Қазақстандағы жануарлардың гельминттерін іздеп табуы
МАЗМҰНЫ
бет
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .4
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 5
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .7
1 ӘДЕБИЕТКЕ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1 Жануарлардың стронгилятоздарына қысқаша сипаттама ... ... ..9
1.2 Қойлардың эзофагостомозына қысқаша сипаттама ... ... ... ... .14
1.3 Стронгилятоздарды анықтау, емдеу және алдын-алу ... ... ... ..15
2 ӨЗІНДІК
ЗЕРТТЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.1 Материалдар мен зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Зерттеу жүргізілген Игілік жеке шаруа қожалығының қысқаша
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.29
3 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...33
3.1 Игілік ШҚ қой эзофагостомозының эпизоотологиясы ... ... .33
3.1.1 Игілік ШҚ жағдайында қой эзофагостомозының
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..33
3.2 Қойлардың маусымдық және жас ерекшеліктеріне байланысты
эзофагостомозбен залалдану қарқыны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3.3 Жайылымдағы қойлардың стронгиляттары бойынша гельминтологиялық
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.4 Эзофагостомозға қарсы антигельминтиктерді сынау ... ... ... ..45
3.4.1 Панакур гранулятты 22,2% сынау нәтижелері ... ... ... ... ... .45
3.4.2 Альбендазолды (валбазен) сынау нәтижелері ... ... ... ... ... ..45
3.4.3 Полифенилды сынау
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 45 3.5 Қой шаруашылығына
эзофагостомоз келтіретін экономикалық
шығын ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ МЕН ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...47
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... .48
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей нормативтік сілтемелер қолданылған
ТШ 27-56-774-79 КШ – 240 маркалы тоңазытқыш
MCT 6709-72 Дистилденген су
MCT 20227-91 Пипеткалар
MCT 20292-74Е Шыны пипеткалар
MCT 22967 Инелер 2 см 3, 5см 3
MCT 4233-77 Хлорлы натрий
MCT 20292-74 Сиымдылығы 100, 200 және 1000 мл өлшем колбалары
MCT 25336 Конус колбалар Кн – 2 – 100 ТХС
ОСТ 25336 Шыны стакандар, көлемі 40х20х85 мм, сиымдылығы 36 см3
немесе өлшем стакандары СВ 3412 типті
MCT 25336 Стакандар В – 1 – 250 ТС
MCT 25336 Воронкалар В – 56 (75) – 80 ХС
MCT 25336-82Е Лабораториялық шыны ыдыстар
MCT 5962-67 Этил спирті 96 %-ті ректификацияланған
ТШ 480-11-10-73 Шыныға жазатын карандаш
МСТ 21239 Медициналық қайшылар
МСТ 21241 Медициналық пинцеттер
МРТШ 42-102-63 Әртүрлі қайшылар
МСТ 381-69 Термометр
МСТ 24104 Лабораториялық таразылар, 200 г. дейін өлшеуге
арналған
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста мынандай анықтамалар қолданылды:
гиповитаминоз организмде витаминдердің жетіспеуі, кейбір
паразитарлық ауруларда байқалады;
уақытша паразит өзінін букіл өсіп-өну айналымын, жұмыртқадан ересек
сатыға дейін, иесінен тыс жерде өткізіп, оларды тек
қоректенгенде ғана пайдаланады.
еттің құнарлығы химиялық құрамымен және де сіріңді заттардың
құрамдылығымен, вита-миндермен, макро және
микро-элементтермен, сонымен қоса белок құрамындағы
алмастырылмайтын амин қышқылдарымен, ал майда – май
қышқылдарының мөлшерімен сапасымен анықталады;
май ұлпасы май торшаларынан тұрады. Торшалар борпылдақ дәнекер
ұлпалармен бөлінген;
тағамдық құндылық азық-түлік өнімдерінің толықтай тиімділігін,
сондай-ақ адамның физиологиялық қажеттілігін
қамтамасыз ету мүмкіншілігін сипаттайтын түсінік.
Еттің тағамдық құнарлығы биологиялық синтезге және
энергетикалық шығынның орнын басатын құрамындағы
компоненттер-мен сипатталады;
инвазияның таралуы жалпы зерттелген мал басының ішіндегі ауруға
шалдыққандарының пайыздық көрсеткіші (ИТ,%);
инвазияның жиілігі зерттелген бір мал басында белгілі бір тоғышарлардың
сандық көрсеткіші (ИЖ, дана).
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей қысқартылған сөздер қолданылды:
ҚазҒЗВИ Қазақ ғылыми зерттеу ветеринарлық институты;
КазНИВИ Казахский научно-исследовательский ветеринарный институт;
БҚО Батыс Қазақстан облысы;
рН қышқылдылықтың көрсеткіші;
Мг миллиграмм;
Ш шығын;
Ө өнім шығыны;
Т түсім шығыны;
Б өнім бағасы;
МІҚ мүйізді ірі қара;
ВСС ветеринарлық санитарлық сараптау;
Мл миллилитр;
сағ. мезгілді көрсетеді;
мин. минут;
Ай ай;
ӘБ әсер бірлік;
Тр. труды;
Т том;
М Москва;
см. сантиметр;
гр. грамм;
КІРІСПЕ
Гельминттер адам мен жануарлардың ішкі мүшелері және ұлпаларына
(тканьдері), дене қуыстарына қоныс тебеді. Олар белгілі бір дене мүшесіне
орнығуға бейімделген. Құрттардың көптеген түрі ас қорыту жүйелерін
мекендейді. Гельминттердің басым көпшілігі ішекте күнелтеді.
Гельминттермен жас төлден бастап ересек малға дейін зақымданады.
Ішқұрт әсерінен жануардың ас қорыту, тыныс алу, тағы басқа мүшелері зардап
шегеді, олардың қызмет атқару қабілеті бұзылады. Паразиттер мал денесінде
қанмен, сөлмен, торшамен (клетка) қоректенеді. Организмде паразиттердің
саны көбейсе, мал дертке шалдығып, шығынға ұшырайды. Гельминтозға іліккен
түліктің өнімі кемиді, басқа жұқпалы ауруға қарсы тұрарлық қабілеті
төмендейді.
Қазақстанда жануарлардың жұқпалы ішқұрттарын зерттеу тарихы
К.И.Скрябиннің атымен байланысты. Ол Қазақстандағы мал түліктерінің
құрттарын тұңғыш рет зерттеуді ғылыми жолға түсіріп, оны жан-жақты
қарастыруды көздеген еді. 1905-1911 жылдары, алдымен Шымкент, кейін
Әулие-Ата (қазіргі Тараз) қаласыңда жұмыс істеп жүріп, ол
үлкен гельминтологиялық жинақ (коллекция) жасады. Осы жинағын Скрябин
шетелдік екі жылдық сапарында белгілі еуропалық гельминтологтар Браун
(Германия, Кенигсберг),
Фурман (Швейцария, Невшатель), Райенің (Франция,
Париж) лабораторияларында зерттеді, 1928-1932 жылдарында
Қазақстандағы жануарлардың гельминттерін іздеп табуы
Н.В.Баданиннің есімімен тығыз байланысты. 1933 ж. бастап,
Қазақ малдәрігерлік ғылыми-зерттеу институтының гельминтологиялық
лабораториясы (бұрыңғы ветфакинституты) қой гельминтоздарын зерттеумен
шұғылданды. Осы институттағы гельминтологиялық зерттеу жұмыстары 1933
жылдан 1954 жылға дейін профессор С.Н.Боевтің, ал 1954 жылдан 1973 жылға
дейін профессор Р.С.Шульцтің басқаруымен жүргізілді. 1957 жылдан бастап
жаңадан ашылған МҒЗС-ында гельминтологиялық зерттеулер жалғасын тапты. Олар
Өскемен, Тараз, Қарағанды, Астана, Қостанай және Атырау қалаларында
іргелерін қалады. Үй және жабайы тұяқтылардың ішқұрттары мен олар тудыратын
ауруларды зерттеу ізденістерін 1946 жылдан ҚазССР ҒА зоология институтының
гельминтология зертханасы бастады және 1960 жылдан оны С.Н.Боевтің
басқаруымен осы институттың сүтқоректілер гельминттерінің лабораториясы
жалғастырды.
Осы сүтқоретілер гельмиттеріне қойлардың эзофагостомозы жатады бұл іш
құрт ауруы халық шаруашылығына әжептеуір экономикалық зиян келтіреді,
өйткені оның салдарынан ішек-қарын жарамсыздыққа ұшырап шұжық, колбаса
өндірісі өнімдері азаяды.
Жұмыстың мақсаты: Игілік жеке шаруа қожалығындағы қой эзофагостомозы
және оған қарсы күрес шараларын қарастыру.
Қойылған міндеттер:
- Игілік ШҚ жағдайында қой эзофагостомозының таралуын анықтау.
-Қойлардың маусымдық және жас ерекшеліктеріне байланысты
эзофагостомозбен залалдану қарқыны.
-Жайылымдағы қойлардың стронгиляттары бойынша гельминтологиялық
бағалау.
-Эзофагостомозға қарсы антигельминтиктерді сынау.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1. Жануарлардың стронгилятоздарына қысқаша сипаттама.
М.С Сабаншиевтің [1] мәліметі бойынша күйістілер ас қорыту жүйесінің
стронгилятоздары. Күйіс қайыратындардың асқазан-ішегінде нематода тобына
жататын Strongylata тек тармағының көптеген түрлері тіршілік етеді. Олар
төрт тұқымдастардан қалыптасқан: Trichostrongylidae, Ancylostomatidae,
Strongylidaе және Trichonematidae. Бұлар ас қорыту жүйесінде
мекендейтіндіктен, көпшілігінің өсіп-өнуінің ұқсастығына байланысты олар
тудыратын аурулардың эпизоотологиясы, өрбуі (потогенезі), клиникалық
көріністері, сонымен қатар оларға қарсы қолданылатын дауа негізінен бірдей.
Олар жануар өлімінен, мал өнімінің сан-сапасының төмендеуінен, құрт
жайлаған мүшелердің жарамсыздығынан, ішқұрт ауруларына қарсы жүргізетін ем-
дауа шараларының қиындығы мен қымбаттығынан құралады.
К.И Абуладзе [2] деректері бойынша қарын-ішекте өмір сүретін
стронгиляталар геогельминттер, яғни олар тікелей аралық иесіз дамып
көбейеді. Нематоданың ұрықтанған ұрғашылары көптеген жұмыртқалар салады,
олар нәжіспен бірге сыртқа шығады. Қоршаған ортада қолайлы жағдайда
(жеткілікті ауа, мол ылғал, қажетті температура 20-25° бірнеше сағат (12-
17) аралығында жұмыртқа ішінде балаң-құрттар дамиды. Олар жұмыртқаның
ішінен сыртқа шығады, екі дүркін түлейді, денесінің сыртынан қосымша екі
құндақ (чехол) пайда болады, 4-8 тәулік өтісімен инвазиялық немесе
залалдағыш жұкпалы сатысына дейін өсіп жетіледі. Ауа - райы салқын болса,
даму құбылысы бірнеше күнге не бірнеше аптаға дейін тежеледі. Балаңқұрттар
іс-қимылының шапшаңдығымен тез арада қи-тезектен босап, жан-жаққа тарай
бастайды. Олар әсіресе дымқылды топырақ бетінде ширақтылықпен қозғалады,
өсімдік сабағына, жапырағына да өрмелеп шыға береді. Балаңқұрттардың
кезбелігі (миграция) ортаның ылғалдылығы көтерілген сайын күшейе түседі,
яғни таңертең, іңірде, түнде, жауын-шашыннан кейін, күндіз олар белсенділік
танытады. Нематодалар суық ызғарға да төтеп бере алады, өздерінің тіршілік
ету қабілетін 3-4 ай немесе оданда көп уақыт сақтайтындығы анықталған.
Л.П Дьяконов [3] мәліметіне сүйенер болсақ кейбір нематодалардың өсіп
өнуі сәл басқаша өтеді. Олардың балаңқұрттары бастапқыда жұмыртқадан
шықпайды, онда олар екі рет түлеп жұқпалы сатысына жетіп, сонан соң ғана
жұмыртқа қабықшасын жарып сыртқа шығады. Даму мерзімі аталған
гельминттерден сәл созылыңқы (10-15 тәулік) .
З.Қ Қожабеков [4] деректеріне сүйенер болсақ күйістілер
стронгиляталарды көбінесе өрісте жайылып жүргенде жұқтырады. Жұқпалы
балаңқұрттар жануар денесіне шөппен не сумен (шалшық сулардан) бірге
түседі. Азықтандыру тәртібі қатаң сақталмаса, мал қорада да қоздырғыштарды
жұқтыруы мүмкін. Стронгилята балаңкұрттары ұлтабар, ащы және тоқ ішекке
түскен соң екі дүркін түлейді. 20-30 күннен кейін жынысы жетілген құртқа
айналады. Олар мал денесінде 1 жылдан не одан да артық мезгіл күнелтеді.
Хабертия мен эзофагосом құрттардың тоқ ішекте өсіп жетілуі, ересек сатысына
ауысу мерзімі 50-60 күн, ал организмде оның сақталуы 1 жылдан аспайды. Ал
буностом личинкалары күйістілер денесіне тері арқылы, яғни теріні тесіп
өтіп кетеді. Олар әуелі қантамырларына енеді, ағымымен өкпеге әкелінеді,
онда бірнеше күн аялдап, өсіп түлеп, жылжуын әрі қарай жалғастырып
кеңірдекке, одан жұтқыншақка түседі, сілекеймен бірге жұтылып ащы ішекке
жетіп, 40-70 күн өтісімен ересек нематодаға айналады.
К.И Абуладзе [5] мәліметіне сүйенер болсақ қой денесінде бір жылдай
не одан артығырақ өмір сүреді. Стронгилятоз қоздырғыштарының жүзден аса
түрлері болады. Солай бола тұрса да солардың ішінен біреуі не бір-екеуі
ғана басымырақ әрекет етеді. Стронгилятоздарды анықтау, емдеу және алдын-
алу малдың тірі кезінде стронгилятоздарға диагноз қою қиынның-қиыны.
Эпизоотологиялық деректер аурудың сырт белгілері және
гельминтокопрологиялық зерттеулерде жеткіліксіз, диагностикалық
дегельминтизацияның да нәтижесі шамалы. Нақтылы тәсіл: жұмыртқалардан
балаңқұрттарды өсіріп, жұқпалы сатысына жеткізіп анықтау.
М.Ш Акбаев [6] мәліметіне сүйенсек клиникалық көріністері асқорыту
қызметінің бұзылуы, көзге көрінер кілегейлі қабықтардың бозаруы, қанның
азаюы, жануардың күйсізденіп әлсіреуі, қоңының төмендеуі т.б. бұлардың бәрі
ішқұрт ауруларының ортақ белгілері.
Гельминтоовоскопиялық калқыту әдістерінің тиімділері Фюллюборн,
Дарлинг т.б. Алайда ішкі құрылымының ұқсасты-ғынан стронгилята
қоздырғыштарының жұмыртқаларын бір-бірінен ажырату мүмкін емес. Мұндай
жағдайда диагнозды паразит тек тармағы атымен ғана-стронгилятоздар деп
атайды. Жалғыз-ақ, нематодир жұмыртқалары басқа ішек-қарын
стронгиляттарының жұмыртқаларынан ірілеу көрінеді (0,22—
0,23x0,11x0,13 мм). Сонымен қатар олардың құрылымы да өзгеше: ұрық
торшалары 4 және 8 бластомерге бөліну сатысында болады, түсі күңгірт келеді
де жұмыртқаның ішінде 12-13 бөлігін алып жатады.
М.С Сабаншиев [7] мәліметіне сүйенсек диагностикалық
дегельминтизация жасау үшін антигельминттік препараттар қолданылады. Егер 5-
6 күннен кейін малдың іші тиылып, айыға бастаса стронгилятоздармен ауырғаны
айқындалады. Гельминтоовоскопия тәсілі. Паразит балаңқұрттарын өсіру үшін
10г нәжісті Петри табақшасына немесе кішкене стаканға салып, үстін
қақпақпен жауып, жылылығы 25-30° термостатқа 10 тәулікке қалдырады. Нәжіске
ауа келтіру үшін ыдыстардың қакпақтарын күн сайын ашып тұрады және ылғал
сақтау мақсатымен оған аздан су бүркіп отырады. Егер термостат болмаса
нәжісі бар ыдыстар бөлмеде ұсталады. 10 тәулік өтісімен нәжіс Берман
аспабына қотарылады, оның үстіне жылылығы 27-40° аралығында тиісті мөлшерде
су құйылады. Уақыт ырқы (экспозиция) 4-6 сағат өткен соң аспап түбіндегі
тұнба сұйықты шыны түтік арқылы жинап, одан қажетті көлемде сынама (проба)
алынып, микроскоп арқылы тексеріледі.
Ф.А. Волков [8] деректері бойынша жұқпалы балаңқұрттардың тұрқында,
ауызы мен өңеш ерекшелігіне, ішек құрылымы мен құйрығының кескініне баса
назар аударады. Олар негізінен алғанда ішек торшаларының пішіні және
олардың саны жағынан ажыратылады. Зерттеушіге ыңғайлы болу үшін
личинкалардың қозғалысын бәсеңдету мақсатымен шөгіндіге 0,1 проценттік иод,
3 проценттік формалин ерітіндісінің 1-2 тамшысын тамызады. Гемонхтың
жұқпалы сатысына жеткен балаңқұрттарының ұзындығы 0,7-0,88 мг, құйрығы жіп
секілденіп жіңішкеріп бітеді. Ішек торшалары үшбұрыш сияқты, екі қатар
орналасқан 16 торшадан құралған; соңғы екі торшасының тұрқы бірдей, қатар
аяқталады. Нематодирдің инвазиялық личинкасының ұзындығы 1,2-2 мм,
құйрығының сүйір қабы жіптей созылыңқы (0,3- 0,37) құрт екініш рет түлеген
кезде оның үстінен түспей, денесін жауып тұратын жұқа қабықшамен қапталған,
ал құйрығының ұшында тікенек тәрізді өсіндісі бар; ішегі трапеция пошымды
бір қатар болып орналасқан 8 торшадан тұрады.
A.M. Гасанахмадов [9] мәліметі бойынша буностомның залалдағыш
балаңқұрты кішкене келеді, тұрқы 0,52-0,63 мл, ұзын құйрығы үшкір, ішек
торшалары жеке дараланбаған, барлығы тұтас біртектес болып көрінеді.
Хабертияның залалдағыш личинкасының тұрқы 0.,71-0,88 мм, жіп тәріздес,
құйрығының ұшы келте, ұзындығы денесінің 14 бөлігі шамасындай, ішегі жұмыр
кірпішке ұқсас 32 торшадан құралған, олар екі қатар болып қалыптасқан.
Я.М Кереев [10] деректері бойынша эзофагостомның балаңқұрты ірі
келеді, тұрқы 0,75-0,90 мм, денесін жапқан қабықшаның құйрығы ұзын, ол
паразит бойының 13 бөлігіне тең, жіңішке, біздің ұшындай үшкір, ішек
торшалары екі қатар орналасқан. О. columbianum, және О. venulosum ұрпағының
ішек торшаларының саны 20, олар үшбұрыш сияқты, ал О. venulosum
балаңқұртының 32 ішек торшалары бар, олар жұмыр тас тәріздес.
Өлген немесе сойылған малдың ұлтабар, ащы және тоқ ішектерінен жынысы
жетілген ересек стронгиляталарды тапқанда ғана оларға нақты, дәлелді
диагноз қоюға болады. Ағзадағы гельминттердің барлығын қалдырмай жинап алып
және олардың түрлерін анықтау үшін Скрябин ұсынған ГТЖТ немесе ГБЖТ
әдістерін пайдалану қажет.
Я.М Кереев [11] мәліметіне сүйенсек стронгилятоздарды емдеу үшін
көптеген антгельминтиктер қолданылады: тотияйын, фенотиазин, нафтамон,
тетрамизол, мебендазол, панакур т.б. Тотияйынның 2 проценттік ерітіндісін
ауырған малға ішкізеді. Бірақ, бұл сұйық тек гемонхоз қоздырғыштарына қарсы
қолданғанда тиімділігін танытады. Фенотиозинді малға 0,5 гкг есебінде
жемге араластырып жекелеп қамырға қосып, суға ұнмен, крахмалмен шылап
немесе жануарларды топтастырып таңертеңгілікте береді. Аталған дәрі
нематодир құрттарына әсерін тигізе алмайды.
К.Е Қашағанов [12] мәліметіне сүйенер болсақ нафтамон бір рет 10
проценттік шылама (суспензия) күйінде жануарға ішкізіледі, оның емдік
дозасы зарарсыз және гельминттерге қарсы әрекеті күшті. Препаратты малға
беретін күні дайындау қажет. Дәрі сырлы шыны не ағаш ыдыста суға езіліп
әзірленеді, дәріні ашқарынға қолданбайды. Шыламаны әр басқа жекелей шыны не
пластмасса воронканың ұшына кигізілген түтік арқылы ішкізеді. Нафтамон
тұнатын болғандықтан, суспензияны үнемі шайқап араластырып отырады. Дәрі
нематодирлердің ересектеріне де, жынысы жетілмегендеріне де әсерлі. Әдетте
дәрі берілгеннен кейін жануар 4-6 күннен соң сауығады. Тетрамизол гранулят
20 % малға 0,05 гкг мөлшерінде жемге қосып топтау әдісімен беру ұсынылады.
Мебенвет гранулят 10 % (мебандазоддан өндірілген) қойға 0,1 кг есебінде
жекелей немесе 0,2 гкг көлемінде топтастырып азыққа араластырып жегізеді.
В.А Лочкарев [13] мәліметіне сүйенсек панакур гранулят малға 68-70
мгкг есебінде көбінесе құрама жемге қосып топтастырып беріледі. Кейінгі
келтірілген үш дәрі ішек-қарындағы жұмыр құрттармен қатар кейбір
цестодаларға да әсерлі. Қой, ешкі, бұзауларды стронгилятоздарға шалдығуына
жол бермеу, мал өнімділігін арттыру үшін шаруашылықта жалпы профилактикалық
және арнайы қолданылатын дауаларды іске асыру қажет. Малдың күтімі мен
азықтандырылуы дұрыс жолға қойылған кезде гельминттердің өте аз жұғатындығы
дәлелденіп отыр.
Н.А Мереков [14] мәліметіне сүйенсек ішқұрт аруларының алдын алуда
малды баптап күтудің және құнарлы жем-шөппен қоректеіндірудің маңызы зор.
Әдетте стронгилятоздар жануарға негізінен өрісте жұғатынын еске алу жөн.
Жайылым неғұрлым тар және ылғалды шалшықты болса, мал нематоздарының өрши
түсетіні белгілі. Малды таза суаттан суарғанда гельминтоздарды болдырмауға
болады. Құдыққа жаңбыр суы немесе еріген су құйылмауы тиіс. Табиғи суларды
пайдаланғанда мал суаруға ең ыңғайлы, құрғақ, таза алаңдар таңдап алынады,
суат басында шалшық судың жиналуына жол берілмейді.
М.М. Сапарова [15] деректеріне сүйенсек мал өрісінің ауыстырылып
отыруы асқорыту жүйесінің стронгилятоздарына қарсы қолданылған дауа болып
саналады. Паразиттердің балаңқұрттарының сыртқы ортада өсіп - өніп жұқпалы
сатысына жететін мерзімін (5-6 күн) ескере отырып, жайылымды уақтылы, дер
кезінде кезегімен алмастыру қажет. Ауа райының жылылығы 15°- тан төмен
болған шақта өріс әрбір 14-15 күннен кейін ауыстырылуы тиіс. Егер
температура 15-20° шамасында болған жағдайда, онда жайылым 10-12 күн өткен
соң ғана өзгертіледі. Инвазияны жұқтыртпау үшін төлді сақа малдан бөлек
ұстап баққан жөн.
М.Д. Новак [16] мәліметіне сүйенсек cтронгилятоздарға жол бермеу
мақсатымен мал қоралары қи-тезектен үзбей тазартылып, жинап, тиісті
орындарына апарып зарарсыздандырылады. Алайда, стронгилятоздарға қарсы
қолданатын дауалардың негізгісі-сақтық дегельминтизацияларды жоспарлы түрде
жасау. Әдетте аталған шара жылына екі дүркін өткізіледі: біріншісі - малды
өріске шығарар алдында, ал екіншісі жайылым маусымы аяғында. Қазақстанның
онтүстік-шығыс өңірлерінде қойларды дәрілеудің тиімді уакыты көктемде
наурыздың шығысында-сәуірдің кірісінде және күзде қазан-қарашада.
Республикамыздың оңтүстігінде дегельминтизацияны өткізетін мезгіл көктем
(наурыз-сәуір) және күз (қазан-қараша); шығысында-сәуірдің екінші жартысы,
маусым айының басы, сонан соң қыркүйектің екінші жартысы, батысында-
көктемнің басталуы жаз айларының екінші бөлігі және күздің орта шені,
орталық пен солтүстігінде сәуірдің және қыркүйектің екінші жартысы.
Күйістілер асқорыту жүйесінің нематоздары мен анотацефолятоздарының алдын
алуда тотияйынды, фенотиозинді, тұз қоспасын (ТФТҚ) 1:5:100 немесе 1:10:100
көлемінде еркін жегізетінін есте сақтаған жөн.
О.А. Магомедов [17] мәліметі бойынша гельминтоздардың алдын алу.
Анотацефолятоздарды анықтау, емдеу, алдын алу. Қазақстан өлке-аймақтарының
өзгешелік- ерекшеліктеріне байланысты ТФТҚ қойға берілетін уақыты
төмендегідей: оңтүстікте-ақпанның бірінші жартысынан қарашаның екінші
жартысына дейін; оңтүстік батыста-наурыздың бірінші бөлігінен қазанның
екінші бөлігіне дейін; оңтүстік шығыста — ақпанның бірінші жартысынан
қарашаның бірінші бөлігіне дейін; басқа жерлерінде - наурыздың екінші
жартысынан қазанның бірінші бөлігіне дейін. Малды бордақылаған кезде ТФТҚ-
па микроэлементтер қосып берілуі ұсынылады.
1.2 Қойлардың эзофагостомозына қысқаша сипаттама.
О.А. Магомедов [18] деректері бойынша бұл іш құрт ауруы халық
шаруашылығына әжептеуір экономикалық зиян келтіреді, өйткені оның
салдарынан ішек-қарын жарамсыздыққа ұшырап шұжық, колбаса өндірісі өнімдері
азаяды.
Oesophagostomum туысына жататын жұмыр құрттар: О. columbianum, О.
venulosum және О. dentatum. Алғашқы екі түрі көбінесе қойдан-табылса, ал
үшіншісі-ірі қарада болады. Үй жануарларынан басқа бұл нематодалар кейбір
күйіс-қайратындарды да залалдайды.
Ересек құрттар малдың тоқ ішегінде, ал оның балаңқұрттары өздерінің өсу
сатысында ащы ішек пен тоқ ішектің кілегей қабаты астында біршама уақыт
тіршілік етеді.
О.А. Магомедов [19] зерттеуі бойынша эзофагостомдар жуандау келген ақ
түсті гельминттер, олардың тұрқы 1-2 см, ауыз тесігі терминалды, яғни құрт
басының ұшында тік орналасқан, кішкентай ауыз қуысы сақина тәрізді, оның
түбінде тістері жоқ. Басының ұшы дененің сыртқы қабығынан туындаған
жалбағайлы (везикуламен) жабылған, ал ауыз саңлауы екі қатар орналасқан
жапырақшалармен құрсанған. Тең келген қос спикуласы жіңішке, ал олардың
ұзындығы 0,7-0,6 мм—ге дейін жетеді, ұрғашысының жыныс тесігі дененің артқы
жағы анал тесігінің қасынан ашылады. Эзофагостомозға қой мен ірі қараның
төлі көбірек шалдығады, бұл дерт көптеген аймақтарда кездеседі. Мал өрісте
көктемнен бастап күзге дейін паразитті жұқтыра береді. Қазақстанның
Оңтүстік, Оңтүстік Шығыс аудандарында ол көп кездеспейді, республикамыздың
Шығысында ауру жыл бойы сақа қойдан шығып тұрады. Инвазияның өршу мерзімі
жаз және күз айлары. Батыс Қазақстанның қойлары күзде 55 процентке дейін
осы гельминтозға ұрынады.
О.А. Магомедов [20] мәліметіне сүйенсек инвазияның өршуі
балаңқұрттардың ішектің кілегей қабаты астында өсіп, түйіншіктер түзуінен
(түйіншікті эзофагостомоз) және олар "қамалын" біртіндеп тастап, ағза ішіне
кірісінен басталады. Балаңқұрттар түйіршіктерді және ішектің ішкі қабығын
іріңді жараға айналдырады, жалпы ағзаның қызметін ішқұрт бұзады.
О.А. Магомедовтің [21] деректері бойынша ауру екі кезеңнен тұрады:
ларвалды, яғни балаңқұрттардан туындайтын және имагалы немесе ересек
нематодалардан пайда болатын. Бірінші кезеңде ас қорыту мүшелері қызметінің
бұзылғандығы айқындалады. Жем-шөпке зауқы азаяды не шаппайды, сұйық нәжісі
қан мен шырышқа толы, жануар көтерем, кейде түйнеу белгілері (тынымсыздану,
артқы сирақтарын созып тұру) байқалады, кейде сәл дене қызуы көтеріледі,
қан аздық білінеді. Ал дерттің екінші кезеңі көмескі, субклиникалық түрінде
етеді, оқта-текте жаиуардың іші өтеді. Өлекседегі өзгерістер паразиттің
саны және олардың ішек қатпарларында болу мерзімімен байланысты. Ағзаның
кілегей қабығы қанталаған, домбыққан; алуан түрлі ұсақ түйіншіктер көзге
ілінеді. Түйіншіктердін саны мындаған, олардың көлемі иненің жасуындай,
тары, бұршақ дәніндей. Балаңқұрттар тек қана жас түйіншіктерден табылады,
ал ересек құрттар тоқ ішектің ішінен іздестіріледі. Көпшілігі жансызданған
(некроз) не іші іріңге толған, не кейбіреулерінің аузы тыртықтанып
бітелген, яки іріңді қабыну (тоқ ішектің қабынуы) белгілері айқындала
түскен.
3. Стронгилятоздарды анықтау, емдеу және алдын-алу
В.Е. Абрамов [22] мәліметіне сүйенсек малдың тірі кезінде
стронгилятоздарға диагноз қою қиынның-қиыны. Эпизоотологаялық деректер
аурудың сырт белгілері және гельминтокопрологиялық зерттеулер де
жеткіліксіз диагностикалық дегельминтизацияның да нәтижесі шамалы. Нақтылы
тәсіл: жұмыртқалардан балаңқұрттарды өсіріп, жұқпалы сатысына жеткізіп
анықтау.
Ал клиникалық көріністері асқорыту қызметінің бұзылуы, көзге көрінер
кілегейлі қабықтардың бозаруы, қанның азаюы, жануардың күйсізденіп
әлсіреуі, қоңының төмендеуі т.б. бұлардың бәрі ішқұрт ауруларының ортақ
белгілері.
А.М. Биттиров [23] зерттеуі бойынша гельминтоовоскопиялық қалқыту
әдістерінің
тиімділері Фюллюборн, Дарлинг т.т. Алайда ішкі
құрылымының ұқсастығынан стронгилята қоздырғыштарының жұмыртқаларын бір-
бірінен ажырату мүмкін емес. Мұндай жағдайда диагнозды паразит тек тармағы
атымен ғана-стронгилятоздар деп атайды. Жалғыз-ақ, нематодир жұмыртқалары
басқа ішек-қарын стронгиляттарының жұмыртқаларынан ірілеу көрінеді (0,22 —
0,23x0,11x0,13 мм). Сонымен қатар олардың құрылымы да өзгеше: ұрық
торшалары 4 және 8 бластомерге бөліну сатысында болады, түсі күңгірт келеді
де жұмыртқаның ішінде 12-13 бөлігін алып жатады.
А.М. Агаджанян [24] деректері бойынша диагностикалық дегельминтизация
жасау үшін антигельминттік препараттар қолданылады. Егер 5-6 күннен кейін
малдың іші тиылып, айыға бастаса стронгилятоздармен ауырғаны айқындалады.
Гельминтоларвоскопия тәсілі паразит балаңқұрттарын өсіру үшін 10 гр нәжісті
Петри табақшасына немесе кішкене стаканға салып, үстін қақпакпен жауып,
жылылығы 25-30° термостатқа 10 тәулікке қалдырады. Нәжіске ауа келтіру үшін
ыдыстардың қақпақтарын күн сайын ашып тұрады және ылғал сақтау мақсатымен
оған аздан су бүркіп отырады. Егер термостат болмаса нәжісі бар ыдыстар
бөлмеде ұсталады. 10 тәулік өтісімен нәжіс Берман аспабына қатырылады, оның
үстіне жылылығы 27-40° аралығында тиісті мөлшерде су құйылады. Уақыт ырқы
(экспозиция) 4-6 сағат өткен соң аспап түбіндегі тұнба сұйықты шыны түтік
арқылы жинап, одан қажетті көлемде сынама (проба) алынып, микроскоп арқылы
тексеріледі.
В.В. Андреев [25] мәліметіне сүйенсек жұқпалы балаңкұрттардың
тұрқына, ауызы мен өңеш ерекшелігіне, ішек құрылымы мен құйрығының
кескініне баса назар аударады. Олар негізінен алғанда ішек торшаларының
пішіні және олардың саны жағынан ажыратылады. Зерттеушіге ыңғайлы болу үшін
личинкалардың қозғалысын бәсеңдету мақсатымен шөгірге 0,1 проценттік иод, 3
проценттік формалин ерітіндісінің 1-2 тамшысын тамызады. Гемонхтың жұқпалы
сатысына жеткен балаңқұрттарының ұзындығы 0,7-0,88 мг, құйрығы жіп
секілденіп жіңішкеріп бітеді. Ішек торшалары ұшбұрыш сияқты, екі қатар
орналасқан 16 торшадан құралған; соңғы екі торшасының тұрқы бірдей, қатар
аяқталады.
Нематодирдің инвазиялық личинкасының ұзындығы 1,2-2 мм, құйрығының
сүйір қабы жіптей созылыңқы (0,3-0,37) құрт екінші рет түлеген кезде оның
үстінен түспей, денесін жауып тұратын жұқа қабықшамен қымталған, ал
құйрығының ұшында тікенек тәрізді өсіндісі бар; ішегі трапеция пошымды бір
қатар болып орналасқан 8 торшадан тұрады.
В.А. Апалькин [26] мәліметіне сүйенсек буностомның залалдағыш
балаңкұрты кішкене келеді, тұрқы 0,52-0,63 мл, ұзын құйрығы үшкір, ішек
торшалары жеке дараланбаған, барлығы тұтас біртектес болып көрінеді.
Хабертияның залалдағыш личинкасының тұрқы 0.,71-0,88 мм, жіп тәріздес,
кұйрығының ұшы келте, ұзындығы денесінің 14 бөлігі шамасындай, ішегі жұмыр
кірпішке ұқсас 32 торшадан құралған, олар екі қатар болып қалыптасқан.
Эзофагостомның балаңқұрты ірі келеді, тұрқы 0,75-0,90 мм, денесін жапқан
қабықшаның құйрығы ұзын, ол паразит бойының 13 бөлігіне тең, жіңішке,
біздің ұшындай үшкір, ішек торшалары екі қатар орналасқан. O.radiatum және
O.columbianum ұрпағының ішек торшаларының саны 20, олар үшбұрыш сияқты, ал
O.venulotum балаңқұртының 32 ішек торшалары бар, олар жұмыр тас тәріздес.
С.В. Березкина [27] дерегіне сүйенсек өлген немесе сойылған малдың
ұлтабар, ащы және тоқ ішектерінен жынысы жетілген ересек стронгиляталарды
тапқанда ғана оларға нақты, дәлелді диагноз қоюға болады. Ағзадағы
гельминттердің барлығын қалдырмай жинап алып және олардыдың түрлерін
анықтау үшін Скрябин ұсынған ГТЖТ немесе ГБЖТ әдістерін пайдалану қажет
(қараңыз: Гельминтоздарды анықгау). Стронгилятоздарды емдеу үшін көптегеи
антгельминтиктер қолданылады: тотияйын, фенотиазин, нафтамон, тетрамизол,
мебендазол, панакур т.б. Тотияйынның 2 проценттік ерітіндісін ауырған малға
ішкізеді (қараңыз: Аноплоцефолятоздарды емдеу). Бірақ, бұл сұйық тек
гемонхоз қоздырғыштарына қарсы қолданғанда тиімділігін танытады.
Фенотиозинді малға 0,5 гкг есебінде жемге араластырып жекелеп қамырға
қосып, суға ұнмен, крахмалмен шылап немесе жануарларды топтастырып
таңертеңгілікте береді. Аталған дәрі нематодир құрттарына әсерін тигізе
алмайды.
Нафтамон бір рет 10 проценттік шылама (суспензия) күйінде жануарға
ішкізіледі, оның емдік дозасы зарарсыз және гельминттерге қарсы әрекеті
күшті. Препаратты малға беретін күні дайындау қажет. Дәрі сырлы шыны не
ағаш ыдыста суға езіліп әзірленеді, дәріні ашақрынға қолданбайды. Шыламаны
әр басқа жекелей шыны "не пластмасса воронканың ұшына кигізілген түтік
арқылы ішкізеді. Нафтамон тұнатын болғандықтан, суспензияны үнемі шайқап
араластырып отырады. Дәрі нематомирлердің ересектеріне де, жынысы
жетілмегендеріне де әсерлі. Әдетте дәрі берілгеннен кейін жануар 4-6 күннен
соң сауығады.
В.А. Апалькин [28] мәліметіне сүйенсек тетрамизол гранулят 20 % малға
0,05 гкг мөлшерінде жемге қосып топтау әдісімен беру ұсынылады.
Мебенвет гранулят 10 % (мебандазолдан өндірілген) қойға 0,1 кг
есебінде жекелей немесе 0,2 гкг көлемінде топтастырып азыққа араластырып
жегізеді.
Панакур гранулят малға 68-70 мгкг есебінде көбінесе құрама жемге
қосып топтастырып беріледі. Кейінгі келтірілген үш дәрі ішек-
қарындағы жұмыр құрттармен қатар кейбір цестодаларға да әсерлі. Қой, ешкі,
бұзауларды стронгилятоздарға шалдығуына жол бермеу, мал өнімділігін арттыру
үшін шаруашылықта жалпы профилактикалық және арнайы қолданылатын дауаларды
іске асыру қажет. Малдың күтімі мен азықтандырылуы дұрыс жолға қойылған
кезде гельминттердің өте аз жұғатындығы дәлелденіп отыр. Сондықтан, ішқұрт
аруларының алдын алуда малды баптап күтудің және құнарлы жем-шөппен
қоректендірудің маңызы зор.
В.В. Арапов [29] мәліметіне сүйенсек әдетте стронгилятоздар жануарға
негізінен өрісте жұғатынын еске алу жөн. Жайылым неғұрлым тар және ылғалды
шалшықты болса, мал нематоздарының өрши түсетіні белгілі. Малды таза
суаттан суарғанда гельминтоздарды болдырмауға болады. Құдыққа жаңбыр суы
немесе еріген су құйылмауы тиіс. Табиғи суларды пайдаланғанда мал суаруға
ең ыңғайлы, құрғақ, таза алаңдар таңдап алынады, суат басында шалшық судың
жиналуына жол берілмейді. Мал өрісінің ауыстырылып отыруы асқорыту
жүйесінің стронгилятоздарына қарсы қолданылған дауа болып саналады.
Паразиттердің балаңқұрттарының сыртқы ортада өсіп - өніп жұқпалы сатысына
жететін мерзімін (5-6 күн) ескере отырып, жайылымды уақтылы, дер кезінде
кезегімен алмастыру қажет. Ал ауа райының жылылығы 15°-тан төмен болған
шақта өріс әрбір 14-15 күннен кейін ауыстырылуы тиіс. Егер температура 15-
20° шамасында болған жағдайда, онда жайылым 10-12 күн өткен соң ғана
өзгертіледі. Инвазияны жұқтыртпау үшін төлді сақа малдан бөлек ұстап баққан
жөн. Стронгилятоздарға жол бермеу мақсатымен мал қоралары қи-тезектен үзбей
тазартылып, жинап, тиісті орындарына апарып зарарсыздандырылады. (қараңыз:
Гельминтоздардың алдын алу).
Ю.А. Баранов [30] мәліметіне сүйенер болсақ алайда, стронгилятоздарға
қарсы қолданатын дауалардың негізгісі-сақтық дегельминтизацияларды жоспарлы
түрде жасау. Әдетте аталған шара жылына екі дүркін өткізіледі: біріншісі -
малды өріске шығарар алдында, ал екіншісі - жайылым маусымы аяғында.
Қазақстанның оңтүстік-шығыс өңірлерінде қойларды дәрілеудің тиімді
уақыты көктемде наурыздың шығысында-сәуірдің кірісінде және күзде қазан-
қарашада. Республикамыздың оңтүстігінде дегельминтизацияны өткізетін мезгіл
көктем (наурыз-сәуір) және күз (қазан-қараша); шығысында-сәуірдің екінші
жартысы, маусым айының басы, сонан соң қыркүйектің екінші жартысы,
батысында-көктемнің басталуы - жаз айларының екінші бөлігі және күздің орта
шені, орталық пен солтүстігінде — сәуірдің және қыркүйектің екінші жартысы.
И.А. Архипов [31] мәліметіне сүйенер болсақ күйістілер асқорыту
жүйесінің нематоздары мен анотацефолятоздарының алдын алуда тотияйынды,
фенотиозинді, тұз қоспасын (ТФТҚ) 1:5:100 немесе 1:10:100 көлемінде еркін
жегізетінін есте сақтаған жөн. (қараңыз: Гельминтоздардың алдын алу.
Анотацефолятоздарды анықтау, емдеу, алдын алу). Қазақстан өлке-аймақтарының
өзгешелік-ерекшеліктеріне байланысты ТФТҚ қойға берілетін уақыты
төмендегідей: оңтүстікте-ақпанның бірінші жартысынан қарашаның екінші
жартысына дейін; оңтүстік батыста-наурыздың бірінші бөлігінен қазанның
екінші бөлігіне дейін; оңтүстік шығыста — ақпанның бірінші жартысынан
қарашаның бірінші бөлігіне дейін; басқа жерлерінде — наурыздың екінші
жартысынан қазанның бірінші бөлігіне дейін. Малды бордақылаған кезде ТФТҚ-
па микроэлементтер қосып берілуі ұсынылады.
А.М. Атаев [32] мәліметі бойынша асқазан – ішек жолында өмір сүретін
стронгиляталар геогельминттер, яғни олар тікелей аралық иесіз дамып
көбейеді. Нематодаданың ұрықтанған ұрғашылары көптеген жұмыртқалар салады,
олар нәжіспен бірге сыртқа шығады. Қоршаған ортада қолайлы жағдайда
(жеткілікті ауа, мол ылғал, қажетті температура 20-250 бірнеше сағат (12-
17) аралығында жұмыртқа ішінде балаңқұрттар дамиды. Олар жұмыртқаның ішінен
сыртқа шығады, екі дүркін түлейді, денесінің сыртынан қосымша екі құндақ
(чехол) пайда болады, 4-8 тәулік өтісімен инвазиялық немесе залалдағыш
жұқпалы сатысына дейін өсіп жетіледі. Ауа райы салқын болса, даму құбылысы
бірнеше күнге не бірнеше аптаға дейін тежеледі. Балаңқұрттар іс-қимылының
шапшаңдығымен тез арада қи-тезектен босап, жан-жаққа тарай бастайды. Олар
әсіресе дымқылды топырақ бетінде ширақтылықпен қозғалады, өсімдік сабағына,
жапырағына да өрмелеп шыға береді. Балаңқұрттардың кезбелігі (миграция)
ортаның ылғалдылығы көтерілген сайын күшейе түседі, яғни таңертең іңірде,
түнде, жауын-шашыннан кейін, күндіз олар белсенділік танытады. Нематодалар
суық ызғарға да төтеп бере алады, өздерінің тіршілік ету қабілетін 3,4 ай
немесе одан да көп уақыт сақтайтындығы анықталған. Кейбір нематодалардың
өсіп-өнуі сәл басқаша өтеді. Олардың балаңқұрттары бастапқыда жұмыртқадан
шықпайды, онда олар 2 рет түлеп жұқпалы сатысына жетіп, сонан соң ғана
жұмыртқа қабықшасын жарып сыртқа шығады. Даму мерзімі аталған
гельминттерден сәл созылыңқы (10-15 тәулік).
А.М. Биттиров [33] мәліметі бойынша күйістілер стронгиляталарды
көбінесе өрісте жайылып жүргенде жұқтырады. Жұқпалы балаңқұрттар жануар
денесіне шөппен не сумен (шалшық сулардан) бірге түседі. Азықтандыру
тәртібі қатаң сақталмаса, мал қорада да қоздырғыштарды жұқтыруы мүмкін.
Стронгилята балаңқұрттары ұлтабар, ащы және тоқ ішекке түскен соң екі
дүркін түлейді. 20-30 күннен кейін жынысы жетілген құртқа айналады. Олар
мал денесінде 1 жылдан не одан да артық мерзім күнелтеді.
А.М. Биттиров [34] зерттеуі бойынша құрттарға қарсы қолданылатын дәрі-
дәрмектерді антгельминтиктер деп атайды, олар мына талаптарға сай болуы
шарт: Емдік тиімділігі өте жоғары дәрі, дозасы өте аз және мал
организміндегі әлі толық жетілмген жас құрттарға өте улы әсер етуі тиіс;
1. Мал организміне улы әсері өте аз немесе тіпті зиянсыз болуы;
2. Дәрі арзан және онымен малды дәрілеу де қымбатқа түспеуі тиіс;
3. Дегельминтизациялау әдісі немесе дәрілеу жолы оңай болуы;
4. Дәрінің ұзақ уақыт емдік қасиетін жоймай сақтауы;
5. Дәрі жасайтын шикізат қоры мол болуы;
6. Дәріні малға жемге қосып беруге, яғни химиопрофилактикалық мақсатта
қолдану үшін оның дәмсіз, иіссіз болуы, суға тез еруі т.б. да пайдалы
қасиеттер болуы тиіс.
М.И. Брагин [35] мәліметі бойынша хабертия мен эзофагосом құрттардың
тоқ ішекте өсіп жетілуі, ересек сатысына ауысу мерзімі 50-60 күн, ал
организмге оның сақталуы 1 жылдан аспайды. Ал буностом личинкалары
күйістілер денесіне тері арқылы, яғни теріні тесіп өтіп кетеді. Олар әуелі
қантамырларына енеді, ағымымен өкпеге әкелінеді, онда бірнеше күн аялдап,
өсіп түлеп, жылжуын әрі қарай жалғастырып кеңірдекке, одан жұтқыншаққа
түседі, сілекеймен бірге жұтынып ащы ішекке жетіп, 40-70 күн өтісімен
ересек нематодаға айналады. Қой денесінде 1 жылдай не одан артығырақ өмір
сүреді.
Ф.И. Василевич [36] зерттеуіне сүйенсек стронгилятоз қоздырғыштарының
100-ден аса түрлері болады. Солай бола тұрса да солардың ішінен біреуі не
бір-екеуі ғана басымырақ әрекет етеді. А – Trichostongylidae тұқымдасы.
Стронгилятоздарға шалдығуына жол бермеу, мал өнімділігін арттыру үшін
шаруашылықта жалпы профилактикалық және арнайы қолданылатын дауаларды іке
асыру қажет. Малдың күтімі мен азықтандырылуы дұрыс жолға қойылған кезде
гельминттердің өте аз жұғатындығы дәлелденіп отыр. Сондықтан, ішқұрт
аруларының алдын алуда малды баптап күтудің және құнарлы жем-шөппен
қоректендірудің маңызы зор. Әдетте стронгилятоздар жануарға негізінен
өрісте жұғатынын еске алу жөн. Жайылым неғұрлым тар және ылғалды шалшықты
болса, мал нематоздарының өрши түсетіні белгілі. Малды таза суаттан
суарғанда гельминтоздарды болдырмауға болады. Құдыққа жаңбыр суы немесе
epiген су құйылмауы тиic. Табиғи суларды пайдаланғанда мал суаруға ең
ыңғайлы, құрғақ, таза алаңдар таңдап алынады, суат басында шалшық судың
жиналуына жол берілмейді.
Б.О. Волчков [37] зерттеулерінде ивермектин препаратымен бірге
антигистаминді димедрол препаратын ішек-қарын жолдарының стронгилятоздарына
фармакодинамикасының әсерін зерттеген. Бұл зерттеу барысында жануарларды
төрт топқа бөліп, І топқа ауру жұқтырмаған жануарлар болғанда, қалған үш
топта ішек-қарын жолдарының стронгилятоздарын жұқтырған жануарлар ұсталған.
Қалған ІІ,ІІІ,ІV топтағылар препаратқа төзімді келген. ІІ топтағы
жануарларға ем қолданбаған, ІІІ топтағы жануарларға ивермектинді, 50кг
жануар салмағына 1 мл мөлшерде тері астына енгізген, ал осы кезде ІV
топтағыларға ивермектиннен басқа 0,3г мөлшердегі димедролды бұлшықет ішіне
7 күн тағайындаған. Зерттеу қорытындысында екі препаратты қатар
қолданғаннан қан құрамындағы гемоглобин мен бета- липопротеидтердің
көтерілгені және күрделі ақуыздарының тасымалдану байқалған.
Ф.А. Волков [38] зерттеулерінде сиырлардың ішек-қарын жолдарының
стронгилятоздары кезінде резистентін көтеру мақсатында лебамизол, дибазол,
метазабицидан, пентоксил, тривитамин жекелей және антигельминтермен қатар
қолданған. Нәтижесінде тірілей салмағының жоғарлауы, инвазияның
қарқындылығын төмендетеді, ұзақ уақытқа дейін аурудың қайталанбауының алдын
алады.
А.М. Гасанахмадов [39] мәліметі бойынша күйіс қайыратын малдардың
асқазан-ішек жолдарының стронгилятоздары Strongylata топ тармағының нематод
личинкасымен зақымданады. Стронгиляттардың топ тармағы 4 тұқымдасқа бөлді:
1.Strongylidae тұқымдасы - Chabertia туысы.
2. Trichostrongylidae тұқымдасы- Trichostrongylus, Ostertagia,
Nematodirus туысы.
3.Trichonematidae тұқымдасы- Oesophagostomum туысы.
4. Ancylostomatidae тұқымдасы- Bunostomum туысы.
ВИГИС- тің қызметкерлерімен бірге мүйізді ірі қара малдарының асқазан-ішек
жолдарының стронгилятоздарымен күресу үшін құрамында тивидин мен
тетрализолы бар болюстардың жаңа антигельминттік әсерін ойлап тапты.
Жұмысты Батыс Қазақстан облысындағы Бұлдырты савхозында жүргізді. Қазақтың
ақбас тұқымына 80 бас 1,5 жастағы бұқа алынды. Оларды 4 топқа бөлді.
Жайлымға шығармас бұрын оларды нилверммен дегельминтизациялайды. Жайлымға
шығарар алдында 1-топқа құрамында нилверм+БМК бар болюсты енгізеді. 2-
топқа құрамында нилверм бар болюсті енгізеді. 3-топқа жайылым кезеңіндегіге
15мгкг дозада орташа нилверм енгізді. 4-топты бақылауға қояды.
Қорытындысында мүйізді ірі қара малдарының асқазан-ішек жолдарының
стронгилятоздарымен пролангирленген антигельминттік әсері бар препараттың
тиімділігі айдың үш айында да тиімді көрсеткішке ие болды.
Л.П. Головкина [40] мәліметі бойынша стронгилятоз ауруын анықтау
кезінде Фюллеборн әдісін қолданады. Бұл әдіс қарапайым әрі қолайлы кең
тараған. Бұл әдісті дала жағдайында да пайдалануға болады. Оны жүзеге асыру
үшін қаныққан ас тұзы ерітіндісі (меншікті салмағы 1,18) кішкентай шыны
ыдысқа , таяқшалар, сандай-ақ мата дәке, дөңгелектік бір ұшы иілген жіңішке
сым ілмектер- таяқшалар қажет. Ерітінді әзірлеу үшін 1 литр суға 450 г ас
тұзын салып , қайнағанша ысытады. Содан кейін оны мақтадан немесе дәкеден
өткізіп сүзеді. Бұл ерітіндіні негізінен суытып қолданады. Өлшеп алынған
нәжісті стаканға салады да, оған аздап ерітінді қосады. Содан соң оны
таяқшамен әбден езіп нәжістің шамасын 20:1 қатынасына келтірді. Оны сүзіп
алып қайтадан таяқшамен езді. Содан соң торкөзді дәкемен сүзіп алды да,
жіңішке шыны құмыраға құйып 40 минутқа тұндырып қойяды. Шаруашылықтағы
оншақты сиырларға осындай әдіс арқылы зерттелді. Барлығынан да
жұмыртқалықтар табылды. Табылған жұмыртқалықтарды сым ілмешектермен іліп
алып, оны төсеніш шыныға салып, бетін жапқыш шынымен бастырып микроскоппен
тексерді.
Л.П. Головкина [41] мәліметі бойынша Батыс Қазақстан облысында
мүйізді ірі қара малдарының асқазан-ішек жолдарының стронгилятоздарымен
күресудің жолын ғылыми түрде қарастырған. Оның гемонхоздан, нематодироздан,
хабертиоздан, эзофагастомоздан айырмашылығын зерттеу. Стронгилята
нематодының патогенезінің айырмашылығы моноинвазия және микстиинвазия деп
бөлінеді. Зерттеу кезінде анықталғаны асқазан-ішек жолдарының
стронгилятоздары Батыс Қазақстан облысындағы шаруашылықтарда
стронгилятоздардың 16 түрі паразитік мекен етеді. Стронгилята тұқымдасымен
5-18 айлық бұзаулармен 2-5 жастағы сиырлар зақымданған.
В.А. Гружинскас [42] мәліметі бойынша фенотиазин стронгилятоздарға қарсы
жаңа препарат. Фенотиозинді малға 0,5 гкг есебінде жемге араластырып
жекелеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бет
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .4
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 5
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .7
1 ӘДЕБИЕТКЕ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1 Жануарлардың стронгилятоздарына қысқаша сипаттама ... ... ..9
1.2 Қойлардың эзофагостомозына қысқаша сипаттама ... ... ... ... .14
1.3 Стронгилятоздарды анықтау, емдеу және алдын-алу ... ... ... ..15
2 ӨЗІНДІК
ЗЕРТТЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.1 Материалдар мен зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Зерттеу жүргізілген Игілік жеке шаруа қожалығының қысқаша
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.29
3 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...33
3.1 Игілік ШҚ қой эзофагостомозының эпизоотологиясы ... ... .33
3.1.1 Игілік ШҚ жағдайында қой эзофагостомозының
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..33
3.2 Қойлардың маусымдық және жас ерекшеліктеріне байланысты
эзофагостомозбен залалдану қарқыны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3.3 Жайылымдағы қойлардың стронгиляттары бойынша гельминтологиялық
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.4 Эзофагостомозға қарсы антигельминтиктерді сынау ... ... ... ..45
3.4.1 Панакур гранулятты 22,2% сынау нәтижелері ... ... ... ... ... .45
3.4.2 Альбендазолды (валбазен) сынау нәтижелері ... ... ... ... ... ..45
3.4.3 Полифенилды сынау
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 45 3.5 Қой шаруашылығына
эзофагостомоз келтіретін экономикалық
шығын ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ МЕН ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...47
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... .48
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей нормативтік сілтемелер қолданылған
ТШ 27-56-774-79 КШ – 240 маркалы тоңазытқыш
MCT 6709-72 Дистилденген су
MCT 20227-91 Пипеткалар
MCT 20292-74Е Шыны пипеткалар
MCT 22967 Инелер 2 см 3, 5см 3
MCT 4233-77 Хлорлы натрий
MCT 20292-74 Сиымдылығы 100, 200 және 1000 мл өлшем колбалары
MCT 25336 Конус колбалар Кн – 2 – 100 ТХС
ОСТ 25336 Шыны стакандар, көлемі 40х20х85 мм, сиымдылығы 36 см3
немесе өлшем стакандары СВ 3412 типті
MCT 25336 Стакандар В – 1 – 250 ТС
MCT 25336 Воронкалар В – 56 (75) – 80 ХС
MCT 25336-82Е Лабораториялық шыны ыдыстар
MCT 5962-67 Этил спирті 96 %-ті ректификацияланған
ТШ 480-11-10-73 Шыныға жазатын карандаш
МСТ 21239 Медициналық қайшылар
МСТ 21241 Медициналық пинцеттер
МРТШ 42-102-63 Әртүрлі қайшылар
МСТ 381-69 Термометр
МСТ 24104 Лабораториялық таразылар, 200 г. дейін өлшеуге
арналған
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста мынандай анықтамалар қолданылды:
гиповитаминоз организмде витаминдердің жетіспеуі, кейбір
паразитарлық ауруларда байқалады;
уақытша паразит өзінін букіл өсіп-өну айналымын, жұмыртқадан ересек
сатыға дейін, иесінен тыс жерде өткізіп, оларды тек
қоректенгенде ғана пайдаланады.
еттің құнарлығы химиялық құрамымен және де сіріңді заттардың
құрамдылығымен, вита-миндермен, макро және
микро-элементтермен, сонымен қоса белок құрамындағы
алмастырылмайтын амин қышқылдарымен, ал майда – май
қышқылдарының мөлшерімен сапасымен анықталады;
май ұлпасы май торшаларынан тұрады. Торшалар борпылдақ дәнекер
ұлпалармен бөлінген;
тағамдық құндылық азық-түлік өнімдерінің толықтай тиімділігін,
сондай-ақ адамның физиологиялық қажеттілігін
қамтамасыз ету мүмкіншілігін сипаттайтын түсінік.
Еттің тағамдық құнарлығы биологиялық синтезге және
энергетикалық шығынның орнын басатын құрамындағы
компоненттер-мен сипатталады;
инвазияның таралуы жалпы зерттелген мал басының ішіндегі ауруға
шалдыққандарының пайыздық көрсеткіші (ИТ,%);
инвазияның жиілігі зерттелген бір мал басында белгілі бір тоғышарлардың
сандық көрсеткіші (ИЖ, дана).
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей қысқартылған сөздер қолданылды:
ҚазҒЗВИ Қазақ ғылыми зерттеу ветеринарлық институты;
КазНИВИ Казахский научно-исследовательский ветеринарный институт;
БҚО Батыс Қазақстан облысы;
рН қышқылдылықтың көрсеткіші;
Мг миллиграмм;
Ш шығын;
Ө өнім шығыны;
Т түсім шығыны;
Б өнім бағасы;
МІҚ мүйізді ірі қара;
ВСС ветеринарлық санитарлық сараптау;
Мл миллилитр;
сағ. мезгілді көрсетеді;
мин. минут;
Ай ай;
ӘБ әсер бірлік;
Тр. труды;
Т том;
М Москва;
см. сантиметр;
гр. грамм;
КІРІСПЕ
Гельминттер адам мен жануарлардың ішкі мүшелері және ұлпаларына
(тканьдері), дене қуыстарына қоныс тебеді. Олар белгілі бір дене мүшесіне
орнығуға бейімделген. Құрттардың көптеген түрі ас қорыту жүйелерін
мекендейді. Гельминттердің басым көпшілігі ішекте күнелтеді.
Гельминттермен жас төлден бастап ересек малға дейін зақымданады.
Ішқұрт әсерінен жануардың ас қорыту, тыныс алу, тағы басқа мүшелері зардап
шегеді, олардың қызмет атқару қабілеті бұзылады. Паразиттер мал денесінде
қанмен, сөлмен, торшамен (клетка) қоректенеді. Организмде паразиттердің
саны көбейсе, мал дертке шалдығып, шығынға ұшырайды. Гельминтозға іліккен
түліктің өнімі кемиді, басқа жұқпалы ауруға қарсы тұрарлық қабілеті
төмендейді.
Қазақстанда жануарлардың жұқпалы ішқұрттарын зерттеу тарихы
К.И.Скрябиннің атымен байланысты. Ол Қазақстандағы мал түліктерінің
құрттарын тұңғыш рет зерттеуді ғылыми жолға түсіріп, оны жан-жақты
қарастыруды көздеген еді. 1905-1911 жылдары, алдымен Шымкент, кейін
Әулие-Ата (қазіргі Тараз) қаласыңда жұмыс істеп жүріп, ол
үлкен гельминтологиялық жинақ (коллекция) жасады. Осы жинағын Скрябин
шетелдік екі жылдық сапарында белгілі еуропалық гельминтологтар Браун
(Германия, Кенигсберг),
Фурман (Швейцария, Невшатель), Райенің (Франция,
Париж) лабораторияларында зерттеді, 1928-1932 жылдарында
Қазақстандағы жануарлардың гельминттерін іздеп табуы
Н.В.Баданиннің есімімен тығыз байланысты. 1933 ж. бастап,
Қазақ малдәрігерлік ғылыми-зерттеу институтының гельминтологиялық
лабораториясы (бұрыңғы ветфакинституты) қой гельминтоздарын зерттеумен
шұғылданды. Осы институттағы гельминтологиялық зерттеу жұмыстары 1933
жылдан 1954 жылға дейін профессор С.Н.Боевтің, ал 1954 жылдан 1973 жылға
дейін профессор Р.С.Шульцтің басқаруымен жүргізілді. 1957 жылдан бастап
жаңадан ашылған МҒЗС-ында гельминтологиялық зерттеулер жалғасын тапты. Олар
Өскемен, Тараз, Қарағанды, Астана, Қостанай және Атырау қалаларында
іргелерін қалады. Үй және жабайы тұяқтылардың ішқұрттары мен олар тудыратын
ауруларды зерттеу ізденістерін 1946 жылдан ҚазССР ҒА зоология институтының
гельминтология зертханасы бастады және 1960 жылдан оны С.Н.Боевтің
басқаруымен осы институттың сүтқоректілер гельминттерінің лабораториясы
жалғастырды.
Осы сүтқоретілер гельмиттеріне қойлардың эзофагостомозы жатады бұл іш
құрт ауруы халық шаруашылығына әжептеуір экономикалық зиян келтіреді,
өйткені оның салдарынан ішек-қарын жарамсыздыққа ұшырап шұжық, колбаса
өндірісі өнімдері азаяды.
Жұмыстың мақсаты: Игілік жеке шаруа қожалығындағы қой эзофагостомозы
және оған қарсы күрес шараларын қарастыру.
Қойылған міндеттер:
- Игілік ШҚ жағдайында қой эзофагостомозының таралуын анықтау.
-Қойлардың маусымдық және жас ерекшеліктеріне байланысты
эзофагостомозбен залалдану қарқыны.
-Жайылымдағы қойлардың стронгиляттары бойынша гельминтологиялық
бағалау.
-Эзофагостомозға қарсы антигельминтиктерді сынау.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1. Жануарлардың стронгилятоздарына қысқаша сипаттама.
М.С Сабаншиевтің [1] мәліметі бойынша күйістілер ас қорыту жүйесінің
стронгилятоздары. Күйіс қайыратындардың асқазан-ішегінде нематода тобына
жататын Strongylata тек тармағының көптеген түрлері тіршілік етеді. Олар
төрт тұқымдастардан қалыптасқан: Trichostrongylidae, Ancylostomatidae,
Strongylidaе және Trichonematidae. Бұлар ас қорыту жүйесінде
мекендейтіндіктен, көпшілігінің өсіп-өнуінің ұқсастығына байланысты олар
тудыратын аурулардың эпизоотологиясы, өрбуі (потогенезі), клиникалық
көріністері, сонымен қатар оларға қарсы қолданылатын дауа негізінен бірдей.
Олар жануар өлімінен, мал өнімінің сан-сапасының төмендеуінен, құрт
жайлаған мүшелердің жарамсыздығынан, ішқұрт ауруларына қарсы жүргізетін ем-
дауа шараларының қиындығы мен қымбаттығынан құралады.
К.И Абуладзе [2] деректері бойынша қарын-ішекте өмір сүретін
стронгиляталар геогельминттер, яғни олар тікелей аралық иесіз дамып
көбейеді. Нематоданың ұрықтанған ұрғашылары көптеген жұмыртқалар салады,
олар нәжіспен бірге сыртқа шығады. Қоршаған ортада қолайлы жағдайда
(жеткілікті ауа, мол ылғал, қажетті температура 20-25° бірнеше сағат (12-
17) аралығында жұмыртқа ішінде балаң-құрттар дамиды. Олар жұмыртқаның
ішінен сыртқа шығады, екі дүркін түлейді, денесінің сыртынан қосымша екі
құндақ (чехол) пайда болады, 4-8 тәулік өтісімен инвазиялық немесе
залалдағыш жұкпалы сатысына дейін өсіп жетіледі. Ауа - райы салқын болса,
даму құбылысы бірнеше күнге не бірнеше аптаға дейін тежеледі. Балаңқұрттар
іс-қимылының шапшаңдығымен тез арада қи-тезектен босап, жан-жаққа тарай
бастайды. Олар әсіресе дымқылды топырақ бетінде ширақтылықпен қозғалады,
өсімдік сабағына, жапырағына да өрмелеп шыға береді. Балаңқұрттардың
кезбелігі (миграция) ортаның ылғалдылығы көтерілген сайын күшейе түседі,
яғни таңертең, іңірде, түнде, жауын-шашыннан кейін, күндіз олар белсенділік
танытады. Нематодалар суық ызғарға да төтеп бере алады, өздерінің тіршілік
ету қабілетін 3-4 ай немесе оданда көп уақыт сақтайтындығы анықталған.
Л.П Дьяконов [3] мәліметіне сүйенер болсақ кейбір нематодалардың өсіп
өнуі сәл басқаша өтеді. Олардың балаңқұрттары бастапқыда жұмыртқадан
шықпайды, онда олар екі рет түлеп жұқпалы сатысына жетіп, сонан соң ғана
жұмыртқа қабықшасын жарып сыртқа шығады. Даму мерзімі аталған
гельминттерден сәл созылыңқы (10-15 тәулік) .
З.Қ Қожабеков [4] деректеріне сүйенер болсақ күйістілер
стронгиляталарды көбінесе өрісте жайылып жүргенде жұқтырады. Жұқпалы
балаңқұрттар жануар денесіне шөппен не сумен (шалшық сулардан) бірге
түседі. Азықтандыру тәртібі қатаң сақталмаса, мал қорада да қоздырғыштарды
жұқтыруы мүмкін. Стронгилята балаңкұрттары ұлтабар, ащы және тоқ ішекке
түскен соң екі дүркін түлейді. 20-30 күннен кейін жынысы жетілген құртқа
айналады. Олар мал денесінде 1 жылдан не одан да артық мезгіл күнелтеді.
Хабертия мен эзофагосом құрттардың тоқ ішекте өсіп жетілуі, ересек сатысына
ауысу мерзімі 50-60 күн, ал организмде оның сақталуы 1 жылдан аспайды. Ал
буностом личинкалары күйістілер денесіне тері арқылы, яғни теріні тесіп
өтіп кетеді. Олар әуелі қантамырларына енеді, ағымымен өкпеге әкелінеді,
онда бірнеше күн аялдап, өсіп түлеп, жылжуын әрі қарай жалғастырып
кеңірдекке, одан жұтқыншақка түседі, сілекеймен бірге жұтылып ащы ішекке
жетіп, 40-70 күн өтісімен ересек нематодаға айналады.
К.И Абуладзе [5] мәліметіне сүйенер болсақ қой денесінде бір жылдай
не одан артығырақ өмір сүреді. Стронгилятоз қоздырғыштарының жүзден аса
түрлері болады. Солай бола тұрса да солардың ішінен біреуі не бір-екеуі
ғана басымырақ әрекет етеді. Стронгилятоздарды анықтау, емдеу және алдын-
алу малдың тірі кезінде стронгилятоздарға диагноз қою қиынның-қиыны.
Эпизоотологиялық деректер аурудың сырт белгілері және
гельминтокопрологиялық зерттеулерде жеткіліксіз, диагностикалық
дегельминтизацияның да нәтижесі шамалы. Нақтылы тәсіл: жұмыртқалардан
балаңқұрттарды өсіріп, жұқпалы сатысына жеткізіп анықтау.
М.Ш Акбаев [6] мәліметіне сүйенсек клиникалық көріністері асқорыту
қызметінің бұзылуы, көзге көрінер кілегейлі қабықтардың бозаруы, қанның
азаюы, жануардың күйсізденіп әлсіреуі, қоңының төмендеуі т.б. бұлардың бәрі
ішқұрт ауруларының ортақ белгілері.
Гельминтоовоскопиялық калқыту әдістерінің тиімділері Фюллюборн,
Дарлинг т.б. Алайда ішкі құрылымының ұқсасты-ғынан стронгилята
қоздырғыштарының жұмыртқаларын бір-бірінен ажырату мүмкін емес. Мұндай
жағдайда диагнозды паразит тек тармағы атымен ғана-стронгилятоздар деп
атайды. Жалғыз-ақ, нематодир жұмыртқалары басқа ішек-қарын
стронгиляттарының жұмыртқаларынан ірілеу көрінеді (0,22—
0,23x0,11x0,13 мм). Сонымен қатар олардың құрылымы да өзгеше: ұрық
торшалары 4 және 8 бластомерге бөліну сатысында болады, түсі күңгірт келеді
де жұмыртқаның ішінде 12-13 бөлігін алып жатады.
М.С Сабаншиев [7] мәліметіне сүйенсек диагностикалық
дегельминтизация жасау үшін антигельминттік препараттар қолданылады. Егер 5-
6 күннен кейін малдың іші тиылып, айыға бастаса стронгилятоздармен ауырғаны
айқындалады. Гельминтоовоскопия тәсілі. Паразит балаңқұрттарын өсіру үшін
10г нәжісті Петри табақшасына немесе кішкене стаканға салып, үстін
қақпақпен жауып, жылылығы 25-30° термостатқа 10 тәулікке қалдырады. Нәжіске
ауа келтіру үшін ыдыстардың қакпақтарын күн сайын ашып тұрады және ылғал
сақтау мақсатымен оған аздан су бүркіп отырады. Егер термостат болмаса
нәжісі бар ыдыстар бөлмеде ұсталады. 10 тәулік өтісімен нәжіс Берман
аспабына қотарылады, оның үстіне жылылығы 27-40° аралығында тиісті мөлшерде
су құйылады. Уақыт ырқы (экспозиция) 4-6 сағат өткен соң аспап түбіндегі
тұнба сұйықты шыны түтік арқылы жинап, одан қажетті көлемде сынама (проба)
алынып, микроскоп арқылы тексеріледі.
Ф.А. Волков [8] деректері бойынша жұқпалы балаңқұрттардың тұрқында,
ауызы мен өңеш ерекшелігіне, ішек құрылымы мен құйрығының кескініне баса
назар аударады. Олар негізінен алғанда ішек торшаларының пішіні және
олардың саны жағынан ажыратылады. Зерттеушіге ыңғайлы болу үшін
личинкалардың қозғалысын бәсеңдету мақсатымен шөгіндіге 0,1 проценттік иод,
3 проценттік формалин ерітіндісінің 1-2 тамшысын тамызады. Гемонхтың
жұқпалы сатысына жеткен балаңқұрттарының ұзындығы 0,7-0,88 мг, құйрығы жіп
секілденіп жіңішкеріп бітеді. Ішек торшалары үшбұрыш сияқты, екі қатар
орналасқан 16 торшадан құралған; соңғы екі торшасының тұрқы бірдей, қатар
аяқталады. Нематодирдің инвазиялық личинкасының ұзындығы 1,2-2 мм,
құйрығының сүйір қабы жіптей созылыңқы (0,3- 0,37) құрт екініш рет түлеген
кезде оның үстінен түспей, денесін жауып тұратын жұқа қабықшамен қапталған,
ал құйрығының ұшында тікенек тәрізді өсіндісі бар; ішегі трапеция пошымды
бір қатар болып орналасқан 8 торшадан тұрады.
A.M. Гасанахмадов [9] мәліметі бойынша буностомның залалдағыш
балаңқұрты кішкене келеді, тұрқы 0,52-0,63 мл, ұзын құйрығы үшкір, ішек
торшалары жеке дараланбаған, барлығы тұтас біртектес болып көрінеді.
Хабертияның залалдағыш личинкасының тұрқы 0.,71-0,88 мм, жіп тәріздес,
құйрығының ұшы келте, ұзындығы денесінің 14 бөлігі шамасындай, ішегі жұмыр
кірпішке ұқсас 32 торшадан құралған, олар екі қатар болып қалыптасқан.
Я.М Кереев [10] деректері бойынша эзофагостомның балаңқұрты ірі
келеді, тұрқы 0,75-0,90 мм, денесін жапқан қабықшаның құйрығы ұзын, ол
паразит бойының 13 бөлігіне тең, жіңішке, біздің ұшындай үшкір, ішек
торшалары екі қатар орналасқан. О. columbianum, және О. venulosum ұрпағының
ішек торшаларының саны 20, олар үшбұрыш сияқты, ал О. venulosum
балаңқұртының 32 ішек торшалары бар, олар жұмыр тас тәріздес.
Өлген немесе сойылған малдың ұлтабар, ащы және тоқ ішектерінен жынысы
жетілген ересек стронгиляталарды тапқанда ғана оларға нақты, дәлелді
диагноз қоюға болады. Ағзадағы гельминттердің барлығын қалдырмай жинап алып
және олардың түрлерін анықтау үшін Скрябин ұсынған ГТЖТ немесе ГБЖТ
әдістерін пайдалану қажет.
Я.М Кереев [11] мәліметіне сүйенсек стронгилятоздарды емдеу үшін
көптеген антгельминтиктер қолданылады: тотияйын, фенотиазин, нафтамон,
тетрамизол, мебендазол, панакур т.б. Тотияйынның 2 проценттік ерітіндісін
ауырған малға ішкізеді. Бірақ, бұл сұйық тек гемонхоз қоздырғыштарына қарсы
қолданғанда тиімділігін танытады. Фенотиозинді малға 0,5 гкг есебінде
жемге араластырып жекелеп қамырға қосып, суға ұнмен, крахмалмен шылап
немесе жануарларды топтастырып таңертеңгілікте береді. Аталған дәрі
нематодир құрттарына әсерін тигізе алмайды.
К.Е Қашағанов [12] мәліметіне сүйенер болсақ нафтамон бір рет 10
проценттік шылама (суспензия) күйінде жануарға ішкізіледі, оның емдік
дозасы зарарсыз және гельминттерге қарсы әрекеті күшті. Препаратты малға
беретін күні дайындау қажет. Дәрі сырлы шыны не ағаш ыдыста суға езіліп
әзірленеді, дәріні ашқарынға қолданбайды. Шыламаны әр басқа жекелей шыны не
пластмасса воронканың ұшына кигізілген түтік арқылы ішкізеді. Нафтамон
тұнатын болғандықтан, суспензияны үнемі шайқап араластырып отырады. Дәрі
нематодирлердің ересектеріне де, жынысы жетілмегендеріне де әсерлі. Әдетте
дәрі берілгеннен кейін жануар 4-6 күннен соң сауығады. Тетрамизол гранулят
20 % малға 0,05 гкг мөлшерінде жемге қосып топтау әдісімен беру ұсынылады.
Мебенвет гранулят 10 % (мебандазоддан өндірілген) қойға 0,1 кг есебінде
жекелей немесе 0,2 гкг көлемінде топтастырып азыққа араластырып жегізеді.
В.А Лочкарев [13] мәліметіне сүйенсек панакур гранулят малға 68-70
мгкг есебінде көбінесе құрама жемге қосып топтастырып беріледі. Кейінгі
келтірілген үш дәрі ішек-қарындағы жұмыр құрттармен қатар кейбір
цестодаларға да әсерлі. Қой, ешкі, бұзауларды стронгилятоздарға шалдығуына
жол бермеу, мал өнімділігін арттыру үшін шаруашылықта жалпы профилактикалық
және арнайы қолданылатын дауаларды іске асыру қажет. Малдың күтімі мен
азықтандырылуы дұрыс жолға қойылған кезде гельминттердің өте аз жұғатындығы
дәлелденіп отыр.
Н.А Мереков [14] мәліметіне сүйенсек ішқұрт аруларының алдын алуда
малды баптап күтудің және құнарлы жем-шөппен қоректеіндірудің маңызы зор.
Әдетте стронгилятоздар жануарға негізінен өрісте жұғатынын еске алу жөн.
Жайылым неғұрлым тар және ылғалды шалшықты болса, мал нематоздарының өрши
түсетіні белгілі. Малды таза суаттан суарғанда гельминтоздарды болдырмауға
болады. Құдыққа жаңбыр суы немесе еріген су құйылмауы тиіс. Табиғи суларды
пайдаланғанда мал суаруға ең ыңғайлы, құрғақ, таза алаңдар таңдап алынады,
суат басында шалшық судың жиналуына жол берілмейді.
М.М. Сапарова [15] деректеріне сүйенсек мал өрісінің ауыстырылып
отыруы асқорыту жүйесінің стронгилятоздарына қарсы қолданылған дауа болып
саналады. Паразиттердің балаңқұрттарының сыртқы ортада өсіп - өніп жұқпалы
сатысына жететін мерзімін (5-6 күн) ескере отырып, жайылымды уақтылы, дер
кезінде кезегімен алмастыру қажет. Ауа райының жылылығы 15°- тан төмен
болған шақта өріс әрбір 14-15 күннен кейін ауыстырылуы тиіс. Егер
температура 15-20° шамасында болған жағдайда, онда жайылым 10-12 күн өткен
соң ғана өзгертіледі. Инвазияны жұқтыртпау үшін төлді сақа малдан бөлек
ұстап баққан жөн.
М.Д. Новак [16] мәліметіне сүйенсек cтронгилятоздарға жол бермеу
мақсатымен мал қоралары қи-тезектен үзбей тазартылып, жинап, тиісті
орындарына апарып зарарсыздандырылады. Алайда, стронгилятоздарға қарсы
қолданатын дауалардың негізгісі-сақтық дегельминтизацияларды жоспарлы түрде
жасау. Әдетте аталған шара жылына екі дүркін өткізіледі: біріншісі - малды
өріске шығарар алдында, ал екіншісі жайылым маусымы аяғында. Қазақстанның
онтүстік-шығыс өңірлерінде қойларды дәрілеудің тиімді уакыты көктемде
наурыздың шығысында-сәуірдің кірісінде және күзде қазан-қарашада.
Республикамыздың оңтүстігінде дегельминтизацияны өткізетін мезгіл көктем
(наурыз-сәуір) және күз (қазан-қараша); шығысында-сәуірдің екінші жартысы,
маусым айының басы, сонан соң қыркүйектің екінші жартысы, батысында-
көктемнің басталуы жаз айларының екінші бөлігі және күздің орта шені,
орталық пен солтүстігінде сәуірдің және қыркүйектің екінші жартысы.
Күйістілер асқорыту жүйесінің нематоздары мен анотацефолятоздарының алдын
алуда тотияйынды, фенотиозинді, тұз қоспасын (ТФТҚ) 1:5:100 немесе 1:10:100
көлемінде еркін жегізетінін есте сақтаған жөн.
О.А. Магомедов [17] мәліметі бойынша гельминтоздардың алдын алу.
Анотацефолятоздарды анықтау, емдеу, алдын алу. Қазақстан өлке-аймақтарының
өзгешелік- ерекшеліктеріне байланысты ТФТҚ қойға берілетін уақыты
төмендегідей: оңтүстікте-ақпанның бірінші жартысынан қарашаның екінші
жартысына дейін; оңтүстік батыста-наурыздың бірінші бөлігінен қазанның
екінші бөлігіне дейін; оңтүстік шығыста — ақпанның бірінші жартысынан
қарашаның бірінші бөлігіне дейін; басқа жерлерінде - наурыздың екінші
жартысынан қазанның бірінші бөлігіне дейін. Малды бордақылаған кезде ТФТҚ-
па микроэлементтер қосып берілуі ұсынылады.
1.2 Қойлардың эзофагостомозына қысқаша сипаттама.
О.А. Магомедов [18] деректері бойынша бұл іш құрт ауруы халық
шаруашылығына әжептеуір экономикалық зиян келтіреді, өйткені оның
салдарынан ішек-қарын жарамсыздыққа ұшырап шұжық, колбаса өндірісі өнімдері
азаяды.
Oesophagostomum туысына жататын жұмыр құрттар: О. columbianum, О.
venulosum және О. dentatum. Алғашқы екі түрі көбінесе қойдан-табылса, ал
үшіншісі-ірі қарада болады. Үй жануарларынан басқа бұл нематодалар кейбір
күйіс-қайратындарды да залалдайды.
Ересек құрттар малдың тоқ ішегінде, ал оның балаңқұрттары өздерінің өсу
сатысында ащы ішек пен тоқ ішектің кілегей қабаты астында біршама уақыт
тіршілік етеді.
О.А. Магомедов [19] зерттеуі бойынша эзофагостомдар жуандау келген ақ
түсті гельминттер, олардың тұрқы 1-2 см, ауыз тесігі терминалды, яғни құрт
басының ұшында тік орналасқан, кішкентай ауыз қуысы сақина тәрізді, оның
түбінде тістері жоқ. Басының ұшы дененің сыртқы қабығынан туындаған
жалбағайлы (везикуламен) жабылған, ал ауыз саңлауы екі қатар орналасқан
жапырақшалармен құрсанған. Тең келген қос спикуласы жіңішке, ал олардың
ұзындығы 0,7-0,6 мм—ге дейін жетеді, ұрғашысының жыныс тесігі дененің артқы
жағы анал тесігінің қасынан ашылады. Эзофагостомозға қой мен ірі қараның
төлі көбірек шалдығады, бұл дерт көптеген аймақтарда кездеседі. Мал өрісте
көктемнен бастап күзге дейін паразитті жұқтыра береді. Қазақстанның
Оңтүстік, Оңтүстік Шығыс аудандарында ол көп кездеспейді, республикамыздың
Шығысында ауру жыл бойы сақа қойдан шығып тұрады. Инвазияның өршу мерзімі
жаз және күз айлары. Батыс Қазақстанның қойлары күзде 55 процентке дейін
осы гельминтозға ұрынады.
О.А. Магомедов [20] мәліметіне сүйенсек инвазияның өршуі
балаңқұрттардың ішектің кілегей қабаты астында өсіп, түйіншіктер түзуінен
(түйіншікті эзофагостомоз) және олар "қамалын" біртіндеп тастап, ағза ішіне
кірісінен басталады. Балаңқұрттар түйіршіктерді және ішектің ішкі қабығын
іріңді жараға айналдырады, жалпы ағзаның қызметін ішқұрт бұзады.
О.А. Магомедовтің [21] деректері бойынша ауру екі кезеңнен тұрады:
ларвалды, яғни балаңқұрттардан туындайтын және имагалы немесе ересек
нематодалардан пайда болатын. Бірінші кезеңде ас қорыту мүшелері қызметінің
бұзылғандығы айқындалады. Жем-шөпке зауқы азаяды не шаппайды, сұйық нәжісі
қан мен шырышқа толы, жануар көтерем, кейде түйнеу белгілері (тынымсыздану,
артқы сирақтарын созып тұру) байқалады, кейде сәл дене қызуы көтеріледі,
қан аздық білінеді. Ал дерттің екінші кезеңі көмескі, субклиникалық түрінде
етеді, оқта-текте жаиуардың іші өтеді. Өлекседегі өзгерістер паразиттің
саны және олардың ішек қатпарларында болу мерзімімен байланысты. Ағзаның
кілегей қабығы қанталаған, домбыққан; алуан түрлі ұсақ түйіншіктер көзге
ілінеді. Түйіншіктердін саны мындаған, олардың көлемі иненің жасуындай,
тары, бұршақ дәніндей. Балаңқұрттар тек қана жас түйіншіктерден табылады,
ал ересек құрттар тоқ ішектің ішінен іздестіріледі. Көпшілігі жансызданған
(некроз) не іші іріңге толған, не кейбіреулерінің аузы тыртықтанып
бітелген, яки іріңді қабыну (тоқ ішектің қабынуы) белгілері айқындала
түскен.
3. Стронгилятоздарды анықтау, емдеу және алдын-алу
В.Е. Абрамов [22] мәліметіне сүйенсек малдың тірі кезінде
стронгилятоздарға диагноз қою қиынның-қиыны. Эпизоотологаялық деректер
аурудың сырт белгілері және гельминтокопрологиялық зерттеулер де
жеткіліксіз диагностикалық дегельминтизацияның да нәтижесі шамалы. Нақтылы
тәсіл: жұмыртқалардан балаңқұрттарды өсіріп, жұқпалы сатысына жеткізіп
анықтау.
Ал клиникалық көріністері асқорыту қызметінің бұзылуы, көзге көрінер
кілегейлі қабықтардың бозаруы, қанның азаюы, жануардың күйсізденіп
әлсіреуі, қоңының төмендеуі т.б. бұлардың бәрі ішқұрт ауруларының ортақ
белгілері.
А.М. Биттиров [23] зерттеуі бойынша гельминтоовоскопиялық қалқыту
әдістерінің
тиімділері Фюллюборн, Дарлинг т.т. Алайда ішкі
құрылымының ұқсастығынан стронгилята қоздырғыштарының жұмыртқаларын бір-
бірінен ажырату мүмкін емес. Мұндай жағдайда диагнозды паразит тек тармағы
атымен ғана-стронгилятоздар деп атайды. Жалғыз-ақ, нематодир жұмыртқалары
басқа ішек-қарын стронгиляттарының жұмыртқаларынан ірілеу көрінеді (0,22 —
0,23x0,11x0,13 мм). Сонымен қатар олардың құрылымы да өзгеше: ұрық
торшалары 4 және 8 бластомерге бөліну сатысында болады, түсі күңгірт келеді
де жұмыртқаның ішінде 12-13 бөлігін алып жатады.
А.М. Агаджанян [24] деректері бойынша диагностикалық дегельминтизация
жасау үшін антигельминттік препараттар қолданылады. Егер 5-6 күннен кейін
малдың іші тиылып, айыға бастаса стронгилятоздармен ауырғаны айқындалады.
Гельминтоларвоскопия тәсілі паразит балаңқұрттарын өсіру үшін 10 гр нәжісті
Петри табақшасына немесе кішкене стаканға салып, үстін қақпакпен жауып,
жылылығы 25-30° термостатқа 10 тәулікке қалдырады. Нәжіске ауа келтіру үшін
ыдыстардың қақпақтарын күн сайын ашып тұрады және ылғал сақтау мақсатымен
оған аздан су бүркіп отырады. Егер термостат болмаса нәжісі бар ыдыстар
бөлмеде ұсталады. 10 тәулік өтісімен нәжіс Берман аспабына қатырылады, оның
үстіне жылылығы 27-40° аралығында тиісті мөлшерде су құйылады. Уақыт ырқы
(экспозиция) 4-6 сағат өткен соң аспап түбіндегі тұнба сұйықты шыны түтік
арқылы жинап, одан қажетті көлемде сынама (проба) алынып, микроскоп арқылы
тексеріледі.
В.В. Андреев [25] мәліметіне сүйенсек жұқпалы балаңкұрттардың
тұрқына, ауызы мен өңеш ерекшелігіне, ішек құрылымы мен құйрығының
кескініне баса назар аударады. Олар негізінен алғанда ішек торшаларының
пішіні және олардың саны жағынан ажыратылады. Зерттеушіге ыңғайлы болу үшін
личинкалардың қозғалысын бәсеңдету мақсатымен шөгірге 0,1 проценттік иод, 3
проценттік формалин ерітіндісінің 1-2 тамшысын тамызады. Гемонхтың жұқпалы
сатысына жеткен балаңқұрттарының ұзындығы 0,7-0,88 мг, құйрығы жіп
секілденіп жіңішкеріп бітеді. Ішек торшалары ұшбұрыш сияқты, екі қатар
орналасқан 16 торшадан құралған; соңғы екі торшасының тұрқы бірдей, қатар
аяқталады.
Нематодирдің инвазиялық личинкасының ұзындығы 1,2-2 мм, құйрығының
сүйір қабы жіптей созылыңқы (0,3-0,37) құрт екінші рет түлеген кезде оның
үстінен түспей, денесін жауып тұратын жұқа қабықшамен қымталған, ал
құйрығының ұшында тікенек тәрізді өсіндісі бар; ішегі трапеция пошымды бір
қатар болып орналасқан 8 торшадан тұрады.
В.А. Апалькин [26] мәліметіне сүйенсек буностомның залалдағыш
балаңкұрты кішкене келеді, тұрқы 0,52-0,63 мл, ұзын құйрығы үшкір, ішек
торшалары жеке дараланбаған, барлығы тұтас біртектес болып көрінеді.
Хабертияның залалдағыш личинкасының тұрқы 0.,71-0,88 мм, жіп тәріздес,
кұйрығының ұшы келте, ұзындығы денесінің 14 бөлігі шамасындай, ішегі жұмыр
кірпішке ұқсас 32 торшадан құралған, олар екі қатар болып қалыптасқан.
Эзофагостомның балаңқұрты ірі келеді, тұрқы 0,75-0,90 мм, денесін жапқан
қабықшаның құйрығы ұзын, ол паразит бойының 13 бөлігіне тең, жіңішке,
біздің ұшындай үшкір, ішек торшалары екі қатар орналасқан. O.radiatum және
O.columbianum ұрпағының ішек торшаларының саны 20, олар үшбұрыш сияқты, ал
O.venulotum балаңқұртының 32 ішек торшалары бар, олар жұмыр тас тәріздес.
С.В. Березкина [27] дерегіне сүйенсек өлген немесе сойылған малдың
ұлтабар, ащы және тоқ ішектерінен жынысы жетілген ересек стронгиляталарды
тапқанда ғана оларға нақты, дәлелді диагноз қоюға болады. Ағзадағы
гельминттердің барлығын қалдырмай жинап алып және олардыдың түрлерін
анықтау үшін Скрябин ұсынған ГТЖТ немесе ГБЖТ әдістерін пайдалану қажет
(қараңыз: Гельминтоздарды анықгау). Стронгилятоздарды емдеу үшін көптегеи
антгельминтиктер қолданылады: тотияйын, фенотиазин, нафтамон, тетрамизол,
мебендазол, панакур т.б. Тотияйынның 2 проценттік ерітіндісін ауырған малға
ішкізеді (қараңыз: Аноплоцефолятоздарды емдеу). Бірақ, бұл сұйық тек
гемонхоз қоздырғыштарына қарсы қолданғанда тиімділігін танытады.
Фенотиозинді малға 0,5 гкг есебінде жемге араластырып жекелеп қамырға
қосып, суға ұнмен, крахмалмен шылап немесе жануарларды топтастырып
таңертеңгілікте береді. Аталған дәрі нематодир құрттарына әсерін тигізе
алмайды.
Нафтамон бір рет 10 проценттік шылама (суспензия) күйінде жануарға
ішкізіледі, оның емдік дозасы зарарсыз және гельминттерге қарсы әрекеті
күшті. Препаратты малға беретін күні дайындау қажет. Дәрі сырлы шыны не
ағаш ыдыста суға езіліп әзірленеді, дәріні ашақрынға қолданбайды. Шыламаны
әр басқа жекелей шыны "не пластмасса воронканың ұшына кигізілген түтік
арқылы ішкізеді. Нафтамон тұнатын болғандықтан, суспензияны үнемі шайқап
араластырып отырады. Дәрі нематомирлердің ересектеріне де, жынысы
жетілмегендеріне де әсерлі. Әдетте дәрі берілгеннен кейін жануар 4-6 күннен
соң сауығады.
В.А. Апалькин [28] мәліметіне сүйенсек тетрамизол гранулят 20 % малға
0,05 гкг мөлшерінде жемге қосып топтау әдісімен беру ұсынылады.
Мебенвет гранулят 10 % (мебандазолдан өндірілген) қойға 0,1 кг
есебінде жекелей немесе 0,2 гкг көлемінде топтастырып азыққа араластырып
жегізеді.
Панакур гранулят малға 68-70 мгкг есебінде көбінесе құрама жемге
қосып топтастырып беріледі. Кейінгі келтірілген үш дәрі ішек-
қарындағы жұмыр құрттармен қатар кейбір цестодаларға да әсерлі. Қой, ешкі,
бұзауларды стронгилятоздарға шалдығуына жол бермеу, мал өнімділігін арттыру
үшін шаруашылықта жалпы профилактикалық және арнайы қолданылатын дауаларды
іске асыру қажет. Малдың күтімі мен азықтандырылуы дұрыс жолға қойылған
кезде гельминттердің өте аз жұғатындығы дәлелденіп отыр. Сондықтан, ішқұрт
аруларының алдын алуда малды баптап күтудің және құнарлы жем-шөппен
қоректендірудің маңызы зор.
В.В. Арапов [29] мәліметіне сүйенсек әдетте стронгилятоздар жануарға
негізінен өрісте жұғатынын еске алу жөн. Жайылым неғұрлым тар және ылғалды
шалшықты болса, мал нематоздарының өрши түсетіні белгілі. Малды таза
суаттан суарғанда гельминтоздарды болдырмауға болады. Құдыққа жаңбыр суы
немесе еріген су құйылмауы тиіс. Табиғи суларды пайдаланғанда мал суаруға
ең ыңғайлы, құрғақ, таза алаңдар таңдап алынады, суат басында шалшық судың
жиналуына жол берілмейді. Мал өрісінің ауыстырылып отыруы асқорыту
жүйесінің стронгилятоздарына қарсы қолданылған дауа болып саналады.
Паразиттердің балаңқұрттарының сыртқы ортада өсіп - өніп жұқпалы сатысына
жететін мерзімін (5-6 күн) ескере отырып, жайылымды уақтылы, дер кезінде
кезегімен алмастыру қажет. Ал ауа райының жылылығы 15°-тан төмен болған
шақта өріс әрбір 14-15 күннен кейін ауыстырылуы тиіс. Егер температура 15-
20° шамасында болған жағдайда, онда жайылым 10-12 күн өткен соң ғана
өзгертіледі. Инвазияны жұқтыртпау үшін төлді сақа малдан бөлек ұстап баққан
жөн. Стронгилятоздарға жол бермеу мақсатымен мал қоралары қи-тезектен үзбей
тазартылып, жинап, тиісті орындарына апарып зарарсыздандырылады. (қараңыз:
Гельминтоздардың алдын алу).
Ю.А. Баранов [30] мәліметіне сүйенер болсақ алайда, стронгилятоздарға
қарсы қолданатын дауалардың негізгісі-сақтық дегельминтизацияларды жоспарлы
түрде жасау. Әдетте аталған шара жылына екі дүркін өткізіледі: біріншісі -
малды өріске шығарар алдында, ал екіншісі - жайылым маусымы аяғында.
Қазақстанның оңтүстік-шығыс өңірлерінде қойларды дәрілеудің тиімді
уақыты көктемде наурыздың шығысында-сәуірдің кірісінде және күзде қазан-
қарашада. Республикамыздың оңтүстігінде дегельминтизацияны өткізетін мезгіл
көктем (наурыз-сәуір) және күз (қазан-қараша); шығысында-сәуірдің екінші
жартысы, маусым айының басы, сонан соң қыркүйектің екінші жартысы,
батысында-көктемнің басталуы - жаз айларының екінші бөлігі және күздің орта
шені, орталық пен солтүстігінде — сәуірдің және қыркүйектің екінші жартысы.
И.А. Архипов [31] мәліметіне сүйенер болсақ күйістілер асқорыту
жүйесінің нематоздары мен анотацефолятоздарының алдын алуда тотияйынды,
фенотиозинді, тұз қоспасын (ТФТҚ) 1:5:100 немесе 1:10:100 көлемінде еркін
жегізетінін есте сақтаған жөн. (қараңыз: Гельминтоздардың алдын алу.
Анотацефолятоздарды анықтау, емдеу, алдын алу). Қазақстан өлке-аймақтарының
өзгешелік-ерекшеліктеріне байланысты ТФТҚ қойға берілетін уақыты
төмендегідей: оңтүстікте-ақпанның бірінші жартысынан қарашаның екінші
жартысына дейін; оңтүстік батыста-наурыздың бірінші бөлігінен қазанның
екінші бөлігіне дейін; оңтүстік шығыста — ақпанның бірінші жартысынан
қарашаның бірінші бөлігіне дейін; басқа жерлерінде — наурыздың екінші
жартысынан қазанның бірінші бөлігіне дейін. Малды бордақылаған кезде ТФТҚ-
па микроэлементтер қосып берілуі ұсынылады.
А.М. Атаев [32] мәліметі бойынша асқазан – ішек жолында өмір сүретін
стронгиляталар геогельминттер, яғни олар тікелей аралық иесіз дамып
көбейеді. Нематодаданың ұрықтанған ұрғашылары көптеген жұмыртқалар салады,
олар нәжіспен бірге сыртқа шығады. Қоршаған ортада қолайлы жағдайда
(жеткілікті ауа, мол ылғал, қажетті температура 20-250 бірнеше сағат (12-
17) аралығында жұмыртқа ішінде балаңқұрттар дамиды. Олар жұмыртқаның ішінен
сыртқа шығады, екі дүркін түлейді, денесінің сыртынан қосымша екі құндақ
(чехол) пайда болады, 4-8 тәулік өтісімен инвазиялық немесе залалдағыш
жұқпалы сатысына дейін өсіп жетіледі. Ауа райы салқын болса, даму құбылысы
бірнеше күнге не бірнеше аптаға дейін тежеледі. Балаңқұрттар іс-қимылының
шапшаңдығымен тез арада қи-тезектен босап, жан-жаққа тарай бастайды. Олар
әсіресе дымқылды топырақ бетінде ширақтылықпен қозғалады, өсімдік сабағына,
жапырағына да өрмелеп шыға береді. Балаңқұрттардың кезбелігі (миграция)
ортаның ылғалдылығы көтерілген сайын күшейе түседі, яғни таңертең іңірде,
түнде, жауын-шашыннан кейін, күндіз олар белсенділік танытады. Нематодалар
суық ызғарға да төтеп бере алады, өздерінің тіршілік ету қабілетін 3,4 ай
немесе одан да көп уақыт сақтайтындығы анықталған. Кейбір нематодалардың
өсіп-өнуі сәл басқаша өтеді. Олардың балаңқұрттары бастапқыда жұмыртқадан
шықпайды, онда олар 2 рет түлеп жұқпалы сатысына жетіп, сонан соң ғана
жұмыртқа қабықшасын жарып сыртқа шығады. Даму мерзімі аталған
гельминттерден сәл созылыңқы (10-15 тәулік).
А.М. Биттиров [33] мәліметі бойынша күйістілер стронгиляталарды
көбінесе өрісте жайылып жүргенде жұқтырады. Жұқпалы балаңқұрттар жануар
денесіне шөппен не сумен (шалшық сулардан) бірге түседі. Азықтандыру
тәртібі қатаң сақталмаса, мал қорада да қоздырғыштарды жұқтыруы мүмкін.
Стронгилята балаңқұрттары ұлтабар, ащы және тоқ ішекке түскен соң екі
дүркін түлейді. 20-30 күннен кейін жынысы жетілген құртқа айналады. Олар
мал денесінде 1 жылдан не одан да артық мерзім күнелтеді.
А.М. Биттиров [34] зерттеуі бойынша құрттарға қарсы қолданылатын дәрі-
дәрмектерді антгельминтиктер деп атайды, олар мына талаптарға сай болуы
шарт: Емдік тиімділігі өте жоғары дәрі, дозасы өте аз және мал
организміндегі әлі толық жетілмген жас құрттарға өте улы әсер етуі тиіс;
1. Мал организміне улы әсері өте аз немесе тіпті зиянсыз болуы;
2. Дәрі арзан және онымен малды дәрілеу де қымбатқа түспеуі тиіс;
3. Дегельминтизациялау әдісі немесе дәрілеу жолы оңай болуы;
4. Дәрінің ұзақ уақыт емдік қасиетін жоймай сақтауы;
5. Дәрі жасайтын шикізат қоры мол болуы;
6. Дәріні малға жемге қосып беруге, яғни химиопрофилактикалық мақсатта
қолдану үшін оның дәмсіз, иіссіз болуы, суға тез еруі т.б. да пайдалы
қасиеттер болуы тиіс.
М.И. Брагин [35] мәліметі бойынша хабертия мен эзофагосом құрттардың
тоқ ішекте өсіп жетілуі, ересек сатысына ауысу мерзімі 50-60 күн, ал
организмге оның сақталуы 1 жылдан аспайды. Ал буностом личинкалары
күйістілер денесіне тері арқылы, яғни теріні тесіп өтіп кетеді. Олар әуелі
қантамырларына енеді, ағымымен өкпеге әкелінеді, онда бірнеше күн аялдап,
өсіп түлеп, жылжуын әрі қарай жалғастырып кеңірдекке, одан жұтқыншаққа
түседі, сілекеймен бірге жұтынып ащы ішекке жетіп, 40-70 күн өтісімен
ересек нематодаға айналады. Қой денесінде 1 жылдай не одан артығырақ өмір
сүреді.
Ф.И. Василевич [36] зерттеуіне сүйенсек стронгилятоз қоздырғыштарының
100-ден аса түрлері болады. Солай бола тұрса да солардың ішінен біреуі не
бір-екеуі ғана басымырақ әрекет етеді. А – Trichostongylidae тұқымдасы.
Стронгилятоздарға шалдығуына жол бермеу, мал өнімділігін арттыру үшін
шаруашылықта жалпы профилактикалық және арнайы қолданылатын дауаларды іке
асыру қажет. Малдың күтімі мен азықтандырылуы дұрыс жолға қойылған кезде
гельминттердің өте аз жұғатындығы дәлелденіп отыр. Сондықтан, ішқұрт
аруларының алдын алуда малды баптап күтудің және құнарлы жем-шөппен
қоректендірудің маңызы зор. Әдетте стронгилятоздар жануарға негізінен
өрісте жұғатынын еске алу жөн. Жайылым неғұрлым тар және ылғалды шалшықты
болса, мал нематоздарының өрши түсетіні белгілі. Малды таза суаттан
суарғанда гельминтоздарды болдырмауға болады. Құдыққа жаңбыр суы немесе
epiген су құйылмауы тиic. Табиғи суларды пайдаланғанда мал суаруға ең
ыңғайлы, құрғақ, таза алаңдар таңдап алынады, суат басында шалшық судың
жиналуына жол берілмейді.
Б.О. Волчков [37] зерттеулерінде ивермектин препаратымен бірге
антигистаминді димедрол препаратын ішек-қарын жолдарының стронгилятоздарына
фармакодинамикасының әсерін зерттеген. Бұл зерттеу барысында жануарларды
төрт топқа бөліп, І топқа ауру жұқтырмаған жануарлар болғанда, қалған үш
топта ішек-қарын жолдарының стронгилятоздарын жұқтырған жануарлар ұсталған.
Қалған ІІ,ІІІ,ІV топтағылар препаратқа төзімді келген. ІІ топтағы
жануарларға ем қолданбаған, ІІІ топтағы жануарларға ивермектинді, 50кг
жануар салмағына 1 мл мөлшерде тері астына енгізген, ал осы кезде ІV
топтағыларға ивермектиннен басқа 0,3г мөлшердегі димедролды бұлшықет ішіне
7 күн тағайындаған. Зерттеу қорытындысында екі препаратты қатар
қолданғаннан қан құрамындағы гемоглобин мен бета- липопротеидтердің
көтерілгені және күрделі ақуыздарының тасымалдану байқалған.
Ф.А. Волков [38] зерттеулерінде сиырлардың ішек-қарын жолдарының
стронгилятоздары кезінде резистентін көтеру мақсатында лебамизол, дибазол,
метазабицидан, пентоксил, тривитамин жекелей және антигельминтермен қатар
қолданған. Нәтижесінде тірілей салмағының жоғарлауы, инвазияның
қарқындылығын төмендетеді, ұзақ уақытқа дейін аурудың қайталанбауының алдын
алады.
А.М. Гасанахмадов [39] мәліметі бойынша күйіс қайыратын малдардың
асқазан-ішек жолдарының стронгилятоздары Strongylata топ тармағының нематод
личинкасымен зақымданады. Стронгиляттардың топ тармағы 4 тұқымдасқа бөлді:
1.Strongylidae тұқымдасы - Chabertia туысы.
2. Trichostrongylidae тұқымдасы- Trichostrongylus, Ostertagia,
Nematodirus туысы.
3.Trichonematidae тұқымдасы- Oesophagostomum туысы.
4. Ancylostomatidae тұқымдасы- Bunostomum туысы.
ВИГИС- тің қызметкерлерімен бірге мүйізді ірі қара малдарының асқазан-ішек
жолдарының стронгилятоздарымен күресу үшін құрамында тивидин мен
тетрализолы бар болюстардың жаңа антигельминттік әсерін ойлап тапты.
Жұмысты Батыс Қазақстан облысындағы Бұлдырты савхозында жүргізді. Қазақтың
ақбас тұқымына 80 бас 1,5 жастағы бұқа алынды. Оларды 4 топқа бөлді.
Жайлымға шығармас бұрын оларды нилверммен дегельминтизациялайды. Жайлымға
шығарар алдында 1-топқа құрамында нилверм+БМК бар болюсты енгізеді. 2-
топқа құрамында нилверм бар болюсті енгізеді. 3-топқа жайылым кезеңіндегіге
15мгкг дозада орташа нилверм енгізді. 4-топты бақылауға қояды.
Қорытындысында мүйізді ірі қара малдарының асқазан-ішек жолдарының
стронгилятоздарымен пролангирленген антигельминттік әсері бар препараттың
тиімділігі айдың үш айында да тиімді көрсеткішке ие болды.
Л.П. Головкина [40] мәліметі бойынша стронгилятоз ауруын анықтау
кезінде Фюллеборн әдісін қолданады. Бұл әдіс қарапайым әрі қолайлы кең
тараған. Бұл әдісті дала жағдайында да пайдалануға болады. Оны жүзеге асыру
үшін қаныққан ас тұзы ерітіндісі (меншікті салмағы 1,18) кішкентай шыны
ыдысқа , таяқшалар, сандай-ақ мата дәке, дөңгелектік бір ұшы иілген жіңішке
сым ілмектер- таяқшалар қажет. Ерітінді әзірлеу үшін 1 литр суға 450 г ас
тұзын салып , қайнағанша ысытады. Содан кейін оны мақтадан немесе дәкеден
өткізіп сүзеді. Бұл ерітіндіні негізінен суытып қолданады. Өлшеп алынған
нәжісті стаканға салады да, оған аздап ерітінді қосады. Содан соң оны
таяқшамен әбден езіп нәжістің шамасын 20:1 қатынасына келтірді. Оны сүзіп
алып қайтадан таяқшамен езді. Содан соң торкөзді дәкемен сүзіп алды да,
жіңішке шыны құмыраға құйып 40 минутқа тұндырып қойяды. Шаруашылықтағы
оншақты сиырларға осындай әдіс арқылы зерттелді. Барлығынан да
жұмыртқалықтар табылды. Табылған жұмыртқалықтарды сым ілмешектермен іліп
алып, оны төсеніш шыныға салып, бетін жапқыш шынымен бастырып микроскоппен
тексерді.
Л.П. Головкина [41] мәліметі бойынша Батыс Қазақстан облысында
мүйізді ірі қара малдарының асқазан-ішек жолдарының стронгилятоздарымен
күресудің жолын ғылыми түрде қарастырған. Оның гемонхоздан, нематодироздан,
хабертиоздан, эзофагастомоздан айырмашылығын зерттеу. Стронгилята
нематодының патогенезінің айырмашылығы моноинвазия және микстиинвазия деп
бөлінеді. Зерттеу кезінде анықталғаны асқазан-ішек жолдарының
стронгилятоздары Батыс Қазақстан облысындағы шаруашылықтарда
стронгилятоздардың 16 түрі паразитік мекен етеді. Стронгилята тұқымдасымен
5-18 айлық бұзаулармен 2-5 жастағы сиырлар зақымданған.
В.А. Гружинскас [42] мәліметі бойынша фенотиазин стронгилятоздарға қарсы
жаңа препарат. Фенотиозинді малға 0,5 гкг есебінде жемге араластырып
жекелеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz