
1 Қазақстанның XIX ғасыр екінші жартысындағы саяси – әлеуметтік
дамуының мінездемесі
1. Қазақстанның XIX ғасыр екінші жартысындағы экономикалық дамуы
2. Қазақстанның XIX ғасыр екінші жартысындағы саяси-мәдени дамуы
1. Саяси әлеуметтік орта типтік тұлға қалыПтасудағы қозғаушы күш
1. Тұлға түсінігі мінездемесі
2. Типтік тұлға қалыптасуы. Көрнекті өкілдері
2. Ы. Алтынсариннің тұлғалық мінездемесі
1. Ы. Алтынсариннің ұлттық суреттемесі
2. Ы. Алтынсариннің саяси-әлеуметтік суреттемесі
3. Ы. Алтынсарин – өз заманының озық талапты тұлғасы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1 Қазақстанның XIX ғасыр екінші жартысындағы саяси – әлеуметтік
дамуының мінездемесі
1. Қазақстанның XIX ғасыр екінші жартысындағы экономикалық дамуы
Ресей империясы Қазақстанды өзіне қосып алғаннан кейін, мұнда
отаршылдық тәртіпті күшейтуге бағыт алды. Ол үшін патша өкіметі осы кезге
дейін өлкеде жүзеге асырылып келген округтік басқару жүйесін түбірімен
өзгерту міндетін қойды, оның орнына сатылап бағындыру жүйесіне негізделген
мемлекет аппаратын құруға кірісті. 1867 жылы 11 шілдеде патша Александр II
- Жетісу және Сырдария облыстарын басқару туралы Ережелер жобасына, 1868
жылы 21 қазанда – Торғай, Орал, Ақмола және Семей облыстарын басқару туралы
Ережелер жобасына қол қойды. Сөйтіп, 1868 жылдан бастап жаңа тәртіп бойынша
қазақ даласын облыстарға, облыстарды уездерге, уездерді болыстарға,
болыстарды ауылдарға бөлді де, ел арасында съезд откізіп, болыс, старшын
сайлау дегенді шығарды. Соның салдарынан шен-шекпен үшін болатын ру
тайпалар арасындағы бұрынғы алауыздық оты өршіп, енді ол рулас, аталас
адамдар арасында лаулады. Жемсауын парамен толтырған патша әкімдері бұл
мүмкіндікті өз пайдасына шебер пайдаланды.
Жаңа реформа бойынша Қазақстан жері үш генерал-губернаторлыққа:
Түркістан, Орынбор және Батыс-Сібір генерал-губернаторлықтарына бөлінді.
Бүкіл әскери және азаматтық өкімет билігі түгелдей генерал-губернатордың
басшылығына бағындырылды. Орынбор генерал-губернаторлығына - Орал 1868
және Торғай 1868 облыстары, Батыс-Сібір генерал-губернаторлығына - Ақмола
1854 және Семей 1854 облыстары, Түркістан генерал-губернаторлығына -
Жетісу 1866 және Сырдария 1867 облыстары енді. Бұрынғы Бокей хандығының
жері 1872 жылы Астрахань губерниясына қосылды. Маңғышылақ приставтығы 1870
жылы Кавказ әскери округінің қарауына берілді, ал кейініректе Закаспий
облысына енді. Облыстардың билігі әскери губернаторларға берілді. Әскери
губернаторлар жанынан жарлықшы, шаруашылық және сот бөлімдерінен тұратын
облыстық басқармалар құрылды, оларды вице-губернаторлар басқарды.
Уезд бастықтарын облыстардың әскери губернаторларының ұсынуы бойынша
офицерлерден генерал-губернаторлар тағайындап отырды. Әрбір уезд бастығының
екі аға және кіші көмекшісі болды. Кіші көмекші феодалдық-рулық жоғарғы
топтан және ақсүйек сұлтандардан шыққан адамдардан тағайындалды. Бүкіл
өкімет билігі түгелдей уезд бастығының қолына шоғырланды, полициялық өкімет
орындарын да оның өзі басқарды. Уезде орналасқан әскери бөлімдер, мекемелер
мен бекіністер де уезд бастықтарына қарады.
Әрбір уезд рулық негіз емес, жер аумақтық негіз бойынша құралған
болыстардан тұрды. 100-200 шаңырақтан құралған әкімшілік ауылдар болды. Ал
болыстар 1000 шаңырақтан 3000 шаңыраққа дейінгі ауылдарды қамтыды.
Феодалдық жоғарғы топтар қойған адамдар ғана болыс басқарушысы және
ауыл старшыны болып сайлана алатын еді. Болыстық съездер мен ауыл
жиындарында болыс басқарушыларын, ауыл старшындарын сайлау әрбір үш жыл
сайын өткізіліп тұрды. Сайланғандар әскери губернаторлардың, облыс және
уезд бастықтарының бекітуінен кейін тағайындалып отырды.
1867-1868 жылдардағы реформалар бойынша әскери-сот комиссиялары мен
уездік соттар құрылды, олар жалпы империялық заңдар негізінде жұмыс істеді.
Бұл "Ережелер" екі жыл мерзімге тәжірибе түрінде уақытша енгізілген
болатын. Алайда, бұл "тәжірибе" жергілікті халыққа теріс әсер етуі ықтимал
деген қауіппен 20 жылдан астам уақытқа созылды. 1886 жылы 2 маусымда
"Түркістан өлкесін басқару туралы ереже", 1891 жылы 25 наурызда облыстарды
басқару туралы ереже" қабылданды. Түркістан өлкесі жерінің құрамына
Ферғана, Самарканд және Сырдария облыстары кірді. Сырдария облысы Амудария
бөлімінен және Қазалы, Перовск, Шымкент, Әулиеата және Ташкент атаулы 5
уезден тұрды. Ал Орынбор және Батыс-Сібір генерал-губернаторлықтарының
орнына орталығы Омбы болған Далалық Степной генерал-губернаторлығы
құрылды. Оның құрамына Ақмола, Семей, Орал, Торғай және Жетісу облыстары
кірді. 1899 жылы Жетісу облысы қайтадан Түркістан генерал-губернаторлығының
қарауына берілді. 1891 жылғы реформа бойынша барлық облыстарда Мемлекеттік
мүлік министрлігінің мекемелері, ал Дала генерал-губернаторлығында салық
инспекциясы, кен басқармасы, кеден және акциз бөлімдері құрылды.
1886-1891 жылдары патша өкіметі қабылдаған Түркістан және Дала
өлкелерін басқару туралы жаңа "Ережелерге" сәйкес жалпы империялық соттар
жүйесі – бітістіруші судьялар, облыстық және жоғарғы сот инстанциясы
қалыптасты. Бұл реформалардың барлығы да отаршылдық және феодалдық езгіні
күшейте түсуге бағытталған еді. Патша өкіметі жалпы империялық соттарды
енгізумен, олардың құзыретін кеңейтумен қатар сот органы ретінде бұрынғы
билер сотын сақтап қалуды көздеді. Патша өкіметі билер сотын сақтай отырып,
оның қызмет шеңберін шектеуге және тарылтуға тырысты. Сондықтан ол
қазақтардың, әсіресе бұрын билік құрып келген сұлтандар мен билердің
наразылығын тудырды.
XIX ғасырдың екінші жартысында Кіші жүз қазақтары арасында көшіп-
қонатын жер үшін және патша өкіметінің реформаларына қарсылық күшейе түсті.
Нәтижесінде Торғай мен Орал облыстарының қазақтары стихиялы көтеріліске
шығып, ол 1868 жылғы желтоқсаннан 1869 жылғы қазан айына дейін созылды.
1869 жылдың наурызынан маусым айына дейін билердің, сұлтандардың, болыс
басқарушыларының, старшындардың ауылдарына 41 рет шабуыл ұйымдастырылды.
Оған 3 мың адам қатынасты. 1869 жылдың наурызынан бастап 1870 жылдың орта
кезіне дейін Маңғыстау жарты аралындағы көтеріліс болып өтті. Оның басында
Бозашы шаруалары Досан Тәжиев, Иса Тіленбаев тұрды. Көтеріліс бүкіл жарты
аралға жайылды. 1869 жылдың күзінде көтеріліске қатынасқандардың саны 10
мың адамға жетті. 1870 жылы 5 сәуірде көтерілісшілер Александровск фортына,
Николаевск станциясына шабуыл жасады. Форт маңындағы маяктарды өртеді.
Патша әскерлері Маңғыстаудағы көтерілісті тек зеңбіректің, қару-жарақтың
күшімен басты.
Ресейдегі басыбайлылық құқықты жоюмен байланысты патша өкіметі
Қазақстанға қоныс аудару саясатын жандандыра түсті. XIX ғасырдың 60-шы
жылдарында әйел-еркегі бар 81247 адам Жайық казак-орыстары 6235335 десятина
құнарлы жерге егістік, шабындық, жайылым жерлер, мол су көзіне ие болды.
1865 жылы Орынбор казак әскерінде әр түрлі шені бар 7567 адамға 7509632
десятина жер берілген. Ал жергілікті қазақтар өздерінің ата мекеніне көшіп
келгені, сол жерді пайдаланғаны үшін, атаманның пайдасына мөлшерсіз салық
төлеуге мәжбүр болды. Оның басты себебі Кіші жүз қазақтарының бұдан былай
табиғат байлықтарын: жерді, ормандарды, балығы мол, әрі отын, әрі малға
азық болып келген көптеген өзен-көлдерді пайдалану мүмкіндігінен айырылуы
еді. Түз кендері, аң аулайтын жерлер патша өкіметінің бұйрығымен Орал және
Орынбор казак әскері мен генерал-губернатордың меншігіне берілді.
Сонымен бірге ауылдардың еңбекші халқы түрлі алым-салықтардан,
міндеткерліктерден мүлдем титықтады. Патша әкімшілігі әрбір рудың төлейтін
салығының жалпы мөлшерін белгіледі де, кімнің қанша төлейтінін басқарушы
феодалдар шешті. Сөйтіп, үй басынан салық жинаған кезде наразылық күшейді.
Мұның бәрі халықты ашындырмай қойған жоқ. Егер XIX ғасырдың 40-50-ші
жылдарында тек жекелеген адамдар ғана алым төлеуден бас тартса, енді тұтас
ауылдар салық жинауға қарсы көтерілді.
Қатал қанаушылық еңбекші көшпенділер мен жартылай көшпенділерді
жоқшылыққа ұшыратты. Қазақ кедейлері станицалардан жұмыс іздеп топ-тобымен
шұбырды. Бұл кезде Орал және Орынбор казак-орыс шептерінде, балық және тұз
кәсіпшіліктерінде жалданып жұмыс істеуші қазақ жұмысшыларының саны 40
мыңнан асты.
Патша өкіметінің аграрлық саясатының ажырамас бөлігі – қоныстандыру
саясаты. Помещиктер мен буржуазияның мүдделеріне сай келген қоныс аудару
мәселесіне патша өкіметі XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап қатты назар
аударды. Өйткені, Ресейде басыбайлылық хұқықтың жойылуы және әлеуметтік-
әкімшілік жөніндегі реформалар аграрлық мәселені толық шешкен жоқ. Ресейдің
орталық аудандарында шаруалар толқулары тоқтамады. Осындай жағдайда патша
өкіметі шаруалардың назарын революциялық қозғалыстан аудару үшін бірқатар
шаралар қолданды. Қоныс аудару шаралары сол саясаттың бірі еді. Сібірді,
Қазақстанның солтүстік, батыс, орталық және оңтүстік шығыс аудандарын
отарлау арқылы патша өкіметі Орталық Ресейден шаруаларды қоныс аудартып,
жаңа жерлерде солар арқылы өзіне тірек жасамақ болды.
Әскери-әкімшілік отарлау саясаты Ресейден шаруалардың қазақ жеріне
ағылып келуіне жол ашты. Қазақ даласын отарлау саясатын іске асыру жолында
Жетісудың бірінші - әскери губернаторы Колпаковскийдің бастауымен 1868 жылы
"Жетісуда шаруаларды қоныстандыру туралы ережелер" бекітілді. Осы ереже
бойынша қоныстанушы әр жанға 30 десятина жер бөлінді. Қоныс аударушылар 15
жыл мерзімге алым-салықтан, рекруттық әскери міндет міндеткерліктен
босатылды. Мұқтаж отбасыларға "керек-жарақтар алу үшін" ақшалай көмек
берілді. Патша өкіметі 1889 жылы 13 шілдеде "Село тұрғындары мен
мещандардың қазыналық жерлерге өз еркімен қоныс аударуы туралы" арнаулы
ереже бекітті. Бұл ережеде жерді бекітіп берудің тиянақты мөлшері
белгіленген жоқ, жергілікті өкімет орындарына оның өз қалауынша белгілеуге
ерік берілді.
Аграрлық саясатты жүзеге асырушылардың бірі - Сібір темір жол комитеті
еді. Елдің шығысындағы бірсыпыра аудандар темір жолмен байланысқаннан
кейін, шаруалардың қоныс аударуы кең етек алды. Қазақстанда шаруаларды
қоныстандыру алдымен Ақмола, одан соң Жетісу, Семей, Орал, Торғай
облыстарында жүргізілді.
Тек 1885 жылдан 1893 жылға дейін Ақмола облысының жергілікті халқынан
251779 десятина жер тартылып алынып, 10940 адам халқы бар 24 жаңа село
пайда болды. Семей облысында бұл кезде қазақ шаруаларынан 33064 десятина
егістік жер тартып алынды. 1884-1892 жылдар аралығында мұнда 3324 отбасы
қоныстанды. Шеттен шаруаларды әкеліп қоныстандыру, Сырдария облысындағы
Шымкент, Ташкент және Әулиеата уездерін кеңінен қамтыды.
1893 жылы Сібір теміржолының батыс учаскелерін салудың аяқталуы, патша
үкіметіне қазақ халқының және өз бетімен қоныс аударып келген шаруалардың
жер пайдалануын тәртіпке келтіру қажеттілігін алға қойды. Бұған қоныс
аударушылардың жергілікті халықпен де, бұрыннан тұрып жатқан шаруалармен де
көптеген жанжалдары мәжбүр етті. Ақмола облысында І-ші межелеу партиясы
жұмыс істей бастады, одан кейін басқа да партиялар кұрылды. Дегенмен
олардың жұмысы тиісті нәтиже бермеді.
1894 жылы II Николай патша Дала генерал-губернаторының есебіне
ескертуінде Ақмола және Семей облыстарының көшпелі халқының пайдалануындағы
бос жерлердің мөлшерін және олардың сапасын зерттеп анықтау қажет екенін
атап көрсетті. Бұл зерттеуді жүргізу Сібір темір жолы Комитетіне жүктелді.
Комитет Ресейдің орталық аймақтары шаруаларының соңғы жылдарда дала өлкесі
жеріне қоныстануға ерекше ұмтылысы байқалғанын, сол себепті қазақ жерін
отарлауды берік негізге қоюды ойластыру керек екендігін атап өтті.
