ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ, СЫНЫПТАМАСЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ, СЫНЫПТАМАСЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Инвестицияның пайда болуы және даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..6
2. Инвестицияның қызметі мен
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2 Инвестициялардың экономикалық тиімділігін жоспарлау
2.1 Қазақстан экономикасындағы инвестициялық процесстерді
талдау ... ... ... .15
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық іс-әрекетінің динамикасын және құрылымын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ РЕСУРСТАРЫН
БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .36
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 7
Кіріспе
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процесс
әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру өндірісті жетілдіріп,
сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс орындарының
көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп
халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде
жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда кіргізіп,
әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп қарастыруымыз
керек. Осыған орай, инвестициялық іс - әрекетті талдауда оның тиімділігіне
экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік шараларды
ерекшелеудің маңызы зор.
Менің бұл курстық жұмысты таңдаған себебім: кез-келген істі бастау
үшін міндетті түрде қаражат керек. Сондықтан қаржыландырудың көздерін
анықтап және оларды қалай басқарудың амалдарын саралап және де Қазақстан
Республикасындағы банктердің, қаржылық институттардың, кәсіпкерліктердің,
ұйымдардың ұзақ мерзімді қаржыландыру көздерінің басқарылуын жан-жақты
талдап, зерттеп білу. Онда кездесетін кемшіліктерді ескеріп, оңтайландыру
шаралары мен бағыттарын ұсыну.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қаржылық теорияда инвестицияны нақты немесе
қаржылық активтерді алу деп түсініледі, яғни бұл, мақсаты болашақ
пайдаларды алу болып табылатын бүгінгі шығындар. Аса нақтырақ айтсақ,
инвестициялар – бұл белгілі бір бүгінгі құнның, мүмкін анықталмаған,
болашақ құнға айрбасталуы.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде қаржыландырудың ұзақ мерзімді
көздерін бастапқы түп тамыры қайдан алынады? Қалай жүзеге асырылады?
Олардың әдістері мен бағыттары қандай? Деген сұрақтарға жауап жаздым.
Сондай-ақ шетелдердегі күрделі қаржы салымдарының жүйесін қарастырдым.
Дамушы мемлекеттердегі мұндай ұзақ мерзімді қаржыландыру көздері
негізінен 60-шы жылдары олар саяси тәуелсіздік алғаннан кейін пайда болды.
Бұл банктерді құруға дамыған елдердің банктерді белсенді қатысты. Дамушы
елдердің инвестициялық банктері орта және ұзақ мерзімді несиелеумен, бағалы
қағаздармен операциялармен айналысады.
Екінші бөлімде Қазақстан экономикасындағы инвестициялық процесстерді
талдап, кәсіпорынның инвестициялық іс-әрекетінің динамикасын және құрылымын
бағалау жөнінде мәліметтер келтірдім және Қарағанды облысының инвестициялық
сферасын талдадым.
Үшінші бөлімде мен инвестиция туралы заңдылықтар мен нормативтік
актілерді сараладым. Қаржыландырудың ұзақ мерзімді көздерін басқару
аспектілерін жаздым. Инвестициялық банктердін пайда болуын негізінен
мемлекеттің бағалы қағаздарын орналастырумен байланысты деп көрсетеді.
Кейіннен ұйымдастырудың акционерлік формасының пайда болуымен олар үлкен
компаниялар мен корпорациялар үшін олардың акциялары мен облигацияларын
орналастыру арқылы ақша қаражаттарын мобилизациялайды, жаңа компанияларды
құруда, қайта құруда, біріктіруде белсенді қатысады, сонымен қатар,
мемлекеттік биліктің барлық деңгейінің мемлекеттік бағалы қағаздарын
орналастырады, оның ішінде орталық үкіметтін бағалы қағаздарынан бастап,
жергілікті әкімшіліктің бағалы қағаздарына дейін орналастырады.
Курстық жұмыстың ғылыми жаңалығы: Инвестициялық саясаттың мақсаты болып
инвестициялық қызметті жандандыруға, сонымен қатар отандық экономиканы
көтеруге және қоғамдық өндірістің тиімділігіне бағытталған Қазақстан
республикасының экономикалық және әлеуметтік дамуының стратегиялық жоспарын
жүзеге асыру табылады.
Курстық жұмыстың практикалық маңыздылығы: Жалпы мемлекеттік
инвестициялық саясаттан басқа салалық, аймақтық және жеке шаруашылық
субъектілерін инвестициялық саясатын ерекшелейді. Олардың барлығы өзара
тығыз байланысты, бірақ анықтаушы болып жалпы мемлекеттік инвестициялық
саясат табылады.
Кәсіпорындардағы инвестицияның саясаттың ең маңызды принципі болып
келесілер табылады:
• кәсіпорынның стратегиялық жоспарға жетуге және оның қаржылық
тұрақтылығына инвестициялық саясаттың бағытталуы;
• инфляцияны және тәуекел факторларын есепке алу;
• инвестициялық (бизнес-жоспардың) экономикалық негізделуі;
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасында инвестициялаудың
теориялық негіздерін қарастыру арқылы оның экономикадағы белсенділігін
талдап, оны арттырудың жолдарын ұсыну табылады.
Курстық жұмыстың міндеті:
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- қазіргі экономикадағы инвестициялардың рөлін және мазмұнын қарастыру;
- негізгі капиталды инвестициялаудың ерекшеліктері мен негізгі
формаларын қарастыру;
- Қазақстан экономикасындағы инвестициялық процесстердің негізгі
бағыттарын талдау;
- нақты кәсіпорын деректеріне сүйеніп, оның инвестициялық іс-әрекетінің
динамикасын және құрылымын талдау;
- нарықтық экономика жағдайында негізгі капиталға жұмсалатын
инвестицияларды көбейтудің жолдарын ұсыну.
Курстық жұмыстың зерттелу нысаны: Экономикалық категория ретінде
инвестициялар маңызды функциялардың қатарын орындайды, қандай да
мемлекеттің экономикасының дұрыс дамуы мәнсіз болады. Макродәрежедегі
инвестициялардың негізі келесілер болып табылады:
- кеңейтілген өндірістің саясатын жүзеге асыру үшін;
- ҒТП-ң жылдамдатылуы, отандық өнімнің бәсеке қабілеттілігін
қамтамасыз ету және сапасын жақсарту үшін;
- қоғамдық өндірістің құрылымдық қайта құрылуы және ұлттық
шаруашылықтық барлық салаларының теңдестірілген дамуы үшін;
- өнеркәсіптің қажетті шикізат базасын құру үшін;
- табиғи ортаны қорғау және басқа көптеген мәселелерді шешу үшін.
Курстық жұмыстың теориялық әдіснамасы: Кәсіпорынның инвестициялық
қызметінің негізін негізгі капиталға жұмсалатын нақты инвестициялар
құрайды. Көптеген кәсіпорындарда бұл инвестициялау қазіргі жағдайдағы
инвестициялық қызметтің жалғыз бағыты болып табылады. Бұл кәсіпорынның
инвестициялық қызмет жүйесіндегі нақты инвестицияларды басқарудың жоғары
ролін анықтайды. Негізгі капиталға жұмсалатын нақты инвестициялар
кәсіпорынның экономикалық даму стратегиясын жүзеге асырудың басты нысаны
болып табылады. Бұл дамудың негізгі мақсаты жоғары тиімді нақты
инвестициялық жобаларды жүзеге асыру, ал кәсіпорынның стратегиялық даму
процесінің өзі осы инвестициялық жобаларды уақытында жүргізудің жиынтығы
болып табылады. Инвестициялаудың осы нысаны кәсіпорынға жаңа тауарлы және
аймақты нарықтарға енуге, өзінің нарықтық құнының тұрақты өсуін қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді.Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ететін қазіргі
шарттардың қанағаттандыруы, капиталдық салымдардың сапалы құрылымы
инновация және жаңа енгізулердегі инвестицияның маңызды бөлігімен
ерекшеленеді, яғни жаңа технологияларды және күштерді енгізуде отандық
өнеркәсіптің негізгі қорлары тозған және ескірген, олар еңбек сыйымды,
материал сыйымды, толығымен бәсекеге қабілетсіз өнім шығарады. Негізгі
қорларды бөліктеп жақсарту, жаңарту, техникалық қайта қарулану және қайта
құрастыру деп аталады.
1 ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ, СЫНЫПТАМАСЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Инвестицияның пайда болуы және даму тарихы
Инвестициялар – бұл табысты алу немесе өзге пайдалы эффектісіне жету
мақсатында кәсіпкерлік қызметтің объектілеріне салынатын мүліктік және
интеллектуалдық құндылықтар.
Нарықтық экономикада инвестициялар түсінігі оған жалғыз және түбегейлі
анықтама беру үшін тым кең болып табылады. Экономикалық теорияның негізгі
бөлімдерінде және практикалық қызметтің түрлі облыстарында оның мазмұны
өзінің ерекшеліктеріне ие болады.
Макроэкономикада инвестициялар өндірістің жаңа құралдарына (өндірістік
немесе тұрақты инвестициялар), жаңа тұрғын үйлерге инвестицияларына және
тауарлы қорлардың өсіміне шығындардан тұратын жиынтық шығындардың бөлігі
болып табылады. Яғни, макроэкономикалық аспект инвестициялар – бұл ағымдағы
кезеңде пайдаланылмаған, және экономикада капиталдың өсімін қамтамасыз
ететін жалпы ішкі өнімнің бөлігі болуымен анықталады.
Өндіріс теориясында және макроэкономикада толығымен, инвестициялар жаңа
капиталды құрудың процесі болып табылады (өндіріс құралдарын, сонымен
бірге, адам капиталын қоса отырып).
Сонымен, қаржылық теорияда инвестицияны нақты немесе қаржылық активтерді
алу деп түсініледі, яғни бұл, мақсаты болашақ пайдаларды алу болып
табылатын бүгінгі шығындар. Аса нақтырақ айтсақ, инвестициялар – бұл
белгілі бір бүгінгі құнның, мүмкін анықталмаған, болашақ құнға айрбасталуы.
Республикадағы инвестициялық қызметтің жағдайын келесі көрсеткіштердің
өсу қарқыны сипаттайды:
• инвестициялардың жалпы көлемі;
• жалпы ішкі өнімде (ЖІӨ) инвестициялардың үлесі;
• инвестициялардың жалпы көлемінде қаржылық емес активтерге
инвестициялардың үлесі;
• қаржылық емес активтерге инвестициялардың көлемі.
Инвестициялық қызметтің жағдайын жанама, бірақ жеткілікті объективті
түрде негізгі макроэкономикалық көрсеткіштердің өсу темптері сипаттайды:
• ұлттық табыстың;
• ЖІӨ және ЖҰӨ;
• өнеркәсіптік өндіріс көлемінің;
• өнеркәсіптік өнімнің бөлек маңызды түрлерін шығарудың;
• ауылшаруашылық өндіріс көлемінің;
• қоғамдық еңбек өнімділігінің;
• және басқалардың.
Инвестициялық қызметті бағалауында бұл көрсеткіштердің объективтілігі
олардың өсуі инвестициялардың салымынсыз мәнсіз болатынымен байланысқан.
Егер бұл көрсеткіштердің өсу темпі инвестициялардың өсу темпінен асып
кетсе, онда бұл инвестицияларды қолданудың тиімділігін жоғарлату себебі
және керісінше.
Инвестициялар деңгейі қоғамның ұлттық табысының көлеміне маңызды әсер
етеді; оның өсу қарқынынан ұлттық экономикада көптеген макропропорциялар
тәуелді болады.
Инвестициялардың тиімділігін есепке алу, талдау және жоғарлату үшін
макродәрежеде сияқты, микродәрежеде де олардың ғылыми негізделген
классификациясы қажет. Инвестициялардың ойластырылған және ғылыми жоспарда
негізделген классификациясы тек оларды сауапты есепке алу ғана емес,
сонымен бірге олардың барлық жағынан қолданылу деңгейін талдауға және бұл
негізде тиімді инвестициялық саясатты жасау және іске асыру үшін объективті
ақпаратты алуға мүмкіндік береді.
Қазіргі экономиканың тұрмыстылығында және тәжірибесінде аса таралған
келесі белгілер бойынша инвестициялардың төмендегі классификациясы
қолданылады:
– болашақ объектілердің мақсатты тағайындалу белгісі бойынша – бұл
олардың ұлттық шаруашылықтың салалары бойынша бөлінуі - өз кезегінде
екі бөлімшелерін – өндірістік тағайындалуының объектілеріне салымдарын
және өндірістік емес тағайындалудың объектілерін құрайды.
– негізгі қорлардың қайта өндірісінің формалары бойынша – жаңа
құрылысқа, әрекет етуші кәсіпорындардың кеңейтілуіне және қайта
құруына, сонымен бірге техникалық қайта қаруландырылуына.
– қаржыландыру көздері бойынша – орталықтанған және орталықтанбаған.
– қолдану бағыты бойынша – өндірістік және өндірістік емес.
– инвестицияларды қосу объектілері бойынша:
мүлікке инвестициялар (нақты инвестициялар) – ғимараттарға, жабдықтарға,
құралдарға, материалдардың қорларына инвестициялар; нақты (капиталды
құрайтын) инвестициялар – әрекет етуші кәсіпорындардың қайта құрылуына
және техникалық қайта қарулануына жаңаларын құру. Бұл жағдайда инвестор-
кәсіпорны қаражаттарды сала отырып, өзінің өндірістік капиталын
көбейтеді – негізі өндірістік қорлар және олардың қызмет етуі үшін
қажетті айналым құралдары;
қаржылық (портфельді) инвестициялар (акцияларды, облигацияларды және
басқа бағалы қағаздарды алу); портфельді инвестициялар – басқа
кәсіпорындардың активтерін акцияларға, облигацияларға, басқа бағалы
қағаздарға салу. Портфельді инвестицияларды жүзеге асыру кезінде
инвестор бағалы қағаздарға дивиденд-табыстарын ала отырып өзінің
қаржылық капиталын көбейтеді;
материалды емес инвестициялар немесе материалды емес активтерге
инвестициялар (патенттер, лицензиялар, бағдарламалық өнімдер, ғылыми-
зерттеушілік және тәжірибелі-құраушы жасаулар және т.б.).
Капитал құраушы инвестициялардың құрылымында негізгі орынды негізгі
капиталға инвестициялар алады, қайсысылардың көлеміне жаңа құрылысқа, қайта
құрылуына, әрекет етуші өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, көліктік, саудалық
және басқа кәсіпорындардың кеңейтілуіне және техникалық қайта қарулануына
шығындар, тұрғындық және мәдени-тұрмыстық құрылысқа шығындар кіргізіледі.
Инвестицияларды қолданудың тиімділігі маңызды дәнежеде олардың
құрылымына байланысты болады. Инвестициялардың құрылымында олардың түрлері,
пайдалану бағыттары бойынша құрамы және олардың жалпы инвестицияларда үлесі
түсініледі.
Инвестиция туралы ұғым банк ісі ғылымының арнайы бөлігі болып табылады.
Бұл инвестициялық қызметтің неғұрлым белсенді және ірі ресурстар бар
мүшелер. Сондай – ақ оларды ұйыммен және тұрғындармен жинақтарды тарту
олардың инвестициялық ресурстар трансформациялануы өндірісті дамыту үшін
оларды бөлу және пайдалану бойынша туындайтын экономикалық қатынастар
табылады. Қазіргі уақытта инвестициялық процессті қаржыландыру нарықтық
тетікті бір қалыпқа келтіру Қазақстан Республикасы экономиканың дамуының
басты проблемаларының бірі болып табылады. Тиімді инвестициялық тетікті
қалыптастыру арқылы өнеркәсіптік өндірісті қалпына келтіру және сапаны
қайта құру үшін әр түрлі көзқарастар мен тәсілдер ұсынылуда. Осыған
байланысты экономикалық жақсы дамыған сегмент ретінде банктік жүйеге
келтіріледі. Болашақ мамандар инвестициялық процесті ұйымдастыру және
жүзеге асыру саласына, кәсіби білім алуына мақсатты теориялар және
тәжірибелік түрде бағытталған шетелдерде қалыптасқан инвестициялық
инфрақұрлымның, қызмет ету мөлшері және оларға банктердің қатысу
тәжірибесін қарастырады.
Шаруашылық іс-әрекеттер процесінде оған қатынасушылар күрделі қаржыны
жүзеге асырады, реконструкцияға әрекет етуші ұйымдарды кеңейту және
техникалық қайта жарақтандыру, тұрғын үй, коммуналдық және мәдени тұрмыстық
құрылыстарға жұмсалатын шығындар күрделі салымдарды жүзеге асырады.
Қазақстандағы болашақ басты міндеттердің бірі – XXI ғасырдың ортасына
таман экономиканың алдыңғы қатарлы салаларын бет бұрыс жасау. Мұны іске
асырудағы алғашқы орындардың бірі шетел инвестицияларын кеңінен тартуға
бөлінеді.
"Инвестиция" деген сөз латынның "инвест" (салу) дегенінен шыққан.
Енді кім инвестор, ол не салады, не мақсатпен және қайда салады деген
сұрақтарға жауап туады. Капиталды салады, оның көптеген түрі болады:
Сөйтіп, нені салуға болады? ірі банктердің қаржылық ресурстары,
өнеркәсіптік фирмалардың миллиардтаған пайдалары, жай адамдардың жинаған
ақшалары, кәсіпқойлық дағды мен қабылеттілік "ноу-хау", әрбір бизнесменнің
денсаулығы мен уақыты. Мұнда инвестиция жөнінде кеңінен қандай да болмасын
қаржыны ірі және ақша ғана болуы емес салудан кейіннен табыс, пайда алу
көзделеді. Бұл – акцияны сатып алу, олармен биржадағы ойынға қатысу,
бартерге жұмсау, тауарлы-материалдық запастармен сауда жасау және басқадай
толып жатқан ойындар да болуы мүмкін.
Инвестиция дегеніміз – табыс алу мақсатында кәсіпкерлік және басқа да
қызмет түрлері, объектілері, ақша қаражаттар технологиялар, машиналар,
жабдықтар, тауарлық белгілер, несиелер, басқа да мүліктік құқықтық
интелектуалдық құндылықтар.
Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және инвестицияларды
жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.
Инвестициялаудың тар кәсіпқойлық анықтамасы бұдан да қатты, мұнда
қаржы салымы ең алдымен бизнестің материалдық бөлігіне жұмсалады:
жабдықтарды сатып алу және орнату, техникаға, шикізатқа, ғимарат
құрылысына. Қандай болмасын кәсіпорнының материалдық бөлігі негізгі және
айналым қаржыларын енгізеді. Теоретиктер "мұның бәрін "нағыз капитал"
терминіне қосып атайды.
Енді қаржыны кімдер салады? Негізгі салымшылар кәсіпорындар,
фирмалар, мемлекет және халық.
Инвестицияны жүзеге асырушы заңды және жеке тұлғалар, бұлар
коммерциялық тәуекелділікке қарай инвесторларға, кәсіпкерлерге,
саудагерлерге және ойыншыларға бөлінеді.
Инвестор – бұл капиталды салған кезде, көбіне басқа біреудің ең
алдымен ойлайтыны тәуекелділіктің аз болуы; инвестор – бұл күрделі қаржыны
қаржыландырудағы делдал.
Кәсіпкер – бұл белгілі бір тәуекелділікпен өз капиталын салушы адам.
Саудагер – бұл белгілі, алдын-ала есептелінген тәуекелділікке баруға
дайын адам.
Ойыншы – қандай да болмасын тәуекелдікке баруға дайын адам.
Инвестициялау мақсаты – табыс, пайда, кіріс. Кірісті қаржыны
бизнестің материалдық бөлігіне салмай-ақ алуға болады. Бірақ белгілі
жағдай, ұзақ мерзімді кәсіпорнының әрекеттерінде, олардың тек қана қаржылық
- саудагерлік іс - әрекеттермен ғана шұғылданып, негізгі қорларын жаңартуды
ұмытып кететіндері де болады. Ондайлар бәсекелестерінен қалып қояды, ал
мұның өзі нарықтық даму жағдайында өте қауіпті болады.
Сыртқы экономикалық қызметтің маңызды аспектісі – шетел
инвесторларының қатысуы және республика экономикасын тұрақтандыру үшін
шетел кредиттерін тарту. Бұл қаражаттар ұлттық шаруашылықтың құрылымын
жетілдірудің басым міндеттерін шешу, рынокты тұтыну тауарларымен молайту
және экспорттық әлеуетті кеңейту үшін нысаналы әрі тиімді пайдаланылуы
тиіс. Сыртқы кредиттерді қамтамасыз ету үшін алтын-валюта резервтері
жасалған, олар сонымен бірге, ұлттық валютаны да қамтамасыз етеді.
Кредиттерді қамтамсыз етудің басқа нысаны экспорттық тауарлардың қорлары
болып табылады.
Шетелдік инвестицияларды тарту үшін қажетті жағдайлар жасалуы тиіс:
1) шетелдік инвесторлардың қызметімен байланысты әкімшілік рәсімдерді
ықшамдау: жұмыс істеу құқығына, ел ішінде жүріп-тұруға, кедендік және
шекаралық бақылаудан өтуге рұқсаттар беру, рұқсатнама беру болып табылады.
2) елдің ұлттық мүдделері үшін қызмет түрлеріндегі басымды салық
жеңілдіктерін және басқа жеңілдіктерді беру жеңілдетілген мөлшерлемелер,
инвестицияларға немесе кредиттерге салықтық шегерімдер, жеңілдетілген
баждар, жеделдетілген амортизация.
3) жерді, жылжымайтын дүние-мүлікті пайдалану құқығын
қамтамасыз ету, қызметкерлерді оқытуға субсидиялар беру;
4) пайда әкетіліміне үкімет кепілдіктерін немесе оны қайта
капиталдандырудың жеңілдетілген шарттарын беру [17; 448-456 бет].
Жаңа қоғам өзінің соны өзгерістерін бірге ала келетіні белгілі. Сол
сияқты нарықтық экономика да біздің қоғамға инвестиция ұғымын ала келді.
Бұл өркениетті әлемде әлдеқашан қарым-қатынастың қалыпты заңдылығына
айналып кеткен ұғым болып табылады. Елімізге келген шетелдік инвесторлар
мұнай мен газ саласына көбірек қаржы құйғаны мәлім. Қазіргі уақытта да
инвестицияның басым бөлігі кең-қазба байлықтарын құрайды. Өз кезегінде
Қазақстанның сыртқы саясат саласындағы атқарып жатқан іргелі істері
елімізге шетелдік инвестицияның көптеп келуіне жол ашып отыр. Оның сыртында
елдің ішкі саяси тұрақтылығы, экономикадағы реформаның бірізділікпен жүзеге
асырыла бастауы сырттан келетін қаржының тұрақтылығына мүмкіндік береді.
1993 жылдан 2003 жылға дейінгі кезеңде Қазақстан экономикасына 25,8
миллиардтан астам АҚШ доллары көлемінде тура шетел инвестициясы тартылды.
Сараптамалық бағалау бойынша Орталық Азияға келген тура инвестициялардың 80
пайыздан астамын Қазақстан экономикасы алып отыр. Дүниежүзілік банк біздің
елімізді инвестициялар әкелуге өте қолайлы 20 елдің қатарына қосты.
Халықаралық "Мооdy′s Investors Service" рейтинг агенттігі Қазақстанға
қаржыландыру мен инвестициялаудың жаңа, өте жоғары рейтингін берді. Бұл
Қаржы министірлігіне төмен пайызбен, біріншіден, кредиттер алуына мүмкіндік
береді. Екіншіден, екінші деңгейдің барлық банктерінің тиісті рейтингтері
жоғарылайды. Енді бұған Қазақстанның нарықтық экономика мемлекеті ретіндегі
танылғанын қоссақ, бүкіл дүние жүзі біздің еліміздегі тұрақтылықты, саяси
тұрлаулылықты, экономиканың артуы мен реформалардың біз қалаған бағытта
дамып келе жатқанын танып отырғаны тұлғаланып шығады. Қазақстанда нарықтық
реформаларды табысты жүзеге асыру үшін Бүкіл дүниежүзілік банк, Халықаралық
валюта қоры, Еуропалық қайта құру және даму банкі, Ислам даму банкі, Азия
даму банкі секілді беделді халықаралық қаржы институттарымен, басқа да
халықаралық қаржы мекемелерімен іс-әрекетті үйлестірудің үлкен мәні бар.
Сонымен бірге Қазақстан Республикасы бүгінде дүние жүзіндегі үлкенді-кішілі
55 халықаралық ұйымға мүше болып табылады, олардың 61-іне қаржылық
міндеттемелер төлеу көзделген. Осыған сәйкес республика халықаралық қаржы-
кредит және басқа ұйымдарға қатысудан туындайтын мүшелік жарналарды,
борыштық операциялар мен мәмілелер бойынша қажетті төлемдерді жүзеге
асырады. Айта кету керек, 1992 жылдан бергі уақыт ішінде Қазақстанның
халықаралық ұйымдарға берешегі 21 миллион АҚШ доллары көлеміне жеткен.
1.2 Инвестицияның қызметі мен операциялары
Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және инвестицияларды
жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық
процесс әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру өндірісті жетілдіріп,
сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс орындарының
көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп
халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде
жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда кіргізіп,
әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп қарастыруымыз
керек. Осыған орай, инвестициялық іс - әрекетті талдауда оның тиімділігіне
экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік шараларды
ерекшелеудің маңызы зор. Бұл тұрғыдан инвестициялық іс - әрекетті екі
құрамдас бөлікке жіктеуге болады. Экономикалық құрылым мынадай
элементтерден және инвестициялық іс-әрекеттің нәтижесінен тұрады:
1. Пайда табу. Түскен пайданың өзі екі аспектіні қамтиды:
экономикалық, яғни инвесторлар пайда тауып оны қайта
өндіріске жұмсайды – реинвестирование және әлеуметтік,
тапқан пайданының белгілі бір бөлігі инвестордың әлеуметтік
қажеттілігіне жұмсалады.
2. Жоғарыда көрсетілген пайданың негізінде жұмыскерлер де табыс
тауып, соның негізінде өздерінің, жанұяларының әлеуметтік
қажеттілігін өтейді.
3. Пайдадан түскен салық пен өтелімдер мынадай мақсаттарға
жұмсалады:
• Міндетті медициналық қамсыздандыру қорына;
• Мемлекеттік зейнетақы қорына;
• Аймақтық бюджетке;
• Республикалық бюджетке;
4. Өнеркәсіптік әлеуметтік даму қорын құру.
Егер фирма салымдары бойынша ең жоғары тиімділікке жетуге тырысса,
онда олардың басшылары инвестициялаудың базалық принциптерін есептеуі
керек.
1. Инвестициялаудың шектеулі тиімділігі
2. "Замазкалау" принципі.
Сылап, бітеу жұмысына келетіндей инвестиция жүргіз. Шешімді қабылдап
алғаннан кейін, инвестицияны іске асыру барысында ол еркіндікті енді оған
бармау алмастырады, Мәселен, қандай станокты сатып алуға, не жалға алуға
немесе өзің өндіргің келеді де, бұл операцияны жүргізу үшін қанша кредит
аласың, оны қандай мерзімге және қанша проценттік мөлшерде алуға шешім
жасауға еріктісіз. Ал, бұл операциялардың бәрін жасап болғаннан кейін,
қайтадан қайту оңайға түспейді, өте қиын болады. Бұл станокты көп жыл
бойына пайдалану керек болады, алған кредит үшін проценттерді төлеу керек
болады. Сөйтіп, сылап-бітеу процесінен шыға алмай, байланасың да қаласың,
өйткені иңвестициялық жоба күшіне еніп алғаннан кейін еркін қимыл-
әрекеттерге баруың шектеулі болып қалады.
Мұнан еркін шешімділікке және басқа әрекеттерге баруың мүлдем тыйылды
деуге болмайды. Әрине, сатып алған станокті қайтадан сатып жіберуге де
болады немесе акциялардан да құтылуға болады да, "дезинвестирование" деп
аталатынды жүргізуге болады. Көбінесе осыны жүргізеді. Қатені кейінге
қалдырудан гөрі, тезірек түзетуге тырысу керек. Бірақ қатені түзеу үшін
уақыт та кетеді, ақша да жұмсалады, басқару қызметінде шәлгездік туады,
іскер серіктестермен байланыс үзіледі.
Мысалға, әлгі сатып алынған станокты алсақ, оны 1 жыл бойы пайдаланып
келеген. Конъюнктура өзгеріп кетті де, енді оны пайдалануға мүмкіндік
болмай қалды, оны 10 жыл бойы пайдаланбақ болған. Осы 10 жылға есептеліп
кредит алып, әкеліп беруші және сатып алушылармен келісіп, амортизацияны да
есептеп, тиісті ұзақ мерзімді келісім шарттарды жасап қойған.
Дезинвестирование жүргізуге шешім қабылдап, қателіктерді жөндеуге бару
керек болады, бірақ қателіктерді жөндеуге ештеңе төлемейтін болды. Кредит
үшін (10 жыл) төлеу керек, әкеліп берушіге шартты бұзғаны үшін айып пұл
төлеу керек, өйткені ол станоктың жетіспей қалған бөлшектерін әкеліп берген
болатын, олар да 10 жыл бойы тиімді келісім бойынша пайда алатынына сенген
болатын. Өнімді сатып алушыларға да 10 жыл бойы беріп тұру жөнінде шартқа
отырғандықтан, оларға да төлеу керек. Өткізуші ұйымдарға да осы тәртіп
бойынша төлеу керек. Мұнан да сорақы жағдай, жабдықтарды қайтадан сатқан
кезде туады. Мұны рынокте әлі қалай сата алады? Қандай бағаға? Диллер
саудалық-делдалдық үшін қанша алады?
Сөйтіп, қатені түзеу үшін қететін шығындар түгелімен кәсіпорын
қалтасынан шығады. Осындай батпаққа батқаннан шығу өте қиын болады. Ал,
егер осында "байланып қалу" бір уақытта 3-4 инвестициялық жоба бойынша
болғанда не болады? Капиталды сіңіру саласы үлкен болып қалғанда, іскерлік
серіктестіктер де мықтылар болады да, қатені түзеу үшін көп шығынға
бататының анық болады. Міне, осыдан барып, инвестициялық жобаны іске қоспас
бұрын, алдын-ала оның тиімділігін есептеп алған жөн. Тіпті 100 беделді
фирмалар ақыл бергенімен, қате жібермеймін деп ойлауға болмайды. Нарықтың
аты нарық. Бәрібір тәуекелділіктің аз болғаны дұрыс. Кәсіпорын басшылары
тиісті шешім қабылдаудан қорықпауы керек, олар өздерінің жоспарларын
жөндеуде өте икемді болулары қажет, конъюнктураның уақытша өзгеруіне және
басқадай фактордарды көре біліп, тиімді істерді бастай алулары қажет.
3. Күрделі қаржыны салуда материалдық және тиімділіктерді бағалау
үйлесімділік принципі. Тиімділікті бағалаудың үш варианты бар:
1) Шығындар мен шығарудың салыстырмалы бағаларын салыстыру арқылы,
яғни тек қана құндылық, ақшалай талдау.
Бірақ әлемдік инвестиция жасау тәжірибесі тек қана тиімділіктің
ақшалай бағалануы жеткіліксіз екенін көрсетіп отыр. Әсіресе, мұндай
тәсілдік инфляцияның ауыздықсыз кеткен жағдайында, су түбіне мүлдем
батырады. Сондықтан ақшалай бағалауды техникалық есептеумен толықтыру керек
болады.
2) Тиімділіктің ақшалай және техникалық белгілерінің үйлесімділігі.
Бұл тәсіл сенімдірек болады. Өйткені инвестициялық жобаға салынған
технологияға көп жағдай байланысты. Өндірістік күш-қарқынның артуының өзі
тікелей технологияға қарай болады да, осыдан барып, инвестициялық
мақсаттардың жүзеге асуына себебін тигізеді.
3) Тиімділікті бағалаудағы таза түріндегі техникалық тәсіл. Бұл
бизнестегі нарықтық бағалауды есепке алмайды, сондықтан оның қолданылуы:
әзірше Қазақстан жағдайында басты орында болмай тұр.
4. Үйренушілік шығындар принципі.
Үйренушілік шығындар деген не? Бұл - жаңа инвестицяялық ортаға
үйренуге байланысты болған барлық шығындар. Бұларды қайта құрудан және
кадрларды қайта даярлаудан жоғалтқан өнім шығарумен өлшенеді, жаңа
жабдықтар қойылғанда, оны конъюнктура өзгеруіне қарай, қайтадан өзгертіп,
құрастыру керек болады.
Уақытша жоғалту деген – табысты да жоғалтумен бірдей деп
есептелінеді.
Әрқашанда да жаңа инвестиция жөніндегі шешім мен оны іс жүзінде
асыру, орнын толтыру арасында уақытша қалып қоюшылық лаг бола береді.
Бірден үйренушілік болмайды. Қандай да болмасын үйренушіліктің өзінің
шығындары болады: жаңа хабарлар керек, жаңа технология, кадрларды қайта
даярлауға қаржы керек болады. Бұлай болмағанда, тездету үшін төлеу керек.
Мысалы, жаңа заводты қайта салу керек болады, оны жарты жыл ішінде. Бірақ
мұндай құрылыстың құны "алтынмен" тең болып кетеді.
Өндірістік инвестицияаудағы үйренушілік шығындары одан да асып
кетеді. Жабдықтарды орнаттық делік, технологиясы да дұрысталды. Бірақ
нарықтық конъюнктура өзгерді де, енді технологияны қайтадан өзгертіп, оған
орай жабдықтарды да қайтадан жаңғырту керектігі туады.
Қол жұмыстарын машинамен ауыстырғыңыз келді делік. Бұл да белгілі
үйренушілік шығындарды керек етеді (тура және жанамалық). Солардың
кейбіреулерін ғана атайық: кадрларды қайта даярлау, ескі жабдықтарды сатып,
жаңаларын орнату, жұмысшылар мен қызметкерлерге жұмыс істемеген уақыттары
үшін төлеу керек (тиісті қысқартулар операцияларды), ескі келісім
шарттардың орындалмай қалғандарына айыппұл төлеу.
Мұнан туындайтын қорытынды: үйренушілік шығындарды жаңадан өндірілген
өнімдерді сататын бағаға қосып жіберу. Бұл баға өндіріске қажетті шикізат,
материалдар, технологиялар, жабдықтарға кететін бағалардан жоғары болғанда
ғана, бұл вариант бойынша капиталды салудың артықтығы айқын көрінеді.
Сіздің өнімге сұраным көбейген сайын, үйренушілік шығынына да іркілмей бара
беретін боласыз.
Сұраным бағасы ұсыным бағасынан көп болып, ең бастысы көп уақыт
осылай тұра берсе, сіздің үйренушілік шығындарына қарамай-ақ, бұл
инвестицияларыңыздың тиімділігін тәжірибе толық көрсетіп берді.
5. Мультипликаторлық (көбейткіш) принципі.
Мультипликаторлық принцип салалардың өзара байланыстылығына сүйенеді.
Бұл дегенің, мәселен, автомобильге деген сұраным өзінен өзі келеді де оның
технологиялық істеріне керек тауарларға да сұранымды арттырады: металдар,
пластмасса, резина және тағы басқалар. Өндіріс технологиясын білу арқылы
өзара қатынастық коэффициенттерді есептеп шығаруға мүмкіндік туғызады.
Мысалы, егер биржалық баға белгілеуде машина жасаудың құны көтерілетіні
белгілі болса, машина жасаудың технологиялық байланыстылығы бізге белгілі
болғандықтан (басқа салалармен), алдын-ала бұл байланыстылықтың
мультипликациялық күшті әсерін есептеп шығара аламыз. Мәселен, фирма машина
жасауға пластмаса шығарады делік.
Сөйтіп, келешектегі кірістің қандай болатынын білесіз. Мультипликатор
арқылы салалар арасында байланыстылықты анық көрсетіп, оны сан жағынан да
білдіреді [2; 67].
Күш беруші саланың мультипликатор арқылы нәтижесі әр түрлі және әр
түрлі уақытта болады. Егер мысалы, ондай тасыңыз ауыл шаруашылық техникасы
болса, онда мультипликатор және технологияны жақсы білуіңіз арқылы
толқынның сізге қашан кәсіпорнына келетінін, кірісті көтере немесе азайта
ма, бәрін есептеп аласыз. Инвестициялық стратегияда мұны да есептеу қажет
болады.
Мультипликатордың күш әсерінің азаюы сіздің кәсіпорны саласының басқа
саладағы - генераторлық сұраным мен кірісінен біртіндеп алыстай беруіне
қарай болады. Кейіннен мультипликатордың күш әсері уақыты жеткен сайын
әлсірей бастайды. Мұнан кейін күш беретін жаңа сала пайда болады да,
инвестиция стратегиясын қайтадан түзеуге тура келеді. Өйткені рынок үнемі
қозғалыста болып тұрады.
6.Q - принципі
"Q" - принципі - бұл қор биржасындағы бағалау мен актив құнын нағыз
қалпына келтіру арасындағы өзара тәуелділік. Бұл тәуелділіктің көрсеткіш -
қатынасы :
Q ═ дің биржалық бағалануы (құндылығы) бұл активтерді ауыстырудың
(сатып алу) күнделікті шығындары.
Егер бөлшек бірліктен үлкен болса, онда инвестиция жүргізу тиімді
болғаны (үлкен болған сайын, одан әрі тиімді болады). Мәселен, үйдің
рыноктық (биржалық) құнының, оны салудағы күнделікті құнына қарағанда,
артық болуына қарай, үй салуды ынталандырады, өйткені бұл үйді жаңа үймен
ауыстыруға кететін шығындардан ол үйдің рыноктік бағасының артық болуы.
Сөйтіп, инвестициялау тиімділігі сұраным бағасы мен ұсыным бағасының
өз ара қатынастарына байланысты болады. Егер тұтастай кәсіпорнын (фирманы)
сатып алуға инвестицияны салуға есептегенде:
Q ═ фирманың барлық биржалық құны оның материалдық бөліктерін
орнына келтіру шығындары.
Тұтастай алғанда, бұл принциптің қолданылу деңгейінің аз болуы,
мемлекеттік реттеушіліктің көп болуына қарай туады [16;138-144].
2 Инвестициялар және олардың кәсіпорын қызметінің тиімділігін
қамтамасыз етудегі ролі
2.1 Қазақстан экономикасындағы инвестициялық процесстерді талдау
Инвестициялық саясат – бұл инвестициялық қызметті жандандыру мақсатында
барлық шаруашылық объектілер үшін жағымды жағдай қалыптастыру бойынша
мемлекет жүргізетін мақсатты бағытталған шаралар кешені.
Жалпы жоспарда мемлекет инвестициялық белсенділікке әртүрлі тетіктер
көмегімен әсер ете алады:
– несие-қаржылық және салықтық саясат;
– инвестициялық өндірістің және техникалық қайта қаруланудың дамуына
салатын кәсіпорынға әртүрлі салықтық жеңілдіктерді беру;
– амортизациялық саясат;
– шетел инвестициясын тарту үшін жағымды жағдай қалыптастыру жолымен;
– ғылыми-техникалық саясат және т.б.;
Инвестициялық саясаттың мақсаты болып инвестициялық қызметті
жандандыруға, сонымен қатар отандық экономиканы көтеруге және қоғамдық
өндірістің тиімділігіне бағытталған Қазақстан республикасының экономикалық
және әлеуметтік дамуының стратегиялық жоспарын жүзеге асыру табылады.
Жалпы мемлекеттік инвестициялық саясаттан басқа салалық, аймақтық және
жеке шаруашылық субъектілерін инвестициялық саясатын ерекшелейді. Олардың
барлығы өзара тығыз байланысты, бірақ анықтаушы болып жалпы мемлекеттік
инвестициялық саясат табылады.
Әлемдік қауымдастық кейінгі кезде Қазақстанға үлкен сенімділікпен
қарайды. Бұл заңдық базада құрылған әлеуметтік және саяси тұрақтылық
негізінен және бұл экономиканың ерекше салаларына көп инвестицияның
құйылуына және оның экономикалық потенциалының жоғарылауына сенуге
мүмкіндік береді.
ҚР-ғы инвестициялық қызметті реттейтін негізгі нормативті-құқықтық
актілер:
• Тікелей отандық және шетелдік инвесторларды тарту үшін ҚР-ң
экономикасының маңызды секторының тізімін бекіту туралы №3444
1997 ж 5 сәуірдк ҚР-ң Президентінің жарғысы;
• Қаржылық лизинг туралы ҚР-ң заңы, 2001 ж тамыз;
• ҚР инвестициялар туралы ҚР-ң заңы, №373-II РК3 2003 жылдың 8
қаңтары.
Экономиканы реформалаудың қазіргі кезеңі отандық экономиканың тиімді
қызмет етуін жоғарылату үшін басқаруды мемлекеттік органдарының және
кәсіпорынның ғылыммен өзара қатынастарының тереңдесуінің қажеттілігін
шарттайды. Аймақтық дамуы көбінде өндірістік және қаржылық ресурстың бар
болуынан, сонымен қатар тиімді инвестициялық саясаттан тәуелді.
Аймақтағы инвестициялық саясат тікелей жүзеге асырылуы мүмкін, егер
әкімшіліктің қол астындағы және бақылаудағы бюджет қаражаттарын бөлу болса
және оны әкімшілік бақыламайтын бюджеттен тыс инвестицияға жіберуге болады.
Жүйелі түріде аймақтық инвестициялық саясатты жүзеге асыру мүмкіндіктер
және олардың нәтижесінің жиынтығы ретінде қарастырылғанда болады. Ұсынылған
жүйеге сәйкес инвестициялық потенциал, яғни инвестициалаудың бар
мүмкіндіктері және инвестициялық ағымдар жалпы келесілерден тұрады:
1) бюджет қаражатарынан;
2) бюжетен тыс қаражатардан
3) меншік капитал;
4) тартылған (қарыз) капитал;
5) шетел капитал;
6) демеушілік салымдардан.
Алдын-ала бекітілген бағыт бойынша жүзеге асырылатын инвестициялық ағым
инвестициялық процестерге бөлінеді.
Қабылданған аймақтық даму концепсиясына сәйкес инвестициялар келесілер
бойынша қолданылуы мүмкін:
- экономикалық дамыту керек салалары;
- кәсіпорынды қайта өндіру типтері;
- өзінің дамуында қалып қойған аудан және әкімшілік бірлік;
- өндірістік нәтижелер (ғылыми зертеулер, өнімнің жаңа өндірістік
үлгілерін меңгеру, оның сапасын жоғарлату, өндірістік ресурстарды
үнемдеу, еңбек өнімділігін жоғарлату және т.б.);
- инвестициялық тиімділік деңгейінің сатып алыну мерзімі (қысқа
мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді сатып алыну).
Инвестицияны қолдану бағытын таңдау және оларды жүзеге асыру бұл
инвестицияның тиімділігін анықтаумен аяқталады. Ол экономикалық тиімділік
және оның белгілі бір бөлігін құрайтын бюджет тиімділігінің нәтижесі болып
табылатын нақты экономикалық тиімділікті және әлеуметті тиімділікті алу
жағынан қарастырады. Жалпы тиімділікті құрайтын үшеуі де аймақтық дамуы
және инвестициялық потенциалдың жоғарлауы үшін нақты жағдайлар туындатады.
Аймақтық әкімшілігі кәсіпкерлік құрылымға берілген бағытта аймақты
дамыту мақсатында үлкен көлемде әртүрлі құралдарды, тетіктерді,
қаражаттарды қолданып командалы-әкімшілік шараларды қолданбай әсер етеді.
Олардың тізімі және құрылымы 2 суретте көрсетілген.
Барлық тетіктердің және құралдардың көлемін шартты түрде 2 бөлікке
бөлуге болады – тікелей әрекеттігі және жанама әрекеттігі. Бұл басқарудың
республикалық органы арқылы жүзеге асырылады.
Инвестициялық қызметті реттеудің тікелей құралдарынан басқа қызметтің
тікелей емес құралдарын және тетіктерін қолдану керек және қажет, оларға
келесілер енеді:
- өнімнің жеке түрлерін бағалық шектеу;
- экспортты-импортты өнімге кедендік тарифтер;
- аймақтық мүдделерін ҚР-ның Мәжілісінде қорғау;
- мемлекеттік инвесторлар және лизингтік төлемдер;
- мемлекеттік бюджеттік саясат;
Жеке құралдарды рационалды және тиімді қолдану, сонымен қатар олардың
дұрыс сәйкестенуі инвестициялық қызметті аймақтың қажетті шеңберіне
бағыттауға мүмкіедік береді.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметі экономикалық, соның ішінде
инвестициялық саясатқа тікелей тәуелді. Оның көмегімен мемлекет өндіріс
көлемінің темпіне, ҒТП жылдамдатуға, қоғамдық өндірістік құрылымын
өзгертуге және әлеуметтік мәселелерді шешуге тікелей әсер ете алады.
Кәсіпорындардағы инвестициялық саясат оның бизнес-жоспарының
стратегиялық мақсаттарынан шығуы керек. Егер бұл жоспар жоқ болса, онда
инвестициялық қызмет туралы сөз болуы тиіс емес.
Кәсіпорындардағы инвестицияның саясаттың ең маңызды принципі болып
келесілер табылады:
➢ кәсіпорынның стратегиялық жоспарға жетуге және оның қаржылық
тұрақтылығына инвестициялық саясаттың бағытталуы;
➢ инфляцияны және тәуекел факторларын есепке алу;
➢ инвестициялық (бизнес-жоспардың) экономикалық негізделуі;
➢ сенімді және ең арзан көздерін және инвестициялық қаржыландыру әдісін
таңдау және т.б.
Басқару көз-қарасы бойынша кәсіпорындағы инвестициялық процестің нақты
инвестицияларының келесі кезеңдерін айқындауға болады:
– инвестициялық қызметті ынталандыру;
– инвестицияларды бағдарламалау (кәсіпорынның даму бағдарламасы);
– таңдалған инвестициялық бағдарламаны жүзеге асырудың мақсатты
негізделуі (тиімділікті, тәуекелділікті, ресурстық қамтамасыз етуді және
т.б. бағалау);
– нақты инвестицияларды сақтандыру;
– инвестициялық процесті реттеу;
– инвестицияларды жоспарлау;
– инвестициялық қызметті қаржылық қамтамасыз ету (капитал бюджетін
жетілдіру); жобалау (жеке объектілер бойынша жобалы құжаттарды
жетілдіру);
– нақты инвестицияларды қамтамасыз ету;
– нақты инвестицияларды меңгеру процесінің мониторингі (құрылыстың циклді
жылдам басқару);
– эксплуатацияға жылдық объектілерді беру;
– жобалық күштерді меңгеру;
– инвестицияның нәтижелерін бағалау (жүзеге асыру инвестициялық
жобалардың тиімділігі).
2005 жылы Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызметтің нәтижесі –
қаржы емес активтерге жұмсалған 1307,2 млрд. теңге инвестицияны игеру
болды, мұның 1100 млрд. теңге инвестициясы негізгі капиталға жұмсалған.
Қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялардың жалпы көлеміндегі негізгі
капиталға жұмсалған инвестициалардың үлесі 85,8% құрайды (кесте 1).
Кесте 1 – Қазақстан Республикасындағы инвестициялардың динамикасы және
құрылымы, млн. теңге
01.01.2003 ж. 01.01.2004 ж. 01.01.2005 ж.01.01.2006 ж.
сомы үлесісомы үлесі, сомы үлесісомы үлесі,
, % % , % %
Экономикадағы 1220881100 978284 100 1343911100 1523620100
жалпы
инвестициялар
Қаржылық 708549 58,04225639 23,06 185763 13,82216371 14,20
инвестициялар
Қаржылық емес 512332 41,96752645 76,94 115814886,18130724985,80
активтерге
инвестициялар
Қаржылық емес активтерге жұмсалған инвестициялардың ішінде басты үлес
салмағын негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар алуда.
Кесте 2 – Қазақстан Республикасындағы қаржылық емес активтерге жұмсалған
инвестициялардың динамикасы және құрылымы, млн. теңге
01.01.2003 ж.01.01.2004 ж. 01.01.2005 ж. 01.01.2006 ж.
сомы үлесі,сомы үлесі,сомы үлесі,сомы үлесі,
% % % %
Барлық қаржылық 51233241,96 752645 76,94 115814886,18 130724985,80
емес активтерге
инвестициялар
Негізгі капиталға36908472,0 595664 79,1 943398 81,5 109998684,2
инвестициялар
Басқа өндірілген 14124827,6 153525 20,4 207334 17,9 202912 15,5
активтерге
инвестициялар
Өндірілмеген 1214 0,2 2328 0,3 5152 0,4 1138 0,1
материалды
активтерге
инвестициялар
Өндірілмеген 786 0,2 1128 0,2 2264 0,2 3213 0,2
материалды емес
активтерге
инвестициялар
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициалар көлемі 2004 жылғы мен
салыстырғанда 10,6%-ға (2001 ж. – 44,7%-ға; 2000 ж. – 48,5%-ға; 1990 ж. –
33%-ға;) өсті. 2004 жылдың деңгейіне қарағанда негізгі капиталға жұмсалған
инвестициялардың өсуі республикадағы 14 облыстың 10-ында және Алматы,
Астана қалаларында байқалды. Көлемнің едәуір өсуі Қызылорда (1,9 есе),
Жамбыл (1,7 есе), Алматы (1,6 есе), Солтүстік Қазақстан және Ақтөбе (1,3
есе), Ақмола (1,2 есе) облыстарында және Алматы қаласында (1,2 есе)
байқалды. Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың 13-1% шегінде өсуі
Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай және Атырау облыстарында, Астана
қаласында байқалады.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың өңірлік құрылымындағы
көлемнің жартысынан астамын (53,1%) республиканың батыс өңірлеріндегі
кәсіпорындар (Атырау облысы – 22.2%, Батыс Қазақстан – 18,0%, Ақтөбе –
7,5%, Маңғыстау -5,4%) игерген. Мұнда, Алматы (13,9%) және Астана (9,3%)
қалаларының үлесі басым.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар көлеміндегі кәсіпорындардың
үлесі – 47.0%, орташаларынікі – 27,9%, шағындырынікі -23,9%, халық үлесі
-1,2% құрады.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың түрлік құрылымына сәйкес
тұрған емес үйлер мен ғимараттарға кеткен шығындардың үлесі 45,0% құрады,
бұл 2004 жылғы көрсеткіштен 9,6 пайыздық пунктке артық (1 сурет). Тұрғын
үйлерге салынған салымның үлесі 0,6 пайыздық пунктке өсіп, 4,8% құрады.
Машиналарға, жабдыққа, құрал-сайманға, керек-жарақтарға кеткен шығындардың
үлесі 1,6 пайыздық пунктке төмендеді.
Негізгі капиталға жұмсалған басқа шығындар 131 млрд. теңгені құрады,
оның 89,1% - геологиялық барлауға жұмсалған.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар көлемінің жартысынан астамын
меншіктің жекеше нысанындағы кәсіпорындар жүзеге асырған (54,2%) (2004- де
-54,3%). Шетелдік меншік кәсіпорындарының үлесі 2004 жылмен салыстырғанда
0,5 пайыздық пунктке төмендеді. Мемлекеттік кәсіпорындар үлесінің 0,6
пайыздық пунктке өсуі, басымдығы экономика салалары: көлік –
коммуникациялық кешенді нығайту және дамыту, аграрлық - өнеркәсіптік
кешенді қолдау және ауыл инфрақұрылымын дамыту, сумен жабдықтау, экология,
әлеуметтік секторды дамыту жекеше бизнес үшін тартымсыз болып табылатын
Мемлекеттік инвестициялар бағдарламасын іске асырумен байланысты.
Негізгі капиталға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ, СЫНЫПТАМАСЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Инвестицияның пайда болуы және даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..6
2. Инвестицияның қызметі мен
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2 Инвестициялардың экономикалық тиімділігін жоспарлау
2.1 Қазақстан экономикасындағы инвестициялық процесстерді
талдау ... ... ... .15
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық іс-әрекетінің динамикасын және құрылымын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ РЕСУРСТАРЫН
БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .36
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 7
Кіріспе
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процесс
әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру өндірісті жетілдіріп,
сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс орындарының
көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп
халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде
жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда кіргізіп,
әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп қарастыруымыз
керек. Осыған орай, инвестициялық іс - әрекетті талдауда оның тиімділігіне
экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік шараларды
ерекшелеудің маңызы зор.
Менің бұл курстық жұмысты таңдаған себебім: кез-келген істі бастау
үшін міндетті түрде қаражат керек. Сондықтан қаржыландырудың көздерін
анықтап және оларды қалай басқарудың амалдарын саралап және де Қазақстан
Республикасындағы банктердің, қаржылық институттардың, кәсіпкерліктердің,
ұйымдардың ұзақ мерзімді қаржыландыру көздерінің басқарылуын жан-жақты
талдап, зерттеп білу. Онда кездесетін кемшіліктерді ескеріп, оңтайландыру
шаралары мен бағыттарын ұсыну.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қаржылық теорияда инвестицияны нақты немесе
қаржылық активтерді алу деп түсініледі, яғни бұл, мақсаты болашақ
пайдаларды алу болып табылатын бүгінгі шығындар. Аса нақтырақ айтсақ,
инвестициялар – бұл белгілі бір бүгінгі құнның, мүмкін анықталмаған,
болашақ құнға айрбасталуы.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде қаржыландырудың ұзақ мерзімді
көздерін бастапқы түп тамыры қайдан алынады? Қалай жүзеге асырылады?
Олардың әдістері мен бағыттары қандай? Деген сұрақтарға жауап жаздым.
Сондай-ақ шетелдердегі күрделі қаржы салымдарының жүйесін қарастырдым.
Дамушы мемлекеттердегі мұндай ұзақ мерзімді қаржыландыру көздері
негізінен 60-шы жылдары олар саяси тәуелсіздік алғаннан кейін пайда болды.
Бұл банктерді құруға дамыған елдердің банктерді белсенді қатысты. Дамушы
елдердің инвестициялық банктері орта және ұзақ мерзімді несиелеумен, бағалы
қағаздармен операциялармен айналысады.
Екінші бөлімде Қазақстан экономикасындағы инвестициялық процесстерді
талдап, кәсіпорынның инвестициялық іс-әрекетінің динамикасын және құрылымын
бағалау жөнінде мәліметтер келтірдім және Қарағанды облысының инвестициялық
сферасын талдадым.
Үшінші бөлімде мен инвестиция туралы заңдылықтар мен нормативтік
актілерді сараладым. Қаржыландырудың ұзақ мерзімді көздерін басқару
аспектілерін жаздым. Инвестициялық банктердін пайда болуын негізінен
мемлекеттің бағалы қағаздарын орналастырумен байланысты деп көрсетеді.
Кейіннен ұйымдастырудың акционерлік формасының пайда болуымен олар үлкен
компаниялар мен корпорациялар үшін олардың акциялары мен облигацияларын
орналастыру арқылы ақша қаражаттарын мобилизациялайды, жаңа компанияларды
құруда, қайта құруда, біріктіруде белсенді қатысады, сонымен қатар,
мемлекеттік биліктің барлық деңгейінің мемлекеттік бағалы қағаздарын
орналастырады, оның ішінде орталық үкіметтін бағалы қағаздарынан бастап,
жергілікті әкімшіліктің бағалы қағаздарына дейін орналастырады.
Курстық жұмыстың ғылыми жаңалығы: Инвестициялық саясаттың мақсаты болып
инвестициялық қызметті жандандыруға, сонымен қатар отандық экономиканы
көтеруге және қоғамдық өндірістің тиімділігіне бағытталған Қазақстан
республикасының экономикалық және әлеуметтік дамуының стратегиялық жоспарын
жүзеге асыру табылады.
Курстық жұмыстың практикалық маңыздылығы: Жалпы мемлекеттік
инвестициялық саясаттан басқа салалық, аймақтық және жеке шаруашылық
субъектілерін инвестициялық саясатын ерекшелейді. Олардың барлығы өзара
тығыз байланысты, бірақ анықтаушы болып жалпы мемлекеттік инвестициялық
саясат табылады.
Кәсіпорындардағы инвестицияның саясаттың ең маңызды принципі болып
келесілер табылады:
• кәсіпорынның стратегиялық жоспарға жетуге және оның қаржылық
тұрақтылығына инвестициялық саясаттың бағытталуы;
• инфляцияны және тәуекел факторларын есепке алу;
• инвестициялық (бизнес-жоспардың) экономикалық негізделуі;
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасында инвестициялаудың
теориялық негіздерін қарастыру арқылы оның экономикадағы белсенділігін
талдап, оны арттырудың жолдарын ұсыну табылады.
Курстық жұмыстың міндеті:
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- қазіргі экономикадағы инвестициялардың рөлін және мазмұнын қарастыру;
- негізгі капиталды инвестициялаудың ерекшеліктері мен негізгі
формаларын қарастыру;
- Қазақстан экономикасындағы инвестициялық процесстердің негізгі
бағыттарын талдау;
- нақты кәсіпорын деректеріне сүйеніп, оның инвестициялық іс-әрекетінің
динамикасын және құрылымын талдау;
- нарықтық экономика жағдайында негізгі капиталға жұмсалатын
инвестицияларды көбейтудің жолдарын ұсыну.
Курстық жұмыстың зерттелу нысаны: Экономикалық категория ретінде
инвестициялар маңызды функциялардың қатарын орындайды, қандай да
мемлекеттің экономикасының дұрыс дамуы мәнсіз болады. Макродәрежедегі
инвестициялардың негізі келесілер болып табылады:
- кеңейтілген өндірістің саясатын жүзеге асыру үшін;
- ҒТП-ң жылдамдатылуы, отандық өнімнің бәсеке қабілеттілігін
қамтамасыз ету және сапасын жақсарту үшін;
- қоғамдық өндірістің құрылымдық қайта құрылуы және ұлттық
шаруашылықтық барлық салаларының теңдестірілген дамуы үшін;
- өнеркәсіптің қажетті шикізат базасын құру үшін;
- табиғи ортаны қорғау және басқа көптеген мәселелерді шешу үшін.
Курстық жұмыстың теориялық әдіснамасы: Кәсіпорынның инвестициялық
қызметінің негізін негізгі капиталға жұмсалатын нақты инвестициялар
құрайды. Көптеген кәсіпорындарда бұл инвестициялау қазіргі жағдайдағы
инвестициялық қызметтің жалғыз бағыты болып табылады. Бұл кәсіпорынның
инвестициялық қызмет жүйесіндегі нақты инвестицияларды басқарудың жоғары
ролін анықтайды. Негізгі капиталға жұмсалатын нақты инвестициялар
кәсіпорынның экономикалық даму стратегиясын жүзеге асырудың басты нысаны
болып табылады. Бұл дамудың негізгі мақсаты жоғары тиімді нақты
инвестициялық жобаларды жүзеге асыру, ал кәсіпорынның стратегиялық даму
процесінің өзі осы инвестициялық жобаларды уақытында жүргізудің жиынтығы
болып табылады. Инвестициялаудың осы нысаны кәсіпорынға жаңа тауарлы және
аймақты нарықтарға енуге, өзінің нарықтық құнының тұрақты өсуін қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді.Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ететін қазіргі
шарттардың қанағаттандыруы, капиталдық салымдардың сапалы құрылымы
инновация және жаңа енгізулердегі инвестицияның маңызды бөлігімен
ерекшеленеді, яғни жаңа технологияларды және күштерді енгізуде отандық
өнеркәсіптің негізгі қорлары тозған және ескірген, олар еңбек сыйымды,
материал сыйымды, толығымен бәсекеге қабілетсіз өнім шығарады. Негізгі
қорларды бөліктеп жақсарту, жаңарту, техникалық қайта қарулану және қайта
құрастыру деп аталады.
1 ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ, СЫНЫПТАМАСЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Инвестицияның пайда болуы және даму тарихы
Инвестициялар – бұл табысты алу немесе өзге пайдалы эффектісіне жету
мақсатында кәсіпкерлік қызметтің объектілеріне салынатын мүліктік және
интеллектуалдық құндылықтар.
Нарықтық экономикада инвестициялар түсінігі оған жалғыз және түбегейлі
анықтама беру үшін тым кең болып табылады. Экономикалық теорияның негізгі
бөлімдерінде және практикалық қызметтің түрлі облыстарында оның мазмұны
өзінің ерекшеліктеріне ие болады.
Макроэкономикада инвестициялар өндірістің жаңа құралдарына (өндірістік
немесе тұрақты инвестициялар), жаңа тұрғын үйлерге инвестицияларына және
тауарлы қорлардың өсіміне шығындардан тұратын жиынтық шығындардың бөлігі
болып табылады. Яғни, макроэкономикалық аспект инвестициялар – бұл ағымдағы
кезеңде пайдаланылмаған, және экономикада капиталдың өсімін қамтамасыз
ететін жалпы ішкі өнімнің бөлігі болуымен анықталады.
Өндіріс теориясында және макроэкономикада толығымен, инвестициялар жаңа
капиталды құрудың процесі болып табылады (өндіріс құралдарын, сонымен
бірге, адам капиталын қоса отырып).
Сонымен, қаржылық теорияда инвестицияны нақты немесе қаржылық активтерді
алу деп түсініледі, яғни бұл, мақсаты болашақ пайдаларды алу болып
табылатын бүгінгі шығындар. Аса нақтырақ айтсақ, инвестициялар – бұл
белгілі бір бүгінгі құнның, мүмкін анықталмаған, болашақ құнға айрбасталуы.
Республикадағы инвестициялық қызметтің жағдайын келесі көрсеткіштердің
өсу қарқыны сипаттайды:
• инвестициялардың жалпы көлемі;
• жалпы ішкі өнімде (ЖІӨ) инвестициялардың үлесі;
• инвестициялардың жалпы көлемінде қаржылық емес активтерге
инвестициялардың үлесі;
• қаржылық емес активтерге инвестициялардың көлемі.
Инвестициялық қызметтің жағдайын жанама, бірақ жеткілікті объективті
түрде негізгі макроэкономикалық көрсеткіштердің өсу темптері сипаттайды:
• ұлттық табыстың;
• ЖІӨ және ЖҰӨ;
• өнеркәсіптік өндіріс көлемінің;
• өнеркәсіптік өнімнің бөлек маңызды түрлерін шығарудың;
• ауылшаруашылық өндіріс көлемінің;
• қоғамдық еңбек өнімділігінің;
• және басқалардың.
Инвестициялық қызметті бағалауында бұл көрсеткіштердің объективтілігі
олардың өсуі инвестициялардың салымынсыз мәнсіз болатынымен байланысқан.
Егер бұл көрсеткіштердің өсу темпі инвестициялардың өсу темпінен асып
кетсе, онда бұл инвестицияларды қолданудың тиімділігін жоғарлату себебі
және керісінше.
Инвестициялар деңгейі қоғамның ұлттық табысының көлеміне маңызды әсер
етеді; оның өсу қарқынынан ұлттық экономикада көптеген макропропорциялар
тәуелді болады.
Инвестициялардың тиімділігін есепке алу, талдау және жоғарлату үшін
макродәрежеде сияқты, микродәрежеде де олардың ғылыми негізделген
классификациясы қажет. Инвестициялардың ойластырылған және ғылыми жоспарда
негізделген классификациясы тек оларды сауапты есепке алу ғана емес,
сонымен бірге олардың барлық жағынан қолданылу деңгейін талдауға және бұл
негізде тиімді инвестициялық саясатты жасау және іске асыру үшін объективті
ақпаратты алуға мүмкіндік береді.
Қазіргі экономиканың тұрмыстылығында және тәжірибесінде аса таралған
келесі белгілер бойынша инвестициялардың төмендегі классификациясы
қолданылады:
– болашақ объектілердің мақсатты тағайындалу белгісі бойынша – бұл
олардың ұлттық шаруашылықтың салалары бойынша бөлінуі - өз кезегінде
екі бөлімшелерін – өндірістік тағайындалуының объектілеріне салымдарын
және өндірістік емес тағайындалудың объектілерін құрайды.
– негізгі қорлардың қайта өндірісінің формалары бойынша – жаңа
құрылысқа, әрекет етуші кәсіпорындардың кеңейтілуіне және қайта
құруына, сонымен бірге техникалық қайта қаруландырылуына.
– қаржыландыру көздері бойынша – орталықтанған және орталықтанбаған.
– қолдану бағыты бойынша – өндірістік және өндірістік емес.
– инвестицияларды қосу объектілері бойынша:
мүлікке инвестициялар (нақты инвестициялар) – ғимараттарға, жабдықтарға,
құралдарға, материалдардың қорларына инвестициялар; нақты (капиталды
құрайтын) инвестициялар – әрекет етуші кәсіпорындардың қайта құрылуына
және техникалық қайта қарулануына жаңаларын құру. Бұл жағдайда инвестор-
кәсіпорны қаражаттарды сала отырып, өзінің өндірістік капиталын
көбейтеді – негізі өндірістік қорлар және олардың қызмет етуі үшін
қажетті айналым құралдары;
қаржылық (портфельді) инвестициялар (акцияларды, облигацияларды және
басқа бағалы қағаздарды алу); портфельді инвестициялар – басқа
кәсіпорындардың активтерін акцияларға, облигацияларға, басқа бағалы
қағаздарға салу. Портфельді инвестицияларды жүзеге асыру кезінде
инвестор бағалы қағаздарға дивиденд-табыстарын ала отырып өзінің
қаржылық капиталын көбейтеді;
материалды емес инвестициялар немесе материалды емес активтерге
инвестициялар (патенттер, лицензиялар, бағдарламалық өнімдер, ғылыми-
зерттеушілік және тәжірибелі-құраушы жасаулар және т.б.).
Капитал құраушы инвестициялардың құрылымында негізгі орынды негізгі
капиталға инвестициялар алады, қайсысылардың көлеміне жаңа құрылысқа, қайта
құрылуына, әрекет етуші өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, көліктік, саудалық
және басқа кәсіпорындардың кеңейтілуіне және техникалық қайта қарулануына
шығындар, тұрғындық және мәдени-тұрмыстық құрылысқа шығындар кіргізіледі.
Инвестицияларды қолданудың тиімділігі маңызды дәнежеде олардың
құрылымына байланысты болады. Инвестициялардың құрылымында олардың түрлері,
пайдалану бағыттары бойынша құрамы және олардың жалпы инвестицияларда үлесі
түсініледі.
Инвестиция туралы ұғым банк ісі ғылымының арнайы бөлігі болып табылады.
Бұл инвестициялық қызметтің неғұрлым белсенді және ірі ресурстар бар
мүшелер. Сондай – ақ оларды ұйыммен және тұрғындармен жинақтарды тарту
олардың инвестициялық ресурстар трансформациялануы өндірісті дамыту үшін
оларды бөлу және пайдалану бойынша туындайтын экономикалық қатынастар
табылады. Қазіргі уақытта инвестициялық процессті қаржыландыру нарықтық
тетікті бір қалыпқа келтіру Қазақстан Республикасы экономиканың дамуының
басты проблемаларының бірі болып табылады. Тиімді инвестициялық тетікті
қалыптастыру арқылы өнеркәсіптік өндірісті қалпына келтіру және сапаны
қайта құру үшін әр түрлі көзқарастар мен тәсілдер ұсынылуда. Осыған
байланысты экономикалық жақсы дамыған сегмент ретінде банктік жүйеге
келтіріледі. Болашақ мамандар инвестициялық процесті ұйымдастыру және
жүзеге асыру саласына, кәсіби білім алуына мақсатты теориялар және
тәжірибелік түрде бағытталған шетелдерде қалыптасқан инвестициялық
инфрақұрлымның, қызмет ету мөлшері және оларға банктердің қатысу
тәжірибесін қарастырады.
Шаруашылық іс-әрекеттер процесінде оған қатынасушылар күрделі қаржыны
жүзеге асырады, реконструкцияға әрекет етуші ұйымдарды кеңейту және
техникалық қайта жарақтандыру, тұрғын үй, коммуналдық және мәдени тұрмыстық
құрылыстарға жұмсалатын шығындар күрделі салымдарды жүзеге асырады.
Қазақстандағы болашақ басты міндеттердің бірі – XXI ғасырдың ортасына
таман экономиканың алдыңғы қатарлы салаларын бет бұрыс жасау. Мұны іске
асырудағы алғашқы орындардың бірі шетел инвестицияларын кеңінен тартуға
бөлінеді.
"Инвестиция" деген сөз латынның "инвест" (салу) дегенінен шыққан.
Енді кім инвестор, ол не салады, не мақсатпен және қайда салады деген
сұрақтарға жауап туады. Капиталды салады, оның көптеген түрі болады:
Сөйтіп, нені салуға болады? ірі банктердің қаржылық ресурстары,
өнеркәсіптік фирмалардың миллиардтаған пайдалары, жай адамдардың жинаған
ақшалары, кәсіпқойлық дағды мен қабылеттілік "ноу-хау", әрбір бизнесменнің
денсаулығы мен уақыты. Мұнда инвестиция жөнінде кеңінен қандай да болмасын
қаржыны ірі және ақша ғана болуы емес салудан кейіннен табыс, пайда алу
көзделеді. Бұл – акцияны сатып алу, олармен биржадағы ойынға қатысу,
бартерге жұмсау, тауарлы-материалдық запастармен сауда жасау және басқадай
толып жатқан ойындар да болуы мүмкін.
Инвестиция дегеніміз – табыс алу мақсатында кәсіпкерлік және басқа да
қызмет түрлері, объектілері, ақша қаражаттар технологиялар, машиналар,
жабдықтар, тауарлық белгілер, несиелер, басқа да мүліктік құқықтық
интелектуалдық құндылықтар.
Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және инвестицияларды
жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.
Инвестициялаудың тар кәсіпқойлық анықтамасы бұдан да қатты, мұнда
қаржы салымы ең алдымен бизнестің материалдық бөлігіне жұмсалады:
жабдықтарды сатып алу және орнату, техникаға, шикізатқа, ғимарат
құрылысына. Қандай болмасын кәсіпорнының материалдық бөлігі негізгі және
айналым қаржыларын енгізеді. Теоретиктер "мұның бәрін "нағыз капитал"
терминіне қосып атайды.
Енді қаржыны кімдер салады? Негізгі салымшылар кәсіпорындар,
фирмалар, мемлекет және халық.
Инвестицияны жүзеге асырушы заңды және жеке тұлғалар, бұлар
коммерциялық тәуекелділікке қарай инвесторларға, кәсіпкерлерге,
саудагерлерге және ойыншыларға бөлінеді.
Инвестор – бұл капиталды салған кезде, көбіне басқа біреудің ең
алдымен ойлайтыны тәуекелділіктің аз болуы; инвестор – бұл күрделі қаржыны
қаржыландырудағы делдал.
Кәсіпкер – бұл белгілі бір тәуекелділікпен өз капиталын салушы адам.
Саудагер – бұл белгілі, алдын-ала есептелінген тәуекелділікке баруға
дайын адам.
Ойыншы – қандай да болмасын тәуекелдікке баруға дайын адам.
Инвестициялау мақсаты – табыс, пайда, кіріс. Кірісті қаржыны
бизнестің материалдық бөлігіне салмай-ақ алуға болады. Бірақ белгілі
жағдай, ұзақ мерзімді кәсіпорнының әрекеттерінде, олардың тек қана қаржылық
- саудагерлік іс - әрекеттермен ғана шұғылданып, негізгі қорларын жаңартуды
ұмытып кететіндері де болады. Ондайлар бәсекелестерінен қалып қояды, ал
мұның өзі нарықтық даму жағдайында өте қауіпті болады.
Сыртқы экономикалық қызметтің маңызды аспектісі – шетел
инвесторларының қатысуы және республика экономикасын тұрақтандыру үшін
шетел кредиттерін тарту. Бұл қаражаттар ұлттық шаруашылықтың құрылымын
жетілдірудің басым міндеттерін шешу, рынокты тұтыну тауарларымен молайту
және экспорттық әлеуетті кеңейту үшін нысаналы әрі тиімді пайдаланылуы
тиіс. Сыртқы кредиттерді қамтамасыз ету үшін алтын-валюта резервтері
жасалған, олар сонымен бірге, ұлттық валютаны да қамтамасыз етеді.
Кредиттерді қамтамсыз етудің басқа нысаны экспорттық тауарлардың қорлары
болып табылады.
Шетелдік инвестицияларды тарту үшін қажетті жағдайлар жасалуы тиіс:
1) шетелдік инвесторлардың қызметімен байланысты әкімшілік рәсімдерді
ықшамдау: жұмыс істеу құқығына, ел ішінде жүріп-тұруға, кедендік және
шекаралық бақылаудан өтуге рұқсаттар беру, рұқсатнама беру болып табылады.
2) елдің ұлттық мүдделері үшін қызмет түрлеріндегі басымды салық
жеңілдіктерін және басқа жеңілдіктерді беру жеңілдетілген мөлшерлемелер,
инвестицияларға немесе кредиттерге салықтық шегерімдер, жеңілдетілген
баждар, жеделдетілген амортизация.
3) жерді, жылжымайтын дүние-мүлікті пайдалану құқығын
қамтамасыз ету, қызметкерлерді оқытуға субсидиялар беру;
4) пайда әкетіліміне үкімет кепілдіктерін немесе оны қайта
капиталдандырудың жеңілдетілген шарттарын беру [17; 448-456 бет].
Жаңа қоғам өзінің соны өзгерістерін бірге ала келетіні белгілі. Сол
сияқты нарықтық экономика да біздің қоғамға инвестиция ұғымын ала келді.
Бұл өркениетті әлемде әлдеқашан қарым-қатынастың қалыпты заңдылығына
айналып кеткен ұғым болып табылады. Елімізге келген шетелдік инвесторлар
мұнай мен газ саласына көбірек қаржы құйғаны мәлім. Қазіргі уақытта да
инвестицияның басым бөлігі кең-қазба байлықтарын құрайды. Өз кезегінде
Қазақстанның сыртқы саясат саласындағы атқарып жатқан іргелі істері
елімізге шетелдік инвестицияның көптеп келуіне жол ашып отыр. Оның сыртында
елдің ішкі саяси тұрақтылығы, экономикадағы реформаның бірізділікпен жүзеге
асырыла бастауы сырттан келетін қаржының тұрақтылығына мүмкіндік береді.
1993 жылдан 2003 жылға дейінгі кезеңде Қазақстан экономикасына 25,8
миллиардтан астам АҚШ доллары көлемінде тура шетел инвестициясы тартылды.
Сараптамалық бағалау бойынша Орталық Азияға келген тура инвестициялардың 80
пайыздан астамын Қазақстан экономикасы алып отыр. Дүниежүзілік банк біздің
елімізді инвестициялар әкелуге өте қолайлы 20 елдің қатарына қосты.
Халықаралық "Мооdy′s Investors Service" рейтинг агенттігі Қазақстанға
қаржыландыру мен инвестициялаудың жаңа, өте жоғары рейтингін берді. Бұл
Қаржы министірлігіне төмен пайызбен, біріншіден, кредиттер алуына мүмкіндік
береді. Екіншіден, екінші деңгейдің барлық банктерінің тиісті рейтингтері
жоғарылайды. Енді бұған Қазақстанның нарықтық экономика мемлекеті ретіндегі
танылғанын қоссақ, бүкіл дүние жүзі біздің еліміздегі тұрақтылықты, саяси
тұрлаулылықты, экономиканың артуы мен реформалардың біз қалаған бағытта
дамып келе жатқанын танып отырғаны тұлғаланып шығады. Қазақстанда нарықтық
реформаларды табысты жүзеге асыру үшін Бүкіл дүниежүзілік банк, Халықаралық
валюта қоры, Еуропалық қайта құру және даму банкі, Ислам даму банкі, Азия
даму банкі секілді беделді халықаралық қаржы институттарымен, басқа да
халықаралық қаржы мекемелерімен іс-әрекетті үйлестірудің үлкен мәні бар.
Сонымен бірге Қазақстан Республикасы бүгінде дүние жүзіндегі үлкенді-кішілі
55 халықаралық ұйымға мүше болып табылады, олардың 61-іне қаржылық
міндеттемелер төлеу көзделген. Осыған сәйкес республика халықаралық қаржы-
кредит және басқа ұйымдарға қатысудан туындайтын мүшелік жарналарды,
борыштық операциялар мен мәмілелер бойынша қажетті төлемдерді жүзеге
асырады. Айта кету керек, 1992 жылдан бергі уақыт ішінде Қазақстанның
халықаралық ұйымдарға берешегі 21 миллион АҚШ доллары көлеміне жеткен.
1.2 Инвестицияның қызметі мен операциялары
Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және инвестицияларды
жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық
процесс әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру өндірісті жетілдіріп,
сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс орындарының
көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп
халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде
жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда кіргізіп,
әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп қарастыруымыз
керек. Осыған орай, инвестициялық іс - әрекетті талдауда оның тиімділігіне
экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік шараларды
ерекшелеудің маңызы зор. Бұл тұрғыдан инвестициялық іс - әрекетті екі
құрамдас бөлікке жіктеуге болады. Экономикалық құрылым мынадай
элементтерден және инвестициялық іс-әрекеттің нәтижесінен тұрады:
1. Пайда табу. Түскен пайданың өзі екі аспектіні қамтиды:
экономикалық, яғни инвесторлар пайда тауып оны қайта
өндіріске жұмсайды – реинвестирование және әлеуметтік,
тапқан пайданының белгілі бір бөлігі инвестордың әлеуметтік
қажеттілігіне жұмсалады.
2. Жоғарыда көрсетілген пайданың негізінде жұмыскерлер де табыс
тауып, соның негізінде өздерінің, жанұяларының әлеуметтік
қажеттілігін өтейді.
3. Пайдадан түскен салық пен өтелімдер мынадай мақсаттарға
жұмсалады:
• Міндетті медициналық қамсыздандыру қорына;
• Мемлекеттік зейнетақы қорына;
• Аймақтық бюджетке;
• Республикалық бюджетке;
4. Өнеркәсіптік әлеуметтік даму қорын құру.
Егер фирма салымдары бойынша ең жоғары тиімділікке жетуге тырысса,
онда олардың басшылары инвестициялаудың базалық принциптерін есептеуі
керек.
1. Инвестициялаудың шектеулі тиімділігі
2. "Замазкалау" принципі.
Сылап, бітеу жұмысына келетіндей инвестиция жүргіз. Шешімді қабылдап
алғаннан кейін, инвестицияны іске асыру барысында ол еркіндікті енді оған
бармау алмастырады, Мәселен, қандай станокты сатып алуға, не жалға алуға
немесе өзің өндіргің келеді де, бұл операцияны жүргізу үшін қанша кредит
аласың, оны қандай мерзімге және қанша проценттік мөлшерде алуға шешім
жасауға еріктісіз. Ал, бұл операциялардың бәрін жасап болғаннан кейін,
қайтадан қайту оңайға түспейді, өте қиын болады. Бұл станокты көп жыл
бойына пайдалану керек болады, алған кредит үшін проценттерді төлеу керек
болады. Сөйтіп, сылап-бітеу процесінен шыға алмай, байланасың да қаласың,
өйткені иңвестициялық жоба күшіне еніп алғаннан кейін еркін қимыл-
әрекеттерге баруың шектеулі болып қалады.
Мұнан еркін шешімділікке және басқа әрекеттерге баруың мүлдем тыйылды
деуге болмайды. Әрине, сатып алған станокті қайтадан сатып жіберуге де
болады немесе акциялардан да құтылуға болады да, "дезинвестирование" деп
аталатынды жүргізуге болады. Көбінесе осыны жүргізеді. Қатені кейінге
қалдырудан гөрі, тезірек түзетуге тырысу керек. Бірақ қатені түзеу үшін
уақыт та кетеді, ақша да жұмсалады, басқару қызметінде шәлгездік туады,
іскер серіктестермен байланыс үзіледі.
Мысалға, әлгі сатып алынған станокты алсақ, оны 1 жыл бойы пайдаланып
келеген. Конъюнктура өзгеріп кетті де, енді оны пайдалануға мүмкіндік
болмай қалды, оны 10 жыл бойы пайдаланбақ болған. Осы 10 жылға есептеліп
кредит алып, әкеліп беруші және сатып алушылармен келісіп, амортизацияны да
есептеп, тиісті ұзақ мерзімді келісім шарттарды жасап қойған.
Дезинвестирование жүргізуге шешім қабылдап, қателіктерді жөндеуге бару
керек болады, бірақ қателіктерді жөндеуге ештеңе төлемейтін болды. Кредит
үшін (10 жыл) төлеу керек, әкеліп берушіге шартты бұзғаны үшін айып пұл
төлеу керек, өйткені ол станоктың жетіспей қалған бөлшектерін әкеліп берген
болатын, олар да 10 жыл бойы тиімді келісім бойынша пайда алатынына сенген
болатын. Өнімді сатып алушыларға да 10 жыл бойы беріп тұру жөнінде шартқа
отырғандықтан, оларға да төлеу керек. Өткізуші ұйымдарға да осы тәртіп
бойынша төлеу керек. Мұнан да сорақы жағдай, жабдықтарды қайтадан сатқан
кезде туады. Мұны рынокте әлі қалай сата алады? Қандай бағаға? Диллер
саудалық-делдалдық үшін қанша алады?
Сөйтіп, қатені түзеу үшін қететін шығындар түгелімен кәсіпорын
қалтасынан шығады. Осындай батпаққа батқаннан шығу өте қиын болады. Ал,
егер осында "байланып қалу" бір уақытта 3-4 инвестициялық жоба бойынша
болғанда не болады? Капиталды сіңіру саласы үлкен болып қалғанда, іскерлік
серіктестіктер де мықтылар болады да, қатені түзеу үшін көп шығынға
бататының анық болады. Міне, осыдан барып, инвестициялық жобаны іске қоспас
бұрын, алдын-ала оның тиімділігін есептеп алған жөн. Тіпті 100 беделді
фирмалар ақыл бергенімен, қате жібермеймін деп ойлауға болмайды. Нарықтың
аты нарық. Бәрібір тәуекелділіктің аз болғаны дұрыс. Кәсіпорын басшылары
тиісті шешім қабылдаудан қорықпауы керек, олар өздерінің жоспарларын
жөндеуде өте икемді болулары қажет, конъюнктураның уақытша өзгеруіне және
басқадай фактордарды көре біліп, тиімді істерді бастай алулары қажет.
3. Күрделі қаржыны салуда материалдық және тиімділіктерді бағалау
үйлесімділік принципі. Тиімділікті бағалаудың үш варианты бар:
1) Шығындар мен шығарудың салыстырмалы бағаларын салыстыру арқылы,
яғни тек қана құндылық, ақшалай талдау.
Бірақ әлемдік инвестиция жасау тәжірибесі тек қана тиімділіктің
ақшалай бағалануы жеткіліксіз екенін көрсетіп отыр. Әсіресе, мұндай
тәсілдік инфляцияның ауыздықсыз кеткен жағдайында, су түбіне мүлдем
батырады. Сондықтан ақшалай бағалауды техникалық есептеумен толықтыру керек
болады.
2) Тиімділіктің ақшалай және техникалық белгілерінің үйлесімділігі.
Бұл тәсіл сенімдірек болады. Өйткені инвестициялық жобаға салынған
технологияға көп жағдай байланысты. Өндірістік күш-қарқынның артуының өзі
тікелей технологияға қарай болады да, осыдан барып, инвестициялық
мақсаттардың жүзеге асуына себебін тигізеді.
3) Тиімділікті бағалаудағы таза түріндегі техникалық тәсіл. Бұл
бизнестегі нарықтық бағалауды есепке алмайды, сондықтан оның қолданылуы:
әзірше Қазақстан жағдайында басты орында болмай тұр.
4. Үйренушілік шығындар принципі.
Үйренушілік шығындар деген не? Бұл - жаңа инвестицяялық ортаға
үйренуге байланысты болған барлық шығындар. Бұларды қайта құрудан және
кадрларды қайта даярлаудан жоғалтқан өнім шығарумен өлшенеді, жаңа
жабдықтар қойылғанда, оны конъюнктура өзгеруіне қарай, қайтадан өзгертіп,
құрастыру керек болады.
Уақытша жоғалту деген – табысты да жоғалтумен бірдей деп
есептелінеді.
Әрқашанда да жаңа инвестиция жөніндегі шешім мен оны іс жүзінде
асыру, орнын толтыру арасында уақытша қалып қоюшылық лаг бола береді.
Бірден үйренушілік болмайды. Қандай да болмасын үйренушіліктің өзінің
шығындары болады: жаңа хабарлар керек, жаңа технология, кадрларды қайта
даярлауға қаржы керек болады. Бұлай болмағанда, тездету үшін төлеу керек.
Мысалы, жаңа заводты қайта салу керек болады, оны жарты жыл ішінде. Бірақ
мұндай құрылыстың құны "алтынмен" тең болып кетеді.
Өндірістік инвестицияаудағы үйренушілік шығындары одан да асып
кетеді. Жабдықтарды орнаттық делік, технологиясы да дұрысталды. Бірақ
нарықтық конъюнктура өзгерді де, енді технологияны қайтадан өзгертіп, оған
орай жабдықтарды да қайтадан жаңғырту керектігі туады.
Қол жұмыстарын машинамен ауыстырғыңыз келді делік. Бұл да белгілі
үйренушілік шығындарды керек етеді (тура және жанамалық). Солардың
кейбіреулерін ғана атайық: кадрларды қайта даярлау, ескі жабдықтарды сатып,
жаңаларын орнату, жұмысшылар мен қызметкерлерге жұмыс істемеген уақыттары
үшін төлеу керек (тиісті қысқартулар операцияларды), ескі келісім
шарттардың орындалмай қалғандарына айыппұл төлеу.
Мұнан туындайтын қорытынды: үйренушілік шығындарды жаңадан өндірілген
өнімдерді сататын бағаға қосып жіберу. Бұл баға өндіріске қажетті шикізат,
материалдар, технологиялар, жабдықтарға кететін бағалардан жоғары болғанда
ғана, бұл вариант бойынша капиталды салудың артықтығы айқын көрінеді.
Сіздің өнімге сұраным көбейген сайын, үйренушілік шығынына да іркілмей бара
беретін боласыз.
Сұраным бағасы ұсыным бағасынан көп болып, ең бастысы көп уақыт
осылай тұра берсе, сіздің үйренушілік шығындарына қарамай-ақ, бұл
инвестицияларыңыздың тиімділігін тәжірибе толық көрсетіп берді.
5. Мультипликаторлық (көбейткіш) принципі.
Мультипликаторлық принцип салалардың өзара байланыстылығына сүйенеді.
Бұл дегенің, мәселен, автомобильге деген сұраным өзінен өзі келеді де оның
технологиялық істеріне керек тауарларға да сұранымды арттырады: металдар,
пластмасса, резина және тағы басқалар. Өндіріс технологиясын білу арқылы
өзара қатынастық коэффициенттерді есептеп шығаруға мүмкіндік туғызады.
Мысалы, егер биржалық баға белгілеуде машина жасаудың құны көтерілетіні
белгілі болса, машина жасаудың технологиялық байланыстылығы бізге белгілі
болғандықтан (басқа салалармен), алдын-ала бұл байланыстылықтың
мультипликациялық күшті әсерін есептеп шығара аламыз. Мәселен, фирма машина
жасауға пластмаса шығарады делік.
Сөйтіп, келешектегі кірістің қандай болатынын білесіз. Мультипликатор
арқылы салалар арасында байланыстылықты анық көрсетіп, оны сан жағынан да
білдіреді [2; 67].
Күш беруші саланың мультипликатор арқылы нәтижесі әр түрлі және әр
түрлі уақытта болады. Егер мысалы, ондай тасыңыз ауыл шаруашылық техникасы
болса, онда мультипликатор және технологияны жақсы білуіңіз арқылы
толқынның сізге қашан кәсіпорнына келетінін, кірісті көтере немесе азайта
ма, бәрін есептеп аласыз. Инвестициялық стратегияда мұны да есептеу қажет
болады.
Мультипликатордың күш әсерінің азаюы сіздің кәсіпорны саласының басқа
саладағы - генераторлық сұраным мен кірісінен біртіндеп алыстай беруіне
қарай болады. Кейіннен мультипликатордың күш әсері уақыты жеткен сайын
әлсірей бастайды. Мұнан кейін күш беретін жаңа сала пайда болады да,
инвестиция стратегиясын қайтадан түзеуге тура келеді. Өйткені рынок үнемі
қозғалыста болып тұрады.
6.Q - принципі
"Q" - принципі - бұл қор биржасындағы бағалау мен актив құнын нағыз
қалпына келтіру арасындағы өзара тәуелділік. Бұл тәуелділіктің көрсеткіш -
қатынасы :
Q ═ дің биржалық бағалануы (құндылығы) бұл активтерді ауыстырудың
(сатып алу) күнделікті шығындары.
Егер бөлшек бірліктен үлкен болса, онда инвестиция жүргізу тиімді
болғаны (үлкен болған сайын, одан әрі тиімді болады). Мәселен, үйдің
рыноктық (биржалық) құнының, оны салудағы күнделікті құнына қарағанда,
артық болуына қарай, үй салуды ынталандырады, өйткені бұл үйді жаңа үймен
ауыстыруға кететін шығындардан ол үйдің рыноктік бағасының артық болуы.
Сөйтіп, инвестициялау тиімділігі сұраным бағасы мен ұсыным бағасының
өз ара қатынастарына байланысты болады. Егер тұтастай кәсіпорнын (фирманы)
сатып алуға инвестицияны салуға есептегенде:
Q ═ фирманың барлық биржалық құны оның материалдық бөліктерін
орнына келтіру шығындары.
Тұтастай алғанда, бұл принциптің қолданылу деңгейінің аз болуы,
мемлекеттік реттеушіліктің көп болуына қарай туады [16;138-144].
2 Инвестициялар және олардың кәсіпорын қызметінің тиімділігін
қамтамасыз етудегі ролі
2.1 Қазақстан экономикасындағы инвестициялық процесстерді талдау
Инвестициялық саясат – бұл инвестициялық қызметті жандандыру мақсатында
барлық шаруашылық объектілер үшін жағымды жағдай қалыптастыру бойынша
мемлекет жүргізетін мақсатты бағытталған шаралар кешені.
Жалпы жоспарда мемлекет инвестициялық белсенділікке әртүрлі тетіктер
көмегімен әсер ете алады:
– несие-қаржылық және салықтық саясат;
– инвестициялық өндірістің және техникалық қайта қаруланудың дамуына
салатын кәсіпорынға әртүрлі салықтық жеңілдіктерді беру;
– амортизациялық саясат;
– шетел инвестициясын тарту үшін жағымды жағдай қалыптастыру жолымен;
– ғылыми-техникалық саясат және т.б.;
Инвестициялық саясаттың мақсаты болып инвестициялық қызметті
жандандыруға, сонымен қатар отандық экономиканы көтеруге және қоғамдық
өндірістің тиімділігіне бағытталған Қазақстан республикасының экономикалық
және әлеуметтік дамуының стратегиялық жоспарын жүзеге асыру табылады.
Жалпы мемлекеттік инвестициялық саясаттан басқа салалық, аймақтық және
жеке шаруашылық субъектілерін инвестициялық саясатын ерекшелейді. Олардың
барлығы өзара тығыз байланысты, бірақ анықтаушы болып жалпы мемлекеттік
инвестициялық саясат табылады.
Әлемдік қауымдастық кейінгі кезде Қазақстанға үлкен сенімділікпен
қарайды. Бұл заңдық базада құрылған әлеуметтік және саяси тұрақтылық
негізінен және бұл экономиканың ерекше салаларына көп инвестицияның
құйылуына және оның экономикалық потенциалының жоғарылауына сенуге
мүмкіндік береді.
ҚР-ғы инвестициялық қызметті реттейтін негізгі нормативті-құқықтық
актілер:
• Тікелей отандық және шетелдік инвесторларды тарту үшін ҚР-ң
экономикасының маңызды секторының тізімін бекіту туралы №3444
1997 ж 5 сәуірдк ҚР-ң Президентінің жарғысы;
• Қаржылық лизинг туралы ҚР-ң заңы, 2001 ж тамыз;
• ҚР инвестициялар туралы ҚР-ң заңы, №373-II РК3 2003 жылдың 8
қаңтары.
Экономиканы реформалаудың қазіргі кезеңі отандық экономиканың тиімді
қызмет етуін жоғарылату үшін басқаруды мемлекеттік органдарының және
кәсіпорынның ғылыммен өзара қатынастарының тереңдесуінің қажеттілігін
шарттайды. Аймақтық дамуы көбінде өндірістік және қаржылық ресурстың бар
болуынан, сонымен қатар тиімді инвестициялық саясаттан тәуелді.
Аймақтағы инвестициялық саясат тікелей жүзеге асырылуы мүмкін, егер
әкімшіліктің қол астындағы және бақылаудағы бюджет қаражаттарын бөлу болса
және оны әкімшілік бақыламайтын бюджеттен тыс инвестицияға жіберуге болады.
Жүйелі түріде аймақтық инвестициялық саясатты жүзеге асыру мүмкіндіктер
және олардың нәтижесінің жиынтығы ретінде қарастырылғанда болады. Ұсынылған
жүйеге сәйкес инвестициялық потенциал, яғни инвестициалаудың бар
мүмкіндіктері және инвестициялық ағымдар жалпы келесілерден тұрады:
1) бюджет қаражатарынан;
2) бюжетен тыс қаражатардан
3) меншік капитал;
4) тартылған (қарыз) капитал;
5) шетел капитал;
6) демеушілік салымдардан.
Алдын-ала бекітілген бағыт бойынша жүзеге асырылатын инвестициялық ағым
инвестициялық процестерге бөлінеді.
Қабылданған аймақтық даму концепсиясына сәйкес инвестициялар келесілер
бойынша қолданылуы мүмкін:
- экономикалық дамыту керек салалары;
- кәсіпорынды қайта өндіру типтері;
- өзінің дамуында қалып қойған аудан және әкімшілік бірлік;
- өндірістік нәтижелер (ғылыми зертеулер, өнімнің жаңа өндірістік
үлгілерін меңгеру, оның сапасын жоғарлату, өндірістік ресурстарды
үнемдеу, еңбек өнімділігін жоғарлату және т.б.);
- инвестициялық тиімділік деңгейінің сатып алыну мерзімі (қысқа
мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді сатып алыну).
Инвестицияны қолдану бағытын таңдау және оларды жүзеге асыру бұл
инвестицияның тиімділігін анықтаумен аяқталады. Ол экономикалық тиімділік
және оның белгілі бір бөлігін құрайтын бюджет тиімділігінің нәтижесі болып
табылатын нақты экономикалық тиімділікті және әлеуметті тиімділікті алу
жағынан қарастырады. Жалпы тиімділікті құрайтын үшеуі де аймақтық дамуы
және инвестициялық потенциалдың жоғарлауы үшін нақты жағдайлар туындатады.
Аймақтық әкімшілігі кәсіпкерлік құрылымға берілген бағытта аймақты
дамыту мақсатында үлкен көлемде әртүрлі құралдарды, тетіктерді,
қаражаттарды қолданып командалы-әкімшілік шараларды қолданбай әсер етеді.
Олардың тізімі және құрылымы 2 суретте көрсетілген.
Барлық тетіктердің және құралдардың көлемін шартты түрде 2 бөлікке
бөлуге болады – тікелей әрекеттігі және жанама әрекеттігі. Бұл басқарудың
республикалық органы арқылы жүзеге асырылады.
Инвестициялық қызметті реттеудің тікелей құралдарынан басқа қызметтің
тікелей емес құралдарын және тетіктерін қолдану керек және қажет, оларға
келесілер енеді:
- өнімнің жеке түрлерін бағалық шектеу;
- экспортты-импортты өнімге кедендік тарифтер;
- аймақтық мүдделерін ҚР-ның Мәжілісінде қорғау;
- мемлекеттік инвесторлар және лизингтік төлемдер;
- мемлекеттік бюджеттік саясат;
Жеке құралдарды рационалды және тиімді қолдану, сонымен қатар олардың
дұрыс сәйкестенуі инвестициялық қызметті аймақтың қажетті шеңберіне
бағыттауға мүмкіедік береді.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметі экономикалық, соның ішінде
инвестициялық саясатқа тікелей тәуелді. Оның көмегімен мемлекет өндіріс
көлемінің темпіне, ҒТП жылдамдатуға, қоғамдық өндірістік құрылымын
өзгертуге және әлеуметтік мәселелерді шешуге тікелей әсер ете алады.
Кәсіпорындардағы инвестициялық саясат оның бизнес-жоспарының
стратегиялық мақсаттарынан шығуы керек. Егер бұл жоспар жоқ болса, онда
инвестициялық қызмет туралы сөз болуы тиіс емес.
Кәсіпорындардағы инвестицияның саясаттың ең маңызды принципі болып
келесілер табылады:
➢ кәсіпорынның стратегиялық жоспарға жетуге және оның қаржылық
тұрақтылығына инвестициялық саясаттың бағытталуы;
➢ инфляцияны және тәуекел факторларын есепке алу;
➢ инвестициялық (бизнес-жоспардың) экономикалық негізделуі;
➢ сенімді және ең арзан көздерін және инвестициялық қаржыландыру әдісін
таңдау және т.б.
Басқару көз-қарасы бойынша кәсіпорындағы инвестициялық процестің нақты
инвестицияларының келесі кезеңдерін айқындауға болады:
– инвестициялық қызметті ынталандыру;
– инвестицияларды бағдарламалау (кәсіпорынның даму бағдарламасы);
– таңдалған инвестициялық бағдарламаны жүзеге асырудың мақсатты
негізделуі (тиімділікті, тәуекелділікті, ресурстық қамтамасыз етуді және
т.б. бағалау);
– нақты инвестицияларды сақтандыру;
– инвестициялық процесті реттеу;
– инвестицияларды жоспарлау;
– инвестициялық қызметті қаржылық қамтамасыз ету (капитал бюджетін
жетілдіру); жобалау (жеке объектілер бойынша жобалы құжаттарды
жетілдіру);
– нақты инвестицияларды қамтамасыз ету;
– нақты инвестицияларды меңгеру процесінің мониторингі (құрылыстың циклді
жылдам басқару);
– эксплуатацияға жылдық объектілерді беру;
– жобалық күштерді меңгеру;
– инвестицияның нәтижелерін бағалау (жүзеге асыру инвестициялық
жобалардың тиімділігі).
2005 жылы Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызметтің нәтижесі –
қаржы емес активтерге жұмсалған 1307,2 млрд. теңге инвестицияны игеру
болды, мұның 1100 млрд. теңге инвестициясы негізгі капиталға жұмсалған.
Қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялардың жалпы көлеміндегі негізгі
капиталға жұмсалған инвестициалардың үлесі 85,8% құрайды (кесте 1).
Кесте 1 – Қазақстан Республикасындағы инвестициялардың динамикасы және
құрылымы, млн. теңге
01.01.2003 ж. 01.01.2004 ж. 01.01.2005 ж.01.01.2006 ж.
сомы үлесісомы үлесі, сомы үлесісомы үлесі,
, % % , % %
Экономикадағы 1220881100 978284 100 1343911100 1523620100
жалпы
инвестициялар
Қаржылық 708549 58,04225639 23,06 185763 13,82216371 14,20
инвестициялар
Қаржылық емес 512332 41,96752645 76,94 115814886,18130724985,80
активтерге
инвестициялар
Қаржылық емес активтерге жұмсалған инвестициялардың ішінде басты үлес
салмағын негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар алуда.
Кесте 2 – Қазақстан Республикасындағы қаржылық емес активтерге жұмсалған
инвестициялардың динамикасы және құрылымы, млн. теңге
01.01.2003 ж.01.01.2004 ж. 01.01.2005 ж. 01.01.2006 ж.
сомы үлесі,сомы үлесі,сомы үлесі,сомы үлесі,
% % % %
Барлық қаржылық 51233241,96 752645 76,94 115814886,18 130724985,80
емес активтерге
инвестициялар
Негізгі капиталға36908472,0 595664 79,1 943398 81,5 109998684,2
инвестициялар
Басқа өндірілген 14124827,6 153525 20,4 207334 17,9 202912 15,5
активтерге
инвестициялар
Өндірілмеген 1214 0,2 2328 0,3 5152 0,4 1138 0,1
материалды
активтерге
инвестициялар
Өндірілмеген 786 0,2 1128 0,2 2264 0,2 3213 0,2
материалды емес
активтерге
инвестициялар
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициалар көлемі 2004 жылғы мен
салыстырғанда 10,6%-ға (2001 ж. – 44,7%-ға; 2000 ж. – 48,5%-ға; 1990 ж. –
33%-ға;) өсті. 2004 жылдың деңгейіне қарағанда негізгі капиталға жұмсалған
инвестициялардың өсуі республикадағы 14 облыстың 10-ында және Алматы,
Астана қалаларында байқалды. Көлемнің едәуір өсуі Қызылорда (1,9 есе),
Жамбыл (1,7 есе), Алматы (1,6 есе), Солтүстік Қазақстан және Ақтөбе (1,3
есе), Ақмола (1,2 есе) облыстарында және Алматы қаласында (1,2 есе)
байқалды. Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың 13-1% шегінде өсуі
Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай және Атырау облыстарында, Астана
қаласында байқалады.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың өңірлік құрылымындағы
көлемнің жартысынан астамын (53,1%) республиканың батыс өңірлеріндегі
кәсіпорындар (Атырау облысы – 22.2%, Батыс Қазақстан – 18,0%, Ақтөбе –
7,5%, Маңғыстау -5,4%) игерген. Мұнда, Алматы (13,9%) және Астана (9,3%)
қалаларының үлесі басым.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар көлеміндегі кәсіпорындардың
үлесі – 47.0%, орташаларынікі – 27,9%, шағындырынікі -23,9%, халық үлесі
-1,2% құрады.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың түрлік құрылымына сәйкес
тұрған емес үйлер мен ғимараттарға кеткен шығындардың үлесі 45,0% құрады,
бұл 2004 жылғы көрсеткіштен 9,6 пайыздық пунктке артық (1 сурет). Тұрғын
үйлерге салынған салымның үлесі 0,6 пайыздық пунктке өсіп, 4,8% құрады.
Машиналарға, жабдыққа, құрал-сайманға, керек-жарақтарға кеткен шығындардың
үлесі 1,6 пайыздық пунктке төмендеді.
Негізгі капиталға жұмсалған басқа шығындар 131 млрд. теңгені құрады,
оның 89,1% - геологиялық барлауға жұмсалған.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар көлемінің жартысынан астамын
меншіктің жекеше нысанындағы кәсіпорындар жүзеге асырған (54,2%) (2004- де
-54,3%). Шетелдік меншік кәсіпорындарының үлесі 2004 жылмен салыстырғанда
0,5 пайыздық пунктке төмендеді. Мемлекеттік кәсіпорындар үлесінің 0,6
пайыздық пунктке өсуі, басымдығы экономика салалары: көлік –
коммуникациялық кешенді нығайту және дамыту, аграрлық - өнеркәсіптік
кешенді қолдау және ауыл инфрақұрылымын дамыту, сумен жабдықтау, экология,
әлеуметтік секторды дамыту жекеше бизнес үшін тартымсыз болып табылатын
Мемлекеттік инвестициялар бағдарламасын іске асырумен байланысты.
Негізгі капиталға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz