Акция нарығының негізгі көрсеткіштері

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 336.763.001.002(574)
Қолжазба құқығында

ТУСАЕВА АЛИЯ КУАНЫШОВНА

Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығы: теориясы, тәжірибесі және
мемлекеттік реттеудің қаржылық негіздері

08.00.10 – Қаржы, ақша айналымы және несие

Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009

Диссертациялық жұмыс Халықаралық бизнес университетінде орындалды

Ғылыми жетекші экономика ғылымдарының
докторы Ж.М. Елубаева

Ресми оппоненттер экономика ғылымдарының
докторы С.Ш. Әуелбаев

экономика ғылымдарының
кандидаты С.Б. Мақыш

Жетекші ұйым Тұран университеті

Қорғау 2009 жылдың 19 наурызында сағат 14.30 Халықаралық бизнес
университетінің экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесіне іздену
бойынша Д 20.01.07 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде өтеді.
Мекен жайы: 050010, Алматы қ., Абай даңғылы, 8А, 208-бөлме.

Диссертациямен Халықаралық бизнес университетінің кітапханасында
танысуға болады.

Автореферат ___ ақпанда 2009 жылы таратылды.

Диссертациялық кеңестің
ғылыми хатшысы, э.ғ.д.,
профессор
М.Х. Түсеева

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бағалы қағаз нарығы қаржы
нарығының негізгі құрамдас бөлігіне жатқызылады. Бағалы қағаз нарығын
дамыту елдің басыңқы бағыттарының бірі ретінде тануы қазіргі уақытта осы
нарыққа деген ғалымдардың, экономистердің аса көңіл аударуына септігін
тигізді.
Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу
елдегі бағалы қағаздар нарығына әсерін береді. Әлемдік қаржы нарықтарының
дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар нарығымен сипат алады. Макро
деңгеймен қатар, бағалы қағаздар нарығы микро деңгейде де үлесі зор. Ең
алдымен, бағалы қағаздар нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға
болады. Қаржылық ресурстар меншіктік, қарыздық және тартылған жіктелімі
бар. Олардың арасындағы бәсекелестіктің болуы дамыған нарықтың бірден-бір
факторы. Себебі, нарық субъектілері үшін қаржылық ресурстардың жедел, әрі
арзан құралды қолдануы негізгі мақсаттарына айналды.
ҚР қаржы нарығы негізінен банктік саладан тұрады. Банктік мекемелер
өнімдері мен қызметтерінің жыл сайын дамуы бағалы қағаздар нарығының
бәсекелеске түсуіне кедергі келтіреді. Ал, қаржылық ресурстардың тек
банктік салада шоғырлануы, нарықтың барлық қатысушыларына кері әсерін
тигізеді. Еліміз егемендігін алғаннан бастап бағалы қағаздар нарығы
қалыптасты. Бағалы қағаздар нарығының, соның ішінде қор нарығының қалыптасу
уақыты аз емес. Осы аралықта ұлттық бағалы қағаздар нарығының қалыптасу
ерекшелігі, дамыған мемлекеттердің қолданған тәжірибесін енгізуімен сипат
алады. Алайда, соған қарамастан ұлттық нарықтағы біршама қайшылықтардың
салдарынан бағалы қағаздар нарығының жете дамымауы көрініс алады.
ҚР Президентінің кезекті жолдауында ұлттық бағалы қағаздар нарығын
дамыту бағыттары мен міндеттері айқындалды. Соған қарамастан, бағалы
қағаздар нарығының дамуын тежейтін факторлардың болуы тұтастай қаржы
нарығының даму серпініне әсер ете алмайды.
Жоғарыдағы факторларды ескере отырып, бағалы қағаздар нарығы, оның
мәселелері жөніндегі зерттеулердің қажеттілігі, таңдалған тақырыптың
өзектілігін сипаттайды.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Бағалы қағаздар нарығы бойынша
шетелдік, ресейлік, қазақстандық ғалымдардың көптеген ғылыми еңбектері бар.
Бағалы қағаздар нарығы, оның қатысушылары, бағалы қағаздар нарығының қызмет
ету механизмі ресейлік ғалымдар А.А. Галанов, Я. Миркин, Е.Ф. Жуков, М.В.
Романовский, Т.С.Селеванова, Б.Б. Рубцов еңбектерінде көрініс тапты.
Шетелдік экономистер Д. Кидуэлл, Э. Найман бағалы қағаздар нарығы және
шетелдік бағалы қағаздар нарығының даму сипатын көрсетті.
Шетелдік және ресейлік экономистермен қатар, көптеген қазақстандық
ғалымдардың да бағалы қағаздар нарығы бойынша ғылыми еңбектері аз емес.
Бағалы қағаздар нарығының негізгі теориялық және тәжірибелік тұстарын
зерттеуде Г.Т. Абдрахманова, У.М. Искаков, Д.Т. Бохаев, Э. Рузиева, Б.А.
Көшенова, А.А. Ильясов, А.А. Адамбекова, А.А. Арыстанов, Г.Н. Шалгимбаева,
Г.С. Сейтқасымов ғалымдардың еңбектері қарастырылды.
Бағалы қағаздар нарығы тұтастай механизмнен тұратындықтан, оның
элементтері, қаржы саясатының және мемлекеттік қаржылық реттеудің
жағдайларына көңіл аудару қажеттілігі туындады. Қаржылық жүйе, қаржылық
механизм, мемлекеттік қаржылық реттеудің негіздері, қаржы бойынша мәселелер
және оларды шешу жолдары көптеген қазақстандық ғалымдардың зерттеу
жұмыстарында көрініс тапқан. Атап айтқанда, В.Д. Ли, М.Х. Түсеева, С.Ш.
Әуелбаев, К.Ж. Бертаева, В.Д. Мельников, С. Құлпыбаев, Д.А. Шыныбеков, Ж.М.
Елубаева, Р.О. Смагулова ғылыми еңбектері жатқызылады.
Аталған мәселелердің маңыздылығы мен тақырыптың осы күнге дейін
толыққанды зерттелмегендігі диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға,
оның мақсаты мен міндеттерін айқындауға мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты ретінде
Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығының теориялық-әдістемелік және
тәжірибелік жақтарын зерттей отырып, бағалы қағаздар нарығының даму
бағыттарын анықтау болып табылады. Аталған мақсатқа жету барысында
зерттеудің алдында келесідей міндеттер анықталған:
- бағалы қағаздар нарығының теориялық пен тәжірибелік мазмұнын
қарастыру;
- әлемдік және ұлттық бағалы қағаздар нарықтарының үлгілерін, оны
құрушы факторларды зерттеу;
- бағалы қағаздар нарығының дамуы жағдайында Қазақстанда мемлекеттік
реттеудің сипатын айқындау;
- ҚР эмиссиялық бағалы қағаздар нарығының жағдайына талдау жүргізу;
- ҚР бағалы қағаздар нарығындағы қатысушылардың өзара байланысының
механизмін және олардың қызметіне бағалау жүргізу;
- бағалы қағаздар нарығының даму бағыттары бойынша ұсыныстар беру.

Зерттеу жұмысының пәні мен объектілері. Зерттеу жұмысының пәні ретінде
ҚР бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік органдар мен бағалы қағаздар
нарығы қатысушылардың арасындағы экономикалық қатынастары алынады.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар
нарығы саналады.
Диссертациялық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде
әлемдік экономикалық ғалымдардың еңбектері, отандық және шетелдік ғалымдар
монографиялары мен мақалалары, бағалы қағаздар нарық қатынастарын
реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық құжаттар алынды.
Ақпараттық база ретінде ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің
қаулылары, басқа да нормативтік құжаттар, ҚР Қаржылық қадағалау
Агенттігінің, ҚР Алматы өңірлік қаржылық орталықтың, ҚР Алматы өңірлік
қаржылық орталықтың қызметін реттейтін Агенттіктің, Қазақстан қор биржаның
материалдары пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазіргі уақытта бағалы қағаздар
нарығының жағдайын зерттей отырып, тиімді бағалы қағаздар нарығын
қалыптастырудың қажеттілігін және бағыттарын анықтау басты шарт болып
табылады.
Негізгі ғылыми жаңалықтардан тұратын зерттеу жұмысының маңызды
нәтижелері болып келесілер жатады:
- теориялық-әдістемелік және құқықтық зерттеу нәтижесінде бағалы
қағаздар нарығының негіздері нақтыланған;
- ҚР бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік реттеуді талдау арқылы
мемлекеттік реттеудің қағидалары мен ұсыныстары негізделген;
- бағалы қағаздар нарығының эмитенттері үшін ынталандыру факторлары
негізделген;
- бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қатысушылар қызметін талдау
негізінде бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізу жүйесі
бойынша ұсыныс берілген;
- акция табыстылығының ықтималдылығын бағалау әдістемесі ұсынылған.

Қорғауға шығарылған негізгі ұсыныстар:
- Бағалы қағаздар нарығы, бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы және
бағалы қағаздар нарығының үлгісі атты түсініктерге авторлық анықтама;
- ҚР бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік реттеуді жүргізудің
қағидалары;
- Мемлекеттің стратегияларын жүзеге асыру және бірігей жүйеде қалыптасу
мақсатында бағалы қағаздар нарығы құрылымының ынталандыру факторлары;
- Бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізу жүйесін өзгертудің қадамдары;
- Қор нарығында акция табыстылығының ықтималдылығын бағалау әдістемесі.
Зерттеу жұмысының ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Диссертацияда
берілген ұсыныстар мен қорытындылар ҚР бағалы қағаздар нарығын жетілдіру
бойынша теориялық-тәжірибелік міндеттерді шешуге бағытталған.
Зерттеу нәтижелерiн бағалы қағздар нарығын жетілдіруде пайдалана алады,
сондай-ақ қаржы және несие мамандарын дайындайтын жоғары оқу орындарында
пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы. Диссертациялық зерттеудің жекелеген
негізгі теориялық тұжырымдары мен практикалық түйіндері келесі халықаралық
ғылыми-тәжірибелік конференцияларда: Жаһандану жағдайында ұлттық
экономиканың бәсекеге қабілеті және оны жоғарлату жолдары (Халықаралық
Бизнес Университеті, 17 маусым, Алматы, 2004); Мемлекет және қоғам: өзара
байланыстың жаңа аспектілері (Тұран Университеті, 17-18 қараша, Алматы,
2006); Бәсекеге қабілетті ұлттық экономиканың мәселелері және келешегі
(Халықаралық бизнес университеті, 10 қараша, Алматы, 2006); Екінші
Рысқұлов оқулары (Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, 21-
26 мамыр, Алматы, 2007); "Қазақстан Республикасы экономикасының
бәсекелестік қабілеттілігінің жағдайы мен болашағы: өнеркәсіптік
маркетингтің, қаржыландырудың және басқарудың қазіргі әдістемесі"
(Қ.Сатпаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті, 10-13 қазан,
Алматы, 2007); Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігі: ұлттық
экономиканы жеделдете жаңғырту және корпоративтік құрылымдардың дамуы (әл-
Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, 13-14 қараша, Алматы, 2008),
сондай-ақ Т. Рысқұлов атындағы ҚазЭУ хабаршысында, Аль-Пари, Қаржы-қаражат,
Қоғам және дәуір мерзімдік басылым беттерінде және Қаржы, ақша айналысы
және несие оқу құралында (өзге авторлармен бірге) баяндалып жарық көрді.
Зерттеу бойынша жарияланған еңбектер. Диссертациялық зерттеу жұмысы
бойынша жалпы көлемі 7,53 баспа табақ 1 оқу құралы және 11 ғылыми мақала
ресми басылымдарда жарияланды.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш негізгі
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Бағалы қағаздар нарығы – бағалы қағаздардың шығарылымы, айналысы және
өтеуі бойынша нарық қатысушылары арасындағы экономикалық қарым-қатынастар
жиынтығы болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығы, қор нарығы түсініктері әр түрлі және
Қазақстанда оларды теориялық, құқықтық жағынан ажырату қажеттілігі бар. Қор
нарығы эмиссиялық бағалы қағаздардан тұрады, ал бағалы қағаздар нарығы одан
кең – эмиссиялық және туынды бағалы қағаздар нарығынан құралады. Бағалы
қағаздар нарығының дамуы бірінші сатысынан немесе қалыптасу сатысынан өтті
деп тұжырымдауға болмайды, мұны тек қор нарығының үлесіне тиеді. Өкінішке
орай, бағалы қағаздар нарығының басқа элементтері, яғни туынды бағалы
қағаздардың даму сипаты жоқ.
Сөйтіп, бағалы қағаздар нарығы екі үлкен топтан тұрады, атап айтсақ
қор нарығы және туынды бағалы қағаздар нарығы. Бағалы қағаздар нарығы
экономикалық және әлеуметтік сұрақтарды шешуге көмектеседі. ҚР-да бағалы
қағаздар нарығының қалыптасуына мемлекеттік меншіктің жеке меншікке көшуі
негіз болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығына келесідей анықтама береміз. Бағалы қағаздар
нарығы – бұл мемлекеттің, нарық субъектілерінің қаржылық ресурстарын
шоғырландыруы мен бөлінуі сипат алатын қандай да болмасын мерзімдегі бағалы
қағаздардың айналысы қарастырылатын жүйе. Қор нарығы бағалы қағаздар
нарығының құрылымына жатқызылады. Оның негізгі айырмашылығы ретінде –
капиталдың айналысын қамтитын бағалы қағаздардың жүйесі.
Бағалы қағаздар келесідей ерекшеліктермен сипатталады: ақша қаражатқа
айырбастау мүмкіндігі, сату-сатып алуға, эмитентке қайта сатуға, құқықты
басқа тұлғаға беру мүмкіндігіне ие. Олар есеп айырысу кезінде қолдануға,
кепіл ретінде пайдалануға болады.
ҚР заңнамада бағалы қағаздар түсінігі және бағалы қағаз мәртебесіне
ие құралдар қарастырылған.
ҚР Азаматтық кодексіне сәйкес, бағалы қағаз - мүлiктiк құқықты
куәландыратын белгiлi бiр жазбалар мен басқа да белгiлердiң жиынтығы.
Бағалы қағаздарға акциялар, облигациялар және бағалы қағаздардың осы
Кодекспен және Қазақстан Республикасының өзге де заң актiлерiмен
айқындалған өзге де түрлерi жатады. Заңнамаларды салыстыру негізінде,
Азаматық кодекс пен Бағалы қағаздар нарығы заңдарының сәйкессіздігі
байқалады. Сонымен қатар, инвестициялық қор туралы ҚР заңында пайды бағалы
қағаз түрі деп бекітсе де, өзге құқықтық құжаттарда пай бағалы қағаз
мәртебесі ретінде негізделмеген.
Инфрақұрылым термині – экономикалық жүйе негізі, фундаменті, ішкі
құрылымын білдіреді. Осыған сәйкес, біз бағалы қағаздар нарығының
инфрақұрылымына келесідей анықтама береміз. Бағалы қағаздардың
инфрақұрылымы – бұл бағалы қағаздарды шығаратын, сататын және сатып алатын
субъектілер арасындағы қатынастарда қызмет атқаратын қатысушылар жиынтығы.
Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары әр мемлекетте әр түрлі жиынтықтардан
тұрады. Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын кәсіби қатысушылар және
сауданы ұйымдастырушылар ретінде қарастырмыз.
Әлемдік және ұлттық бағалы қағаздар нарығының сипатын зерделей келе
келесі тұжырымдама жасауға болады:
- бағалы қағаздар нарық үлгі түсінігінің жеткілікті деңгейде
қарастырылмауы;
- бағалы қағаз нарығын дамытуда нақты үлгіге сүйенбеуі;
- ұлттық бағалы қағаз нарығын қалыптастыруда үлгіні құрастырушы
факторлардың ескерілмеуі.
Біздің пікірімізше, бағалы қағаз нарығының үлгісі – бұл елдің
өндірістік, экономикалық, дәстүрлік факторларды ескере отырып, қоғам
субъектілеріне бағалы қағаз арқылы тиімді жүйесін құру болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығының үлгісін тек қатысушы институттарға ғана
байланысты емес, сондай-ақ корпоративтік басқару, қаржы нарығының
құрылымына байланысты анықтау қажет. Осыған байланысты, қаржы нарығының
құрылымына байланысты республиканың бағалы қағаздар үлгісі – жапон-немістік
үлгі деп танысақ, ал корпоративтік басқару жағынан – немістік үлгі деп
анықтаймыз.
Ішкі инвестициялық ресурстарды тарту стратегиялық маңызы бар мәселеге
айналды. Экономиканың нақты секторларына инвестицияны тартуды қамтамасыз
ету үшін, сонымен қатар, қаржы дағдарысын алдын-алу үшін келесідей шаралар
жиынтығы жүргізілуі тиіс:
• бағалы қағаздар нарығының қызмет ету механизмін зерттеу;
• бағалы қағаздар нарығының дамуын тежейтін себептерді анықтау;
• бағалы қағаздар нарығының тиімді дамуына әсер ететін мемлекеттік әсер
ету шараларын жүргізу.
Осыған орай, бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің
маңыздылығын, қажеттілігін байқауға болады. Қазақстан Республикасы
мемлекеттік реттеу органдары республиканың даму сатысына қарай өзгерді.
Бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы мен дамуы мемлекеттік реттеуді
жүргізуіне байланысты. Бағалы қағаздар нарығын реттеудің құралдарын,
әдістерін және бағыттарын таңдау нарыққа ғана емес, мемлекеттің бүкіл
экономикалық жүйесіне әсер етеді. Бағалы қағаздар нарығын реттеу – бұл
өкілетті қатысушылардың қызмет процесінде пайда болатын қарым-қатынастар
жиынтығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығын реттеу нарықтың барлық
қатысушылары, ресурстары, қызметтері мен операциялары қамтылады. Реттеудің
2 негізгі үлгісі бар: мемлекеттік және өзін-өзі реттеу.
Қаржы нарығын мемлекеттік реттеу тікелей және жанама түрде жүзеге
асырылады. Тікелей мемлекеттік реттеуге келесілер жатады: нарық
субъектілерінің қызметтеріне қатысты заңнамаларды шығару, нарық
субъектілерін лицензиялау, инвесторларды қорғау шараларын жасау және т.б.
жатады. Ал, жанама мемлекеттік реттеу мемлекеттің экономикалық тұтқалары
және капиталдары арқылы жүзеге асырылады. Мұндай тұтқалар мен капиталдарға
салық, ақша саясаты, мемлекеттік сатып алулар, мемлекеттік меншік, сыртқы
экономикалық байланыстар жатқызылады.
Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы еліміздің
егемендігін алғаннан басталды. ҚР-да бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік
реттеуді негізінен 4 кезеңге жіктейміз. Бұл жіктеу бағалы қағаздар
нарығында мемлекеттік реттеуді жүргізетін және қадағалайтын органдарға
байланысты.
1-ші суреттен көріп отырғанымыздай, қазіргі уақытта ҚР бағалы
қағаздар нарығын реттеудің негізгі 4 мемлекеттік органдары бар. ҚР Қаржы
министрлігінің бағалы қағаздар нарығындағы негізгі рөлі – бұл мемлекеттік
бағалы қағаздарды шығару және мемлекеттегі қаржылық институттардың
өтімділігін ұстап тұру. ҚР Ұлттық банк ЕДБ-дің актив бөлігіндегі
өтімділікті сақтау арқылы өзінің бағалы қағаздарын шығару қызметін
атқарады.

Сурет 1 – ҚР бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің қазіргі үлгісі
Ескерту – автормен құрастырылған

Ал, Қаржылық қадағалау және АӨҚО қызметін реттеу Агенттіктері
жоғарыдағы мемлекеттік органдарға қарағанда кеш құрылуына қарамастан, қаржы
нарығындағы, соның ішінде бағалы қағаздар нарығындағы беделі төмен емес.
Олардың ҚР-да бағалы қағаздар нарығындағы негізгі қызметтері – бұл
қатысушылардың қызметтерін лицензиялау мен олардың қызметтерін тәртіпке
келтіру, қаржылық құралдардың шығаруын ынталандыру мен олардың талаптарға
сай келуін сақтау және бағалы қағаздар нарығындағы қаржылық механизмнің
арасындағы қатысушылардың қызметтерін үйлестіру.
Бағалы қағаздардың даму үдерісі, қатысушылар саны бірқалыпты жағдайда
дамыды. Осыған байланысты, бағалы қағаздар нарығының қалыптасу мен даму
кезеңдерін негізінен нарықта реттеу жүргізетін органдарға байланыстыруын
ұсынамыз.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың өсім қарқыны 71,76%-ын 2006 жылы, 165%-
ға 2007 жылы жоғарлануын және 2008 жылы 41,02% төмендеуін байқаймыз. МБҚ
төмендеу немесе жоғарлау жағдайы мемлекеттің қаржы саясатының мазмұнына,
республикалық бюджеттің ағымдық жағдайы және институттардың өтімділігін
сақтау үшін жүргізілген саясатқа тәуелді.
МБҚ құрылымында ең үлкен бөлігін ҚР Қаржы министрлігі шығарған бағалы
қағаздар алады. 2005 жылы және 2007 жылы олардың үлесі 38,73% және 31,8%-ы
құраса, қалған екі жылда МБҚ құрылымында қомақты бөлігін, яғни 2006 және
есепті кезеңде 67,33%-ы және 73,37%-ы сипат алды.
ҚР Ұлттық банктің ноттары мемлекеттің ақша-несие саясатының құралы
бола отырып, ЕДБ-дің өтімді активтеріне жатқызылады. Сонымен қатар, қор
биржа мәмілесінде пайда табудың ең қолайлы құралына жатқызады. Олардың
үлесі 2005 жылы және 2007 жылы өскенін байқаймыз. Сәйкесінше, олардың үлесі
59,83%-ды және 67,82%-ды құрайды.

Сурет 2 – 2005-2008 жылдар аралығындағы МБҚ құрылымы
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған

Мемлекеттік бағалы қағаздардың құрылымы жағынан талдау жүргізсек, ҚР
Қаржы министрлігі және Ұлттық банк шығарған бағалы қағаздардың арасындағы
құрылымдық өзгерісті байқауға болады. 2005 жылдың 1-ші қаңтарына және 2007
жылдың 1-ші қаңтарына көрсетілген мәліметтерге сүйенсек, осы мерзімді ҚР
Қаржы министрлігінің бағалы қағаздарына қарағанда ҚР Ұлттық банктің
ноттарының шығару көлемі жоғары. Яғни, ҚР Ұлттық банкі мемлекетте қымбат-
ақша несие саясатын жүргізу мақсатында, өзінің ноттарын шығару белсенді
жүргізгенін куәландырады. Алайда, 2005 және 2007 жылдың қорытындысы
бойынша, республикалық бюджет ресурстардың жеткіліксіздігі және жинақтаушы
зейнетақы қорлардың өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында ҚР Қаржы
министрлігінің бағалы қағаздар көлемін жоғарлатқаны байқалады.
ҚР бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы ғана
емес, сонымен қатар корпоративтік бағалы қағаздар нарығы қалыптасты. Оның
көлемі мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы сияқты болмаса да, жыл сайын
біртіндеп дамуы байқалады. Ең алдымен, бағалы қағаздар нарығының акция
нарығына тоқталайық.

Сурет 3 – Акция нарығының негізгі көрсеткіштері
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған

Суретте акционерлік қоғамдар санының және олардың акция шығарылымының
санының серпіні қарастырылған. Мұнда, жыл сайын акционерлік қоғамдардың
жабылуы және олардың санының қысқарылуы байқалады. Тек, соңғы жылда
акционерлік қоғамдар санының біршама өскенін байқаймыз.
Акция нарығынан басқа, корпоративтік бағалы қағаздарға облигациялар да
жатады. ҚР-да акция нарығына қарағанда облигация шығарылымы аз көлемде
шығарылады.

Сурет 4 – Акция және облигация шығарылымдарын салыстыру
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған

Акцияға қарағанда облигация шығарылымы 5 есе төмен. Облигацияны шығару
эмитентке акцияны шығаруға қарағанда тиімсіз. Оның себептеріне –
облигацияның өтелуін, міндетті түрде сыйақыны төлеуін жатқызамыз.

Сурет 5 – Эмиссиялық бағалы қағаздар шығарылымын салыстыру
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған

Бекітілген мерзімде эмиссиялық бағалы қағаздардың ішінен тек акция
нарығы салыстырмалы түрде дамыған деп айтуға болады. Олардың даму үрдісі 7
есе сипат алады. Акцияларды шығару негізінен акционерлік қоғамдар тіркеу
кезіндегі негізгі шарт екенін атап өтуге болады. Сонымен қатар, акция
инвестицияның бір түрі – оның өтеуін қайтару немесе сыйақыны төлеу бойынша
акционерлік қоғамда міндет туындамайды.

Сурет 6 – Қор биржаның ресми листингісіндегі шығарылымдар серпіні
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған

Қор биржаның листинг В тобына қарағанда листинг А тобындағы
шығарылымдар жоғары екінін байқауға болады. Ең алдымен, бұл эмитенттердің
қаржылық тұрақтылығының жоғарлығын куәландырады. Сонымен қатар, эмитент
қор биржаға айналысына бағалы қағаздарды енгізу кезінде листинг А
секторына енгізуіне атсалысады. Себебі, бұл эмитенттің беделіне әсер етеді.
Сонымен қатар, бағалы қағаздардың сенімділігінің, бағалы қағаздардың
нарықтық бағасының өсуіне әкеледі.
6-шы суреттен байқағанымыздай, листинг А тобындағы шығарылымдар саны
листинг В қарағанда 3 есе артық. Сондай-ақ, листинг А тобында бағалы
қағаздардың шығарылымы қарқынды өсуі байқалса, листинг В тобында бағалы
қағаздардың шығарылымының өсуі онша байқалмайды.
KASE жалпы капиталдануы ЖІӨ-нің қатынасы негізінде көрсеткішке талдау
жүргізу кезінде, осы көрсеткіштің ең жоғарғы деңгеңі 2006 жылы байқалады.
Алдыңғы жылдары 21,62% (01.01.2005) және 35,02% (01.01.2006) деңгейінде
көрініс тапты. 2007 жылдың 1 қаңтар айында аталған көрсеткіш 87,06%-ын
құраса, есепті жылы 64,94%-ы деңгейіне төмендеді. 2007 жылғы 1 қаңтардағы
жағдай бойынша А және В санаты бойынша ресми тізіміне енгізілген
мемлекеттік емес бағалы қағаздар бойынша нарықта жалпы капиталдандыру
тиісінше 8451466 млн. теңге және 375554 млн. теңге болды. Бұл ретте
облигациялар бойынша капиталдандыру 36,12%-ға өсті, акциялар бойынша 5,11
есе өсті. KASE жалпы капиталдандыру 2007 жылдың 1 қаңтар жағдайы бойынша
8827020 млн. теңгені құрады, ол ЖІӨ-нің 101,17%-ын құрады. 2006 жылғы 1
қаңтардағы жағдай бойынша осындай көрсеткіш 35,02% болды. Қор нарығының
капиталдануының ұлғаюымен қатар, ЖІӨ-ге қор нарығын капиталдану
көрсеткішінің өсуі де байқалды.

Сурет 7 – KASE жалпы капиталдануында ЖІӨ-нің қатынасы
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған

Есепті жылдың мәліметіне сәйкес, А және В санаты бойынша ресми
тізімге енгізілген мемлекеттік емес бағалы қағаздар бойынша нарықты
капиталдандыру 8005664 млн. теңге және тиісінше 258732 млн. теңге болды.
Сонымен қатар, облигациялар бойынша нарығын капиталдандыру 9,23 %-ға өсті,
акциялар бойынша 9,93 %-ға кеміді.

Сурет 8 – Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын құрайтын
қатысушылардың даму серпіні
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған

2005-2008 жылдар аралығындағы кәсіби қатысушылар санының серпінін 8-ші
суреттен көруге болады. Кәсіби қатысушылардың ішінен брокер-дилерлік
лицензияны алу сұранысы жоғары екенін атап өтуге болады. Оның даму серпіні
жыл сайын өсуде. Бұған себеп ретінде – ҚР бағалы қағаздар нарығындағы
институционалды инвесторлар қаражаттарының көбеюі қарастырылады.
Қарастырылған кезеңдерде бағалы қағаздарды ұстаушылар тізімінің
жүйесін жүргізу ұйымдар санының біршама төмендегенін көреміз. 2005-2006
жылдар аралығында тіркеушілердің саны – 18 болса, келесі жылдары серпіні
төмендеп отыр – 2007 жылы 11%-ға, 2008 жылы (базистік жылмен салыстырғанда)
5% төмендеп отыр. Аталған қатысушылар санының төмендеуі уәкілетті органның
талаптарына сай болмауы себеп болып отыр.
Листингтік компания, яғни өз бағалы қағаздарын ұйымдастырылған нарыққа
енгізетін ұйым, ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығындағы бірнеше
қатысушылармен өзара байланысы болады. Мұнда, листингтік компанияның ерікті
шешімі емес, ал мемлекет бекіткен міндетті талаптарға сай болуы негізге
алынады.
9-шы суреттен көріп отырғанымыздай, листингтік компания кем дегенде
төрт қатысушымен өзара байланыста болуы шарт. Ал, әр қатысушыға қызмет
көрсеткіні үшін сыйақы, алым төлеуі керек. Қорыта айтқанда, бағалы қағаздар
нарығының листингтік компаниялар ұйымдастырылған нарықта төмен
белсенділігінің негізгі факторы ретінде – біз қатысушылар санына байланысты
қаржылық ресурстардың қымбаттығы, яғни бағалы қағаздар бойынша шығындардың
жоғарлығын тұжырымдаймыз.

Сурет 9 – Листингтік компанияның ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында
қызмет етуде қатысушылармен өзара байланысы
Ескерту – Автормен құрастырылған

Осыған сәйкес, бағалы қағаздар эмитенттері, әсіресе листингтік
компаниялардың өз бағалы қағаздарын ұйымдастырылған нарықтың айналысында
тіркеу мәселесі бойынша ұсыныс қарастырамыз. Бастапқы кезеңде бағалы
қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізетін ұйымдардың пайда болуына мемлекет
септігін тигізді. Себебі, 1997 жылдың заңнамасына сәйкес, акционерлер саны
500 ден жоғары акционерлік қоғамдардың бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін
жүргізу тек тәуелсіз тіркеушімен жүргізілуі бекітілді. Кейіннен, 2001 жылы
Акционерлік қоғамдар туралы ҚР заңына сәйкес, барлық акционерлік
қоғамдардың бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізу уәкілетті органнан
лицензиясы бар ұйым ғана қызмет атқаруға құқығын анықтады. Сөйтіп,
акционерлік қоғамдарды эмиссиялық бағалы қағаздарын шығару кезінде
тіркеушімен өзара келісім-шарт жасасуға міндеттеді.
Осы бағытты жүзеге асыру мақсатында, листингтік компания үшін
жеңілдік ретінде – бағалы қағаздар ұстау тізімін жүргізуді өздеріне беру
құқығын анықтаймыз. Бұл фактор бағалы қағаздары ұйымдасқан нарықта айналысы
жоқ эмитенттерге қарағанда бәсекелестік артықшылық береді. Аталған шартты
жүзеге асыру үшін келесідей қадамдарды қарастырамыз.

Сурет 10 – Бағалы қағаздар ұстау тізімін жүргізу жүйесін жетілдірудің
қадамдары
Ескерту – автормен құрастырылған

ҚР қаржылық саясат бір-біріне байланысты 2 элементтен тұрады – бұл
стратегия мен тактика. Осыған сәйкес, бағалы қағаздардың заңнамасында
өзгертулер мен толықтырулар енгізген кезде, олардың бір-бірінен шығуы сипат
алуы қажет.
Сондықтан да, бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік реттеуді жүргізу
кезінде келесідей қағидаларға сүйенуін ұсынамыз.
- заңнаманы шығару мен оған толықтыру жүргізу кезінде құқықтық
негіздің басыңқы дәрежесіне сүйенуі;
- заңнаманы шығару мен оған толықтыру жүргізу кезінде құқықтық
негіздің бір-біріне үйлестіруі және бірігей бағыттарды ұстануы;
- бағалы қағаздар нарығындағы стратегия мен тактиканы анықтау кезінде
нақты қажеттіліктерді және мүмкіндіктерді ескеруі;
- бағалы қағаздар нарығының қатысушылар тізімін бекітуде, тек
техникалық талаптарды ғана емес, сондай-ақ тиімділік факторын
ескеруі.
Бірінші қағидаға сәйкес, бағалы қағаздар нарығы дербес сектор ғана
емес, сонымен қатар қаржы нарығының және экономикалық жүйенің элементі
екені есте сақтау қажет. Яғни, экономика немесе экономикалық жүйенің басқа
секторларына бағытталған заңнамалардың өзгерісі міндетті түрде бағалы
қағаздар нарығына әсер етеді. Сондықтан да, ҚР заңдарына толықтырулар мен
өзгертулер енгізу барысында одан жоғары мәртебесі бар құжаттардың мазмұнын
ескеру керек. Бұл жағдайда, бағалы қағаздар нарығы және бағалы қағаздар
нарығының қатынастарын реттейтін заңнамаларды, стратегияларды дайындайтын
мемлекеттік органдардың өзара байланысын жетілдіру керек деп тұжырымдаймыз.
Екінші қағида бірінші қағидаға сүйенеді. Бағалы қағаздар туралы,
олардың қатысушылары туралы жағдайлар әр түрлі заңнамада сипат алады. Ал,
ҚР Президентінің Жолдауында халықтың инвестициялық біліктілігін жоғарлату
негізгі міндеттердің бірі ретінде бекітілген. Бірақ, реттеуші заңнамалар
мазмұнының әр түрлі сипат алуы, бағалы қағаздар түсінігін ашуға кері әсерін
тигізеді. Осыған сәйкес, ҚР Азаматтық кодексіне, ҚР бағалы қағаздар нарығы
туралы, Акционерлік қоғамдар туралы ҚР Заңдарына толықтырулар мен
өзгертулер енгізу керек.
Азаматтық кодекске депозиттік серификатты бағалы қағаз мәртебесі бар
құралдардың ішінен шығара отырып, бағалы қағаздар нарығы бойынша
заңнамадағы сияқты бағалы қағаздар тізімін енгізу қажет. Сонымен қатар,
Бағалы қағаздар нарығы туралы ҚР заңына пайды бағалы қағаз мәртебесіндегі
құрал ретінде жағдайды енгізе отырып, Инвестициялық қорлар туралы ҚР
заңына қарама-қайшылық жағдайды жоюға болады. Сондай-ақ, елде инвестициялық
қорлардың акционерлік түрлері қалыптасты. Олардың негізгі жағдайлары мен
акционерлік қоғамдардан айырмашылығы Акционерлік қоғамдар туралы ҚР
заңында көрініс табу қажеттілігі бар. Сонда, акцияны тек акционерлік
қоғамдар ғана емес, сондай-ақ инвестициялық қорлар шығаруға құқығы бар
екенін және бұл жағдай тек Инвестициялық қорлар туралы заңда ғана
қарастырылмай, бағалы қағаздар нарығын реттейтін басқа заңнамаларды сипат
алады.
Келесі қағида – бұл нақты қажеттіліктерді және мүмкіндіктерді ескеру.
Бағалы қағаздардың сан алуан түрлері бар. Акция, облигациядан басқа
опциондар, фьючерстер, своптар, депозитарлық қолхаттар, варранттар бар. ҚР-
да тек акция, облигация және пайлар даму серпіні бар. Облигацияның ішінде
мемлекеттік бағалы қағаздардың үлес салмағы жоғары. Дамыған мемлекеттерде
негізгі бағалы қағаздармен қатар, туынды бағалы қағаздар даму үстінде.
Алайда, олардың дамуын келесідей факторлармен түсіндіреміз:
▪ туынды бағалы қағаздардың дамуы ең алдымен тауар нарығының дамуынан
шығады. Көптеген мемлекеттерде фьючерстік немесе опциондық биржаға дейін,
сол орында тауар биржасы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.