Комитеттің бастамасымен белгілі земство статистігі Ф.А. Щербинаның
басшылығымен далалық облыстарды зерттеу жонінде арнайы экспедиция
ұйымдастырылды. 1896-1903 жылдар аралығында экспедиция Ақмола, Торғай және
Семей облыстарыныц 12 уезіне статистикалық сипаттама жасап, қазақтардың
шаруашылығы туралы бағалы мәліметтер жинады. Патша үкіметі экспедиция
қызметкерлерінің алдына жергілікті қазақтардан алуға арналған жердің
мүмкіндігінше көп мөлшерін табу және олардың егіншілік үшін жарамдылық
дәрежесін анықтау міндетін қойды. Әр түрлі аймақтар бойынша қазақтардың жер
пайдалану нормаларын әзірлеу, сөйтіп осылайша жасалған "артық жерлерден"
қоныс аудару қорын кеңейту көзделді. Нәтижесінде Қазақстан жеріне
қоныстандыру саясаты күшейе түсті.
Қоныс аударушылар Ресейдіц Еуропалық бөлігінен ғана емес, сондай-ақ
басқа облыстардан да келді. Өйткені, қазақ даласы ұлан-ғайыр кеңдігімен,
кең-байтақ жерде егін шаруашылығына да, мал шаруашылығына да жарамдылығымен
қызықтырды. Мәселен, 1900 жылғы халық санағы бойынша тек Қазақстанның бес
облысында Ақмола, Орал, Торғай, Семей, Жетісу ғана 3463598 адам болса,
оның ішінде Еуропалық Ресейден келгендер 247 мыңдай адам, Сібірден - 42119,
Орта Азиядан - 23530, Польшадан - 1191, Кавказдан - 1672, Финляндиядан -
72, басқа жерлерден 3557 адам келді. Сөйтіп, 1900 жылы 5 облыс бойынша
сырттан келушілер өлкенің барлық халқының 10,5 пайызын қамтыды. Оларға 44
миллион гектар жер таратылды.
Қазақстан жеріне тек Ресей ішкі губернаторлары мен тағы басқа
аймақтардан басқа, Қытайдан да келушілер қоныстандырылды. Құлжа өлкесінің
Цин империясына қайтарылуына байланысты дүнгендер мен ұйғырлар бұқарасы
Қазақстанға және көршілес Қырғызстанға қоныстануға тілек білдірді. Оларды
қоныстандыру екі кезеңде жүрді. Бірінші кезеңде 1877 жылы Томақ ауданына
(Солтүстік Қырғызстан) шэньси дүнгендерінің бір тобы келді. 1881-1883
жылдары Санкт-Петербург шарттарына сәйкес Іле өлкесінен ұйғырлар мен
дүнгендердің негізгі көпшілігі қоныс аударды. 1884 жылдың басына қарай
Жетісуда 9572 ұйғыр отбасы (45373 адам) және 1147 дүнген отбасы (4682 адам)
болды. Дүнгендер мен ұйғырлардың қоныстануына байланысты Жетісудың отырықшы
халқы екі есе көбейді. 1897 жылғы санақ бойынша дүнгендердің саны-14130,
ұйғырлар-55999 адамға жетті.
Патша өкіметі отарлау саясаты барысында Қазақстанның кең даласындағы
ен байлықты өзінің шикізат қоймасына, елді өндіріс тауарларын сататын сауда
аймағына айналдырды. Мал, жүн, теріні өте арзанға сатып алып, өте қымбат
бағаға өндіріс тауарларын сатып, қазақ халқын аяусыз қанады. Патша
әкімшілік органдарының бастықтары мырзалық жасап, қазақтың шұрайлы
жерлерінің әр десятинасын он тиыннан оңды-солды сатты.
Отарлау саясаты қазақтардың тек материалдық жағдайын ғана емес,
сонымен бірге рухани-адамгершілік мүддесін де қысымға салды. Патша
өкіметінің қолдауымен келген қоныстанушылар, көбінесе кулактар, қазақтарды
шұрайлы өз мекендерінен қуып шығып отырды. Сонымен бірге қазақтардың бір-
бірімен қатынастарына үлкен кедергі жасап, ауылдастардың экономикалық
мүддесіне, адамгершілік және рулық қатынастарына нұқсан келтірді. Кей
жерлерде қазақтардың көшетін жолдары орыс поселкаларының үстінде
жатқандықтан қоныстанушылар олардан малын өткізгені үшін мол алым
төлеттірді. Сонымен бірге отаршыл әкімшілік бұрыннан қалыптасқан қазақтың
отырықшылық ұяларын бұзып, жергілікті тұрғындарды шөл және шөлейт
аудандарға күшпен көшіру фактілері жиіленді. Бір ғана Жетісуда 30 мыңнан
астам отырықшылдық ошағы талқандалынды. Осындай зорлық-зомбылық барлық
жерде орын алды.
Патша өкіметінің отарлау саясатының салдарынан Қазақстанның
ауылшаруашылығы дамудың орнына дағдарысқа ұшырады. Жерді тартып алу,
отырықшылық ошақтарын талқандау, жергілікті халықты шөл және шөлейт
далаларға қуалау қазақтың егін шаруашылығын, әсіресе, мал шаруашылығын
өркейтуге қолайсыз жағдайлар туғызды. Оған мысал: Қазақстанның далалық
облыстарында Жетісуды қоспағанда қой-ешкі 1880 жылдан 1905 жылға дейін
24,9 пайыз, ал жылқы 1905 жылдан 1914 жылға дейін 4,1 пайыз кеміді.
Күйзеліске ұшыраған қазақ кедейлерінің едәуір бөлігі орыс кулактарына,
казактарға және ауқатты шаруаларға жалданып жұмыс істеуге мәжбүр болды.
XIX ғасырдың екінші жартысында Ресейдің капиталисте өнеркәсібі мен
Қазақстандағы ауылшаруашылық өндірісі арасындағы қатынас күшейді. Сауда
және өсімқорлық капиталы Ресейдің орталық губерниялары мен Қазақстан
арасындағы ғана емес, сонымен бірге өлкенің өз ішінде де тауар айналысының
өсуін шапшаңдатты. Өлкеде үстем болған натуралды шаруашылық біртіндеп
ыдырай бастады.
Қазақ шаруашылығының рынокпен байланысының ұлғаюына патша өкіметінің
салық саясаты үлкен ықпал жасады. Қазақтарға ақшалай көптеген салықтардың
салынуы, олардың өнімдерінің бір бөлігін рыноктар арқылы саудаға салуға
мәжбүр етті. Мал мен астық барған сайын тауарға айналды.
Бұл кезде Қазақстан экономикасында натуралды шарушылықтың көлемі
қысқарды, өлке өнеркәсіп тауарларын өткізу рыногы және бағалы ауыл
шаруашылығы шикізатының қайнар көзі ретінде капиталистік Ресейге барынша
тәуелді болып шықты.
70-80 жылдарда Ресейде фабрикалық тоқыма өндірісінің шапшаң өсуімен
байланысты Қазақстан базарларына Ресейден мата көп келетін болды.
Фабрикаларда өндірілген арзан мақта-мата бірқатар шығыс елдерінің
майдагерлік бұйымдарын шапшаң ығыстырды. Сонымен бірге күнделікті тұрмыста
қолданылатын бұйымдар самауыр, қазан, шалғы, орақ, кетпен, ошақ, балта,
пышақ, т.с.с көтеріңкі бағамен сатылды. Қазақстан бұл тауарларға айырбасқа
мал мен мал шаруашылығында өндірілетін шикізат берді. XIX ғасырдың екінші
жартысында Ресейге мал шаруашылығы өнімдерін жеткізу шапшаң өсті. Көптеген
мал мен шикізат Семейдің, Петропавлдың, Оралдың, Орынбордың
қасапханаларында былғары, тоң май, тері илеу, сабын қайнату зауыттарында
өңделіп, қырға тон, аяқкиім ретінде қайтып оралып отырды.
Қазақ халқы айырбас шартының қандайына болса да келісуге мәжбүр болды,
өйткені ол өзіне қажетті тауарларды еш жердей сатып ала алмайтын еді және
шаруашылығының артық өнімдерін тиімді өткізе алмады.
Ресей саудагерлері Қазақстанда сауданың жаңа түрін – жәрмеңкелік
сауданы енгізді. Халқы сирек, ұшы-қиырсыз жері бар, қатынас жолы дамымаған,
халқының дені көшпелі өлкеде жәрмеңкелер ірі сауданың қолайлы түріне
айналды. Қазақстандағы тұңғыш жәрмеңке 1832 жылы Бөкей ордасында Хан ордасы
жанынан ашылды. Кейіннен Ақмола облысы Тайыншакөл Петропавл маңында,
Константиновск Ақмола, Петровск Атбасарда және 50-ден астам ұсақ және
орташа жәрмеңкелер жұмыс істеді. 1848 жылы Қарқаралы уезіндегі Қоянды
жәрмеңкесі, ал кейіннен Шар Семей облысы, Қарқара Жетісу, Әулиеата
Сырдария облысы, Ойыл, Темір Орал облысы жәрмеңкелері жұмыс істеді.
Жәрмеңкелер тауар-рынок қатынастарын дамытуға жәрдемдесті, мал
шаруашылығының тауарлылығын арттыруға ынта туғызды, байлардың байи түсуіне,
сауда буржуазиясының өсуіне себеп болды. Алыпсатарлар мал мен шикізатты
арзанға сатып алып, оны жәрмеңкелерде қайтадан қымбат бағаға сату арқылы
пайдаға кенелді. Жәрмеңкелер қазақ шаруашылығын Ресейдің капиталисте
экономикасы мен байланысын нығайтты, натуралды шаруашылықтың ыдырауын және
патриархалдық-феодалдық қатынастардың күйреуін тездетті.
Қазақстанда сауда капиталының пәрменді түрде енуімен өлкеде сауданың
тұрақты формалары: дүкендер, көтерме сауда қоймалары көбейді.
XIX ғасырдың 80-90 жылдарында Қазақстанда өсімқорлық сауда жаппай
тараған кез еді. Момын қазақ шаруалары өсімқор капиталға түгелдей кіріптар
болды, өсімқорлар көшпелі қазақ халқына аямай тұсау салды. Сонымен бірге,
өлкеде тауар айналымы өскен сайын өсімқорлықпен қатар, банктер мен басқа да
несие мекемелері беретін қарыздардың капиталистік формалары орын ала
бастады. Ресей мен Орта Азия арасында ұлғая түскен сауда, сондай-ақ ішкі
рыноктың өсуі, өлкеде сауда буржуазиясы әлеуметтік тобын қалыптастырды.
Қазақстанда да сауда капиталының шонжарлары өсіп шықты. Мысалы, саудагер
Деевтердің, Путиловтардың, Оглотковтың, Хрупиннің Орынборда, Троицкіде,
Орскіде және басқа қалаларда астық және өнеркәсіп тауарларын сататын
ондаған дүкендері қызмет етті.
Қазақстанда капиталистік түрдегі сауда-саттықтың күшеюі жергілікті
сауда буржуазиясының қалыптасуына үлкен әсерін тигізді. Осы кезде,
Қазақстанда 30-дан астам қалалар мен 400 казак-орыс поселкалары пайда
болды. Қазақстан қалалары халқының қалыптасуы мен өсуі Ресейден капиталисте
қатынастардың дамуымен тығыз байланысты еді. Қалаларда әскери адамдар,
құрметті азаматтар мен саудагерлер, қазақ ұлықтары тұрды. Қала халқының
көпшілігі кедейленген шаруалар мен майда кәсіпорындарының жұмысшылары
болатын.
XIX ғасырдың аяғында Ресей капиталистері Қазақстанда өнеркәсіп
өндірісін ұйымдастырып, мұнда өздерінің қаржыларын әкеле бастады. Оған
өлкеде қолайлы жағдайлар болды: жер мен шикізат арзан еді, жұмысшылардың
жалақысы төмен, басы артық күші мол. Мұның өзі банк мекемелерінің ашылып,
олардағы ақша айналым қатынастарын күшейтті. 1871 жылы Қазақстанда ашылған
алғашқы банктердің бірі – Петропавлдағы негізгі капиталы 40 мың сом болатын
қалалық қоғамдық банк еді. Ал 1875 жылы Ташкентте Мемлекеттік банк
бөлімшесінің құрылуы, құрамына Жетісу облысы кірген бүкіл Түркістан генерал-
губернаторлығы үшін елеулі оқиға болды. Мемлекеттік банктің мұндай
бөлімшелері Қазақстанның сауда орталықтары мен қалыптасып келе жатқан
өнеркәсіп орталықтарында: Оралда (1876 ж.), Петропавлда (1881 ж.), Семейде
(1881 ж.), Верныйда (1895 ж.) жұмыс істеді.
Табиғи қазба байлықтарға өте бай Қазақстанда кен өндіру өнеркәсібі
өлкенің өнеркәсіп өндірісінің маңызды саласы бола бастады. 1896 жылы бір
ғана Қарқаралы уезінде 70-ке жуық шағын мыс, 170 - күміс-қорғасын, 3 темір
т.б. рудниктері жұмыс істеді. Осындай кен қоры Баянауыл және Петропавл
уездерінде де (тас көмір, алтын, мырыш, т. б.) пайдалана бастаған болатын.
XIX ғасырдың аяғында Жайық өзені мен Каспий теңізі жағалауында балық аулау
кәсіпшіліктері капиталистік кәсіпорындарға айналды. Шымкент пен Түркістанда
негізінен мақта тазалайтын бірнеше зауыт істеп тұрды. Арал теңізінде,
Павлодар уезіндегі Қарабас көлінде, Орал облысы Басқұншақ кәсіпшілігінде
тұз кен орындары ашылды. Көкшетау уезіндегі алтын кен орындары, Қарағанды
бассейніндегі тас көмір кені және басқа да осындай салалар өлкенің ерекше
маңызды экономикалық сала ретінде мүмкіншілігін едәуір дәрежеде анықтап
берді.
XIX ғасырдың 70-ші жылдары ішкі Ресейден Қазақстанға темір жол тартыла
бастады. 1874-1876 жылдары Орынбор темір жолы Самара-Орынбор салынып, ол
Торғай облысы мен Орынборды Орталық Ресеймен жалғастырды. 1880-1890
жылдарында Каспий теңізінің шығыс жағалауынан Ташкентке дейін темір жол
салу ісі қолға алынды. Ғасырдың аяғына қарай темір жол, су және почта-
телеграф қатынасы Қазақстанды Мәскеумен, Петербургпен, Орталық Ресеймен,
Сібірдің, Алтайдың және Орта Азияның басқа да қалаларымен тікелей
жалғастырды. Қатынас құралдарының дамуы халықтың өзара байланысын тездетіп,
тауар айналымының дамуына кең жол ашты.
Сонымен, капиталисте қатынастардың қазақ даласына енуі өлкеде
негізінен мал шаруашылығымен айналысқан көшпелі және жартылай көшпелі
халықтың патриархалдық-феодалық қатынастарының ыдырау процесін жеделдетті.
Елде өнеркәсіптің жаңа салаларын туындатып, қоғамдық еңбек бөлінісіне және
жұмысшы табы кадрларының шығуына себебін тигізді.
Жұмысшы табының қалыптасу қарқыны мен оның санының өсуі Қазақстан
қалаларында біркелкі болған жоқ. Өлкенің кен өнеркәсібі дамыған аудандарда
жұмысшылар саны көп болғанымен, Ресейге қарағанда едәуір аз еді.
Қазақстанның өндіріс орнындағы жұмысшы табы көп ұлтты болды. Өйткені
олар Қазақстанға қоныстануға келген түрлі ұлттардың шаруа-жұмыскерлерінен,
патша чиновниктері алып келген маман жұмыскерлерден және жергілікті
кедейленген шаруалардан құралғанды. Жұмысшылардың, әсіресе, қазақ
жұмысшыларының жағдайы өте ауыр, еңбек ақысы да төментін.
Орыс жұмыскерлері Қазақстан кәсіпорындарындағы басқа ұлттардың
өкілдерінің, соның ішінде қазақ жұмысшыларының өздерінің ерік құқықтарын
қорғау жолындағы күреске шығуына ықпал жасады. Қазақстанда жұмысшылардың
бас көтерулері 80-90-шы жылдары кеңінен өрістеді.
2. Қазақстанның XIX ғасыр екінші жартысындағы саяси-мәдени дамуы
XIX ғасырдың басында Қазақстан жерінде халыққа білім беру екі бағытта:
діни және жай азаматтық бағытта жүргізілді. Ел ішіндегі болыстар мен
ауылдардағы қазақ балалары әдетте мұсылман мектептерінде оқыды. Оларға оқу
араб алфавиті бойынша жүрді. Мұндағы діни мектептерде сабақ беретін
негізінен ауыл молдалары еді. Олардың белгілі оқу жоспарлары, сабақ
жүргізуде методикалық тәжірибелері болмады. Көбіне балаларды араб тіліндегі
құран сүрелерін жаттаттыруымен ғана айналысты. Осының салдарынан діни
мектептегі шәкірттер ғылыми негізде тиянақты білім ала алмады. Бұл кездегі
діни білім беру жүйесінде медресенің рөлі едәуір жоғары дәрежеде болды.
Ондағы оқу мерзімі төрт жылға дейін созылды. Медресе шәкірттері ислам дінін
үйренумен қатар, философия, тарих, тіл білімі, астрономия, медицина,
математика пәндері бойынша мағлұматтар алды. Қазақ даласында бұл кезде
жергілікті халықтың балаларын оқытуға арналған азаматтық бағыттағы
мектептердің саны өте аз болды. Мұндай оқу орындары Қазақстанда тек Ресейге
қосылғаннан кейін ғана ашыла бастады. Атап айтқанда, 1786 жылы Омбы
қаласында Азиаттық мектеп, 1789 жылы Орынбор қаласының айырбас сарайы
жанынан үкіметтік мектеп ашылды. Бұл оқу орындарында балалар, соның ішінде
қазақ балалары тілмәштік, песірлік (кеңсе хатшысы) қызметтерге дайындалды.
Әскери мамандары мен әкімшілік шенеуліктерін 1825 жылы Орынбор қаласында
ашылған Неплюев кадет корпусы және 1846 жылы негізі қаланған Омск кадет
корпусы даярлады. Азаматтық тұңғыш қазақ мектебі Бөкей Ордасында 1841 жылы
ашылды. Бұл мектептің оқушылары орыс тілін, математиканы, географияны,
шығыс тілдерін, сондай- ақ ислам дінін оқып үйренді. Қазақ балаларына
арналған келесі оқу орны Орынбор қаласындағы Шекаралық комиссия жанынан
ашылған жеті жылдық мектеп болды. 1857 жылы бұл мектепті Ыбырай Алтынсарин
алтын медальмен бітіріп шықты. 1865 жылы Омбыда қазақ балаларына арналған
тағы бір мектеп ашылды, ал 1869 жылы Орынбор гимназиясы жанынан шығыс
тілдерінің тілмәштарын және әскери округтердің хатшыларын даярлайтын
бөлімше құрылды.
Қазақстанда XIX ғасырдың 60-шы жылдарында бастауыш мектептердің ашылуы
аса көрнекті ағартушы, қоғам қайраткері, жаңашыл педагог, этнограф-ғалым,
қазақтың жазба әдебиетінің және тілінің негізін салушылардың бірі - Ыбырай
Алтынсариннің (1841-1889) есімімен тығыз байланысты. Ыбырай орыс
графикасына негіздеп қазақ әліпбиін жасады. Осы әліп-би бойынша жүргізілген
сабақтар ол ұйымдастырған қолөнер және ауыл шаруашылығы училищелерінде
қазақ балаларының дүниеге көзін ашты. Ол қазақ қыздарын өнер-білімге
кеңінен тартты. Осы мақсатта ашылған қыздар мектеп-интернаты 1888 жылы
Ырғызда, 1891 жылы Торғайда, 1893 жылы Қазалыда, 1895 жылы Қарабұтақта,
1896 жылы Ақтөбеде жұмыс істей бастады. Оны бітірген қыздар кейін қазақ
даласында білім ұрығын септі. Ыбырай Орынбордағы ғылыми-жағрафиялық
қоғамның тілші мүшесі болып сайланды.
XIX ғасырдың соңына қарай өлкеде қалалық училищелер, шіркеулік
училищелер, кәсіптік гимназиялар, орыс-қазақ училищелері мен мектептері,
ауыл және бастапқы сауат ашу мектептері ашылды. Олар мемлекет есебінен
қаржыландырылды және бастауыш оқу орындарының рөлін атқарды. 1898 жылдан
1914 жылға дейін Қазақстандағы бастауыш мектептердің саны 730-дан 1988-ге
дейін, ал олардағы оқушылардың саны 29 мыңнан 101 мың адамға дейін өсті.
Өлкедегі патша әкімшілігі қазақ халқының сауатын ашуда бастауыш білім
берумен, немесе орыс жазуын, әсіресе ауызша сөйлесе білуді және
арифметиканың алғашқы төрт амалын үйретумен ғана шектелу жеткілікті деп
санады. Ресей өкіметінің осындай кертартпа саясатының нәтижесінде
Қазақстандағы орта білім беретін оқу орындарының, соның ішінде реалдық
училищелердің, ерлер мен қыздар гимназияларының саны баяу артты. 1914 жылы
олардың жалпы саны 12 ғана болды. Бұларда 4 мың оқушы білім алды. 1917
жылға дейін өлкеде халық санының өсуімен және қазақтардың білімге деген
құштарлығы арқасында орта білім беретін оқу орындарының қатары өсіп, 47
жоғары бастауыш училище, 17 орта мектеп, 4 реалдық училище, 4 ерлер және 9
қыздар гимназиясы, 13 ауылшаруашылық төменгі мектебі мен қолөнер училищесі
жұмыс істеді. Мектептік білім жүйесі деңгейінің өсуі және қазақ қоғамының
әлеуметтік-экономикалық дамуындағы өзгеріс мұғалім кадрлар даярлау
мәселесін қай кездегіден болсын өткір қойды. Міне, осымен байланысты 1879
жылы Түркістан мұғалімдер семинариясы, 1833 жылы Орынбор қазақ мұғалімдер
мектебі құрылды. Кейінірек мұғалімдер семинариялары Ақтөбеде, Верныйда,
Семейде, Оралда ашылды. Бұл оқу орындары 1917 жылға дейін небәрі 300 қазақ
мұғалімін даярлады. Бұл Қазақстан мектептерін оқытушы кадрларымен
жеткілікті қамтамасыз ете алмады. Бір ерекше ескертіп айтатын жәйт, 1928
жылға дейін бүкіл өлкеде жоғары білім беретін бірде бір институт немесе
университет болмады.
Ресей мемлекеті Қазақстанды өзіне қосып алғаннан кейін, оның табиғи
байлықтарын игеру, кен ресурстарын зерттеу мәселелеріне ден қоя бастады. Ол
үшін өлке жеріне ғылыми іздену экспедицияларын жіберіп, қазақ халқының
жағрафиясын, тарихын, экономикасын, этнографиясын, минерал қорларын
зерттеуге кірісті. 1769 жылы Қазақстанға жасалған алғашқы ғылыми
экспедицияларының бірін П.С. Паллас басқарды. Экспедиция Симбирск, Орынбор,
Елек, Орск, Гурьев, Жайық, Уфа қалалары аймақтарын аралады. Оның
қорытындысы бойынша П.С. Паллас 1773 жылы өзінің "Ресей империясының әр
түрлі шет аймақтары бойынша саяхат" - деген еңбегін жариялады. 1769-1772
жылдары Н. Рынков патша әскерлерінің құрамында Қара Торғай, Терісаққан,
Есіл аймағында, Усть-Уйск, Крутояр, Тройцк бекіністері төңірегінде қазақ
өлкесі жөнінде мәліметтер жинастыру жұмысын жүргізді. Кейінірек оның
"Капитан Н. Рычковтың 1771 жылғы қырғыз-қайсақ даласына саяхатының күнделік
жазбалары" - деген еңбегі жарық көрді. Қазақстанның тарихы мен
этнографиясын, географиясын зерттеп, бір жүйеге түсіруде белгілі тарихшы
және мемлекет қайраткері А. И. Левшинның (1797-1879) "Қырғыз-қазақ немесе
қырғыз-қайсақ далаларының сипаттамасы" деген іргелі еңбегінің зор маңызы
болды. Сондай-ақ өлкені жан-жақты зерттеу көрнекті орыс ғалымдары П. П.
Семенов-Тяньшаньский 1827-1914, Н. А. Северцев 1827-1885, И. В.
Мушкетов 1850-1902, В. В. Радлов 1837-1918 және басқалардың есімдерімен
тығыз байланысты. Олар өздерінің зерттеулерімен отандық ғылымның
өркендеуіне үлкен үлес қосты.
Орыс ғалымдары қазақ халқының тарихын, тұрмысын, мәдениеті мен тілін
зерттеуде көп жұмыс істеді. Олардың ішінде зерттеушілер В.В. Вельямин-
Зерновтың, А.И. Добромысловтың, украин ақыны Т.Г. Шевченконың т. б.
есімдерін атап өтуге болады.
Еліміздің мәдениеті мен қоғамдық ой-пікірінің тарихында қазақтың
тұңғыш ғалымы, аса көрнекті демократ-зерттеуші Ш. Ш. Уәлиханов 1835-1865
құрметті орын алады. Оның қоғамдық-саяси, ғылыми және әдеби қызметі қазақ
даласында прогресшіл идеялардың тарауына үлкен жол ашты. Шоқан 1856-1857
жылдары Алатау қырғыздарының жеріне, Ыстықкөл маңына сапар шекті. Осы
сапарда ол қырғыз эпосы "Манастың" жекелеген бөлімдерін жазып алды. 1858-
1859 жылдарда Шығыс Түркістанда болып, ондағы халықтардың тарихы мен
этнографиясына, сондай-ақ осы сапарда қырғыз елінің тарихына байланысты бай
материал жинап, соның негізінде көптеген еңбектер жазды. Оның қазақ
халқының тарихына байланысты жазғандары шығыстану ғылымына зор үлес болып
қосылды. Ол орыстың атақты жазушы-философы Ф. Достоевскиймен өте жақын дос
болды. Оның ағартушы-демократ ретіндегі көзқарасының қалыптасуына орыстың
прогресшіл революционер-демократтары Н.Г. Чернышевский, Н.А. Добролюбов
ықпал жасады. Шоқан Ресейдің ғылыми-жағрафиялық қоғамының толық мүшесі
болып сайланды.
Шоқанмен тұстас Батыс Қазақстанда өмір сүрген көрнекті қаламгер,
этнограф тарихшы Мұхамбет Салық Бабажанов 1832-1872 жж. өзінің
шығармашылығымен өлкеге кеңінен мәлім. Орынбордағы кадет корпусын үздік
бітірген ол қазақтардың мәдениет, білімге деген ықыласын қолдап, қазақтың
тарихына, тұрмыс-тіршілігіне, Орал казак-орыстарының зорлық-зомбылығына
байланысты Петербургте, Мәскеуде, Астраханда шығатын газеттер мен
журналдарда көптеген мақалалар жариялады. Ол орыстың ғылыми-жағрафиялық
қоғамының мүшесі болды.
Ресей империясы әкімшілігі кең-байтақ Қазақ өлкесін зерттеп игеруде
Орыс географиялық қоғамына едәуір мән берді. Қазақстан жерінде алғаш
құрылған Орыс ғылыми-жағрафиялық қоғамының болімшесі 1867 жылы Орынборда
ұйымдасты. Онда А. Алектров, Ы. Алтынсарин, А. Добромыслов, И. Крафт және
басқалары жұмыс істеді. Бөлімшелердің қызметіне орыс саяхатшысы және
Қазақстан мен Орта Азияны зерттеуші Г.Н. Потанин белсене қатысты, ол Ш.Ш.
Уалихановтың замандасы және досы болған. 1877 жылы Ресей географиялық
қоғамының Батыс-Сібір бөлімі, кейінірек оның Семей бөлімшесі құрылды. Осы
бөлімшемен Абай Құнанбаев байланыс жасап тұрды. 1896 жылы Императорлық орыс
географиялық қоғамының Түркістан бөлімі, ал XX ғасырдың басында Жетісу
облысында оның тағы бір бөлімшесі құрылды. Бұл бөлімдердің жетекшілігімен
және олардың мүшелерінің қатысуымен XIX ғ. екінші жартысы - XX г. басында
Тянь-Шаньдағы Хантәңірі аймағына, Верныйдан Құлжаға және Ыстықкөлге дейін,
Оралдың оңтүстігіндегі қазақ даласына, Жайық өзені, Каспий және Арал
теңіздері арасындағы кеңістікке, ал 1899-1902 жылдары Л.С. Бергтің
басшылығымен атақты Арал экспедициясы ұйымдастырылды. Экспедициялардың
жұмыстары нәтижесінде кен көлемді материал жиналып ғалымдардың зерттеушілік
қызметтерін бағалау орын алды.
XX ғасырдың басында көптеген қазақ зиялылары Орыс географиялық қоғамы
жергілікті бөлімшелерінің жұмысына белсене араласты. Мысалы, Ұлы Абайдың
інісі, көрнекті қазақ жазушысы Шәкәрім Құдайбердиев Семей бөлімшесіне
материалдық қолдау жасап, оның мүшесі болды. Шәкәрім шығыстық бірнеше тілді
білді, Стамбул мен Париждің кітапханалары мен архивтерінде жұмыс істеді. Ш.
Құдайбердиев ғылым саласында, әсіресе тарих, философия, музыка, әдебиет,
дін мәселелерімен кеңірек айналысты. Шәкәрімнің тарихқа көзқарасы 1911 жылы
жарық көрген "Түріктердің: қырғыздардың және хандық династияның шығу
шежіресі" - деген еңбегінде барынша көрініс тапты. Кітапта Орта жүз рулары,
хандар династиясы және Азияның түркі халықтары туралы негізгі деректер
жүйеге келтірілген. Сонымен қатар Семей бөлімшесінде Ж. Ақбаевтың, Ә.
Бөкейхановтың еңбектері басылып шықты. Ә. Бөкейханов Орыс географиялық
қоғамы Батыс Сібір бөлімінің белсенді қайраткерлерінің бірі және Басқарушы
комитетінің мүшесі болып сайланды.
Қазақстан туралы ғылыми материалдардың қомақты қорын жасауда XIX ғ.
екінші жартысында өлкенің облыстарында құрылған Статистика комитеттері
едәуір рөл атқарды. Статистика комитеттері 1878 жылы Ақмола, 1879 жылы
Жетісу, 1887 жылы Сырдария, 1895 жылы Торғай, 1896 жылы Орал облыстарында
ашылды. Олардың жұмыстарына Ресейдің орталық аймақтарынан революциялық
қызметтері үшін айдалып келген халықшылдар белсене араласып, көп күш
жұмсады. Статистика комитеттерінің басылымдарында облыс бойынша өндіргіш
күштер, халық шаруашылығы, суландыру жүйелері, қатынас жолдары, тұрғындар
және олардың кәсіптері, алым-салықтар, оқу-ағарту және т.б. туралы егжей-
тегжейлі мәліметтер жинақталған шолулар ерекше орын алды.
Сондай-ақ бұл кезде қазақтың ұлттық баспасөзі дүниге келді. 1870-1882
жылдар да Ташкентте "Түркістан уәлаяты газеті", 1888-1902 жылдары Омбыда
"Дала уәлаятының газеті" шығып тұрды. Біріншісі Түркістан генерал-
губернаторлығының ресми органы болды, ал екіншісін Дала губернаторлығы
шығарды. Патша үкіметінің жергілікті әкімшіліктердің өкімі бойынша бұл
басылымдар Орта Азия мен Қазақстан жерінде отарлық басып алуды, бұл
аймақтардағы халықтарды рухани жағынан бағындыру саясатын насихаттады. Осы
мақсатпен газет беттерінде түркі халықтарының тарихы, этнографиясы мен
әдебиеті жөніндегі материалдар жарияланды, ғылым мен техника саласындағы
жетістіктер туралы ақпарат аударылып басылды, өлкені шаруашылық жағынан
игеру тәжірибесі қорытылды. Жергілікті халықтар арасында бұл газеттердің
танымал болуына шығыс әдебиеті классиктері шығармаларын - "Шах-наме",
"Фархат-Шырын", "Мың бір түн" және т.б. жариялау үлкен әсерін тигізді.
"Түркістан уәлаяты газетінде" 1870 жылы бірінші рет қазақ тілінде Шоқан
Уәлиханов туралы, Маңғыстау қазақтарының көтерілісі және басқа да оқиғалар
жөніндегі материалдар басылды. Орыс оқырмандары Ы. Алтынсариннің, А.
Құнанбаевтың орыс тіліне аударылып берілген шығармаларымен танысты.
Дегенмен, бұл ресми басылымдар негізінен Ресей империясының отаршылық
саясатын жүргізушілер болды. Оған дәлел ретінде "Түркістан уәлаяты
газетінің " 323 нөмірінде жарияланған 633 мақаланың үштен бір бөлігі
Ресейдің көрші мемлекеттермен қатынастарына, империялық сыртқы саясатын
негіздеуге арналғанын айтса да жеткілікті.
Бұл кезде қазақ ақын-жазушыларының кітаптарын шығару ұлғайды.
Петербургте, Орынборда, Қазанда, Ташкентте Абай Құнанбаевтың, Шоқан
Уәлихановтың, Ыбырай Алтынсаринның, Ахмет Байтұрсыновтың, Міржақып
Дулатовтың, Әбубәкір Диваевтің және басқа да авторлардың шығармалары
басылып шықты. 1912 жылы Семейде қазақ тіліндегі кітаптарды шығаратын
"Жәрдем" баспаханасы жұмыс істеді. 1917 жылға дейін қазақ тілінде шамамен
700 атаулы кітап басып шығарылды.
XX ғасырдың басында қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысының
өрістеуімен байланысты ресми емес қазақ мерзімді баспасөзінің қалыптасуы
орын алды. 1911 жылғы 10 қаңтарда Тройцкіде бірінші қазақ журналы "Айқап"
жарық көрді. Журналдың ұйымдастырушы-баспагері және редакторы Мұхамеджан
Сералин (1872-1929 жж) болды. Ол демократияшыл зиялыларды либерал-
революциялық ниеттегі студент-жастарды топтастырып, олардың назары мен
жігерін жалпы ұлттық проблемаларды шешуге бағыттады. "Айқап" журналы 1911
жылғы қаңтардан 1915 жылғы қыркүйекке дейін алғашқы кезде айына бір рет, ал
кейін екі рет шығып тұрды. Барлығы 88 нөмірі шығып, таралымы бір мың данаға
дейін жетті. "Айқап" жер мәселесіне зор көңіл бөліп отырды. Өйткені патша
өкіметі орыс және украин шаруаларын өлке жеріне көптеп қоныстандыру
мақсатында қазақтардың құнарлы жерлерін күштеп тартып алуды өрістетті,
арнайы "қоныс аудару қорын "құрды. Журнал ағарту ісі мен мәдениеттің
жаршысы болды. Айқаптықтар өздерінің жазған мақалаларында еңбекші бұқараның
бытыраңқылық және стихиялы арман-тілектері мен ойларын көрсете білген
революцияшыл демократтар деңгейіне дейін көтерілді. Сондай-ақ "Айқап"
журналының қазақ фольклорын зерттеудегі, абайтануды қалыптастырудағы, орыс
және дүниежүзі классикалық әдебиетінің рухани мұрасын насихаттауда айтуға
тұрарлық істер атқарды. Журналдың жұмысына Ж. Сейдалин, Б. Қаратаев, С.
Сейфуллин, Б. Майлин, Қ. Кеменгеров, М.Ж. Көпеев және басқалары белсене
қатысты.
XX ғасырдың алғашқы ширегінде Қазақстан қоғамы өмірінің барлық
жақтарын қамтып жазуда апталық басылым "Қазақ" газетінің рөлі зор болды.
Газеттің 1913 жылғы ақпаннан 1918 жылғы қаңтарға дейін 3 мың дана
таралыммен 265 нөмірі жарық көрді. Жекелеген нөмірлері 8 мың данаға дейін
жетті. "Қазақ" газетінің редакторы аса көрнекті ақын, көсемсөзші, түркі
тілінің маманы, қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов болды. Газеттің негізгі
идеалық-теориялық салмағын біртұтас болып біріккен ғажайып үштік - А.
Байтұрсынов, М. Дулатов, Ә. Бөкейханов көтерді. Олар "Қазақ" газетінде
жарияланған материалдардың жартысынан астамын өздері жазды. Тек Ә.
Бөкейхановтың өзі газет үшін 200-дей мақала жазыпты. Ал А. Байтұрсынов
алғашқы бағдарламалық мақаласында газет "ұлттың көзі, құлағы және тілі" -
деп жоғары бағалады. "Қазақ" газеті ХХ ғасырдың басындағы ұлт-азаттық
қозғалысының стратегиясын анықтап берді. Газетте жарияланған
материалдарында олар қазақ халқының өркениетінің, түрік дүниесі тарихында
алатын орнын анықтап көрсетті.
Бұқара халықты топтастыру, оның ежелгі мәдениетін және Ресей
құрамындағы қазақ ұлттық мемлекетін қайта құру мәселесі газет қызметінің
өзегіне айналды. "Қазақ" газетінің беттерінде патша өкіметінің аграрлық
саясатындағы отаршылдықтың мәнін, қазақ шаруаларының құнарлы жерлерін алып
қою және қоныс аудару қоры құрылуының нәтижесінде шаруалардың жерсіз қалу
үрдісі ашып көрсетілді. Газет қазақтардың отырықшылықты өмір сүруге көшуін,
сөйтіп егіншілік мәдениетін меңгеруін жақтады. "Қазақ" басылымы сонымен
қатар әйел және ұлт мәселелерін батыл көтерді, дәрігерлік, агрономиялық
білімдерді таратты. Газет дінді мемлекет пен мектептен бөлуді жақтап, діни
экстремизмге қарсы шықты. Газет Бүкілқазақстандық съезд шақыру идеясын
қолдады. "Қазақ" басылымының жұмысына Ш. Құдайбердиев, М. Жұмабаев, F.
Қарашев, С.М. Торайғыров, Ж. Аймауытов, Ж. Ақбаев, X. Досмұхамедов, С.
Дөнентаев, М. Шоқай, М. Тынышбаев және тағы басқа да көптеген көрнекті
қазақ зиялылары белсене қатысты.
XVIII ғ.аяғы - XIX ғ. бірінші жартысынан бастап қазақ әдебиетінің
дамуында жаңа дәуір басталды. Бұл кезде қазақ әдебиетіндегі бұрынғы әншілік-
жыршылық дәстүр біртіндеп ығыстырылып, оның орнын жеке поэтикалық
шығармашылық басты. Ақындар өздерінің өлеңдері мен жырларында өмірдің нақты
шындығына үңіліп тануға, жеке көзқарастарын еркін білдіруге тырысты, осымен
байланысты ақындардың шығармашылығы дамып, жеке толғаныстарында көркемдік
шеберлікке жетудің жолдарын іздестірді. Осының нәтижесінде қазақ әдебиеті
ұлттық дарынды тұлғалардың көптігімен, бір-біріне мүлдем ұқсамайтын дара
туындылардың сан қырлы сипатымен ерекшеленді. Олардың ішінен поэтикалық
дарыны зор небір суырып салма, импровизаторлар дараланып шықты. Солардың
арасынан жауынгер ақын Махамбет Өтемісовтың (1803-1846) творчествосын
ерекше бөліп айтқан жөн. Оның көптеген шығармалары 1836-1838 жылдардағы
Исатай Тайманов бастаған халық-азаттық көтерілісіне арналды. Махамбет -
көтерілістің жалынды жыршысы ғана емес, сонымен қатар Исатайдың адал
серігі, даңқты батыр ретінде көтерілісті ұйымдастыруға белсене қатысты. Ол
өзінің ұран іспеттес жуынгерлік жырларымен көтерілісшілерді рухтандырып,
жігер беріп отырды. Сондықтан Махамбеттің өлеңдері халық-азаттық
көтерілісінің қуатты дауысы және ұраны болып табылды.
XIX ғасырдың екінші жартысында өмір сүріп, өздерінің халықтың мұң
мұқтаждарымен үндесіп жатқан тамаша шығармаларымен танымал болған Нысанбай,
Шернияз, Сүйінбай, олардан кейін іле-шала шыққан Бақтыбай, Марабай, Өспе,
Кемпірбай қазақ мәдениетінің тарихында өшпес із қалдырды. Қазақтың көрнекті
ақындары Шортанбай, Дулат, Мұрат, Орынбай, Шөже, Біржан, Жамбыл, Майкөт,
Әсет, т. б. өлең-жырлары өздерінің терең мазмұнымен жұртшылықты тәнті етті.
Айтысқа түсіп жүлде алып, өлеңдері жұрттың есінде, аузында жүрген қазақтан
шыққан қыз-келіншектер де аз болған жоқ. Сара, Ұлбике, Айсұлу, Манат,
Балқия, Рысжан, т. б. солардың қатарына жатады.
Қазақ музыкасын дамытуға үлкен үлес қосқан Құрманғазы, Дәулеткерей,
Дина, Тәттімбет, Ықылас, атақты әншілер Мұхит, Әсет, Ақан сері, Біржан сал,
Жаяу Мұсаның есімдері бүкіл қазақ даласына жайылды. Олардан қалған мол мұра
– бүгінгі таңда да қазақ халқының игілігіне айналып отыр.
Қазақтың жазба әдебиетінің негізін салушы Абай Құнанбаев (1845-1904)
артында өлеңдер, дастандар, қара сөзбен жазылған ғақлиялардың мол мұрасын
қалдырды. Ол өз шығармаларында адамгершілікке, рухани тазалыққа үндеді.
Халыққа жат қулық-сұмдықты, залымдықты шенеді. Абай парақор билеушілерді,
ашкөз судьяларды, надан молдаларды жек көріп, әшкерлеп отырды. А. Құнанбаев
әр адамның адамзат қоғамына қызмет ету жолы ең алдымен еңбекте, тек еңбек
ғана материалдық және рухани игілікке жету құралы деп білді. Еңбекші
бұқараның өмірін жақсарту жолдарын ол егіншілікті, қолөнерді және сауданы
дамытумен тығыз байланыстырды. Абай жас ұрпақты ғылым мен білімді үйренуге,
адалдыққа, имандылыққа шақырды. Ол ғылым мен білімнің қоғам үшін маңызын
ашып көрсете келіп, бұлардың "өсек, өтірік, мақтаншақтық, еріншектік, бекер
мал шашпақтықпен" сыйыспайтынын ерекше атады. А. Құнанбаев туралы қазақтың
аса көрнекті ойшыл жазушысы Мұхтар Әуезов былай деп жазды: "Абай өзінің
кіршіксіз ақ жүрегін тебіренткен сансыз ойларын тамаша шығармалары мен
жырларының бетіне маржандай төгілдірді, оның әрбір бетінен, әрбір жолынан,
әрбір сөзінен бізге соншама ыстық, соншама жақын леп сезіледі, ол леп
кешегі өткен заманның, кешегі тәркі дүниенің соққан тынысы болса да бізге
түсінікті, жүрегімізге қонымды. Абай лебі, Абай үні, Абай тынысы - заман
тынысы, халық үні. Бүгін ол үн біздің үнімізге қосылып жаңғырып жаңа өріс
алып тұр".
Абайдың ақын шәкірттері өз балалары - Ақылбай, Мағауия, туысы Көкбай,
інісі Шәкәрім қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылатын көптеген шығармалар
қалдырды. Әсіресе, Шәкәрім Құдайбердіұлының 1858-1931 жазғандары көп
болды. Ол соңғы уақытқа дейін халық жауы ретінде аталып, есімі жұртқа
белгісіз болып келді.
Адамдық борыш ар үшін,
Барша адамзат қамы үшін,
Серт қылам еңбек етем деп,
Алдағы атар таң үшін, -
деп серт еткен ол қазақ халқының мәртебесін биіктетіп, мол әдеби мұра
қалдырды. Шәкәрім жазған "Қазақ шежіресін", "Қалқаман-Мамыр", "Еңлік-
Кебек", "Дума", "Дубровский әңгімесі" Пушкиннен деген поэмаларын, Хафиз
ақын өлеңдерінің, американ жазушысы Бичер-Стоу Гарриеттің "Том ағайдың
лашығы" деген романының, Лев Толстойдың шығармаларының қазақ тіліндегі
аудармаларын атауға болады. Қазақтың ірі ойшыл шежірешісі, ақыны Мәшүр
Жүсіп Көпеев те 1858-1931 осы Шәкәрім тұстас өмір сүріп, халық сүйіп
оқитын шығармалар жазды.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында қазақ халқының саяси-мәдени
өмірінде жарық жұлдыздай көзге түскен, әміршіл-әкімшіл заманның құрбаны
болып аттары ұзақ уақыт бойы аталмай келген Ахмет Байтұрсынов, Мағжан
Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатов сияқты алыптардың
мұраларымен қазақ халқы кейінгі кезде ғана танысуға мүмкіндік алды. Олардың
еңбектері мен олар туралы деректер қазір көп жариялануда. Ахмет Байтұрсынов
қазақ елінің тәуелсіздігі, қазақ халқының бақыты үшін үлкен соқпақты жолдан
өтіп, қазақтың тіл білімін дамытуға зор үлес қосты. Оның аудармасында
Крыловтың "Қырық мысалы" қазақ тілінде шықты. "Маса" деген атпен өлеңдер
жинағы жарық көрді. Саясатқа, мәдениетке байланысты орасан көп шығармалар
жазды. Ахмет Байтұрсынов "Алаш" партиясын ұйымдастырушылардың бірі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Қазақстанның XIX ғасыр екінші жартысындағы саяси – әлеуметтік
дамуының мінездемесі
1. Қазақстанның XIX ғасыр екінші жартысындағы экономикалық дамуы
2. Қазақстанның XIX ғасыр екінші жартысындағы саяси-мәдени дамуы
1. Саяси әлеуметтік орта типтік тұлға қалыПтасудағы қозғаушы күш
1. Тұлға түсінігі мінездемесі
2. Типтік тұлға қалыптасуы. Көрнекті өкілдері
2. Ы. Алтынсариннің тұлғалық мінездемесі
1. Ы. Алтынсариннің ұлттық суреттемесі
2. Ы. Алтынсариннің саяси-әлеуметтік суреттемесі
3. Ы. Алтынсарин – өз заманының озық талапты тұлғасы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1 Қазақстанның XIX ғасыр екінші жартысындағы саяси – әлеуметтік
дамуының мінездемесі
1. Қазақстанның XIX ғасыр екінші жартысындағы экономикалық дамуы
Ресей империясы Қазақстанды өзіне қосып алғаннан кейін, мұнда
отаршылдық тәртіпті күшейтуге бағыт алды. Ол үшін патша өкіметі осы кезге
дейін өлкеде жүзеге асырылып келген округтік басқару жүйесін түбірімен
өзгерту міндетін қойды, оның орнына сатылап бағындыру жүйесіне негізделген
мемлекет аппаратын құруға кірісті. 1867 жылы 11 шілдеде патша Александр II
- Жетісу және Сырдария облыстарын басқару туралы Ережелер жобасына, 1868
жылы 21 қазанда – Торғай, Орал, Ақмола және Семей облыстарын басқару туралы
Ережелер жобасына қол қойды. Сөйтіп, 1868 жылдан бастап жаңа тәртіп бойынша
қазақ даласын облыстарға, облыстарды уездерге, уездерді болыстарға,
болыстарды ауылдарға бөлді де, ел арасында съезд откізіп, болыс, старшын
сайлау дегенді шығарды. Соның салдарынан шен-шекпен үшін болатын ру
тайпалар арасындағы бұрынғы алауыздық оты өршіп, енді ол рулас, аталас
адамдар арасында лаулады. Жемсауын парамен толтырған патша әкімдері бұл
мүмкіндікті өз пайдасына шебер пайдаланды.
Жаңа реформа бойынша Қазақстан жері үш генерал-губернаторлыққа:
Түркістан, Орынбор және Батыс-Сібір генерал-губернаторлықтарына бөлінді.
Бүкіл әскери және азаматтық өкімет билігі түгелдей генерал-губернатордың
басшылығына бағындырылды. Орынбор генерал-губернаторлығына - Орал 1868
және Торғай 1868 облыстары, Батыс-Сібір генерал-губернаторлығына - Ақмола
1854 және Семей 1854 облыстары, Түркістан генерал-губернаторлығына -
Жетісу 1866 және Сырдария 1867 облыстары енді. Бұрынғы Бокей хандығының
жері 1872 жылы Астрахань губерниясына қосылды. Маңғышылақ приставтығы 1870
жылы Кавказ әскери округінің қарауына берілді, ал кейініректе Закаспий
облысына енді. Облыстардың билігі әскери губернаторларға берілді. Әскери
губернаторлар жанынан жарлықшы, шаруашылық және сот бөлімдерінен тұратын
облыстық басқармалар құрылды, оларды вице-губернаторлар басқарды.
Уезд бастықтарын облыстардың әскери губернаторларының ұсынуы бойынша
офицерлерден генерал-губернаторлар тағайындап отырды. Әрбір уезд бастығының
екі аға және кіші көмекшісі болды. Кіші көмекші феодалдық-рулық жоғарғы
топтан және ақсүйек сұлтандардан шыққан адамдардан тағайындалды. Бүкіл
өкімет билігі түгелдей уезд бастығының қолына шоғырланды, полициялық өкімет
орындарын да оның өзі басқарды. Уезде орналасқан әскери бөлімдер, мекемелер
мен бекіністер де уезд бастықтарына қарады.
Әрбір уезд рулық негіз емес, жер аумақтық негіз бойынша құралған
болыстардан тұрды. 100-200 шаңырақтан құралған әкімшілік ауылдар болды. Ал
болыстар 1000 шаңырақтан 3000 шаңыраққа дейінгі ауылдарды қамтыды.
Феодалдық жоғарғы топтар қойған адамдар ғана болыс басқарушысы және
ауыл старшыны болып сайлана алатын еді. Болыстық съездер мен ауыл
жиындарында болыс басқарушыларын, ауыл старшындарын сайлау әрбір үш жыл
сайын өткізіліп тұрды. Сайланғандар әскери губернаторлардың, облыс және
уезд бастықтарының бекітуінен кейін тағайындалып отырды.
1867-1868 жылдардағы реформалар бойынша әскери-сот комиссиялары мен
уездік соттар құрылды, олар жалпы империялық заңдар негізінде жұмыс істеді.
Бұл "Ережелер" екі жыл мерзімге тәжірибе түрінде уақытша енгізілген
болатын. Алайда, бұл "тәжірибе" жергілікті халыққа теріс әсер етуі ықтимал
деген қауіппен 20 жылдан астам уақытқа созылды. 1886 жылы 2 маусымда
"Түркістан өлкесін басқару туралы ереже", 1891 жылы 25 наурызда облыстарды
басқару туралы ереже" қабылданды. Түркістан өлкесі жерінің құрамына
Ферғана, Самарканд және Сырдария облыстары кірді. Сырдария облысы Амудария
бөлімінен және Қазалы, Перовск, Шымкент, Әулиеата және Ташкент атаулы 5
уезден тұрды. Ал Орынбор және Батыс-Сібір генерал-губернаторлықтарының
орнына орталығы Омбы болған Далалық Степной генерал-губернаторлығы
құрылды. Оның құрамына Ақмола, Семей, Орал, Торғай және Жетісу облыстары
кірді. 1899 жылы Жетісу облысы қайтадан Түркістан генерал-губернаторлығының
қарауына берілді. 1891 жылғы реформа бойынша барлық облыстарда Мемлекеттік
мүлік министрлігінің мекемелері, ал Дала генерал-губернаторлығында салық
инспекциясы, кен басқармасы, кеден және акциз бөлімдері құрылды.
1886-1891 жылдары патша өкіметі қабылдаған Түркістан және Дала
өлкелерін басқару туралы жаңа "Ережелерге" сәйкес жалпы империялық соттар
жүйесі – бітістіруші судьялар, облыстық және жоғарғы сот инстанциясы
қалыптасты. Бұл реформалардың барлығы да отаршылдық және феодалдық езгіні
күшейте түсуге бағытталған еді. Патша өкіметі жалпы империялық соттарды
енгізумен, олардың құзыретін кеңейтумен қатар сот органы ретінде бұрынғы
билер сотын сақтап қалуды көздеді. Патша өкіметі билер сотын сақтай отырып,
оның қызмет шеңберін шектеуге және тарылтуға тырысты. Сондықтан ол
қазақтардың, әсіресе бұрын билік құрып келген сұлтандар мен билердің
наразылығын тудырды.
XIX ғасырдың екінші жартысында Кіші жүз қазақтары арасында көшіп-
қонатын жер үшін және патша өкіметінің реформаларына қарсылық күшейе түсті.
Нәтижесінде Торғай мен Орал облыстарының қазақтары стихиялы көтеріліске
шығып, ол 1868 жылғы желтоқсаннан 1869 жылғы қазан айына дейін созылды.
1869 жылдың наурызынан маусым айына дейін билердің, сұлтандардың, болыс
басқарушыларының, старшындардың ауылдарына 41 рет шабуыл ұйымдастырылды.
Оған 3 мың адам қатынасты. 1869 жылдың наурызынан бастап 1870 жылдың орта
кезіне дейін Маңғыстау жарты аралындағы көтеріліс болып өтті. Оның басында
Бозашы шаруалары Досан Тәжиев, Иса Тіленбаев тұрды. Көтеріліс бүкіл жарты
аралға жайылды. 1869 жылдың күзінде көтеріліске қатынасқандардың саны 10
мың адамға жетті. 1870 жылы 5 сәуірде көтерілісшілер Александровск фортына,
Николаевск станциясына шабуыл жасады. Форт маңындағы маяктарды өртеді.
Патша әскерлері Маңғыстаудағы көтерілісті тек зеңбіректің, қару-жарақтың
күшімен басты.
Ресейдегі басыбайлылық құқықты жоюмен байланысты патша өкіметі
Қазақстанға қоныс аудару саясатын жандандыра түсті. XIX ғасырдың 60-шы
жылдарында әйел-еркегі бар 81247 адам Жайық казак-орыстары 6235335 десятина
құнарлы жерге егістік, шабындық, жайылым жерлер, мол су көзіне ие болды.
1865 жылы Орынбор казак әскерінде әр түрлі шені бар 7567 адамға 7509632
десятина жер берілген. Ал жергілікті қазақтар өздерінің ата мекеніне көшіп
келгені, сол жерді пайдаланғаны үшін, атаманның пайдасына мөлшерсіз салық
төлеуге мәжбүр болды. Оның басты себебі Кіші жүз қазақтарының бұдан былай
табиғат байлықтарын: жерді, ормандарды, балығы мол, әрі отын, әрі малға
азық болып келген көптеген өзен-көлдерді пайдалану мүмкіндігінен айырылуы
еді. Түз кендері, аң аулайтын жерлер патша өкіметінің бұйрығымен Орал және
Орынбор казак әскері мен генерал-губернатордың меншігіне берілді.
Сонымен бірге ауылдардың еңбекші халқы түрлі алым-салықтардан,
міндеткерліктерден мүлдем титықтады. Патша әкімшілігі әрбір рудың төлейтін
салығының жалпы мөлшерін белгіледі де, кімнің қанша төлейтінін басқарушы
феодалдар шешті. Сөйтіп, үй басынан салық жинаған кезде наразылық күшейді.
Мұның бәрі халықты ашындырмай қойған жоқ. Егер XIX ғасырдың 40-50-ші
жылдарында тек жекелеген адамдар ғана алым төлеуден бас тартса, енді тұтас
ауылдар салық жинауға қарсы көтерілді.
Қатал қанаушылық еңбекші көшпенділер мен жартылай көшпенділерді
жоқшылыққа ұшыратты. Қазақ кедейлері станицалардан жұмыс іздеп топ-тобымен
шұбырды. Бұл кезде Орал және Орынбор казак-орыс шептерінде, балық және тұз
кәсіпшіліктерінде жалданып жұмыс істеуші қазақ жұмысшыларының саны 40
мыңнан асты.
Патша өкіметінің аграрлық саясатының ажырамас бөлігі – қоныстандыру
саясаты. Помещиктер мен буржуазияның мүдделеріне сай келген қоныс аудару
мәселесіне патша өкіметі XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап қатты назар
аударды. Өйткені, Ресейде басыбайлылық хұқықтың жойылуы және әлеуметтік-
әкімшілік жөніндегі реформалар аграрлық мәселені толық шешкен жоқ. Ресейдің
орталық аудандарында шаруалар толқулары тоқтамады. Осындай жағдайда патша
өкіметі шаруалардың назарын революциялық қозғалыстан аудару үшін бірқатар
шаралар қолданды. Қоныс аудару шаралары сол саясаттың бірі еді. Сібірді,
Қазақстанның солтүстік, батыс, орталық және оңтүстік шығыс аудандарын
отарлау арқылы патша өкіметі Орталық Ресейден шаруаларды қоныс аудартып,
жаңа жерлерде солар арқылы өзіне тірек жасамақ болды.
Әскери-әкімшілік отарлау саясаты Ресейден шаруалардың қазақ жеріне
ағылып келуіне жол ашты. Қазақ даласын отарлау саясатын іске асыру жолында
Жетісудың бірінші - әскери губернаторы Колпаковскийдің бастауымен 1868 жылы
"Жетісуда шаруаларды қоныстандыру туралы ережелер" бекітілді. Осы ереже
бойынша қоныстанушы әр жанға 30 десятина жер бөлінді. Қоныс аударушылар 15
жыл мерзімге алым-салықтан, рекруттық әскери міндет міндеткерліктен
босатылды. Мұқтаж отбасыларға "керек-жарақтар алу үшін" ақшалай көмек
берілді. Патша өкіметі 1889 жылы 13 шілдеде "Село тұрғындары мен
мещандардың қазыналық жерлерге өз еркімен қоныс аударуы туралы" арнаулы
ереже бекітті. Бұл ережеде жерді бекітіп берудің тиянақты мөлшері
белгіленген жоқ, жергілікті өкімет орындарына оның өз қалауынша белгілеуге
ерік берілді.
Аграрлық саясатты жүзеге асырушылардың бірі - Сібір темір жол комитеті
еді. Елдің шығысындағы бірсыпыра аудандар темір жолмен байланысқаннан
кейін, шаруалардың қоныс аударуы кең етек алды. Қазақстанда шаруаларды
қоныстандыру алдымен Ақмола, одан соң Жетісу, Семей, Орал, Торғай
облыстарында жүргізілді.
Тек 1885 жылдан 1893 жылға дейін Ақмола облысының жергілікті халқынан
251779 десятина жер тартылып алынып, 10940 адам халқы бар 24 жаңа село
пайда болды. Семей облысында бұл кезде қазақ шаруаларынан 33064 десятина
егістік жер тартып алынды. 1884-1892 жылдар аралығында мұнда 3324 отбасы
қоныстанды. Шеттен шаруаларды әкеліп қоныстандыру, Сырдария облысындағы
Шымкент, Ташкент және Әулиеата уездерін кеңінен қамтыды.
1893 жылы Сібір теміржолының батыс учаскелерін салудың аяқталуы, патша
үкіметіне қазақ халқының және өз бетімен қоныс аударып келген шаруалардың
жер пайдалануын тәртіпке келтіру қажеттілігін алға қойды. Бұған қоныс
аударушылардың жергілікті халықпен де, бұрыннан тұрып жатқан шаруалармен де
көптеген жанжалдары мәжбүр етті. Ақмола облысында І-ші межелеу партиясы
жұмыс істей бастады, одан кейін басқа да партиялар кұрылды. Дегенмен
олардың жұмысы тиісті нәтиже бермеді.
1894 жылы II Николай патша Дала генерал-губернаторының есебіне
ескертуінде Ақмола және Семей облыстарының көшпелі халқының пайдалануындағы
бос жерлердің мөлшерін және олардың сапасын зерттеп анықтау қажет екенін
атап көрсетті. Бұл зерттеуді жүргізу Сібір темір жолы Комитетіне жүктелді.
Комитет Ресейдің орталық аймақтары шаруаларының соңғы жылдарда дала өлкесі
жеріне қоныстануға ерекше ұмтылысы байқалғанын, сол себепті қазақ жерін
отарлауды берік негізге қоюды ойластыру керек екендігін атап өтті.
Комитеттің бастамасымен белгілі земство статистігі Ф.А. Щербинаның
басшылығымен далалық облыстарды зерттеу жонінде арнайы экспедиция
ұйымдастырылды. 1896-1903 жылдар аралығында экспедиция Ақмола, Торғай және
Семей облыстарыныц 12 уезіне статистикалық сипаттама жасап, қазақтардың
шаруашылығы туралы бағалы мәліметтер жинады. Патша үкіметі экспедиция
қызметкерлерінің алдына жергілікті қазақтардан алуға арналған жердің
мүмкіндігінше көп мөлшерін табу және олардың егіншілік үшін жарамдылық
дәрежесін анықтау міндетін қойды. Әр түрлі аймақтар бойынша қазақтардың жер
пайдалану нормаларын әзірлеу, сөйтіп осылайша жасалған "артық жерлерден"
қоныс аудару қорын кеңейту көзделді. Нәтижесінде Қазақстан жеріне
қоныстандыру саясаты күшейе түсті.
Қоныс аударушылар Ресейдіц Еуропалық бөлігінен ғана емес, сондай-ақ
басқа облыстардан да келді. Өйткені, қазақ даласы ұлан-ғайыр кеңдігімен,
кең-байтақ жерде егін шаруашылығына да, мал шаруашылығына да жарамдылығымен
қызықтырды. Мәселен, 1900 жылғы халық санағы бойынша тек Қазақстанның бес
облысында Ақмола, Орал, Торғай, Семей, Жетісу ғана 3463598 адам болса,
оның ішінде Еуропалық Ресейден келгендер 247 мыңдай адам, Сібірден - 42119,
Орта Азиядан - 23530, Польшадан - 1191, Кавказдан - 1672, Финляндиядан -
72, басқа жерлерден 3557 адам келді. Сөйтіп, 1900 жылы 5 облыс бойынша
сырттан келушілер өлкенің барлық халқының 10,5 пайызын қамтыды. Оларға 44
миллион гектар жер таратылды.
Қазақстан жеріне тек Ресей ішкі губернаторлары мен тағы басқа
аймақтардан басқа, Қытайдан да келушілер қоныстандырылды. Құлжа өлкесінің
Цин империясына қайтарылуына байланысты дүнгендер мен ұйғырлар бұқарасы
Қазақстанға және көршілес Қырғызстанға қоныстануға тілек білдірді. Оларды
қоныстандыру екі кезеңде жүрді. Бірінші кезеңде 1877 жылы Томақ ауданына
(Солтүстік Қырғызстан) шэньси дүнгендерінің бір тобы келді. 1881-1883
жылдары Санкт-Петербург шарттарына сәйкес Іле өлкесінен ұйғырлар мен
дүнгендердің негізгі көпшілігі қоныс аударды. 1884 жылдың басына қарай
Жетісуда 9572 ұйғыр отбасы (45373 адам) және 1147 дүнген отбасы (4682 адам)
болды. Дүнгендер мен ұйғырлардың қоныстануына байланысты Жетісудың отырықшы
халқы екі есе көбейді. 1897 жылғы санақ бойынша дүнгендердің саны-14130,
ұйғырлар-55999 адамға жетті.
Патша өкіметі отарлау саясаты барысында Қазақстанның кең даласындағы
ен байлықты өзінің шикізат қоймасына, елді өндіріс тауарларын сататын сауда
аймағына айналдырды. Мал, жүн, теріні өте арзанға сатып алып, өте қымбат
бағаға өндіріс тауарларын сатып, қазақ халқын аяусыз қанады. Патша
әкімшілік органдарының бастықтары мырзалық жасап, қазақтың шұрайлы
жерлерінің әр десятинасын он тиыннан оңды-солды сатты.
Отарлау саясаты қазақтардың тек материалдық жағдайын ғана емес,
сонымен бірге рухани-адамгершілік мүддесін де қысымға салды. Патша
өкіметінің қолдауымен келген қоныстанушылар, көбінесе кулактар, қазақтарды
шұрайлы өз мекендерінен қуып шығып отырды. Сонымен бірге қазақтардың бір-
бірімен қатынастарына үлкен кедергі жасап, ауылдастардың экономикалық
мүддесіне, адамгершілік және рулық қатынастарына нұқсан келтірді. Кей
жерлерде қазақтардың көшетін жолдары орыс поселкаларының үстінде
жатқандықтан қоныстанушылар олардан малын өткізгені үшін мол алым
төлеттірді. Сонымен бірге отаршыл әкімшілік бұрыннан қалыптасқан қазақтың
отырықшылық ұяларын бұзып, жергілікті тұрғындарды шөл және шөлейт
аудандарға күшпен көшіру фактілері жиіленді. Бір ғана Жетісуда 30 мыңнан
астам отырықшылдық ошағы талқандалынды. Осындай зорлық-зомбылық барлық
жерде орын алды.
Патша өкіметінің отарлау саясатының салдарынан Қазақстанның
ауылшаруашылығы дамудың орнына дағдарысқа ұшырады. Жерді тартып алу,
отырықшылық ошақтарын талқандау, жергілікті халықты шөл және шөлейт
далаларға қуалау қазақтың егін шаруашылығын, әсіресе, мал шаруашылығын
өркейтуге қолайсыз жағдайлар туғызды. Оған мысал: Қазақстанның далалық
облыстарында Жетісуды қоспағанда қой-ешкі 1880 жылдан 1905 жылға дейін
24,9 пайыз, ал жылқы 1905 жылдан 1914 жылға дейін 4,1 пайыз кеміді.
Күйзеліске ұшыраған қазақ кедейлерінің едәуір бөлігі орыс кулактарына,
казактарға және ауқатты шаруаларға жалданып жұмыс істеуге мәжбүр болды.
XIX ғасырдың екінші жартысында Ресейдің капиталисте өнеркәсібі мен
Қазақстандағы ауылшаруашылық өндірісі арасындағы қатынас күшейді. Сауда
және өсімқорлық капиталы Ресейдің орталық губерниялары мен Қазақстан
арасындағы ғана емес, сонымен бірге өлкенің өз ішінде де тауар айналысының
өсуін шапшаңдатты. Өлкеде үстем болған натуралды шаруашылық біртіндеп
ыдырай бастады.
Қазақ шаруашылығының рынокпен байланысының ұлғаюына патша өкіметінің
салық саясаты үлкен ықпал жасады. Қазақтарға ақшалай көптеген салықтардың
салынуы, олардың өнімдерінің бір бөлігін рыноктар арқылы саудаға салуға
мәжбүр етті. Мал мен астық барған сайын тауарға айналды.
Бұл кезде Қазақстан экономикасында натуралды шарушылықтың көлемі
қысқарды, өлке өнеркәсіп тауарларын өткізу рыногы және бағалы ауыл
шаруашылығы шикізатының қайнар көзі ретінде капиталистік Ресейге барынша
тәуелді болып шықты.
70-80 жылдарда Ресейде фабрикалық тоқыма өндірісінің шапшаң өсуімен
байланысты Қазақстан базарларына Ресейден мата көп келетін болды.
Фабрикаларда өндірілген арзан мақта-мата бірқатар шығыс елдерінің
майдагерлік бұйымдарын шапшаң ығыстырды. Сонымен бірге күнделікті тұрмыста
қолданылатын бұйымдар самауыр, қазан, шалғы, орақ, кетпен, ошақ, балта,
пышақ, т.с.с көтеріңкі бағамен сатылды. Қазақстан бұл тауарларға айырбасқа
мал мен мал шаруашылығында өндірілетін шикізат берді. XIX ғасырдың екінші
жартысында Ресейге мал шаруашылығы өнімдерін жеткізу шапшаң өсті. Көптеген
мал мен шикізат Семейдің, Петропавлдың, Оралдың, Орынбордың
қасапханаларында былғары, тоң май, тері илеу, сабын қайнату зауыттарында
өңделіп, қырға тон, аяқкиім ретінде қайтып оралып отырды.
Қазақ халқы айырбас шартының қандайына болса да келісуге мәжбүр болды,
өйткені ол өзіне қажетті тауарларды еш жердей сатып ала алмайтын еді және
шаруашылығының артық өнімдерін тиімді өткізе алмады.
Ресей саудагерлері Қазақстанда сауданың жаңа түрін – жәрмеңкелік
сауданы енгізді. Халқы сирек, ұшы-қиырсыз жері бар, қатынас жолы дамымаған,
халқының дені көшпелі өлкеде жәрмеңкелер ірі сауданың қолайлы түріне
айналды. Қазақстандағы тұңғыш жәрмеңке 1832 жылы Бөкей ордасында Хан ордасы
жанынан ашылды. Кейіннен Ақмола облысы Тайыншакөл Петропавл маңында,
Константиновск Ақмола, Петровск Атбасарда және 50-ден астам ұсақ және
орташа жәрмеңкелер жұмыс істеді. 1848 жылы Қарқаралы уезіндегі Қоянды
жәрмеңкесі, ал кейіннен Шар Семей облысы, Қарқара Жетісу, Әулиеата
Сырдария облысы, Ойыл, Темір Орал облысы жәрмеңкелері жұмыс істеді.
Жәрмеңкелер тауар-рынок қатынастарын дамытуға жәрдемдесті, мал
шаруашылығының тауарлылығын арттыруға ынта туғызды, байлардың байи түсуіне,
сауда буржуазиясының өсуіне себеп болды. Алыпсатарлар мал мен шикізатты
арзанға сатып алып, оны жәрмеңкелерде қайтадан қымбат бағаға сату арқылы
пайдаға кенелді. Жәрмеңкелер қазақ шаруашылығын Ресейдің капиталисте
экономикасы мен байланысын нығайтты, натуралды шаруашылықтың ыдырауын және
патриархалдық-феодалдық қатынастардың күйреуін тездетті.
Қазақстанда сауда капиталының пәрменді түрде енуімен өлкеде сауданың
тұрақты формалары: дүкендер, көтерме сауда қоймалары көбейді.
XIX ғасырдың 80-90 жылдарында Қазақстанда өсімқорлық сауда жаппай
тараған кез еді. Момын қазақ шаруалары өсімқор капиталға түгелдей кіріптар
болды, өсімқорлар көшпелі қазақ халқына аямай тұсау салды. Сонымен бірге,
өлкеде тауар айналымы өскен сайын өсімқорлықпен қатар, банктер мен басқа да
несие мекемелері беретін қарыздардың капиталистік формалары орын ала
бастады. Ресей мен Орта Азия арасында ұлғая түскен сауда, сондай-ақ ішкі
рыноктың өсуі, өлкеде сауда буржуазиясы әлеуметтік тобын қалыптастырды.
Қазақстанда да сауда капиталының шонжарлары өсіп шықты. Мысалы, саудагер
Деевтердің, Путиловтардың, Оглотковтың, Хрупиннің Орынборда, Троицкіде,
Орскіде және басқа қалаларда астық және өнеркәсіп тауарларын сататын
ондаған дүкендері қызмет етті.
Қазақстанда капиталистік түрдегі сауда-саттықтың күшеюі жергілікті
сауда буржуазиясының қалыптасуына үлкен әсерін тигізді. Осы кезде,
Қазақстанда 30-дан астам қалалар мен 400 казак-орыс поселкалары пайда
болды. Қазақстан қалалары халқының қалыптасуы мен өсуі Ресейден капиталисте
қатынастардың дамуымен тығыз байланысты еді. Қалаларда әскери адамдар,
құрметті азаматтар мен саудагерлер, қазақ ұлықтары тұрды. Қала халқының
көпшілігі кедейленген шаруалар мен майда кәсіпорындарының жұмысшылары
болатын.
XIX ғасырдың аяғында Ресей капиталистері Қазақстанда өнеркәсіп
өндірісін ұйымдастырып, мұнда өздерінің қаржыларын әкеле бастады. Оған
өлкеде қолайлы жағдайлар болды: жер мен шикізат арзан еді, жұмысшылардың
жалақысы төмен, басы артық күші мол. Мұның өзі банк мекемелерінің ашылып,
олардағы ақша айналым қатынастарын күшейтті. 1871 жылы Қазақстанда ашылған
алғашқы банктердің бірі – Петропавлдағы негізгі капиталы 40 мың сом болатын
қалалық қоғамдық банк еді. Ал 1875 жылы Ташкентте Мемлекеттік банк
бөлімшесінің құрылуы, құрамына Жетісу облысы кірген бүкіл Түркістан генерал-
губернаторлығы үшін елеулі оқиға болды. Мемлекеттік банктің мұндай
бөлімшелері Қазақстанның сауда орталықтары мен қалыптасып келе жатқан
өнеркәсіп орталықтарында: Оралда (1876 ж.), Петропавлда (1881 ж.), Семейде
(1881 ж.), Верныйда (1895 ж.) жұмыс істеді.
Табиғи қазба байлықтарға өте бай Қазақстанда кен өндіру өнеркәсібі
өлкенің өнеркәсіп өндірісінің маңызды саласы бола бастады. 1896 жылы бір
ғана Қарқаралы уезінде 70-ке жуық шағын мыс, 170 - күміс-қорғасын, 3 темір
т.б. рудниктері жұмыс істеді. Осындай кен қоры Баянауыл және Петропавл
уездерінде де (тас көмір, алтын, мырыш, т. б.) пайдалана бастаған болатын.
XIX ғасырдың аяғында Жайық өзені мен Каспий теңізі жағалауында балық аулау
кәсіпшіліктері капиталистік кәсіпорындарға айналды. Шымкент пен Түркістанда
негізінен мақта тазалайтын бірнеше зауыт істеп тұрды. Арал теңізінде,
Павлодар уезіндегі Қарабас көлінде, Орал облысы Басқұншақ кәсіпшілігінде
тұз кен орындары ашылды. Көкшетау уезіндегі алтын кен орындары, Қарағанды
бассейніндегі тас көмір кені және басқа да осындай салалар өлкенің ерекше
маңызды экономикалық сала ретінде мүмкіншілігін едәуір дәрежеде анықтап
берді.
XIX ғасырдың 70-ші жылдары ішкі Ресейден Қазақстанға темір жол тартыла
бастады. 1874-1876 жылдары Орынбор темір жолы Самара-Орынбор салынып, ол
Торғай облысы мен Орынборды Орталық Ресеймен жалғастырды. 1880-1890
жылдарында Каспий теңізінің шығыс жағалауынан Ташкентке дейін темір жол
салу ісі қолға алынды. Ғасырдың аяғына қарай темір жол, су және почта-
телеграф қатынасы Қазақстанды Мәскеумен, Петербургпен, Орталық Ресеймен,
Сібірдің, Алтайдың және Орта Азияның басқа да қалаларымен тікелей
жалғастырды. Қатынас құралдарының дамуы халықтың өзара байланысын тездетіп,
тауар айналымының дамуына кең жол ашты.
Сонымен, капиталисте қатынастардың қазақ даласына енуі өлкеде
негізінен мал шаруашылығымен айналысқан көшпелі және жартылай көшпелі
халықтың патриархалдық-феодалық қатынастарының ыдырау процесін жеделдетті.
Елде өнеркәсіптің жаңа салаларын туындатып, қоғамдық еңбек бөлінісіне және
жұмысшы табы кадрларының шығуына себебін тигізді.
Жұмысшы табының қалыптасу қарқыны мен оның санының өсуі Қазақстан
қалаларында біркелкі болған жоқ. Өлкенің кен өнеркәсібі дамыған аудандарда
жұмысшылар саны көп болғанымен, Ресейге қарағанда едәуір аз еді.
Қазақстанның өндіріс орнындағы жұмысшы табы көп ұлтты болды. Өйткені
олар Қазақстанға қоныстануға келген түрлі ұлттардың шаруа-жұмыскерлерінен,
патша чиновниктері алып келген маман жұмыскерлерден және жергілікті
кедейленген шаруалардан құралғанды. Жұмысшылардың, әсіресе, қазақ
жұмысшыларының жағдайы өте ауыр, еңбек ақысы да төментін.
Орыс жұмыскерлері Қазақстан кәсіпорындарындағы басқа ұлттардың
өкілдерінің, соның ішінде қазақ жұмысшыларының өздерінің ерік құқықтарын
қорғау жолындағы күреске шығуына ықпал жасады. Қазақстанда жұмысшылардың
бас көтерулері 80-90-шы жылдары кеңінен өрістеді.
2. Қазақстанның XIX ғасыр екінші жартысындағы саяси-мәдени дамуы
XIX ғасырдың басында Қазақстан жерінде халыққа білім беру екі бағытта:
діни және жай азаматтық бағытта жүргізілді. Ел ішіндегі болыстар мен
ауылдардағы қазақ балалары әдетте мұсылман мектептерінде оқыды. Оларға оқу
араб алфавиті бойынша жүрді. Мұндағы діни мектептерде сабақ беретін
негізінен ауыл молдалары еді. Олардың белгілі оқу жоспарлары, сабақ
жүргізуде методикалық тәжірибелері болмады. Көбіне балаларды араб тіліндегі
құран сүрелерін жаттаттыруымен ғана айналысты. Осының салдарынан діни
мектептегі шәкірттер ғылыми негізде тиянақты білім ала алмады. Бұл кездегі
діни білім беру жүйесінде медресенің рөлі едәуір жоғары дәрежеде болды.
Ондағы оқу мерзімі төрт жылға дейін созылды. Медресе шәкірттері ислам дінін
үйренумен қатар, философия, тарих, тіл білімі, астрономия, медицина,
математика пәндері бойынша мағлұматтар алды. Қазақ даласында бұл кезде
жергілікті халықтың балаларын оқытуға арналған азаматтық бағыттағы
мектептердің саны өте аз болды. Мұндай оқу орындары Қазақстанда тек Ресейге
қосылғаннан кейін ғана ашыла бастады. Атап айтқанда, 1786 жылы Омбы
қаласында Азиаттық мектеп, 1789 жылы Орынбор қаласының айырбас сарайы
жанынан үкіметтік мектеп ашылды. Бұл оқу орындарында балалар, соның ішінде
қазақ балалары тілмәштік, песірлік (кеңсе хатшысы) қызметтерге дайындалды.
Әскери мамандары мен әкімшілік шенеуліктерін 1825 жылы Орынбор қаласында
ашылған Неплюев кадет корпусы және 1846 жылы негізі қаланған Омск кадет
корпусы даярлады. Азаматтық тұңғыш қазақ мектебі Бөкей Ордасында 1841 жылы
ашылды. Бұл мектептің оқушылары орыс тілін, математиканы, географияны,
шығыс тілдерін, сондай- ақ ислам дінін оқып үйренді. Қазақ балаларына
арналған келесі оқу орны Орынбор қаласындағы Шекаралық комиссия жанынан
ашылған жеті жылдық мектеп болды. 1857 жылы бұл мектепті Ыбырай Алтынсарин
алтын медальмен бітіріп шықты. 1865 жылы Омбыда қазақ балаларына арналған
тағы бір мектеп ашылды, ал 1869 жылы Орынбор гимназиясы жанынан шығыс
тілдерінің тілмәштарын және әскери округтердің хатшыларын даярлайтын
бөлімше құрылды.
Қазақстанда XIX ғасырдың 60-шы жылдарында бастауыш мектептердің ашылуы
аса көрнекті ағартушы, қоғам қайраткері, жаңашыл педагог, этнограф-ғалым,
қазақтың жазба әдебиетінің және тілінің негізін салушылардың бірі - Ыбырай
Алтынсариннің (1841-1889) есімімен тығыз байланысты. Ыбырай орыс
графикасына негіздеп қазақ әліпбиін жасады. Осы әліп-би бойынша жүргізілген
сабақтар ол ұйымдастырған қолөнер және ауыл шаруашылығы училищелерінде
қазақ балаларының дүниеге көзін ашты. Ол қазақ қыздарын өнер-білімге
кеңінен тартты. Осы мақсатта ашылған қыздар мектеп-интернаты 1888 жылы
Ырғызда, 1891 жылы Торғайда, 1893 жылы Қазалыда, 1895 жылы Қарабұтақта,
1896 жылы Ақтөбеде жұмыс істей бастады. Оны бітірген қыздар кейін қазақ
даласында білім ұрығын септі. Ыбырай Орынбордағы ғылыми-жағрафиялық
қоғамның тілші мүшесі болып сайланды.
XIX ғасырдың соңына қарай өлкеде қалалық училищелер, шіркеулік
училищелер, кәсіптік гимназиялар, орыс-қазақ училищелері мен мектептері,
ауыл және бастапқы сауат ашу мектептері ашылды. Олар мемлекет есебінен
қаржыландырылды және бастауыш оқу орындарының рөлін атқарды. 1898 жылдан
1914 жылға дейін Қазақстандағы бастауыш мектептердің саны 730-дан 1988-ге
дейін, ал олардағы оқушылардың саны 29 мыңнан 101 мың адамға дейін өсті.
Өлкедегі патша әкімшілігі қазақ халқының сауатын ашуда бастауыш білім
берумен, немесе орыс жазуын, әсіресе ауызша сөйлесе білуді және
арифметиканың алғашқы төрт амалын үйретумен ғана шектелу жеткілікті деп
санады. Ресей өкіметінің осындай кертартпа саясатының нәтижесінде
Қазақстандағы орта білім беретін оқу орындарының, соның ішінде реалдық
училищелердің, ерлер мен қыздар гимназияларының саны баяу артты. 1914 жылы
олардың жалпы саны 12 ғана болды. Бұларда 4 мың оқушы білім алды. 1917
жылға дейін өлкеде халық санының өсуімен және қазақтардың білімге деген
құштарлығы арқасында орта білім беретін оқу орындарының қатары өсіп, 47
жоғары бастауыш училище, 17 орта мектеп, 4 реалдық училище, 4 ерлер және 9
қыздар гимназиясы, 13 ауылшаруашылық төменгі мектебі мен қолөнер училищесі
жұмыс істеді. Мектептік білім жүйесі деңгейінің өсуі және қазақ қоғамының
әлеуметтік-экономикалық дамуындағы өзгеріс мұғалім кадрлар даярлау
мәселесін қай кездегіден болсын өткір қойды. Міне, осымен байланысты 1879
жылы Түркістан мұғалімдер семинариясы, 1833 жылы Орынбор қазақ мұғалімдер
мектебі құрылды. Кейінірек мұғалімдер семинариялары Ақтөбеде, Верныйда,
Семейде, Оралда ашылды. Бұл оқу орындары 1917 жылға дейін небәрі 300 қазақ
мұғалімін даярлады. Бұл Қазақстан мектептерін оқытушы кадрларымен
жеткілікті қамтамасыз ете алмады. Бір ерекше ескертіп айтатын жәйт, 1928
жылға дейін бүкіл өлкеде жоғары білім беретін бірде бір институт немесе
университет болмады.
Ресей мемлекеті Қазақстанды өзіне қосып алғаннан кейін, оның табиғи
байлықтарын игеру, кен ресурстарын зерттеу мәселелеріне ден қоя бастады. Ол
үшін өлке жеріне ғылыми іздену экспедицияларын жіберіп, қазақ халқының
жағрафиясын, тарихын, экономикасын, этнографиясын, минерал қорларын
зерттеуге кірісті. 1769 жылы Қазақстанға жасалған алғашқы ғылыми
экспедицияларының бірін П.С. Паллас басқарды. Экспедиция Симбирск, Орынбор,
Елек, Орск, Гурьев, Жайық, Уфа қалалары аймақтарын аралады. Оның
қорытындысы бойынша П.С. Паллас 1773 жылы өзінің "Ресей империясының әр
түрлі шет аймақтары бойынша саяхат" - деген еңбегін жариялады. 1769-1772
жылдары Н. Рынков патша әскерлерінің құрамында Қара Торғай, Терісаққан,
Есіл аймағында, Усть-Уйск, Крутояр, Тройцк бекіністері төңірегінде қазақ
өлкесі жөнінде мәліметтер жинастыру жұмысын жүргізді. Кейінірек оның
"Капитан Н. Рычковтың 1771 жылғы қырғыз-қайсақ даласына саяхатының күнделік
жазбалары" - деген еңбегі жарық көрді. Қазақстанның тарихы мен
этнографиясын, географиясын зерттеп, бір жүйеге түсіруде белгілі тарихшы
және мемлекет қайраткері А. И. Левшинның (1797-1879) "Қырғыз-қазақ немесе
қырғыз-қайсақ далаларының сипаттамасы" деген іргелі еңбегінің зор маңызы
болды. Сондай-ақ өлкені жан-жақты зерттеу көрнекті орыс ғалымдары П. П.
Семенов-Тяньшаньский 1827-1914, Н. А. Северцев 1827-1885, И. В.
Мушкетов 1850-1902, В. В. Радлов 1837-1918 және басқалардың есімдерімен
тығыз байланысты. Олар өздерінің зерттеулерімен отандық ғылымның
өркендеуіне үлкен үлес қосты.
Орыс ғалымдары қазақ халқының тарихын, тұрмысын, мәдениеті мен тілін
зерттеуде көп жұмыс істеді. Олардың ішінде зерттеушілер В.В. Вельямин-
Зерновтың, А.И. Добромысловтың, украин ақыны Т.Г. Шевченконың т. б.
есімдерін атап өтуге болады.
Еліміздің мәдениеті мен қоғамдық ой-пікірінің тарихында қазақтың
тұңғыш ғалымы, аса көрнекті демократ-зерттеуші Ш. Ш. Уәлиханов 1835-1865
құрметті орын алады. Оның қоғамдық-саяси, ғылыми және әдеби қызметі қазақ
даласында прогресшіл идеялардың тарауына үлкен жол ашты. Шоқан 1856-1857
жылдары Алатау қырғыздарының жеріне, Ыстықкөл маңына сапар шекті. Осы
сапарда ол қырғыз эпосы "Манастың" жекелеген бөлімдерін жазып алды. 1858-
1859 жылдарда Шығыс Түркістанда болып, ондағы халықтардың тарихы мен
этнографиясына, сондай-ақ осы сапарда қырғыз елінің тарихына байланысты бай
материал жинап, соның негізінде көптеген еңбектер жазды. Оның қазақ
халқының тарихына байланысты жазғандары шығыстану ғылымына зор үлес болып
қосылды. Ол орыстың атақты жазушы-философы Ф. Достоевскиймен өте жақын дос
болды. Оның ағартушы-демократ ретіндегі көзқарасының қалыптасуына орыстың
прогресшіл революционер-демократтары Н.Г. Чернышевский, Н.А. Добролюбов
ықпал жасады. Шоқан Ресейдің ғылыми-жағрафиялық қоғамының толық мүшесі
болып сайланды.
Шоқанмен тұстас Батыс Қазақстанда өмір сүрген көрнекті қаламгер,
этнограф тарихшы Мұхамбет Салық Бабажанов 1832-1872 жж. өзінің
шығармашылығымен өлкеге кеңінен мәлім. Орынбордағы кадет корпусын үздік
бітірген ол қазақтардың мәдениет, білімге деген ықыласын қолдап, қазақтың
тарихына, тұрмыс-тіршілігіне, Орал казак-орыстарының зорлық-зомбылығына
байланысты Петербургте, Мәскеуде, Астраханда шығатын газеттер мен
журналдарда көптеген мақалалар жариялады. Ол орыстың ғылыми-жағрафиялық
қоғамының мүшесі болды.
Ресей империясы әкімшілігі кең-байтақ Қазақ өлкесін зерттеп игеруде
Орыс географиялық қоғамына едәуір мән берді. Қазақстан жерінде алғаш
құрылған Орыс ғылыми-жағрафиялық қоғамының болімшесі 1867 жылы Орынборда
ұйымдасты. Онда А. Алектров, Ы. Алтынсарин, А. Добромыслов, И. Крафт және
басқалары жұмыс істеді. Бөлімшелердің қызметіне орыс саяхатшысы және
Қазақстан мен Орта Азияны зерттеуші Г.Н. Потанин белсене қатысты, ол Ш.Ш.
Уалихановтың замандасы және досы болған. 1877 жылы Ресей географиялық
қоғамының Батыс-Сібір бөлімі, кейінірек оның Семей бөлімшесі құрылды. Осы
бөлімшемен Абай Құнанбаев байланыс жасап тұрды. 1896 жылы Императорлық орыс
географиялық қоғамының Түркістан бөлімі, ал XX ғасырдың басында Жетісу
облысында оның тағы бір бөлімшесі құрылды. Бұл бөлімдердің жетекшілігімен
және олардың мүшелерінің қатысуымен XIX ғ. екінші жартысы - XX г. басында
Тянь-Шаньдағы Хантәңірі аймағына, Верныйдан Құлжаға және Ыстықкөлге дейін,
Оралдың оңтүстігіндегі қазақ даласына, Жайық өзені, Каспий және Арал
теңіздері арасындағы кеңістікке, ал 1899-1902 жылдары Л.С. Бергтің
басшылығымен атақты Арал экспедициясы ұйымдастырылды. Экспедициялардың
жұмыстары нәтижесінде кен көлемді материал жиналып ғалымдардың зерттеушілік
қызметтерін бағалау орын алды.
XX ғасырдың басында көптеген қазақ зиялылары Орыс географиялық қоғамы
жергілікті бөлімшелерінің жұмысына белсене араласты. Мысалы, Ұлы Абайдың
інісі, көрнекті қазақ жазушысы Шәкәрім Құдайбердиев Семей бөлімшесіне
материалдық қолдау жасап, оның мүшесі болды. Шәкәрім шығыстық бірнеше тілді
білді, Стамбул мен Париждің кітапханалары мен архивтерінде жұмыс істеді. Ш.
Құдайбердиев ғылым саласында, әсіресе тарих, философия, музыка, әдебиет,
дін мәселелерімен кеңірек айналысты. Шәкәрімнің тарихқа көзқарасы 1911 жылы
жарық көрген "Түріктердің: қырғыздардың және хандық династияның шығу
шежіресі" - деген еңбегінде барынша көрініс тапты. Кітапта Орта жүз рулары,
хандар династиясы және Азияның түркі халықтары туралы негізгі деректер
жүйеге келтірілген. Сонымен қатар Семей бөлімшесінде Ж. Ақбаевтың, Ә.
Бөкейхановтың еңбектері басылып шықты. Ә. Бөкейханов Орыс географиялық
қоғамы Батыс Сібір бөлімінің белсенді қайраткерлерінің бірі және Басқарушы
комитетінің мүшесі болып сайланды.
Қазақстан туралы ғылыми материалдардың қомақты қорын жасауда XIX ғ.
екінші жартысында өлкенің облыстарында құрылған Статистика комитеттері
едәуір рөл атқарды. Статистика комитеттері 1878 жылы Ақмола, 1879 жылы
Жетісу, 1887 жылы Сырдария, 1895 жылы Торғай, 1896 жылы Орал облыстарында
ашылды. Олардың жұмыстарына Ресейдің орталық аймақтарынан революциялық
қызметтері үшін айдалып келген халықшылдар белсене араласып, көп күш
жұмсады. Статистика комитеттерінің басылымдарында облыс бойынша өндіргіш
күштер, халық шаруашылығы, суландыру жүйелері, қатынас жолдары, тұрғындар
және олардың кәсіптері, алым-салықтар, оқу-ағарту және т.б. туралы егжей-
тегжейлі мәліметтер жинақталған шолулар ерекше орын алды.
Сондай-ақ бұл кезде қазақтың ұлттық баспасөзі дүниге келді. 1870-1882
жылдар да Ташкентте "Түркістан уәлаяты газеті", 1888-1902 жылдары Омбыда
"Дала уәлаятының газеті" шығып тұрды. Біріншісі Түркістан генерал-
губернаторлығының ресми органы болды, ал екіншісін Дала губернаторлығы
шығарды. Патша үкіметінің жергілікті әкімшіліктердің өкімі бойынша бұл
басылымдар Орта Азия мен Қазақстан жерінде отарлық басып алуды, бұл
аймақтардағы халықтарды рухани жағынан бағындыру саясатын насихаттады. Осы
мақсатпен газет беттерінде түркі халықтарының тарихы, этнографиясы мен
әдебиеті жөніндегі материалдар жарияланды, ғылым мен техника саласындағы
жетістіктер туралы ақпарат аударылып басылды, өлкені шаруашылық жағынан
игеру тәжірибесі қорытылды. Жергілікті халықтар арасында бұл газеттердің
танымал болуына шығыс әдебиеті классиктері шығармаларын - "Шах-наме",
"Фархат-Шырын", "Мың бір түн" және т.б. жариялау үлкен әсерін тигізді.
"Түркістан уәлаяты газетінде" 1870 жылы бірінші рет қазақ тілінде Шоқан
Уәлиханов туралы, Маңғыстау қазақтарының көтерілісі және басқа да оқиғалар
жөніндегі материалдар басылды. Орыс оқырмандары Ы. Алтынсариннің, А.
Құнанбаевтың орыс тіліне аударылып берілген шығармаларымен танысты.
Дегенмен, бұл ресми басылымдар негізінен Ресей империясының отаршылық
саясатын жүргізушілер болды. Оған дәлел ретінде "Түркістан уәлаяты
газетінің " 323 нөмірінде жарияланған 633 мақаланың үштен бір бөлігі
Ресейдің көрші мемлекеттермен қатынастарына, империялық сыртқы саясатын
негіздеуге арналғанын айтса да жеткілікті.
Бұл кезде қазақ ақын-жазушыларының кітаптарын шығару ұлғайды.
Петербургте, Орынборда, Қазанда, Ташкентте Абай Құнанбаевтың, Шоқан
Уәлихановтың, Ыбырай Алтынсаринның, Ахмет Байтұрсыновтың, Міржақып
Дулатовтың, Әбубәкір Диваевтің және басқа да авторлардың шығармалары
басылып шықты. 1912 жылы Семейде қазақ тіліндегі кітаптарды шығаратын
"Жәрдем" баспаханасы жұмыс істеді. 1917 жылға дейін қазақ тілінде шамамен
700 атаулы кітап басып шығарылды.
XX ғасырдың басында қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысының
өрістеуімен байланысты ресми емес қазақ мерзімді баспасөзінің қалыптасуы
орын алды. 1911 жылғы 10 қаңтарда Тройцкіде бірінші қазақ журналы "Айқап"
жарық көрді. Журналдың ұйымдастырушы-баспагері және редакторы Мұхамеджан
Сералин (1872-1929 жж) болды. Ол демократияшыл зиялыларды либерал-
революциялық ниеттегі студент-жастарды топтастырып, олардың назары мен
жігерін жалпы ұлттық проблемаларды шешуге бағыттады. "Айқап" журналы 1911
жылғы қаңтардан 1915 жылғы қыркүйекке дейін алғашқы кезде айына бір рет, ал
кейін екі рет шығып тұрды. Барлығы 88 нөмірі шығып, таралымы бір мың данаға
дейін жетті. "Айқап" жер мәселесіне зор көңіл бөліп отырды. Өйткені патша
өкіметі орыс және украин шаруаларын өлке жеріне көптеп қоныстандыру
мақсатында қазақтардың құнарлы жерлерін күштеп тартып алуды өрістетті,
арнайы "қоныс аудару қорын "құрды. Журнал ағарту ісі мен мәдениеттің
жаршысы болды. Айқаптықтар өздерінің жазған мақалаларында еңбекші бұқараның
бытыраңқылық және стихиялы арман-тілектері мен ойларын көрсете білген
революцияшыл демократтар деңгейіне дейін көтерілді. Сондай-ақ "Айқап"
журналының қазақ фольклорын зерттеудегі, абайтануды қалыптастырудағы, орыс
және дүниежүзі классикалық әдебиетінің рухани мұрасын насихаттауда айтуға
тұрарлық істер атқарды. Журналдың жұмысына Ж. Сейдалин, Б. Қаратаев, С.
Сейфуллин, Б. Майлин, Қ. Кеменгеров, М.Ж. Көпеев және басқалары белсене
қатысты.
XX ғасырдың алғашқы ширегінде Қазақстан қоғамы өмірінің барлық
жақтарын қамтып жазуда апталық басылым "Қазақ" газетінің рөлі зор болды.
Газеттің 1913 жылғы ақпаннан 1918 жылғы қаңтарға дейін 3 мың дана
таралыммен 265 нөмірі жарық көрді. Жекелеген нөмірлері 8 мың данаға дейін
жетті. "Қазақ" газетінің редакторы аса көрнекті ақын, көсемсөзші, түркі
тілінің маманы, қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов болды. Газеттің негізгі
идеалық-теориялық салмағын біртұтас болып біріккен ғажайып үштік - А.
Байтұрсынов, М. Дулатов, Ә. Бөкейханов көтерді. Олар "Қазақ" газетінде
жарияланған материалдардың жартысынан астамын өздері жазды. Тек Ә.
Бөкейхановтың өзі газет үшін 200-дей мақала жазыпты. Ал А. Байтұрсынов
алғашқы бағдарламалық мақаласында газет "ұлттың көзі, құлағы және тілі" -
деп жоғары бағалады. "Қазақ" газеті ХХ ғасырдың басындағы ұлт-азаттық
қозғалысының стратегиясын анықтап берді. Газетте жарияланған
материалдарында олар қазақ халқының өркениетінің, түрік дүниесі тарихында
алатын орнын анықтап көрсетті.
Бұқара халықты топтастыру, оның ежелгі мәдениетін және Ресей
құрамындағы қазақ ұлттық мемлекетін қайта құру мәселесі газет қызметінің
өзегіне айналды. "Қазақ" газетінің беттерінде патша өкіметінің аграрлық
саясатындағы отаршылдықтың мәнін, қазақ шаруаларының құнарлы жерлерін алып
қою және қоныс аудару қоры құрылуының нәтижесінде шаруалардың жерсіз қалу
үрдісі ашып көрсетілді. Газет қазақтардың отырықшылықты өмір сүруге көшуін,
сөйтіп егіншілік мәдениетін меңгеруін жақтады. "Қазақ" басылымы сонымен
қатар әйел және ұлт мәселелерін батыл көтерді, дәрігерлік, агрономиялық
білімдерді таратты. Газет дінді мемлекет пен мектептен бөлуді жақтап, діни
экстремизмге қарсы шықты. Газет Бүкілқазақстандық съезд шақыру идеясын
қолдады. "Қазақ" басылымының жұмысына Ш. Құдайбердиев, М. Жұмабаев, F.
Қарашев, С.М. Торайғыров, Ж. Аймауытов, Ж. Ақбаев, X. Досмұхамедов, С.
Дөнентаев, М. Шоқай, М. Тынышбаев және тағы басқа да көптеген көрнекті
қазақ зиялылары белсене қатысты.
XVIII ғ.аяғы - XIX ғ. бірінші жартысынан бастап қазақ әдебиетінің
дамуында жаңа дәуір басталды. Бұл кезде қазақ әдебиетіндегі бұрынғы әншілік-
жыршылық дәстүр біртіндеп ығыстырылып, оның орнын жеке поэтикалық
шығармашылық басты. Ақындар өздерінің өлеңдері мен жырларында өмірдің нақты
шындығына үңіліп тануға, жеке көзқарастарын еркін білдіруге тырысты, осымен
байланысты ақындардың шығармашылығы дамып, жеке толғаныстарында көркемдік
шеберлікке жетудің жолдарын іздестірді. Осының нәтижесінде қазақ әдебиеті
ұлттық дарынды тұлғалардың көптігімен, бір-біріне мүлдем ұқсамайтын дара
туындылардың сан қырлы сипатымен ерекшеленді. Олардың ішінен поэтикалық
дарыны зор небір суырып салма, импровизаторлар дараланып шықты. Солардың
арасынан жауынгер ақын Махамбет Өтемісовтың (1803-1846) творчествосын
ерекше бөліп айтқан жөн. Оның көптеген шығармалары 1836-1838 жылдардағы
Исатай Тайманов бастаған халық-азаттық көтерілісіне арналды. Махамбет -
көтерілістің жалынды жыршысы ғана емес, сонымен қатар Исатайдың адал
серігі, даңқты батыр ретінде көтерілісті ұйымдастыруға белсене қатысты. Ол
өзінің ұран іспеттес жуынгерлік жырларымен көтерілісшілерді рухтандырып,
жігер беріп отырды. Сондықтан Махамбеттің өлеңдері халық-азаттық
көтерілісінің қуатты дауысы және ұраны болып табылды.
XIX ғасырдың екінші жартысында өмір сүріп, өздерінің халықтың мұң
мұқтаждарымен үндесіп жатқан тамаша шығармаларымен танымал болған Нысанбай,
Шернияз, Сүйінбай, олардан кейін іле-шала шыққан Бақтыбай, Марабай, Өспе,
Кемпірбай қазақ мәдениетінің тарихында өшпес із қалдырды. Қазақтың көрнекті
ақындары Шортанбай, Дулат, Мұрат, Орынбай, Шөже, Біржан, Жамбыл, Майкөт,
Әсет, т. б. өлең-жырлары өздерінің терең мазмұнымен жұртшылықты тәнті етті.
Айтысқа түсіп жүлде алып, өлеңдері жұрттың есінде, аузында жүрген қазақтан
шыққан қыз-келіншектер де аз болған жоқ. Сара, Ұлбике, Айсұлу, Манат,
Балқия, Рысжан, т. б. солардың қатарына жатады.
Қазақ музыкасын дамытуға үлкен үлес қосқан Құрманғазы, Дәулеткерей,
Дина, Тәттімбет, Ықылас, атақты әншілер Мұхит, Әсет, Ақан сері, Біржан сал,
Жаяу Мұсаның есімдері бүкіл қазақ даласына жайылды. Олардан қалған мол мұра
– бүгінгі таңда да қазақ халқының игілігіне айналып отыр.
Қазақтың жазба әдебиетінің негізін салушы Абай Құнанбаев (1845-1904)
артында өлеңдер, дастандар, қара сөзбен жазылған ғақлиялардың мол мұрасын
қалдырды. Ол өз шығармаларында адамгершілікке, рухани тазалыққа үндеді.
Халыққа жат қулық-сұмдықты, залымдықты шенеді. Абай парақор билеушілерді,
ашкөз судьяларды, надан молдаларды жек көріп, әшкерлеп отырды. А. Құнанбаев
әр адамның адамзат қоғамына қызмет ету жолы ең алдымен еңбекте, тек еңбек
ғана материалдық және рухани игілікке жету құралы деп білді. Еңбекші
бұқараның өмірін жақсарту жолдарын ол егіншілікті, қолөнерді және сауданы
дамытумен тығыз байланыстырды. Абай жас ұрпақты ғылым мен білімді үйренуге,
адалдыққа, имандылыққа шақырды. Ол ғылым мен білімнің қоғам үшін маңызын
ашып көрсете келіп, бұлардың "өсек, өтірік, мақтаншақтық, еріншектік, бекер
мал шашпақтықпен" сыйыспайтынын ерекше атады. А. Құнанбаев туралы қазақтың
аса көрнекті ойшыл жазушысы Мұхтар Әуезов былай деп жазды: "Абай өзінің
кіршіксіз ақ жүрегін тебіренткен сансыз ойларын тамаша шығармалары мен
жырларының бетіне маржандай төгілдірді, оның әрбір бетінен, әрбір жолынан,
әрбір сөзінен бізге соншама ыстық, соншама жақын леп сезіледі, ол леп
кешегі өткен заманның, кешегі тәркі дүниенің соққан тынысы болса да бізге
түсінікті, жүрегімізге қонымды. Абай лебі, Абай үні, Абай тынысы - заман
тынысы, халық үні. Бүгін ол үн біздің үнімізге қосылып жаңғырып жаңа өріс
алып тұр".
Абайдың ақын шәкірттері өз балалары - Ақылбай, Мағауия, туысы Көкбай,
інісі Шәкәрім қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылатын көптеген шығармалар
қалдырды. Әсіресе, Шәкәрім Құдайбердіұлының 1858-1931 жазғандары көп
болды. Ол соңғы уақытқа дейін халық жауы ретінде аталып, есімі жұртқа
белгісіз болып келді.
Адамдық борыш ар үшін,
Барша адамзат қамы үшін,
Серт қылам еңбек етем деп,
Алдағы атар таң үшін, -
деп серт еткен ол қазақ халқының мәртебесін биіктетіп, мол әдеби мұра
қалдырды. Шәкәрім жазған "Қазақ шежіресін", "Қалқаман-Мамыр", "Еңлік-
Кебек", "Дума", "Дубровский әңгімесі" Пушкиннен деген поэмаларын, Хафиз
ақын өлеңдерінің, американ жазушысы Бичер-Стоу Гарриеттің "Том ағайдың
лашығы" деген романының, Лев Толстойдың шығармаларының қазақ тіліндегі
аудармаларын атауға болады. Қазақтың ірі ойшыл шежірешісі, ақыны Мәшүр
Жүсіп Көпеев те 1858-1931 осы Шәкәрім тұстас өмір сүріп, халық сүйіп
оқитын шығармалар жазды.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында қазақ халқының саяси-мәдени
өмірінде жарық жұлдыздай көзге түскен, әміршіл-әкімшіл заманның құрбаны
болып аттары ұзақ уақыт бойы аталмай келген Ахмет Байтұрсынов, Мағжан
Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатов сияқты алыптардың
мұраларымен қазақ халқы кейінгі кезде ғана танысуға мүмкіндік алды. Олардың
еңбектері мен олар туралы деректер қазір көп жариялануда. Ахмет Байтұрсынов
қазақ елінің тәуелсіздігі, қазақ халқының бақыты үшін үлкен соқпақты жолдан
өтіп, қазақтың тіл білімін дамытуға зор үлес қосты. Оның аудармасында
Крыловтың "Қырық мысалы" қазақ тілінде шықты. "Маса" деген атпен өлеңдер
жинағы жарық көрді. Саясатқа, мәдениетке байланысты орасан көп шығармалар
жазды. Ахмет Байтұрсынов "Алаш" партиясын ұйымдастырушылардың бірі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz