ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН ДАМЫТУДА САЛЫҚ САЛУ
МАЗМҰНЫ
ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН ДАМЫТУДА САЛЫҚ САЛУ
ТӘРТІБІН ЖЕТІЛДІРУ
МАҚСАТ
КІРІСПЕ
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛУЫНДА САЛЫҚТАРДЫҢ РӨЛІ
1.1 Қазіргі кезіңде Қазақстан Республикасында шағын және орта
бизнестің дамуы
1.2 Кәсіпкерлік қызмет және оған әсер ететін факторлары
1.3 Шағын және орта бизнестің салық салудың шетелдік тәжірбиесі
2 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІН САЛЫҚ САЛУЫ МЕН ОНЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
(ҮЛГІРЕТІН МАЙ АУДАНЫ БОЙЫНША САЛЫҚ БАСҚАРМАСЫ)
2.1 Павлодар облысының Май ауданы бойынша салық басқармасының
сипаттамасы
2.2 Шағын және орта бизнес субъектілерге арнаулы салық режимінің
сипаттамасы
2.3 2007-2008ж.ж Май ауданы бойынша шағын және орта бизнес
субъектілердің салық түсімдерді бағалау
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ЖЕТІЛДІРУДІҢ
НЕГІЗГІ ЖОЛДАРЫ
3.1 Шағын және орта кәсіпкерлікті салық салудың мәселелері және оны
шешу жолдары
3.2 Салық заңдылығының нормаларын бұзғаны үшін бақылауы
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЛЫҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қосымша А Графикалық бөлім
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта Қазақстанда жүргізілген экономикалық реформалардың
бағыттарының бірі болып шағын бизнесті құру мен дамыту болып табылады.
Нарық механизмін құрастырудың негізгі шарты және осы заманның нарықтық
экономиканың құрастырушы элементі ретінде кәсіпкерлікпен айналысу болып
табылатыны қоғамның барша бөлігі білді. Шағын кәсіпкерліктің дамуының
жоғары деңгейі осы заманның бәсекелігіне қабілетті нарық моделіне сай болуы
тиіс. Әлемдік тәжірбие көрсеткендей, шағын бизнес нарықтық экономиканың
негізгі элементі болып табылады. Ол арқылы мемлекеттің даму гормоналды
жүреді. Шағын бизнес экономиканың өсу қарқының, жалпы ұлттық өнімнің
құрлымын және сапасын анықтап көрсетеді.
Қазақстанда кәсіпкерліктің құрылуы мен дамуы қыйын –қыстау кезең өтті.
Бұл кездері әлеуметтік- экономикалық және саясаттың өзгеріс кезеңдері өтті,
макроэкономикалық дағдарыс пен халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеген
еді. Республикада орын алған жағдайлар шағын кәсіпкерлік бизнесті дамыту
керектігін тағы да айқындады. Шағын бизнес экономикаға икемділік береді,
қаржыны және халыққа өндірістік ресурстарды мобилдейді, қосымша жұмыс
орындарды құрады, сұраным мен ұсынымға байланысты өндірісті өзгертеді,
алғашқы шығындарды қажет етпейді. Артықшылықтарына қарамастан шағын және
орта бизнес көптеген қиыншылықтарды бастан өткізіп жатыр. Осығын байланысты
оның дамуы мемелекеттің тиімді қолдауынсыз мүмкін емес.Мемелекеттік
саясаттары экономикалық қолайлы жағдай жасап кәсіпкерлік секторының
өсуіне үлкен әсер етеді. Мемелекеттік саясаттың басты бағыттары кәсіпкерлік
секторының өсуіне әсер етеді. Мемелекеттік саясаттың басты бағыттары
ретінде нарықтық баға құрлымды, нарық пайызының ставкасы, салық жүйеісінң
тиімділігі және мемелекеттік бюджеттің балансы, еркін ішкі сауда (импорт
және экспорт), еркін инвестициялар (шет елдік және отандық капитал),
басқару және кадрларды дайындауда қолдау көрсету, ақпаратпен қамтамасыз ету
болып табылады.
Қазақстанда шағын кәсіпкерліктің аз ғана пайызы халық тұтанатын
тауарды өндірумен айналысады, олардың көп бөлігі комерциялық және делдалдық
қызметпен айналысады.
Қазақстан Республикасында экономикалық реттеудің әдістемесінде шағын
бизнес пен кәсіпкерлерлік субьектерді салық салу жүйесін тиімді жүргізілуін
құру үлкен мәнге ие. Қазіргі уақытта салық заңнамасы бойынша кәсіпкер жалпы
орнатылға тәртіп бойынша немесе жеңілдетілген жүйе бойынша салық салу
жүйесінің арсында өзіне тиімдісін таңдауға болады.
Берілген бітіруші жұмыста шағын және орта бизнестің экономикалық
құқықтық мәні мен оның Қазақстан Республикасының экономикасындағы рөлі
қаралып талқыланған. Жалпы Қазақстан Республикасы және Май ауданы бойынша
шағын және орта бизнес пен кәсіпкерлерлік субъектердің мемелекеттік
бюджетке төленетін салықтың төлемдерін талдауы жүргізілді. Үлкен мәнді
Қазақстан Республикасында күші бар заңнамасына сәйкес шағын және орта
бизнестің ұйымдық- құқықтық түрін қарап шығуына берілген.
Шағын және орта бизнестің салық салуы мен оның жетілдіру жолдары
Павлодар облысының Май ауданың салық басқармасы үлгіретінде тандалып
алынған тақырыптың өзектілігі қазіргі кезеңде оның рөлі мен маңыздылығы өте
зор.
Дипломдық жұмыста үлгі ретінде Павлодар облысының Май ауданы бойынша
салық басқармасының шағын және орта бизнес субъектілердің салық салуы мен
оның жетілдіру жолдары қарастырылады.
Берілген жұмыс Қазақстан Республикасының қаржы Министрлігінің
Павлодар облысының Май ауданы бойынша салық басқармасы мемлекеттік мекемесі
материалдары бойынша жазылған.
Дипломдық жұмыстын зерттеу объектісі Павлодар облысының Май ауданының
Салық басқармасы болып табылады.
Салықтар мемлекеттің саяси және экономикалық қызметтерін
қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Дипломдық жұмыста Павлодар облысының Май ауданы бойынша салық
басқармасының деректері мен құжаттары пайдаланды. Және мемлекеттік
мекемедегі есептің нормативті реттеуші базасы, салық есебінің мағынасы және
мәні ашылады.
Павлодар облысының Май ауданы бойынша салық басқармасына сипаттама
беріліп, оның негізгі мәселелері қарастырылып, шешу жолдары жазылған.
Жұмыстың мақсаты болып- шағын және орта бизнес субъектерінің салық
салу тәртібін және ерекшелігін қарап шығу мен салық салудың негізгі
мәселелерін анықтау және оларды шешу жолдары.
Жұмыстың мәнін ашу үшін келесі мақсаттар қойылды:
- шағын және орта бизнес субъектілеріне анықтама беру;
- кәсіпкерлік субъектілердің салық салу аспектілерінің негізгілерін
анықтау, салықтың және арнайы салық жүйеісінің анықтамасын беру;
- кәсіпкерлік субъектердің салық салу ретінің ерекшеліктерін
қарасытру, өз қызметін ауылда атқарған болса: шағын және орта
бизнестің салық салудың толық жетілдірілуінің негізгі бағыттарын
анықтау.
Шағын және орта бизнестің салық салуы мен оның жетілдіру жолдарының
ерекшеліктері Павлодар облысының Май ауданың салық басқармасының дипломдық
жұмыстын тақырыбын зерттеу кезінде заңдылық актілер, Ережелер,
нұсқаулықтар, Қазақстан Республикасының салық кодексі мемлекеттік
мекемелердегі ұйымдардың есебі бойынша әдістемелік әдебиеттер және
оқулықтар қолданылды.
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛУЫНДА САЛЫҚТАРДЫҢ РӨЛІ
1.1 Қазіргі кезіңде Қазақстан Республикасында шағын және орта
бизнестің дамуы
Осы заманға сай салық жүйесі Қазақстанға 90 жылдардың басында енген
болатын. Сол кезде жүргізілген жүйені тез және түбегейлі өзгеруге керек
еді, сонымен бірге қазақстанның экономикасында нарықтық қатынастардың
құрылымы мен экономикалық саясаты өзгерді.
Экономикалық реформалар программасын Халықаралық ішкі қорын құрғандар,
және оны қазақстанның экономикасына енгізе бастағандар нарықтық экономиканы
жетілдіре бастады. Нарыққа өту үшін экономиканы либерализациялау керек деп
есептеген, оның ашық және макроэконмикалық тұрақтылықты кез - келген тәсіл
арқылы қол жетсе, онда нарықтың барлық мәселелері тез арада өз - өзінен
шешіледі деп ойлаған. Кейбір экономистер сол кезде мұндай тәсілдерден аулақ
болу керек деп санады, олар Қазақстанда реформаны жоспарлы - нарық бағыты
арқылы шешуге болады деп санаған. Бұндай бағыт арқылы - Жапония, Қытай және
тағы басқа мемелекеттер жақсы нәтижеге қол жеткен болатын. Алайда
Қазақстанның экономикасының спецификасы мен үлкен тәжірбиесі қажетсіз болып
қалды. Бұның нәтижесінде реформа толығымен кері әсер берді.
Теориялық жағынан нарыққа көшу үшін Батыс Еуропа елдерінің салық заңын
көшіріп алу жеткілікті. Бірақ Батыс Еуропаның салық жүйесі нарықтың
функцианалды жұмыс істеуінен және экономикалық тұрақтылықтың нәтижесінде
құрылды. Мұндай экономикалық жағдайлар Қазақстанның нарық реформасының
басында болған емес. Сондықтан жоғары дамыған нарық жүйесінің қатынасы және
ұзақ эвалюциялық дамуыған батыс елдерінің тәжірбиесі Қазақстан
экономикасынының жағдайына сай болмады. Себебі Қазақстан экономикасының
жағдайы нарықтық қатынастары естен танылған жағдайда қалыптасты, ал нарық
құрлымын тұрақтыдан көрі ауыспалы дер айтуға болады.
Нарыққа өту үшін жаңа салық жүйесін, оның қызметін реттейтін ережелер
мен нұсқауларды, бұл жүйені басқаруға мүмкіндік беретін тиісті салық
механизімін құру керек болды. 90 - жылдардың басында Қазақстанның салық
жүйесіне американдық үлгісі сай болды. Салық қатынастарының қатарында
әкімшілдік- командалық жүйеге сай бірінші орында мемлекетте салық
қатынастарының құрылуына байланысты жаңа бірлескен салық тұрды. Әрекет
еткен көптеген салықтардың экономикалық маңызы өзгерді.
Қазір әрекет ететін салықтарды енгізгеннен бері үш жыл өтті. Сол
кезден бері саясатта, экономикада, әлеуметтік салаларда күрделі өзгерістер
болды. Ең бастысы Қазақстан экономикасы нарыққа көшу кезінде өкінішке орай
үлкен ауыртпашылық пен қателіктер жасалды. Ең бастысы жаңа салық жүйесін
құру орнына ескісін жойды.
Қазақстан Республикасында қабылданған Конституциясында көбінесе саясат
пен әлеуметтік - экономикалық салаларында құқық қатынастарын жаңаша
реттейді. Осыған байланысты нарық қатынастары тереңдеді, қаржы институтары
пайда болып дамыды.
Халықаралық бизнес үшін Қазақстанның экономикасы ашық бола бастады.
Осының бәрі салық саясаты мен салық жүйесін құру мен талдау мәселесіне
жаңаша қарауға әсерін тигізеді.
Талдау көрсеткендей, әрекет ететін салық жүйесінде көптеген
жетіспеушіліктер бар екені анық болды. Ол ең басынан бері мемелекетте
орныған экономикаға сай болмады.
Оның ең үлкен жетіспеушілігі болып салық жүйесінде фискалды бағыттың
мөлшерінен көп болуында. Салық жүйесінің басқа функциялары мүлдем
орындалмайды. Салық төлеушіге салық қысымының үлкен болуы, заңды бұзбайтын
салық төлеушілерге салық қысымының тым шектен шыққаны Қазақстан
экономикасын езіп, оны абсолютті құртқыш рөлін орындайды. Ең басынан бері
экономиканы қайта құру мен салық саясатында қосылған құн салығының
ставкалары жоғары болды. Бұған қасы опаненттермен біркелкі жиынтық салық
ставкасына ұсыныс жасалынды.
Тұтас салық ставкасының жоғары болуы кері әсер береді:
- отандық өндірістің төмендеуіне, оның қазақстандық тауар
өндірушілердің және халықаралық нарықтағы құрлымы мен позициясының
әлсіреуіне ікеледі;
- өндірушілердің барлық түрлерінің жаппай салық салудан бас тарту;
- капиталдың шет елге кетуі мүмкін;
- шаруашылықтардың өмірінің криминалдануы, көленкелі экономиканың
көбейуі.
Басқа сөзбен айтқанда салық жүйесін түбегейлі өзгерті керек болды.
Алайда бұған қол жеткізу үшін экономикалық реформалардың бағытын түбегейлі
өзгерту керек болды.
Экономикалық реформаның басты бағыты экономиканы бұзу емес, ал құру
әдістері Қазақстанның ұлттық байлығын көбейту, және халықтың жақсы тұрмыс
халын өсіру болып табылады. Осыдан салық реформасының негізгі концептуалдық
бағыттары пайда болады, олардың бағыттары мақсаттары, жүзеге асыру
тәсілдері.
Осыдан нақтылы жайлар қасында негізгі бағыттар:
- салық жүйесі фискалды сенімді және мемелекетке оның әлеуметтік-
экономикалық мәселелерді шешуге мүмкіндік бере алуға тиіс;
- салық жүйесі тұрақты және салық салушыға ұғынықты болу керек;
- салық салу шаруашылық иесінің барлық түрлеріне бірдей болу тиіс
және олардың құқықтық- ұйымдық түріне байланысты болмау керек;
- салық жүйесі әділ болу тиіс, ал салық ауыртпашылығы салық салушылар
арсында тең бөлінуі тиіс;
- салықтың мөлшері бірнеше есеге қысқаруы керек, және оларды төлеу
әдістері ыңғайлатылған болуы тиіс;
- салық ауыртпашылығы төмендеу керек, ал салық салушыларға салық
салудан пайданы алу үшін шығындарын шығаруға мүмкіндік берген;
- салық салушыларды сақтығын нақты қамтамасыз ету керек. Салық
салушылар әр қашан да дұрыс және салықтың рақымсыздығынан қорғау
керек;
- салық салудан заңды және заңға қарсы шығу әрекеттерінің әдістерін
жабу керек, және салық төлеудің дұрыстығын тексеретін бақылау
жүйесінің тиімділігін арттыру керек;
- бюджетке кететін аймақтық және өзін- өзі басқаратын жергілікті
ұйымдардың табысы тұрақты деректемелерімен жабдықталуы керек.
Қазақстан Республикасы эканомикасын тұтастай алып қарасақ, оның
өндірісті басқару құрылымында сапалық тұрғыдағы үлкен өзгерістер болып
жатқаны баиқалады. Соның ішінде маңызды бағыттардың бірі шағын және орта
кәсіпкерліктің дамуы болып табылады. Кәсіпкерлік алымдылық қабілетің
пысықтын шынығуына жағдай жасайды. Онсыз толыққанды нарық экономикасының да
болуы мүмкін емес. Сондықтан қазіргі кезеңде өзойлау қабілеті мен
еркіндігін мол пайдалана кәсіпкерлікке назарды баса аудармасқа болмайды.
Бүгінгі танда мемілекеттік мекемелер мен ірі фирмалар шағын
кәсіпкерліктің дамуына жан-жақты атсалысуда .Өйткені олар әлеуметтік-
эканомикалық мәселеледің бірқатарын шешеді.Біріншіден, жұмысшылар
жолдамалары қатарынаң шығып, өз кәсібінің қожасы болу мүмкіндігін туады.
Екіншіден, кіші кәсіпкерлікті халықтықтың жұмыспен қамтылу мәселесімен де
бірлестіріп өарастыруға болады. Үшіншіден шағын кәсіпкерліктің өркендеуді
тауарлар өндіруді ұлғайтуға және қызымет көрсетуді дамытуға жол ашады.
Қазақстан Республикасы президентінің жанынаң 1997 жылдың қантар айында
қүрылған шағын кәсіпкерлік мәселелері жөніндег ынталы тап, экономикасының
даму сапасын реттеитін заңдықжәне нормативтік – нұсқаулық актілерін
жетілдіруге көмектеседі деп күтілуде.
Сонымен Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 18 маусымда шыққан
Шағын кәсіпкерлілікті мемлекеттік қолдау туралы заңыннда шағын
кәсіпкерлік тұлғаларын тіркеу процедурасын барынша оңаилату туралы атап
аитылған еді. Жарғылық капиталға қойылатын талапта женілдетіледі. Мысалы,
бүрын заңды тұлғаны тіркеу үшін кәсіпкерлер ақша мен уақыттары шығындап 10-
12 түрлі құжаттар жинауы керектін. Ал,енді жаңа заңдылық бойынша тәртіп
ыңғайлы бекітілген үлгі бойынша өтініш те әділет басқармасына ғаңа
көрсетіледі. бекітілген жарғыны біреуі бойынша жұмыс істеуге келісім
беріледі және тіркеу үшін екі есе төлем көрсеткіші бойынша салық төленеді.
3 күн ішінде әділет басқармасы кәсіпкерлерге тіркеу туралы куәлігін және
статистика органы мен салық инспекциясына қажетті мәліметтерді беруге
міндетті.
Шағын кәсіпкерліктін дамуы республиканың барлық азаматтарына қатысты
бар күрделі әрі көпқырлы іс. Пәрмендіде оңтаилы қаржы институттарын
құрмаиынша шағын бизнес пен орта кәсіпкерлікті қолдау,оған демесін болу
мүмкін емес. Кәсіпкерлікті қолдау және дамыту жөніндегі бұрынғы
мемілекеттік қор қызыметінің басты қателігі оның қаржысының чиновниктік
құрылымын арқылы бөлінуде еді. Республика Президентінің Шағын
кәсіпкерлікке мемілекеттік қолдауды және оның дамуын жеделдету жөніндегі
шаралар туралы жарлығы материалдын өнім өндірумен айналысатын кіші
кәсіпкерлік субъектілеріне салық және кеден салымына байланысты женілдіктер
беруді көздейді. Экологиялық тұрғыда қолайсыз және бару қиын шалғай
ауданында өнім өндірумен айналысатын шағын кәсіпорындарға аумақтық
женілдіктер жасау, олардан салық жинамау, ауылдық жерлерде өнім өндірумен
айналысатын және сол жерде жұмыс орын құруды мақсат ететін шағын
кәсіпорындарды салықтан мүлде босату қарастырылған. Олай болса, зағдық база
оған қоса жеке және шағын кәсіпкерліктің дамуына мемілекет тарапыннан
көмектесу әсіресе өндіріс саласында шағын кәсіпкерліктін ілгеріп өрге
басуына жолашады.
Іс жүзінде Қазақстан эканомикасының бірінші сатысы 1988 жылдын 1
маусымыннда күшіне енген КСРО-дағы кооперация туралы Заңнан басталады.
Аталмыш заң кооперативтердің шаруашылық жұргізу формаларын еркін тандауына
кепілдік береді, олардың мүшелеріне өз қабілет-қуаттарын көрсету ұшін
елеулі мұмкіндіктер ашты. Ол эканомиканың мемілекеттік және ұжымдық -
кооперативтік секторларынның іс-қимылдарын тең тұрңыда құқықты қамтамасыз
етуге баңыттағаң болатын. Бұл қозғалыс шырқау шынына 1990 жылы жетті. Ол
кезде кооперативтік кәсіпорындар мен үйымдардын саны 15 мың шамасында
болады. Оларды 300 мыңнан астам адам жұмыс істеді. Қазақстан
Республикасының мемлекеттік статистика комитетінің мәліметі бойынша сан
жағынан кооперативтік ұиымдар құрылыс санында жалпы санның 31.4% басым
болған, 12% астаны тұтыну тауарлары өндірісі саласында - 10.6% ауыл
шаруашылығында қызымет жасады. Қазақстан Республикасында кооперативтер
қызыметтер мен тауарлардың 25.5% өндірді. 1990-1995 жылдар аралығында
кооперативтер саны 15 мыңнан 2 мыңға дейін, яғни 7.5 есе қысқарды.
Сонымен қатар бұл кезде кіші кәсіпорындар қарқындап жеделдете дамыды.
Бұл, ең алдымен, кәсіпкерліктің үлгісі мен бағытын аиқындаитын салық
саясатының рөлімен түсіндіріледі. 1995 жылдың басында шағын кәсіпорындардың
саны 18.3мыңға жетті. Оларда шамамен 150 мыңға жуық адам жұмыс істеді.
Олар 1995 жылы шамамен 14.9млрд. теңгенің өнімін іске асарды. Егер 1992
жылы кооперативтер шығын кәсіпкерліктін үштен бірін құраса, 1997 жылдын
басында Қазақстанда 177348 кіші кәсіпорын тіркелді. Олардың тек 96671-і
ғана жұмыс істелді. Салалар бойынша алсақ, 11,6% өнеркәсіпте, 30,4% ауыл
шаруашылығында, 9,7% комерциалық кәсіппен айналысады. Кіші кәсіпорындардың
көбі - 27817-бұл барлық мөлшердің 29,4% Алматыда орналасқан, 13517-сі
оңтүстік Қазақстан, 7941-і Ақмола, 8575-і Қарағанды, 2891-і Алматы
облыстарының ту тіккен. Келтірілген мысалдар республикада жеке
кәсіпкерліктін пайда болу працесі жұріп жатқаның көрсетеді. Экономиканын
мемілекеттен тыс секторларынын дамуына жол салңан кооперативтер орнынашағын
шағын, соннан кейн жеке кәсіпорындар келеді. Дегенмен, жұргізілген талдау
көрсеткендей, экономиканын жеке секторының, әсіресе шағың және орта
кәсіпкерліктін 1990жылдың басымен салыстырғаны қазірігі жаи күйі
күрделілік. Іс жүзінде кооперативтердін 1994 жылы өндірілген тауаркөлемі.
1993 жылмен салыстырғанда 19,3 % кеміді, ал жаңа мерзімді сауда – саттық
және делдалдық қызыметпен айналысатын жеке кәсіпорындар саны 3,2 есеге
өсті. Ең бір қініштісі, шағын кәсіпкерлікте жинаған қаражат өндіріс пен
оның инфақұрылымымен дамытуға емес, тұрақты валютаға айырбастауға жұмсалды.
Ресми статистикадан шағын кәсіпорындардың, яғни шағын бизнес
субектілерінің өсу қарқыны шұғыл көрінеді. Олардың әр кезендегі санына зер
салынады.мысалы; 1993 жылы -35179, 1994жылы-32186, 1996 жылы-2500.
Қалыптасқан ортаның шағын кәсіпорындағы тигізетін келенсіз ықппалы,
біріншіден, заңдылықтын дәйексіздігінен көрінеді. Өйткені кәсіпорындар
қызыметінің ереже-тәртіптері, әсіресе, салық және сыртқы эканомикалық
баиланыстар саласында тым жиі өзгерістерге үшырап отырады. Екіншіден,
зандылыққа елеулі ақылықтар бар. Меншіктің барлық тұрлерінен тендігінен
және жеке мншіктін қорғалуына кепілдік өте осал. Ұшіншіден, шағын
кәсіпорындарды зорлық-зомбылық пен өтемдікпен чиновниктердін парықсыздығы
мен біліксіздігінен қорғаудын нақты тетіктерінін жоқтығы да, көп зардабын
тигізеді.
Жалпы алғанда үсақ кәсіпкерлер әлі де болса қолаисыз әлеуметтік
ортада, халықтың біріспыра топтары тарапынан ұнатпайтын ықылас да нем
қүрайды ахуалда, күрделі жағдайда жұмыс істеп жатыр жұртшылықтын көніл
күшін сондай-ақ бөліне көп кәсіпорындардын белгілі бөлігінін өркениетке
мәдениеттен алыс әрекеттері мен мінез –құлқы отқа май құйғандай қыздыра
түседі. Қиын кездегі күрделі іс-кәсіпкерлікті біз байқаған кеибір қырлары,
міне осындаи. Кәсіпкерлік іргелі күштерге бірнеше кезекте, фирманы құрушы
және негізін салушы болып табылатын кәсіпкердін өзі жүзеге асыруға қолайлы
мүмкіндікпен қажетті қор жатады.
Сонымен шағын кәсіпкерлік субъектілері тауарларға жұмыстарға және
көрсетілеттін қызыметкерлерге баиланысты нақтылы сұраныстарды қамтамасыз
ету жөнінде шапшан қызымет көрсету арқылы зағды жолмен пайда табады, сондай-
ақ бәсекелесу нарығының ауқымын кеңейтуге ат салмайды.
Шағын кәсіпкерлік субъектілері өздерінін қаржылық және салықтық
міндеттемелері бойынша тапқан табыстарынын және ерекшелігін мүліктерімен
жауап береді. Салық салу жүиесінін тиісті бөлімімен қамтылатын бүгігі шағын
кәсіпкерлік субъектілері 2001 жылғы маусымының12-де қабылдаған Қазақстан
республикасынын салық кодексіне деиін кәнігі,жалпыға бірдеи салық есебіне
тұру және салық есебінен беру, салық төлеу жүйесін пайдаланып келген
болатын.
Бұгінде Қазақстан Республикасындағы осы шағын кәсіпкерліктін микро -
және микроэканомикалық мән жайларын тереңдетіп ойластыру, монополияны тежеу
және адал бәсекелесті жандандыру мақсатында, сондай-ақ шағын кәсіпкерлікті
мемілекеттік қолдау және ынталандыру саясатына байланысты олар үшін
салықтық міндеттемелерін орындауды айрықша режимі белгіленген.
1.2 Кәсіпкерлік қызмет және оған әсер ететін факторлары
Тәуелсіз Қазақстанның аяққа тұру жылдарында жас мемлекетке
өмірсүргіштігіне бірспыра сынақтар болды – халық шаруашылығы құрылымының
өзгеруімен және бұрында біріңғай экономикалық кеңістікті құраған
экономикалық субьектілер арсындағы байланстардың үзілуінен пайда болған
экономикалық коллапс және кризис. Біздің ел ақырындап нарықтық экономика
принциптеріне негізделген демократиялық қоғамға жылжи бастады. Дамудың жаңа
жағдайларында мемлекет кірістері мен шығыстарының сипаты өзгерді.
Кәсіпорындар көп экономикалық еркіндікті сезіне бастап шаруашылық дамудың
көптеген міндеттерін өз бетінше шешуге мүмкіндіктері бола бастады. Бұрынғы
Кеңестің саяси және экономикалық қоюлардың сынуы, кәсіпорындар мен
салалардың құрылымының қайта құрулары, шаруа жүргізудің диспропорциясы,
белгіленген жұмыссыздық, тұрғындардың қорғаусыз бөлігін қолдау қажеттігі,
осының барлығы салық салу мен салықтық реформалардың оптималды деңгейін
өңдеудің және ұлттық салықсалу концепсиясын жасап шығарудың негізі болды.
Нарықтық жағдайларда, және нарыққа өту кезінде салықтық механизм
мемлекеттің экономиканы реттеудің ең маңызды экономикалық реттегіштердің
бірі, қаржы-несиелік механизмнің негізі болды. Барлық халық шаруашылығының
тиімді қызмет етуі салық салу жүйесінің қаншалықты дұрыс жасалғандығына
байланысты.
Көптеген елдер әлеуметтік - экономикалық дамуда салықтың рөлін
жоғарлатуы әлбетте түсіндірілетін жағдай: мемлекетік басқарудың сәттілігі
өткір және күрделі бюджеттік мәселелерді шешумен көп байланысты. Өйткені
бұл жерде бұрында және қазіргі кезеңдерде де басты құрал болып салық
табылады. Салық салудың теориясы мен тәжірибесін ары қарай дамытудың
сұрақтарына аса қатты назар аударатыны осыдан.
Өзінің 15 жыл өмір сүру барысында тек салық салу жүйесі ғана өзгерген
жоқ, сонымен қоса республиканың салық қызметі құрылымдық реформаға бірнеше
рет ұшырады.
1991 жылға дейін елдің экономикалық дамуын басқарудың әкімшілік -
командалық жоспарлы жүйе жағдайларында салықтар бөлуші - фискалдық қызметі
атқарды, өндірістің тиімділігін жоғарлатуды , жаңа технологияларды
енгізуді, тауарлық өнімді шығаруды жоғарлатуды ынталандырған жоқ.
Реттелген және орныққан бағада қойылған салықтар, салық төлеушінің
жұмыстиімділігінің дәрежесіне қарамай бюджетке автоматты түрде аударылып
отырды.
Қазақстан Республикасында салық салу сұрақтары бойынша өзінің
заңнамалық актілері болған жоқ және сонымен қоса бүтіндей салық саясаты
оның шеттерінен тыс жерде құрылды. Бұндай жағдай өз бетіне және тәуелсіз
мемлекет үшін тиімсіз болды.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуы және нарықтық экономикаға
көшуі шаруа жүргізудің жасап тұрған механизмін ауқымды өзгертудің және
салық төлеуші мен бюджет арасындағы салықтық қатынасты өзгерту қажеттігінің
алғы шарты болды.
Меншіктің әртүрлі нысандарындағы салық төлеушілердің санының кенеттен
тез өсуі шаруашылық және салықтық есеп жүргізуді күрделендіре түсті, ал
бұл салық төлеушілердің бюджет алдында өз міндеттерін орындауға бақылау
жасауды қиындатты, ең алдымен салықтар мен төлемдердің уақытында және толық
төлеуді бақылауды қиындатты.
Салықтық органдарға тәуелсіз мемлекеттік басқару статусын бергенде,
салықтық құрылымды құрудың, салықты, жинауларды, төлемдерді алудың тәртібі
және оларды сәйкесінше бюджеттерге кірістіруідің жалпы принциптері нақты
анықталды. Салық төлешілердің бюджетпен толық және уақтылы есептесулері
үшін құқықтары, міндеттері және жауапкершіліктері анықталды. Салықтың жаңа
түрлерін, ставка өлшемдерін, жәнеде салықтық жеңілдіктерді енгізу механизмі
заңмен бекітілді.
Осылайша салықтық әкімшілдеудің тиімді жүйесінің құрылуының негізі
салынды, салықтық органдардың алдында қойылған әртүрлі қызметтер мен
міндеттерді орындауға комплексті жақындау үшін қажетті алғышарттар құрылды.
Өндірістік кәсіпкерлік – бұл кәсіпкерліктің негізгі түрі. Мұнда тауар
өндіру, қызымет көрсету жүзеге асырылады:
- кәсіпкерлік айналасу үшін қандай тауар өндіру, қандай қызымет көрсетуді
іске асырумен шұғылдану керектігін білу керек;
- одан кейін маркетинг іспен шұғылдану: болашақ тұтынушылармен
байланысу,сонымен бірге, шикізат, материалдар, энергия т.б.
жабдықтаушылармен ара қатынасты орнату.
Келесі кезең өндіріс факторлары. Негізгі өндірістік қорлар:
ғимараттар, құрылыстар, өндірістік құрал жабдықтарды сатып алу немесе
арендаға алу. Өндірістік айналым құралдары: еңбек заттары, шикізаттар,
негізгі және қосымша материалдар, отын және энергетика ресурстары жөндеу
жасауға қосалқы бөлшектер, сатылып алынатын құрастыру бөлшектері, жартылай
фабрикаттар, келешекке керекті шығындарды жабу көзі. Инструменттер мен
инвесторлар айналым қорына екі белгісі мен: бағасы мен және пайдалану
мерзімен бөлінеді.
Алдағы уақытта шығындар дегеніміз – бірінші кезендегі тауар өндіруді
менгергенше көбірек шығатын шығындар. Ол шығындар тауар өніміне тікелей
қатынасады.
Жұмыс күшін кәсіпкер еңбек биржасы, немесе құлақтандыру арқылы жалдап
алады. Жұмысқа аларда кадрлардың білімі, мамандығы жеке қасиеттері
ескерілуі керек.
Қажетті информация – ресурстарды қосымша қосуға мүмкіндіктерді
ойластырып, алдың ала есептеу.
Сатудан түскен түсімнен өндірістік және коммерциялық шығындардың,
яғни толық шығындардың айырмасы жалпы пайда болады.
Венчурлік бизнес деген болады. Бұл инновациялық кәсіпкерлік –
тәуекелділік бизнес. Ол технологиялық жаналықтардың бір түрі. Бұл ғылыми
зерттеу жұмыстарының қортындысын коммерцияландыруға, әсіресе ғылыми
сиымдылығы көп өндіріс салаларында, бірінші кезекте жоғары технологиялық
өндірістерде қолданады, онда тәуекелділік кепілдік болмауы мүмкін.
Қаржылық кәсіпккерлік – қаржылық кәсіпкерлеріне негізінен мұнда иялық
банкілер – бұл қаржы – несие мекемелері, негізінен акционерлік типте
болды. Банкідегі активті және пассивті операциялар болады. Қор биржасы -
бағалы қағаздар нарығы. Ол капиталды қозғалысын жеделдетеді және
активтердің нақтры құны анықтайды.
Консультативтік кәсіпкерлік –бұл ой нарығынын бір бөлігі. Оңда
мынадай жұмыстар істеледі, қаржылық инвестициялық саясаттарды жасақтау,
белсенді маркетинг тәуелссіз кеңестер. Нарыққа бағытталу туралы қаржылық
шаруашылық таңдауы жасауға, басқару мәселелері жөніндегі көмектері т.б
көрсетіледі. Консультация әдістері:
-экспорттық консультация - мұнда маман өз бетімен диагноз қояды,
шешімдер жасақтайды және енгізуге ұсыныстар береді;
-процесстік консультация – фирманын маманы клиентпен белсендітүрде
қарым-қатынаста болады, оның өз ойын айтуына ынталандырады, клиентпен бірге
талдау жасайды соннан кейін ұсыныстар белгілеиді;
-оқулық консультация лекция оқу, семинар өткізу, оқу құралдарын
жасақтау.
Қазақстан Республикасының Қаржы Министірлігінің Салық Департаменті
мәліметтер бойынша 2007 жылы республикада жеке кәсіпкерлірдің ең көп саны
Оңтүстік Қазақстан облысында 6194 адам, содан кейін Карағанды облысында
5560 адама және Алматы қаласында 4473 адам жұмыс ітелген. Оның ішінде ең
көп пайыз Оңтүстік Қазақстан облысында 19,5%; Қарағанды облысында-16,3%
және Алматы қаласында-13,3% көрсетілген. Ең аз жеке кәсіпкерлердің Атырау
облысында - 4,2% және Жамбыл облысында - 6,0% көрсетілген.
Жеке кәсіпкерлерді экономикалық қызметтер түрлеріне орналыстуру
бойынша зерттеу қорытындысы келесе 1 және 2 суреттерде көрсетілген.
1 сурет –Қызметтер бойынша жеке кәсіпкерлердің саны
2 сурет – Облыстар бойынша жеке кәсіпкерлердің саны
Зерттеленген жеке кәсіпкерлекрдің жалпы саны 20524 адам, оның ішінде
жалдамалы 4709 адам жұмыс істеді.
Нарықтық экономикаға көшу біздің қоғам алдында көптеген күрделі
міндеттерді қойды, оның ішінде кәсіпкерліктің дамуы маңызды орынды алады.
Кәсіпкерліктің құрылуы үшін белгілі бір жағдайлар қажет: экономикалық,
әлеуметтік, құқықтық. Экономикалық жағдайлар бұл ең алдымен тауарлардың
ұсынысы және оған сұраныс; тұтынушылар сатып ала алатын тауарлардың
түрлері; сатып алушылар осы тауарларға жұмсай алатын ақша құралдарының
көлемі; жұмыскерлердің жалақы деңгейіне әсер ететін жұмыс орындары мен
жұмыс күштерінің асып түсуі немесе жетіспеуі.
Салық салудың пайдасына енгізілген ең бір принципиалды өзгертулердің
бірі, ол салық салу пайдасын есептегендегі өзіндік құнға енетін жалақы
мөлшеріне шек қоюды алып тастау, және сәйкесінше салықсалынатын пайда жұмыс
ақыны төлеуге шығындардың нормаланатын мөлшерінен үлкейуі. Бұл өзгеріс
жалақыны либерализациялау саясатына сәйкес келді, және мемлекеттің
экономикаға араласуын шектеуге және нарықтық бейімделушілін күшейтуге
бағытталған жалақыны төлеу жүйесінің түпкілікті реформалануының басталуын
білдірді. Жалақыны төлеуде шектерді алып тастау кәсіпорындарға баға
либерализацияларын оңай кейінге шегеруге мүмкіндігік туғызды, өйткені
мемлекет бюджетінде баға өсуін компенсациялау құралдарының жоқ болуын
кәсіпорындардың өз құралдарымен толтырылды. Одан басқа, өткен жылдың
сәйкесінше кезеңінде азық-түлік, халықтық тұтынысқа ие тауарлар, балаларға
арналған тауарлар, балалар азығы мен дәрі-дәрмектер өндірісінің жеке
көлеміне қарсы көтерулердің арқасында алынған пайдаға салық салудан босату
туралы үкім енгізілді. Экономикалық жағдайға ақша ресурстарының болуы және
қол жету мүмкіндігі, инвестициялық капиталға табыстардың деңгейі елеулі
әсер етеді, және де өздерінің іскерлік операцияларын қаржыландыру үшін
кәсіпкерлер жүгінетін және оларға несиелік мекемелерді ұсынуға дайын
қарыздық құралдарда елеулі әсер етеді.
Осының барлығымен нарықтың инфрақұрылымын құрайтын көптеген түрлі
ұйымдар айналысады, олардың көмегі арқылы кәсіпкерлер іскерлік қарым-
қатынас орната алады және коммерциялық операцияларды жүргізе алады.
Бұл құрылымдар кәсіпкерліктің құрылуының әлеуметтік жағдайларымен
экономикалық тығыз байланысқан. Ең алдымен, бұл тұтынушылардың белгілі бір
талғамдарға және сәнге жауап беретін тауарларды сатып алуға ынтасы. Елеулі
рөлді әлеуметтік - мәдени ортаға байланысты әлеуметтік және діндік нормалар
алады. Бұл нормалар тұтынушылардың өмір сүру бейнесіне тікелей әсер етеді
және осыған байланысты оның тауарларға сұранысына әсер етеді. Әлеуметтік
жағдайлар жеке бір тұлғаның жұмысқа қатынасына әсер ететін тигізеді, ал ол
өз кезегінде бизнеспен ұсынылатын жалақы көлеміне, жұмыс жағдайларына
қатынасына әсерін тигізеді. Кәсіпкерлік істен кәсіпкер қанаттануы керек. Ол
өзінің қызметкерлерінің еңбек ісіндегі әлеуметтік сұрақтарды шешуге
қатысады: олардың денсаулықтарын сақтау, жұмыс орындарын сақтап қалу.
Кәсіпкерлікті құрастыруда маңызды орынды кәсіпкерлердің кадрларын
дайындау, қайта дайындау және квалификациясын жоғарлату алады: кәсіпкерлік
істі заманауй әдіспен жүргізуді оқытуды, кадрларды дайындау және қайта
дайындау, олардың дамыған елдерде тәжірибе жинауды, кәсіпкерлік сектордағы
кадрларды кәсіптік таңдау және бейімдеудің консультативтік орталықтар
жүйесін құруды және ұйымдастыру.
Сондықтан Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының кейбір
заңнамалық актілеріне салық салу сұрақтары бойынша өзгертулер мен
толықтырулар енгізу туралы Заңында 100 бапта тармақтар толықтырылды:
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жұмыс берушінің
жұмыскерді оқытқаны, квалификациясын жоғарлатқаны немесе қайта дайындағаны
үшін жұмсалған шығындары алынып тастауға жарайды.
Салық төлеушінің, онымен еңбектік қатынаста жоқ, бірақ мамандығы
бойынша салық төлеушінің өндірістік әрекетімен байланысты жеке тұлғаны
оқытуға бағытталған шығындар келесі жағдайларды сақтағанда алынып
тасталады:
- жеке тұлғамен салық төлеушіде 3 жылдан кем емес уақытта жұмыс
жасау туралы келісім-шарт жасалғанда;
- сәйкесінше білім деңгейін жеке тұлға бірінші рет алып тұрғанда;
- жеке тұлғаны Қазақстан Республикасында дайындамайтын мамандық
бойынша Қазақстан Республикасында немесе оның шегінен тыс
жерлерде оқытылғанда.
Кез келген кәсіпкерлік іс әрекет сәйкесінше құқықтық орта шектерінде
қызмет жасайды. Сондықтан қажетті құқықтық жағдайларды құру үлкен мәнге ие.
Бұл ең алдымен кәсіпкерлікті реттейтін және кәсіпкерліктің дамуы үшін
қолайлы жағдайларды құратын заңдардың болуы: оларды тіркеудің
қарапайымдатылған және жылдамдатылған процедурасы; кәсіпкерді мемлкеттік
бюрократизімнен қорғау; өндірістік кәсіпкерлік іс-әрекетті мотивациялауға
бағытталған салықтық заңнаманы дамыту; отандық кәсіпкерлердің шет елдермен
бірге әрекеттерін дамыту. Сонымен қоса маңызды рөлді кәсіпкерлікті құқықтық
кепілдіктендіру сұрақтары бойынша заңнамалық ынталарды дайындау алады, ең
бірінші қатарда меншікке құқық және келісім-шарттық міндеттерді орындау.
Ешбір шегерусіз елдің экономикасының барлық салалары мен ортасында
ұсақ нарықтық құрылымдарды құрастыру экономикалық үдерістердің
микрошаруашылық тенденцияларына жауап береді, өйткені әлемнің барлық
елдерінде ұсақ бизнес саласында ең түрлі профилді кішігірім фирмалардың өте
үлкен саны жұмыс жасайды.
Павлодар облысының статистика басқармасының мәліметтері бойынша.
1.1 кестеде Павлодар облысының кәсіпкерлері бойынша жалпы аналитикалық
ақпарат көрсетілген.
Кесте 1.1 - Павлодар облысының кәсіпкерлері жалпы аналитикалық ақпарат
Көрсеткіштер Есептік кезең Ауытқу (+,-)%
өсуі
01.01.07 01.01.08
жылы жылы
Шағын кәсіпкерлер саны, 42985 45019 2034 104
тіркеуде тұрған барлығы,
соның ішінде:
- жеке кәсіпкерлер 35013 36565 1552 104
- заңды тұлғалар 7972 8454 482 106
Арнаулы салық режимі 28863 29856 993 103
құрастыратын жеке
кәсіпкерлер
Арнаулы салық режимі 1643 1710 67 104
құрастыратын заңды
тұлғалар
Қызмет ететін шағын 31674 33690 2016 106
кәсіпкерлер барлық
саны,соның ішінде:
- жеке кәсіпкерлер 24526 26028 1502 106
- заңды тұлғалар 7148 7662 514 107
Арнаулы салық режимі 23243 24758 1515 106
құрастыратын жеке
кәсіпкерлер
Арнаулы салық режимі 1511 1650 139 109
құрастыратын заңды
тұлғалар
Жұмыспен қамтылғандар саны48936 53256 4320 108.8
Шағын кәсіпкерлерден 1561.6 2094.8 533.2 134,1
түскен салық
Жалпы түсімден және 7.2 9.0 1.8 125.0
жиналған салықтың шағын
кәсіпкерлерден түскен үлес
салмағы (млн.теңге)
Барлық түсімдер 7086596,0 7596805,0 510209 107
Есепте тұрған заңды тұлғалардың саны- кәсіпкерлік белсенділіктің
өсуінен шағын кәсіпкерлік субъектілердің саны 482-ке өсті.
Мәліметтерге сүйенсек Павлодар облысында шағын кәсіпкерлік
субъектілердің қызметінен түсетін салық төлемдерінің өсуі байқалды. Сонымен
облыс бойынша шағын кәсіпкерлік субъектілердің түскен салық 134,1% құрады,
алдыңғы жылмен салыстырғанда, нақты қызмет істейтін кәсіпкерлер өткен
кездегі есеп кезенінен қарағанда 112,4% құраған еді. Жеке кәсіпкерлер мен
заңды тұлғалардың саны өсіп келеді, сонымен бірге арнай салық салу режимін
қолданатындардың саны да өсіп келеді, жеке тұлғалар - 103%, заңды тұлғлар
104% өскен болатын.
Берілген мәліметтер бойынша халықтың көбі сауда, ауыл шаруашылық,
құрылыс және өндіріс саласында қызмет істейді. Денсаулық пен әлеуметтік
салада жұмыс істейтіндер саны алдыңғы жылмен салыстырғанда 157,6% құрады,
ал көлік пен байланыс саласында - 125,5%.
Қазіргі кезде республиканың экономикасында бір уақытта ірі, орта және
ұсақ кәсіпорындар қызмет жасайды, және де жеке мен отбасылық еңбекке
негізделген әрекет жүргізіледі.
Кәсіпорындардың үлкендігі салалардың спецификасына, олардың
технологиялық ерекшеліктеріне, ауқымдылық эффектісінің жұмыс жасауына
байланысты болады.
Соңғы кездері шағын және орта кәсіпкерліктің өсуі байқалуда, әсіресе
әзірше үлкен капиталды талап етпейтін, құрылғылардың үлкен көлемін және көп
жұмыскерлердің кооперациясын қажет етпейтін салаларда. Үлкен өндіріспен
салыстыру бойынша өндірістің ұсақ нысанының тиімді қызмет етуі бірнеше
артықшылықтарымен анықталады: жергілікті нарықтарға жақындағы және
тұтынушылардың сұраныстарына бейімделуі; ұсақ партиялармен өндіріс;
басқарудың артық звеноларының болмауы.
Шағын және орта өндірістердің дамуы экономиканың бой көтеріне қолайлы
жағдай жасады: бәсекелестік орта дамиды, қосымша жұмыс орна құрылады; қайта
құру құрлымы белсенді жұмыс істейді; тұтынушылар алаңы кеңейеді. Шағын
бизнестің дамуы нарықты тауар мен қызметтерге қанықтырады, экспортық шаманы
жоғарлатады, жергілікті шикізат көздерін жақсы пайдалануға әкеледі.
Салықтың маңызын анықтағанда, оның анықтамасын ала аламыз, сол себепті
салықтың нышандарын қарап шығу жөн.
Сонымен қатар салық күрделі құрлым болып келеді, ол өз - өзінен көп
қырлы құбылыс, бір уақытта материалдық, экономикалық және заңды категорияда
бола алады.
1.2 кестеде Павлодар облысы бойынша жұмыспен қамтылғандар және өнімді
өткізуден (тауар, қызмет) пайда табатын шағын бизнес кәсіпорындарының
экономикалық қызметінің түрлері көрсетілген.
Кесте 1.2- Павлодар облысы бойынша жұмыспен қамтылғандар және өнімді
өткізуден (тауар, қызмет) пайда табатын шағын бизнес
кәсіпорындарының экономикалық қызметінің түрлері
Сала Жұмыспен қамтылғандар,Бюджетке түсетін салықтар мен
төлемдер (ҰЗҚ және әлеметтік)
адам мың.теңге
2007 2008 % 2007 2008 %
өсім өсім
Облыс бойынша барлығы 48936 53256 108.8 1561592 2094818 134.1
Ауыл шаруашылық, 8929 9302 104.2 42638.2 78502 184.1
аңшылық және
өсірушілік
Балық аулаушылық, 9 10 111.1 27.8 76 273.4
балық өсірушілік
Өндіріс 4039 4494 111.3 323674 379450 117.2
Құрылыс 4688 5063 108 232283 491409 211.6
Сауда, автомобтл және 22970 24030 104.6 438774.7 547224 124.7
үй шаруашылық
бұйыдарды жөндеу
Дәмхана мен Қонақ 1068 1150 108 15312.5 16823 109.9
үйлер
Көлік және байланыс 2270 2940 125.5 96490.8 101688 105.4
Жылжымайтын мүлікке 957 1302 136.1 154543.6 162616 105.2
байланысты опреациялар
Білім беру 299 330 110.4 16497.1 17993 109.1
Ауруханалар мен 641 1010 157.6 16549.2 16787 101.4
әлеуметтік қызметтер
Өзге де коммуналды 3066 3625 118.2 224801.3 281755 125.3
және дербес қызметтер
Халыққа қызмет көрсету саласында кәсіпкерлердің белсенділігінің өсуі
байқалды: дербес қызмет көрсету бойынша - 118,2 % өсті, қоғамдық
тамақтандыру (кафе және дәмханаларда) және қонақ үйлер саласында өсім-108%
құрады, ал жылжымайтын мүлік бойынша операциялар - 136,1% құраған еді.
Бюджетке түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдер жоғарыда
көрсеткен салалар бойынша алдыңғы жылмен салыстырғанда 3,1 % өскен.
Шағын кәсіпорындардың дамуы тауар және қызмет көрсету нарықтың
жетілдіруіне қатысты болады, экспортық потенциалдың өсуіне және жергілікті
шикізат ресурстарының жақсы қолдануына әкеледі.
Экономикалық белгілер бойынша салықты келесілерге жатқызуға болады:
- салық - бұл материалдық төлем, яғни салық төлеу дегеніміз салық
төлеушіден мемелекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді білдіреді;
- салық - бұл қайтарымсыз төлем. Салықты төлеген кезде ақша тек бір
бағытта ғана қозғалады, яғни төлеушіден мемелекетке бағыталады.
Осылай салық қайтарымды төлемдерден ерекшеленеді, себебі ақша
басында төлеушіден мемлекетке, ал содан кейін қайта мемелекеттен
төлеушіге қайтарылады. Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта
қозғалысын анықтайды, төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да
қозғалыс жоқ;
- салық - қайтарымсыз төлем болып табылады. Салық қандай да бір тауар
немесе мемелекеттің қызметі үшін төлем болып табылмайды. Салық
осымен әр түрлі келісім үшін төлемдерден ерекшеленеді.
Салық тұрақты экономикалық қатынастарды тудырады. Салық
міндеттемелерінің тұрақтылығын салық төлеумен байланысты ақша төлемдерінің
тұрақтылығымен теңестіруге болмайды;
Салық салық салу объектісінің бар болыумен сипаталады. Әр бір салықты
салық салу объектісінің бар болуында ғана төленеді.
Ол әр қашан нақты жеке сипатқа ие болады. Әр қашан заңды және жеке
тұлға ретінде төлеуші субъект болады.
Салық белгілі төлем мөлшерімен сипатталады. Белгіленген салық
мөлшерінің болуы салық міндеттемесін құрайды - салық салушы мемлекетке
қанша төлеуін біледі.
Салықты төлеу мерзімі салықтық заңнаманың құрама элементі ретінде
көрінеді. Бұл мерзімдерді бұзған жағдайда салық төлеуші белгіленген
мөлшерде өсімпұл түрінде жауапкершілікке тартылады. Салықтың сомасы
әрдайым мемлекеттің бюджетіне түсіп отырады.
Салықты төлеу салықтық төлем затына меншік нысанының өзгеруіне алып
келеді. Төленген салық түрінде өзін қажетті ақша құралдарымен қамтамасыз
ету үшін, мемлекет өзінің қаржылық әрекетінің құрама бөлігі болып келетін
салықтық әрекетті жүзеге асырады. Мемлекеттің салықтық әрекетінің басты
бағыттары келесілер болып табылады:
- салықты бекіту;
- мемлекеттің салықтық құрылымын құрастыру және оның қалыпты
қызмет етуін қамтамасыз ету;
- салықтық міндеттердің орындалуына бақылауды орнату;
- салықты төлеуді қамтамасыз ету, олардың күштеп алуларын
қосқанда;
- салықтық заңнаманы бұзғаны үшін заңдық жауапкершілікке тартуды
бекіту және бұл заңды бұзғаны үшін жауапты тұлғаларды заңға
тарту;
Салықтық әрекеттерді координациялауды жүзеге асыру жүктелген органдар
ретінде келесілер көрініс табады:
- Мәжіліс, ол заңды қабылдайды, соның арқасында салықтар
қойылады;
- Президент, ол белгіленген жағдайларда заңдарды, және заңдық
күші бар үкімдерді қабылдайды;
- Үкімет, ол өзінің шектерінде салық салу саласында әрекет етеді,
сонымен бірге салықтық заңнама жүйесін кіретін нормативтік
актілерді қосқанда;
- Жергілікті өкілдік және атқарушы органдар, ол ең бастысы
жергілікті салықтарға тиісті салық салу саласында әрекет етеді;
- Мемлекеттің мамандандырылған салықтық қызметтері, ол мемлекет
атынан немесе өз атынан, бірақ мемлекет қызығушылығымен және
үкімімен салықтық әрекеттің үлкен көлемін жүзеге асырады.
Салықтық әрекеттің негізгі міндеті ол мемлекеттің бюджетіне
салықтардың және басқа да төлемдердің түсіп отыруын қамтамасыз ету. Одан
басқа, мемлекет салықтың қызметі арқылы Республиканың экономикасына, ондағы
әлеуметтік қатынастарға және оның саясатына да әсер етуге жағдайы бар.
Біз үшін салық салу тәжірибесіндегі ең мәнді де принципиалді де
өзгерулердің бірі ол қосылған құн салығы.
Бұл салық бюджеттік құралдардың инфляциялық құнсызданудың алдын алудың
мықты құралы болып табылады, өйткені салықтық түсімдер мен баға өсулерін
тура байланыстырады. Көптеген елдерде кең қолданысын табуды түсіндіретін
оның басты артықшылығы, ол салық өндіріс саласын ешбір ұстап тұрмай
тұтыну саласын реттеуге мүмкіндік береді.
Маңызды өзгерулердің бірі салық салудың жеке қарастырылу жүйесіне
енгізілді, атап айтқанда бағаның өсуі бойынша жалақының салық салынатын
минимумының периодты түрде индексациялануы туралы қойылым енгізілді.
Жеке тұлғалардың мүліктеріне салық салу меншікке қатысты
мемлкетсіздендіру мен приватизациялау үдерісінің дамуы бойынша
өзгертулермен анықталды. Жеке тұлғалардың мүліктеріне салық елеулі аз
қойылыммен, мүліктің инвентаризацияланған құнының – 0,1 пайызмен енгізілді.
Жаңа Салық кодексін енгізуі бірнеше объективті себептерден құралған
болатын. Негізгі себеп қоғамның тұтынушылығының қаныққан, экономикалық және
саясаттың түбегейлі қайта құрылудың әсерлерінен болды. Салық жүйесі
селекативті жеңілдіктер принципі бойынша қызмет істеген болатын. Мысалы,
табыс салығын 0-ден 70 пайыздың (айналысатын қызметіне, саласына,түріне
байланысты) тоғыз көлемге дейінгі түрлерін қолданған және 40-тан астам
салықтан босататын және салық ставкасын төмендетуге бағытталған түрлері
қолданылған болатын.Үлкен көлемде салықтың жеңлдетілген және басқа да
салықтар саны өсіп отырды.
Сонымен сол кезде қызмет атқарған салық жүйесі шаруашылық
субъектілердің белсенділігін арттыратын және тауар өндіруін дамытатын ынта
бермеді. Бұл шет ел инвесторларына фискалды бағытымен,ауырлығымен және ол
жалпы халықаралық стандарттарына сай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН ДАМЫТУДА САЛЫҚ САЛУ
ТӘРТІБІН ЖЕТІЛДІРУ
МАҚСАТ
КІРІСПЕ
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛУЫНДА САЛЫҚТАРДЫҢ РӨЛІ
1.1 Қазіргі кезіңде Қазақстан Республикасында шағын және орта
бизнестің дамуы
1.2 Кәсіпкерлік қызмет және оған әсер ететін факторлары
1.3 Шағын және орта бизнестің салық салудың шетелдік тәжірбиесі
2 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІН САЛЫҚ САЛУЫ МЕН ОНЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
(ҮЛГІРЕТІН МАЙ АУДАНЫ БОЙЫНША САЛЫҚ БАСҚАРМАСЫ)
2.1 Павлодар облысының Май ауданы бойынша салық басқармасының
сипаттамасы
2.2 Шағын және орта бизнес субъектілерге арнаулы салық режимінің
сипаттамасы
2.3 2007-2008ж.ж Май ауданы бойынша шағын және орта бизнес
субъектілердің салық түсімдерді бағалау
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ЖЕТІЛДІРУДІҢ
НЕГІЗГІ ЖОЛДАРЫ
3.1 Шағын және орта кәсіпкерлікті салық салудың мәселелері және оны
шешу жолдары
3.2 Салық заңдылығының нормаларын бұзғаны үшін бақылауы
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЛЫҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қосымша А Графикалық бөлім
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта Қазақстанда жүргізілген экономикалық реформалардың
бағыттарының бірі болып шағын бизнесті құру мен дамыту болып табылады.
Нарық механизмін құрастырудың негізгі шарты және осы заманның нарықтық
экономиканың құрастырушы элементі ретінде кәсіпкерлікпен айналысу болып
табылатыны қоғамның барша бөлігі білді. Шағын кәсіпкерліктің дамуының
жоғары деңгейі осы заманның бәсекелігіне қабілетті нарық моделіне сай болуы
тиіс. Әлемдік тәжірбие көрсеткендей, шағын бизнес нарықтық экономиканың
негізгі элементі болып табылады. Ол арқылы мемлекеттің даму гормоналды
жүреді. Шағын бизнес экономиканың өсу қарқының, жалпы ұлттық өнімнің
құрлымын және сапасын анықтап көрсетеді.
Қазақстанда кәсіпкерліктің құрылуы мен дамуы қыйын –қыстау кезең өтті.
Бұл кездері әлеуметтік- экономикалық және саясаттың өзгеріс кезеңдері өтті,
макроэкономикалық дағдарыс пен халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеген
еді. Республикада орын алған жағдайлар шағын кәсіпкерлік бизнесті дамыту
керектігін тағы да айқындады. Шағын бизнес экономикаға икемділік береді,
қаржыны және халыққа өндірістік ресурстарды мобилдейді, қосымша жұмыс
орындарды құрады, сұраным мен ұсынымға байланысты өндірісті өзгертеді,
алғашқы шығындарды қажет етпейді. Артықшылықтарына қарамастан шағын және
орта бизнес көптеген қиыншылықтарды бастан өткізіп жатыр. Осығын байланысты
оның дамуы мемелекеттің тиімді қолдауынсыз мүмкін емес.Мемелекеттік
саясаттары экономикалық қолайлы жағдай жасап кәсіпкерлік секторының
өсуіне үлкен әсер етеді. Мемелекеттік саясаттың басты бағыттары кәсіпкерлік
секторының өсуіне әсер етеді. Мемелекеттік саясаттың басты бағыттары
ретінде нарықтық баға құрлымды, нарық пайызының ставкасы, салық жүйеісінң
тиімділігі және мемелекеттік бюджеттің балансы, еркін ішкі сауда (импорт
және экспорт), еркін инвестициялар (шет елдік және отандық капитал),
басқару және кадрларды дайындауда қолдау көрсету, ақпаратпен қамтамасыз ету
болып табылады.
Қазақстанда шағын кәсіпкерліктің аз ғана пайызы халық тұтанатын
тауарды өндірумен айналысады, олардың көп бөлігі комерциялық және делдалдық
қызметпен айналысады.
Қазақстан Республикасында экономикалық реттеудің әдістемесінде шағын
бизнес пен кәсіпкерлерлік субьектерді салық салу жүйесін тиімді жүргізілуін
құру үлкен мәнге ие. Қазіргі уақытта салық заңнамасы бойынша кәсіпкер жалпы
орнатылға тәртіп бойынша немесе жеңілдетілген жүйе бойынша салық салу
жүйесінің арсында өзіне тиімдісін таңдауға болады.
Берілген бітіруші жұмыста шағын және орта бизнестің экономикалық
құқықтық мәні мен оның Қазақстан Республикасының экономикасындағы рөлі
қаралып талқыланған. Жалпы Қазақстан Республикасы және Май ауданы бойынша
шағын және орта бизнес пен кәсіпкерлерлік субъектердің мемелекеттік
бюджетке төленетін салықтың төлемдерін талдауы жүргізілді. Үлкен мәнді
Қазақстан Республикасында күші бар заңнамасына сәйкес шағын және орта
бизнестің ұйымдық- құқықтық түрін қарап шығуына берілген.
Шағын және орта бизнестің салық салуы мен оның жетілдіру жолдары
Павлодар облысының Май ауданың салық басқармасы үлгіретінде тандалып
алынған тақырыптың өзектілігі қазіргі кезеңде оның рөлі мен маңыздылығы өте
зор.
Дипломдық жұмыста үлгі ретінде Павлодар облысының Май ауданы бойынша
салық басқармасының шағын және орта бизнес субъектілердің салық салуы мен
оның жетілдіру жолдары қарастырылады.
Берілген жұмыс Қазақстан Республикасының қаржы Министрлігінің
Павлодар облысының Май ауданы бойынша салық басқармасы мемлекеттік мекемесі
материалдары бойынша жазылған.
Дипломдық жұмыстын зерттеу объектісі Павлодар облысының Май ауданының
Салық басқармасы болып табылады.
Салықтар мемлекеттің саяси және экономикалық қызметтерін
қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Дипломдық жұмыста Павлодар облысының Май ауданы бойынша салық
басқармасының деректері мен құжаттары пайдаланды. Және мемлекеттік
мекемедегі есептің нормативті реттеуші базасы, салық есебінің мағынасы және
мәні ашылады.
Павлодар облысының Май ауданы бойынша салық басқармасына сипаттама
беріліп, оның негізгі мәселелері қарастырылып, шешу жолдары жазылған.
Жұмыстың мақсаты болып- шағын және орта бизнес субъектерінің салық
салу тәртібін және ерекшелігін қарап шығу мен салық салудың негізгі
мәселелерін анықтау және оларды шешу жолдары.
Жұмыстың мәнін ашу үшін келесі мақсаттар қойылды:
- шағын және орта бизнес субъектілеріне анықтама беру;
- кәсіпкерлік субъектілердің салық салу аспектілерінің негізгілерін
анықтау, салықтың және арнайы салық жүйеісінің анықтамасын беру;
- кәсіпкерлік субъектердің салық салу ретінің ерекшеліктерін
қарасытру, өз қызметін ауылда атқарған болса: шағын және орта
бизнестің салық салудың толық жетілдірілуінің негізгі бағыттарын
анықтау.
Шағын және орта бизнестің салық салуы мен оның жетілдіру жолдарының
ерекшеліктері Павлодар облысының Май ауданың салық басқармасының дипломдық
жұмыстын тақырыбын зерттеу кезінде заңдылық актілер, Ережелер,
нұсқаулықтар, Қазақстан Республикасының салық кодексі мемлекеттік
мекемелердегі ұйымдардың есебі бойынша әдістемелік әдебиеттер және
оқулықтар қолданылды.
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛУЫНДА САЛЫҚТАРДЫҢ РӨЛІ
1.1 Қазіргі кезіңде Қазақстан Республикасында шағын және орта
бизнестің дамуы
Осы заманға сай салық жүйесі Қазақстанға 90 жылдардың басында енген
болатын. Сол кезде жүргізілген жүйені тез және түбегейлі өзгеруге керек
еді, сонымен бірге қазақстанның экономикасында нарықтық қатынастардың
құрылымы мен экономикалық саясаты өзгерді.
Экономикалық реформалар программасын Халықаралық ішкі қорын құрғандар,
және оны қазақстанның экономикасына енгізе бастағандар нарықтық экономиканы
жетілдіре бастады. Нарыққа өту үшін экономиканы либерализациялау керек деп
есептеген, оның ашық және макроэконмикалық тұрақтылықты кез - келген тәсіл
арқылы қол жетсе, онда нарықтың барлық мәселелері тез арада өз - өзінен
шешіледі деп ойлаған. Кейбір экономистер сол кезде мұндай тәсілдерден аулақ
болу керек деп санады, олар Қазақстанда реформаны жоспарлы - нарық бағыты
арқылы шешуге болады деп санаған. Бұндай бағыт арқылы - Жапония, Қытай және
тағы басқа мемелекеттер жақсы нәтижеге қол жеткен болатын. Алайда
Қазақстанның экономикасының спецификасы мен үлкен тәжірбиесі қажетсіз болып
қалды. Бұның нәтижесінде реформа толығымен кері әсер берді.
Теориялық жағынан нарыққа көшу үшін Батыс Еуропа елдерінің салық заңын
көшіріп алу жеткілікті. Бірақ Батыс Еуропаның салық жүйесі нарықтың
функцианалды жұмыс істеуінен және экономикалық тұрақтылықтың нәтижесінде
құрылды. Мұндай экономикалық жағдайлар Қазақстанның нарық реформасының
басында болған емес. Сондықтан жоғары дамыған нарық жүйесінің қатынасы және
ұзақ эвалюциялық дамуыған батыс елдерінің тәжірбиесі Қазақстан
экономикасынының жағдайына сай болмады. Себебі Қазақстан экономикасының
жағдайы нарықтық қатынастары естен танылған жағдайда қалыптасты, ал нарық
құрлымын тұрақтыдан көрі ауыспалы дер айтуға болады.
Нарыққа өту үшін жаңа салық жүйесін, оның қызметін реттейтін ережелер
мен нұсқауларды, бұл жүйені басқаруға мүмкіндік беретін тиісті салық
механизімін құру керек болды. 90 - жылдардың басында Қазақстанның салық
жүйесіне американдық үлгісі сай болды. Салық қатынастарының қатарында
әкімшілдік- командалық жүйеге сай бірінші орында мемлекетте салық
қатынастарының құрылуына байланысты жаңа бірлескен салық тұрды. Әрекет
еткен көптеген салықтардың экономикалық маңызы өзгерді.
Қазір әрекет ететін салықтарды енгізгеннен бері үш жыл өтті. Сол
кезден бері саясатта, экономикада, әлеуметтік салаларда күрделі өзгерістер
болды. Ең бастысы Қазақстан экономикасы нарыққа көшу кезінде өкінішке орай
үлкен ауыртпашылық пен қателіктер жасалды. Ең бастысы жаңа салық жүйесін
құру орнына ескісін жойды.
Қазақстан Республикасында қабылданған Конституциясында көбінесе саясат
пен әлеуметтік - экономикалық салаларында құқық қатынастарын жаңаша
реттейді. Осыған байланысты нарық қатынастары тереңдеді, қаржы институтары
пайда болып дамыды.
Халықаралық бизнес үшін Қазақстанның экономикасы ашық бола бастады.
Осының бәрі салық саясаты мен салық жүйесін құру мен талдау мәселесіне
жаңаша қарауға әсерін тигізеді.
Талдау көрсеткендей, әрекет ететін салық жүйесінде көптеген
жетіспеушіліктер бар екені анық болды. Ол ең басынан бері мемелекетте
орныған экономикаға сай болмады.
Оның ең үлкен жетіспеушілігі болып салық жүйесінде фискалды бағыттың
мөлшерінен көп болуында. Салық жүйесінің басқа функциялары мүлдем
орындалмайды. Салық төлеушіге салық қысымының үлкен болуы, заңды бұзбайтын
салық төлеушілерге салық қысымының тым шектен шыққаны Қазақстан
экономикасын езіп, оны абсолютті құртқыш рөлін орындайды. Ең басынан бері
экономиканы қайта құру мен салық саясатында қосылған құн салығының
ставкалары жоғары болды. Бұған қасы опаненттермен біркелкі жиынтық салық
ставкасына ұсыныс жасалынды.
Тұтас салық ставкасының жоғары болуы кері әсер береді:
- отандық өндірістің төмендеуіне, оның қазақстандық тауар
өндірушілердің және халықаралық нарықтағы құрлымы мен позициясының
әлсіреуіне ікеледі;
- өндірушілердің барлық түрлерінің жаппай салық салудан бас тарту;
- капиталдың шет елге кетуі мүмкін;
- шаруашылықтардың өмірінің криминалдануы, көленкелі экономиканың
көбейуі.
Басқа сөзбен айтқанда салық жүйесін түбегейлі өзгерті керек болды.
Алайда бұған қол жеткізу үшін экономикалық реформалардың бағытын түбегейлі
өзгерту керек болды.
Экономикалық реформаның басты бағыты экономиканы бұзу емес, ал құру
әдістері Қазақстанның ұлттық байлығын көбейту, және халықтың жақсы тұрмыс
халын өсіру болып табылады. Осыдан салық реформасының негізгі концептуалдық
бағыттары пайда болады, олардың бағыттары мақсаттары, жүзеге асыру
тәсілдері.
Осыдан нақтылы жайлар қасында негізгі бағыттар:
- салық жүйесі фискалды сенімді және мемелекетке оның әлеуметтік-
экономикалық мәселелерді шешуге мүмкіндік бере алуға тиіс;
- салық жүйесі тұрақты және салық салушыға ұғынықты болу керек;
- салық салу шаруашылық иесінің барлық түрлеріне бірдей болу тиіс
және олардың құқықтық- ұйымдық түріне байланысты болмау керек;
- салық жүйесі әділ болу тиіс, ал салық ауыртпашылығы салық салушылар
арсында тең бөлінуі тиіс;
- салықтың мөлшері бірнеше есеге қысқаруы керек, және оларды төлеу
әдістері ыңғайлатылған болуы тиіс;
- салық ауыртпашылығы төмендеу керек, ал салық салушыларға салық
салудан пайданы алу үшін шығындарын шығаруға мүмкіндік берген;
- салық салушыларды сақтығын нақты қамтамасыз ету керек. Салық
салушылар әр қашан да дұрыс және салықтың рақымсыздығынан қорғау
керек;
- салық салудан заңды және заңға қарсы шығу әрекеттерінің әдістерін
жабу керек, және салық төлеудің дұрыстығын тексеретін бақылау
жүйесінің тиімділігін арттыру керек;
- бюджетке кететін аймақтық және өзін- өзі басқаратын жергілікті
ұйымдардың табысы тұрақты деректемелерімен жабдықталуы керек.
Қазақстан Республикасы эканомикасын тұтастай алып қарасақ, оның
өндірісті басқару құрылымында сапалық тұрғыдағы үлкен өзгерістер болып
жатқаны баиқалады. Соның ішінде маңызды бағыттардың бірі шағын және орта
кәсіпкерліктің дамуы болып табылады. Кәсіпкерлік алымдылық қабілетің
пысықтын шынығуына жағдай жасайды. Онсыз толыққанды нарық экономикасының да
болуы мүмкін емес. Сондықтан қазіргі кезеңде өзойлау қабілеті мен
еркіндігін мол пайдалана кәсіпкерлікке назарды баса аудармасқа болмайды.
Бүгінгі танда мемілекеттік мекемелер мен ірі фирмалар шағын
кәсіпкерліктің дамуына жан-жақты атсалысуда .Өйткені олар әлеуметтік-
эканомикалық мәселеледің бірқатарын шешеді.Біріншіден, жұмысшылар
жолдамалары қатарынаң шығып, өз кәсібінің қожасы болу мүмкіндігін туады.
Екіншіден, кіші кәсіпкерлікті халықтықтың жұмыспен қамтылу мәселесімен де
бірлестіріп өарастыруға болады. Үшіншіден шағын кәсіпкерліктің өркендеуді
тауарлар өндіруді ұлғайтуға және қызымет көрсетуді дамытуға жол ашады.
Қазақстан Республикасы президентінің жанынаң 1997 жылдың қантар айында
қүрылған шағын кәсіпкерлік мәселелері жөніндег ынталы тап, экономикасының
даму сапасын реттеитін заңдықжәне нормативтік – нұсқаулық актілерін
жетілдіруге көмектеседі деп күтілуде.
Сонымен Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 18 маусымда шыққан
Шағын кәсіпкерлілікті мемлекеттік қолдау туралы заңыннда шағын
кәсіпкерлік тұлғаларын тіркеу процедурасын барынша оңаилату туралы атап
аитылған еді. Жарғылық капиталға қойылатын талапта женілдетіледі. Мысалы,
бүрын заңды тұлғаны тіркеу үшін кәсіпкерлер ақша мен уақыттары шығындап 10-
12 түрлі құжаттар жинауы керектін. Ал,енді жаңа заңдылық бойынша тәртіп
ыңғайлы бекітілген үлгі бойынша өтініш те әділет басқармасына ғаңа
көрсетіледі. бекітілген жарғыны біреуі бойынша жұмыс істеуге келісім
беріледі және тіркеу үшін екі есе төлем көрсеткіші бойынша салық төленеді.
3 күн ішінде әділет басқармасы кәсіпкерлерге тіркеу туралы куәлігін және
статистика органы мен салық инспекциясына қажетті мәліметтерді беруге
міндетті.
Шағын кәсіпкерліктін дамуы республиканың барлық азаматтарына қатысты
бар күрделі әрі көпқырлы іс. Пәрмендіде оңтаилы қаржы институттарын
құрмаиынша шағын бизнес пен орта кәсіпкерлікті қолдау,оған демесін болу
мүмкін емес. Кәсіпкерлікті қолдау және дамыту жөніндегі бұрынғы
мемілекеттік қор қызыметінің басты қателігі оның қаржысының чиновниктік
құрылымын арқылы бөлінуде еді. Республика Президентінің Шағын
кәсіпкерлікке мемілекеттік қолдауды және оның дамуын жеделдету жөніндегі
шаралар туралы жарлығы материалдын өнім өндірумен айналысатын кіші
кәсіпкерлік субъектілеріне салық және кеден салымына байланысты женілдіктер
беруді көздейді. Экологиялық тұрғыда қолайсыз және бару қиын шалғай
ауданында өнім өндірумен айналысатын шағын кәсіпорындарға аумақтық
женілдіктер жасау, олардан салық жинамау, ауылдық жерлерде өнім өндірумен
айналысатын және сол жерде жұмыс орын құруды мақсат ететін шағын
кәсіпорындарды салықтан мүлде босату қарастырылған. Олай болса, зағдық база
оған қоса жеке және шағын кәсіпкерліктің дамуына мемілекет тарапыннан
көмектесу әсіресе өндіріс саласында шағын кәсіпкерліктін ілгеріп өрге
басуына жолашады.
Іс жүзінде Қазақстан эканомикасының бірінші сатысы 1988 жылдын 1
маусымыннда күшіне енген КСРО-дағы кооперация туралы Заңнан басталады.
Аталмыш заң кооперативтердің шаруашылық жұргізу формаларын еркін тандауына
кепілдік береді, олардың мүшелеріне өз қабілет-қуаттарын көрсету ұшін
елеулі мұмкіндіктер ашты. Ол эканомиканың мемілекеттік және ұжымдық -
кооперативтік секторларынның іс-қимылдарын тең тұрңыда құқықты қамтамасыз
етуге баңыттағаң болатын. Бұл қозғалыс шырқау шынына 1990 жылы жетті. Ол
кезде кооперативтік кәсіпорындар мен үйымдардын саны 15 мың шамасында
болады. Оларды 300 мыңнан астам адам жұмыс істеді. Қазақстан
Республикасының мемлекеттік статистика комитетінің мәліметі бойынша сан
жағынан кооперативтік ұиымдар құрылыс санында жалпы санның 31.4% басым
болған, 12% астаны тұтыну тауарлары өндірісі саласында - 10.6% ауыл
шаруашылығында қызымет жасады. Қазақстан Республикасында кооперативтер
қызыметтер мен тауарлардың 25.5% өндірді. 1990-1995 жылдар аралығында
кооперативтер саны 15 мыңнан 2 мыңға дейін, яғни 7.5 есе қысқарды.
Сонымен қатар бұл кезде кіші кәсіпорындар қарқындап жеделдете дамыды.
Бұл, ең алдымен, кәсіпкерліктің үлгісі мен бағытын аиқындаитын салық
саясатының рөлімен түсіндіріледі. 1995 жылдың басында шағын кәсіпорындардың
саны 18.3мыңға жетті. Оларда шамамен 150 мыңға жуық адам жұмыс істеді.
Олар 1995 жылы шамамен 14.9млрд. теңгенің өнімін іске асарды. Егер 1992
жылы кооперативтер шығын кәсіпкерліктін үштен бірін құраса, 1997 жылдын
басында Қазақстанда 177348 кіші кәсіпорын тіркелді. Олардың тек 96671-і
ғана жұмыс істелді. Салалар бойынша алсақ, 11,6% өнеркәсіпте, 30,4% ауыл
шаруашылығында, 9,7% комерциалық кәсіппен айналысады. Кіші кәсіпорындардың
көбі - 27817-бұл барлық мөлшердің 29,4% Алматыда орналасқан, 13517-сі
оңтүстік Қазақстан, 7941-і Ақмола, 8575-і Қарағанды, 2891-і Алматы
облыстарының ту тіккен. Келтірілген мысалдар республикада жеке
кәсіпкерліктін пайда болу працесі жұріп жатқаның көрсетеді. Экономиканын
мемілекеттен тыс секторларынын дамуына жол салңан кооперативтер орнынашағын
шағын, соннан кейн жеке кәсіпорындар келеді. Дегенмен, жұргізілген талдау
көрсеткендей, экономиканын жеке секторының, әсіресе шағың және орта
кәсіпкерліктін 1990жылдың басымен салыстырғаны қазірігі жаи күйі
күрделілік. Іс жүзінде кооперативтердін 1994 жылы өндірілген тауаркөлемі.
1993 жылмен салыстырғанда 19,3 % кеміді, ал жаңа мерзімді сауда – саттық
және делдалдық қызыметпен айналысатын жеке кәсіпорындар саны 3,2 есеге
өсті. Ең бір қініштісі, шағын кәсіпкерлікте жинаған қаражат өндіріс пен
оның инфақұрылымымен дамытуға емес, тұрақты валютаға айырбастауға жұмсалды.
Ресми статистикадан шағын кәсіпорындардың, яғни шағын бизнес
субектілерінің өсу қарқыны шұғыл көрінеді. Олардың әр кезендегі санына зер
салынады.мысалы; 1993 жылы -35179, 1994жылы-32186, 1996 жылы-2500.
Қалыптасқан ортаның шағын кәсіпорындағы тигізетін келенсіз ықппалы,
біріншіден, заңдылықтын дәйексіздігінен көрінеді. Өйткені кәсіпорындар
қызыметінің ереже-тәртіптері, әсіресе, салық және сыртқы эканомикалық
баиланыстар саласында тым жиі өзгерістерге үшырап отырады. Екіншіден,
зандылыққа елеулі ақылықтар бар. Меншіктің барлық тұрлерінен тендігінен
және жеке мншіктін қорғалуына кепілдік өте осал. Ұшіншіден, шағын
кәсіпорындарды зорлық-зомбылық пен өтемдікпен чиновниктердін парықсыздығы
мен біліксіздігінен қорғаудын нақты тетіктерінін жоқтығы да, көп зардабын
тигізеді.
Жалпы алғанда үсақ кәсіпкерлер әлі де болса қолаисыз әлеуметтік
ортада, халықтың біріспыра топтары тарапынан ұнатпайтын ықылас да нем
қүрайды ахуалда, күрделі жағдайда жұмыс істеп жатыр жұртшылықтын көніл
күшін сондай-ақ бөліне көп кәсіпорындардын белгілі бөлігінін өркениетке
мәдениеттен алыс әрекеттері мен мінез –құлқы отқа май құйғандай қыздыра
түседі. Қиын кездегі күрделі іс-кәсіпкерлікті біз байқаған кеибір қырлары,
міне осындаи. Кәсіпкерлік іргелі күштерге бірнеше кезекте, фирманы құрушы
және негізін салушы болып табылатын кәсіпкердін өзі жүзеге асыруға қолайлы
мүмкіндікпен қажетті қор жатады.
Сонымен шағын кәсіпкерлік субъектілері тауарларға жұмыстарға және
көрсетілеттін қызыметкерлерге баиланысты нақтылы сұраныстарды қамтамасыз
ету жөнінде шапшан қызымет көрсету арқылы зағды жолмен пайда табады, сондай-
ақ бәсекелесу нарығының ауқымын кеңейтуге ат салмайды.
Шағын кәсіпкерлік субъектілері өздерінін қаржылық және салықтық
міндеттемелері бойынша тапқан табыстарынын және ерекшелігін мүліктерімен
жауап береді. Салық салу жүиесінін тиісті бөлімімен қамтылатын бүгігі шағын
кәсіпкерлік субъектілері 2001 жылғы маусымының12-де қабылдаған Қазақстан
республикасынын салық кодексіне деиін кәнігі,жалпыға бірдеи салық есебіне
тұру және салық есебінен беру, салық төлеу жүйесін пайдаланып келген
болатын.
Бұгінде Қазақстан Республикасындағы осы шағын кәсіпкерліктін микро -
және микроэканомикалық мән жайларын тереңдетіп ойластыру, монополияны тежеу
және адал бәсекелесті жандандыру мақсатында, сондай-ақ шағын кәсіпкерлікті
мемілекеттік қолдау және ынталандыру саясатына байланысты олар үшін
салықтық міндеттемелерін орындауды айрықша режимі белгіленген.
1.2 Кәсіпкерлік қызмет және оған әсер ететін факторлары
Тәуелсіз Қазақстанның аяққа тұру жылдарында жас мемлекетке
өмірсүргіштігіне бірспыра сынақтар болды – халық шаруашылығы құрылымының
өзгеруімен және бұрында біріңғай экономикалық кеңістікті құраған
экономикалық субьектілер арсындағы байланстардың үзілуінен пайда болған
экономикалық коллапс және кризис. Біздің ел ақырындап нарықтық экономика
принциптеріне негізделген демократиялық қоғамға жылжи бастады. Дамудың жаңа
жағдайларында мемлекет кірістері мен шығыстарының сипаты өзгерді.
Кәсіпорындар көп экономикалық еркіндікті сезіне бастап шаруашылық дамудың
көптеген міндеттерін өз бетінше шешуге мүмкіндіктері бола бастады. Бұрынғы
Кеңестің саяси және экономикалық қоюлардың сынуы, кәсіпорындар мен
салалардың құрылымының қайта құрулары, шаруа жүргізудің диспропорциясы,
белгіленген жұмыссыздық, тұрғындардың қорғаусыз бөлігін қолдау қажеттігі,
осының барлығы салық салу мен салықтық реформалардың оптималды деңгейін
өңдеудің және ұлттық салықсалу концепсиясын жасап шығарудың негізі болды.
Нарықтық жағдайларда, және нарыққа өту кезінде салықтық механизм
мемлекеттің экономиканы реттеудің ең маңызды экономикалық реттегіштердің
бірі, қаржы-несиелік механизмнің негізі болды. Барлық халық шаруашылығының
тиімді қызмет етуі салық салу жүйесінің қаншалықты дұрыс жасалғандығына
байланысты.
Көптеген елдер әлеуметтік - экономикалық дамуда салықтың рөлін
жоғарлатуы әлбетте түсіндірілетін жағдай: мемлекетік басқарудың сәттілігі
өткір және күрделі бюджеттік мәселелерді шешумен көп байланысты. Өйткені
бұл жерде бұрында және қазіргі кезеңдерде де басты құрал болып салық
табылады. Салық салудың теориясы мен тәжірибесін ары қарай дамытудың
сұрақтарына аса қатты назар аударатыны осыдан.
Өзінің 15 жыл өмір сүру барысында тек салық салу жүйесі ғана өзгерген
жоқ, сонымен қоса республиканың салық қызметі құрылымдық реформаға бірнеше
рет ұшырады.
1991 жылға дейін елдің экономикалық дамуын басқарудың әкімшілік -
командалық жоспарлы жүйе жағдайларында салықтар бөлуші - фискалдық қызметі
атқарды, өндірістің тиімділігін жоғарлатуды , жаңа технологияларды
енгізуді, тауарлық өнімді шығаруды жоғарлатуды ынталандырған жоқ.
Реттелген және орныққан бағада қойылған салықтар, салық төлеушінің
жұмыстиімділігінің дәрежесіне қарамай бюджетке автоматты түрде аударылып
отырды.
Қазақстан Республикасында салық салу сұрақтары бойынша өзінің
заңнамалық актілері болған жоқ және сонымен қоса бүтіндей салық саясаты
оның шеттерінен тыс жерде құрылды. Бұндай жағдай өз бетіне және тәуелсіз
мемлекет үшін тиімсіз болды.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуы және нарықтық экономикаға
көшуі шаруа жүргізудің жасап тұрған механизмін ауқымды өзгертудің және
салық төлеуші мен бюджет арасындағы салықтық қатынасты өзгерту қажеттігінің
алғы шарты болды.
Меншіктің әртүрлі нысандарындағы салық төлеушілердің санының кенеттен
тез өсуі шаруашылық және салықтық есеп жүргізуді күрделендіре түсті, ал
бұл салық төлеушілердің бюджет алдында өз міндеттерін орындауға бақылау
жасауды қиындатты, ең алдымен салықтар мен төлемдердің уақытында және толық
төлеуді бақылауды қиындатты.
Салықтық органдарға тәуелсіз мемлекеттік басқару статусын бергенде,
салықтық құрылымды құрудың, салықты, жинауларды, төлемдерді алудың тәртібі
және оларды сәйкесінше бюджеттерге кірістіруідің жалпы принциптері нақты
анықталды. Салық төлешілердің бюджетпен толық және уақтылы есептесулері
үшін құқықтары, міндеттері және жауапкершіліктері анықталды. Салықтың жаңа
түрлерін, ставка өлшемдерін, жәнеде салықтық жеңілдіктерді енгізу механизмі
заңмен бекітілді.
Осылайша салықтық әкімшілдеудің тиімді жүйесінің құрылуының негізі
салынды, салықтық органдардың алдында қойылған әртүрлі қызметтер мен
міндеттерді орындауға комплексті жақындау үшін қажетті алғышарттар құрылды.
Өндірістік кәсіпкерлік – бұл кәсіпкерліктің негізгі түрі. Мұнда тауар
өндіру, қызымет көрсету жүзеге асырылады:
- кәсіпкерлік айналасу үшін қандай тауар өндіру, қандай қызымет көрсетуді
іске асырумен шұғылдану керектігін білу керек;
- одан кейін маркетинг іспен шұғылдану: болашақ тұтынушылармен
байланысу,сонымен бірге, шикізат, материалдар, энергия т.б.
жабдықтаушылармен ара қатынасты орнату.
Келесі кезең өндіріс факторлары. Негізгі өндірістік қорлар:
ғимараттар, құрылыстар, өндірістік құрал жабдықтарды сатып алу немесе
арендаға алу. Өндірістік айналым құралдары: еңбек заттары, шикізаттар,
негізгі және қосымша материалдар, отын және энергетика ресурстары жөндеу
жасауға қосалқы бөлшектер, сатылып алынатын құрастыру бөлшектері, жартылай
фабрикаттар, келешекке керекті шығындарды жабу көзі. Инструменттер мен
инвесторлар айналым қорына екі белгісі мен: бағасы мен және пайдалану
мерзімен бөлінеді.
Алдағы уақытта шығындар дегеніміз – бірінші кезендегі тауар өндіруді
менгергенше көбірек шығатын шығындар. Ол шығындар тауар өніміне тікелей
қатынасады.
Жұмыс күшін кәсіпкер еңбек биржасы, немесе құлақтандыру арқылы жалдап
алады. Жұмысқа аларда кадрлардың білімі, мамандығы жеке қасиеттері
ескерілуі керек.
Қажетті информация – ресурстарды қосымша қосуға мүмкіндіктерді
ойластырып, алдың ала есептеу.
Сатудан түскен түсімнен өндірістік және коммерциялық шығындардың,
яғни толық шығындардың айырмасы жалпы пайда болады.
Венчурлік бизнес деген болады. Бұл инновациялық кәсіпкерлік –
тәуекелділік бизнес. Ол технологиялық жаналықтардың бір түрі. Бұл ғылыми
зерттеу жұмыстарының қортындысын коммерцияландыруға, әсіресе ғылыми
сиымдылығы көп өндіріс салаларында, бірінші кезекте жоғары технологиялық
өндірістерде қолданады, онда тәуекелділік кепілдік болмауы мүмкін.
Қаржылық кәсіпккерлік – қаржылық кәсіпкерлеріне негізінен мұнда иялық
банкілер – бұл қаржы – несие мекемелері, негізінен акционерлік типте
болды. Банкідегі активті және пассивті операциялар болады. Қор биржасы -
бағалы қағаздар нарығы. Ол капиталды қозғалысын жеделдетеді және
активтердің нақтры құны анықтайды.
Консультативтік кәсіпкерлік –бұл ой нарығынын бір бөлігі. Оңда
мынадай жұмыстар істеледі, қаржылық инвестициялық саясаттарды жасақтау,
белсенді маркетинг тәуелссіз кеңестер. Нарыққа бағытталу туралы қаржылық
шаруашылық таңдауы жасауға, басқару мәселелері жөніндегі көмектері т.б
көрсетіледі. Консультация әдістері:
-экспорттық консультация - мұнда маман өз бетімен диагноз қояды,
шешімдер жасақтайды және енгізуге ұсыныстар береді;
-процесстік консультация – фирманын маманы клиентпен белсендітүрде
қарым-қатынаста болады, оның өз ойын айтуына ынталандырады, клиентпен бірге
талдау жасайды соннан кейін ұсыныстар белгілеиді;
-оқулық консультация лекция оқу, семинар өткізу, оқу құралдарын
жасақтау.
Қазақстан Республикасының Қаржы Министірлігінің Салық Департаменті
мәліметтер бойынша 2007 жылы республикада жеке кәсіпкерлірдің ең көп саны
Оңтүстік Қазақстан облысында 6194 адам, содан кейін Карағанды облысында
5560 адама және Алматы қаласында 4473 адам жұмыс ітелген. Оның ішінде ең
көп пайыз Оңтүстік Қазақстан облысында 19,5%; Қарағанды облысында-16,3%
және Алматы қаласында-13,3% көрсетілген. Ең аз жеке кәсіпкерлердің Атырау
облысында - 4,2% және Жамбыл облысында - 6,0% көрсетілген.
Жеке кәсіпкерлерді экономикалық қызметтер түрлеріне орналыстуру
бойынша зерттеу қорытындысы келесе 1 және 2 суреттерде көрсетілген.
1 сурет –Қызметтер бойынша жеке кәсіпкерлердің саны
2 сурет – Облыстар бойынша жеке кәсіпкерлердің саны
Зерттеленген жеке кәсіпкерлекрдің жалпы саны 20524 адам, оның ішінде
жалдамалы 4709 адам жұмыс істеді.
Нарықтық экономикаға көшу біздің қоғам алдында көптеген күрделі
міндеттерді қойды, оның ішінде кәсіпкерліктің дамуы маңызды орынды алады.
Кәсіпкерліктің құрылуы үшін белгілі бір жағдайлар қажет: экономикалық,
әлеуметтік, құқықтық. Экономикалық жағдайлар бұл ең алдымен тауарлардың
ұсынысы және оған сұраныс; тұтынушылар сатып ала алатын тауарлардың
түрлері; сатып алушылар осы тауарларға жұмсай алатын ақша құралдарының
көлемі; жұмыскерлердің жалақы деңгейіне әсер ететін жұмыс орындары мен
жұмыс күштерінің асып түсуі немесе жетіспеуі.
Салық салудың пайдасына енгізілген ең бір принципиалды өзгертулердің
бірі, ол салық салу пайдасын есептегендегі өзіндік құнға енетін жалақы
мөлшеріне шек қоюды алып тастау, және сәйкесінше салықсалынатын пайда жұмыс
ақыны төлеуге шығындардың нормаланатын мөлшерінен үлкейуі. Бұл өзгеріс
жалақыны либерализациялау саясатына сәйкес келді, және мемлекеттің
экономикаға араласуын шектеуге және нарықтық бейімделушілін күшейтуге
бағытталған жалақыны төлеу жүйесінің түпкілікті реформалануының басталуын
білдірді. Жалақыны төлеуде шектерді алып тастау кәсіпорындарға баға
либерализацияларын оңай кейінге шегеруге мүмкіндігік туғызды, өйткені
мемлекет бюджетінде баға өсуін компенсациялау құралдарының жоқ болуын
кәсіпорындардың өз құралдарымен толтырылды. Одан басқа, өткен жылдың
сәйкесінше кезеңінде азық-түлік, халықтық тұтынысқа ие тауарлар, балаларға
арналған тауарлар, балалар азығы мен дәрі-дәрмектер өндірісінің жеке
көлеміне қарсы көтерулердің арқасында алынған пайдаға салық салудан босату
туралы үкім енгізілді. Экономикалық жағдайға ақша ресурстарының болуы және
қол жету мүмкіндігі, инвестициялық капиталға табыстардың деңгейі елеулі
әсер етеді, және де өздерінің іскерлік операцияларын қаржыландыру үшін
кәсіпкерлер жүгінетін және оларға несиелік мекемелерді ұсынуға дайын
қарыздық құралдарда елеулі әсер етеді.
Осының барлығымен нарықтың инфрақұрылымын құрайтын көптеген түрлі
ұйымдар айналысады, олардың көмегі арқылы кәсіпкерлер іскерлік қарым-
қатынас орната алады және коммерциялық операцияларды жүргізе алады.
Бұл құрылымдар кәсіпкерліктің құрылуының әлеуметтік жағдайларымен
экономикалық тығыз байланысқан. Ең алдымен, бұл тұтынушылардың белгілі бір
талғамдарға және сәнге жауап беретін тауарларды сатып алуға ынтасы. Елеулі
рөлді әлеуметтік - мәдени ортаға байланысты әлеуметтік және діндік нормалар
алады. Бұл нормалар тұтынушылардың өмір сүру бейнесіне тікелей әсер етеді
және осыған байланысты оның тауарларға сұранысына әсер етеді. Әлеуметтік
жағдайлар жеке бір тұлғаның жұмысқа қатынасына әсер ететін тигізеді, ал ол
өз кезегінде бизнеспен ұсынылатын жалақы көлеміне, жұмыс жағдайларына
қатынасына әсерін тигізеді. Кәсіпкерлік істен кәсіпкер қанаттануы керек. Ол
өзінің қызметкерлерінің еңбек ісіндегі әлеуметтік сұрақтарды шешуге
қатысады: олардың денсаулықтарын сақтау, жұмыс орындарын сақтап қалу.
Кәсіпкерлікті құрастыруда маңызды орынды кәсіпкерлердің кадрларын
дайындау, қайта дайындау және квалификациясын жоғарлату алады: кәсіпкерлік
істі заманауй әдіспен жүргізуді оқытуды, кадрларды дайындау және қайта
дайындау, олардың дамыған елдерде тәжірибе жинауды, кәсіпкерлік сектордағы
кадрларды кәсіптік таңдау және бейімдеудің консультативтік орталықтар
жүйесін құруды және ұйымдастыру.
Сондықтан Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының кейбір
заңнамалық актілеріне салық салу сұрақтары бойынша өзгертулер мен
толықтырулар енгізу туралы Заңында 100 бапта тармақтар толықтырылды:
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жұмыс берушінің
жұмыскерді оқытқаны, квалификациясын жоғарлатқаны немесе қайта дайындағаны
үшін жұмсалған шығындары алынып тастауға жарайды.
Салық төлеушінің, онымен еңбектік қатынаста жоқ, бірақ мамандығы
бойынша салық төлеушінің өндірістік әрекетімен байланысты жеке тұлғаны
оқытуға бағытталған шығындар келесі жағдайларды сақтағанда алынып
тасталады:
- жеке тұлғамен салық төлеушіде 3 жылдан кем емес уақытта жұмыс
жасау туралы келісім-шарт жасалғанда;
- сәйкесінше білім деңгейін жеке тұлға бірінші рет алып тұрғанда;
- жеке тұлғаны Қазақстан Республикасында дайындамайтын мамандық
бойынша Қазақстан Республикасында немесе оның шегінен тыс
жерлерде оқытылғанда.
Кез келген кәсіпкерлік іс әрекет сәйкесінше құқықтық орта шектерінде
қызмет жасайды. Сондықтан қажетті құқықтық жағдайларды құру үлкен мәнге ие.
Бұл ең алдымен кәсіпкерлікті реттейтін және кәсіпкерліктің дамуы үшін
қолайлы жағдайларды құратын заңдардың болуы: оларды тіркеудің
қарапайымдатылған және жылдамдатылған процедурасы; кәсіпкерді мемлкеттік
бюрократизімнен қорғау; өндірістік кәсіпкерлік іс-әрекетті мотивациялауға
бағытталған салықтық заңнаманы дамыту; отандық кәсіпкерлердің шет елдермен
бірге әрекеттерін дамыту. Сонымен қоса маңызды рөлді кәсіпкерлікті құқықтық
кепілдіктендіру сұрақтары бойынша заңнамалық ынталарды дайындау алады, ең
бірінші қатарда меншікке құқық және келісім-шарттық міндеттерді орындау.
Ешбір шегерусіз елдің экономикасының барлық салалары мен ортасында
ұсақ нарықтық құрылымдарды құрастыру экономикалық үдерістердің
микрошаруашылық тенденцияларына жауап береді, өйткені әлемнің барлық
елдерінде ұсақ бизнес саласында ең түрлі профилді кішігірім фирмалардың өте
үлкен саны жұмыс жасайды.
Павлодар облысының статистика басқармасының мәліметтері бойынша.
1.1 кестеде Павлодар облысының кәсіпкерлері бойынша жалпы аналитикалық
ақпарат көрсетілген.
Кесте 1.1 - Павлодар облысының кәсіпкерлері жалпы аналитикалық ақпарат
Көрсеткіштер Есептік кезең Ауытқу (+,-)%
өсуі
01.01.07 01.01.08
жылы жылы
Шағын кәсіпкерлер саны, 42985 45019 2034 104
тіркеуде тұрған барлығы,
соның ішінде:
- жеке кәсіпкерлер 35013 36565 1552 104
- заңды тұлғалар 7972 8454 482 106
Арнаулы салық режимі 28863 29856 993 103
құрастыратын жеке
кәсіпкерлер
Арнаулы салық режимі 1643 1710 67 104
құрастыратын заңды
тұлғалар
Қызмет ететін шағын 31674 33690 2016 106
кәсіпкерлер барлық
саны,соның ішінде:
- жеке кәсіпкерлер 24526 26028 1502 106
- заңды тұлғалар 7148 7662 514 107
Арнаулы салық режимі 23243 24758 1515 106
құрастыратын жеке
кәсіпкерлер
Арнаулы салық режимі 1511 1650 139 109
құрастыратын заңды
тұлғалар
Жұмыспен қамтылғандар саны48936 53256 4320 108.8
Шағын кәсіпкерлерден 1561.6 2094.8 533.2 134,1
түскен салық
Жалпы түсімден және 7.2 9.0 1.8 125.0
жиналған салықтың шағын
кәсіпкерлерден түскен үлес
салмағы (млн.теңге)
Барлық түсімдер 7086596,0 7596805,0 510209 107
Есепте тұрған заңды тұлғалардың саны- кәсіпкерлік белсенділіктің
өсуінен шағын кәсіпкерлік субъектілердің саны 482-ке өсті.
Мәліметтерге сүйенсек Павлодар облысында шағын кәсіпкерлік
субъектілердің қызметінен түсетін салық төлемдерінің өсуі байқалды. Сонымен
облыс бойынша шағын кәсіпкерлік субъектілердің түскен салық 134,1% құрады,
алдыңғы жылмен салыстырғанда, нақты қызмет істейтін кәсіпкерлер өткен
кездегі есеп кезенінен қарағанда 112,4% құраған еді. Жеке кәсіпкерлер мен
заңды тұлғалардың саны өсіп келеді, сонымен бірге арнай салық салу режимін
қолданатындардың саны да өсіп келеді, жеке тұлғалар - 103%, заңды тұлғлар
104% өскен болатын.
Берілген мәліметтер бойынша халықтың көбі сауда, ауыл шаруашылық,
құрылыс және өндіріс саласында қызмет істейді. Денсаулық пен әлеуметтік
салада жұмыс істейтіндер саны алдыңғы жылмен салыстырғанда 157,6% құрады,
ал көлік пен байланыс саласында - 125,5%.
Қазіргі кезде республиканың экономикасында бір уақытта ірі, орта және
ұсақ кәсіпорындар қызмет жасайды, және де жеке мен отбасылық еңбекке
негізделген әрекет жүргізіледі.
Кәсіпорындардың үлкендігі салалардың спецификасына, олардың
технологиялық ерекшеліктеріне, ауқымдылық эффектісінің жұмыс жасауына
байланысты болады.
Соңғы кездері шағын және орта кәсіпкерліктің өсуі байқалуда, әсіресе
әзірше үлкен капиталды талап етпейтін, құрылғылардың үлкен көлемін және көп
жұмыскерлердің кооперациясын қажет етпейтін салаларда. Үлкен өндіріспен
салыстыру бойынша өндірістің ұсақ нысанының тиімді қызмет етуі бірнеше
артықшылықтарымен анықталады: жергілікті нарықтарға жақындағы және
тұтынушылардың сұраныстарына бейімделуі; ұсақ партиялармен өндіріс;
басқарудың артық звеноларының болмауы.
Шағын және орта өндірістердің дамуы экономиканың бой көтеріне қолайлы
жағдай жасады: бәсекелестік орта дамиды, қосымша жұмыс орна құрылады; қайта
құру құрлымы белсенді жұмыс істейді; тұтынушылар алаңы кеңейеді. Шағын
бизнестің дамуы нарықты тауар мен қызметтерге қанықтырады, экспортық шаманы
жоғарлатады, жергілікті шикізат көздерін жақсы пайдалануға әкеледі.
Салықтың маңызын анықтағанда, оның анықтамасын ала аламыз, сол себепті
салықтың нышандарын қарап шығу жөн.
Сонымен қатар салық күрделі құрлым болып келеді, ол өз - өзінен көп
қырлы құбылыс, бір уақытта материалдық, экономикалық және заңды категорияда
бола алады.
1.2 кестеде Павлодар облысы бойынша жұмыспен қамтылғандар және өнімді
өткізуден (тауар, қызмет) пайда табатын шағын бизнес кәсіпорындарының
экономикалық қызметінің түрлері көрсетілген.
Кесте 1.2- Павлодар облысы бойынша жұмыспен қамтылғандар және өнімді
өткізуден (тауар, қызмет) пайда табатын шағын бизнес
кәсіпорындарының экономикалық қызметінің түрлері
Сала Жұмыспен қамтылғандар,Бюджетке түсетін салықтар мен
төлемдер (ҰЗҚ және әлеметтік)
адам мың.теңге
2007 2008 % 2007 2008 %
өсім өсім
Облыс бойынша барлығы 48936 53256 108.8 1561592 2094818 134.1
Ауыл шаруашылық, 8929 9302 104.2 42638.2 78502 184.1
аңшылық және
өсірушілік
Балық аулаушылық, 9 10 111.1 27.8 76 273.4
балық өсірушілік
Өндіріс 4039 4494 111.3 323674 379450 117.2
Құрылыс 4688 5063 108 232283 491409 211.6
Сауда, автомобтл және 22970 24030 104.6 438774.7 547224 124.7
үй шаруашылық
бұйыдарды жөндеу
Дәмхана мен Қонақ 1068 1150 108 15312.5 16823 109.9
үйлер
Көлік және байланыс 2270 2940 125.5 96490.8 101688 105.4
Жылжымайтын мүлікке 957 1302 136.1 154543.6 162616 105.2
байланысты опреациялар
Білім беру 299 330 110.4 16497.1 17993 109.1
Ауруханалар мен 641 1010 157.6 16549.2 16787 101.4
әлеуметтік қызметтер
Өзге де коммуналды 3066 3625 118.2 224801.3 281755 125.3
және дербес қызметтер
Халыққа қызмет көрсету саласында кәсіпкерлердің белсенділігінің өсуі
байқалды: дербес қызмет көрсету бойынша - 118,2 % өсті, қоғамдық
тамақтандыру (кафе және дәмханаларда) және қонақ үйлер саласында өсім-108%
құрады, ал жылжымайтын мүлік бойынша операциялар - 136,1% құраған еді.
Бюджетке түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдер жоғарыда
көрсеткен салалар бойынша алдыңғы жылмен салыстырғанда 3,1 % өскен.
Шағын кәсіпорындардың дамуы тауар және қызмет көрсету нарықтың
жетілдіруіне қатысты болады, экспортық потенциалдың өсуіне және жергілікті
шикізат ресурстарының жақсы қолдануына әкеледі.
Экономикалық белгілер бойынша салықты келесілерге жатқызуға болады:
- салық - бұл материалдық төлем, яғни салық төлеу дегеніміз салық
төлеушіден мемелекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді білдіреді;
- салық - бұл қайтарымсыз төлем. Салықты төлеген кезде ақша тек бір
бағытта ғана қозғалады, яғни төлеушіден мемелекетке бағыталады.
Осылай салық қайтарымды төлемдерден ерекшеленеді, себебі ақша
басында төлеушіден мемлекетке, ал содан кейін қайта мемелекеттен
төлеушіге қайтарылады. Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта
қозғалысын анықтайды, төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да
қозғалыс жоқ;
- салық - қайтарымсыз төлем болып табылады. Салық қандай да бір тауар
немесе мемелекеттің қызметі үшін төлем болып табылмайды. Салық
осымен әр түрлі келісім үшін төлемдерден ерекшеленеді.
Салық тұрақты экономикалық қатынастарды тудырады. Салық
міндеттемелерінің тұрақтылығын салық төлеумен байланысты ақша төлемдерінің
тұрақтылығымен теңестіруге болмайды;
Салық салық салу объектісінің бар болыумен сипаталады. Әр бір салықты
салық салу объектісінің бар болуында ғана төленеді.
Ол әр қашан нақты жеке сипатқа ие болады. Әр қашан заңды және жеке
тұлға ретінде төлеуші субъект болады.
Салық белгілі төлем мөлшерімен сипатталады. Белгіленген салық
мөлшерінің болуы салық міндеттемесін құрайды - салық салушы мемлекетке
қанша төлеуін біледі.
Салықты төлеу мерзімі салықтық заңнаманың құрама элементі ретінде
көрінеді. Бұл мерзімдерді бұзған жағдайда салық төлеуші белгіленген
мөлшерде өсімпұл түрінде жауапкершілікке тартылады. Салықтың сомасы
әрдайым мемлекеттің бюджетіне түсіп отырады.
Салықты төлеу салықтық төлем затына меншік нысанының өзгеруіне алып
келеді. Төленген салық түрінде өзін қажетті ақша құралдарымен қамтамасыз
ету үшін, мемлекет өзінің қаржылық әрекетінің құрама бөлігі болып келетін
салықтық әрекетті жүзеге асырады. Мемлекеттің салықтық әрекетінің басты
бағыттары келесілер болып табылады:
- салықты бекіту;
- мемлекеттің салықтық құрылымын құрастыру және оның қалыпты
қызмет етуін қамтамасыз ету;
- салықтық міндеттердің орындалуына бақылауды орнату;
- салықты төлеуді қамтамасыз ету, олардың күштеп алуларын
қосқанда;
- салықтық заңнаманы бұзғаны үшін заңдық жауапкершілікке тартуды
бекіту және бұл заңды бұзғаны үшін жауапты тұлғаларды заңға
тарту;
Салықтық әрекеттерді координациялауды жүзеге асыру жүктелген органдар
ретінде келесілер көрініс табады:
- Мәжіліс, ол заңды қабылдайды, соның арқасында салықтар
қойылады;
- Президент, ол белгіленген жағдайларда заңдарды, және заңдық
күші бар үкімдерді қабылдайды;
- Үкімет, ол өзінің шектерінде салық салу саласында әрекет етеді,
сонымен бірге салықтық заңнама жүйесін кіретін нормативтік
актілерді қосқанда;
- Жергілікті өкілдік және атқарушы органдар, ол ең бастысы
жергілікті салықтарға тиісті салық салу саласында әрекет етеді;
- Мемлекеттің мамандандырылған салықтық қызметтері, ол мемлекет
атынан немесе өз атынан, бірақ мемлекет қызығушылығымен және
үкімімен салықтық әрекеттің үлкен көлемін жүзеге асырады.
Салықтық әрекеттің негізгі міндеті ол мемлекеттің бюджетіне
салықтардың және басқа да төлемдердің түсіп отыруын қамтамасыз ету. Одан
басқа, мемлекет салықтың қызметі арқылы Республиканың экономикасына, ондағы
әлеуметтік қатынастарға және оның саясатына да әсер етуге жағдайы бар.
Біз үшін салық салу тәжірибесіндегі ең мәнді де принципиалді де
өзгерулердің бірі ол қосылған құн салығы.
Бұл салық бюджеттік құралдардың инфляциялық құнсызданудың алдын алудың
мықты құралы болып табылады, өйткені салықтық түсімдер мен баға өсулерін
тура байланыстырады. Көптеген елдерде кең қолданысын табуды түсіндіретін
оның басты артықшылығы, ол салық өндіріс саласын ешбір ұстап тұрмай
тұтыну саласын реттеуге мүмкіндік береді.
Маңызды өзгерулердің бірі салық салудың жеке қарастырылу жүйесіне
енгізілді, атап айтқанда бағаның өсуі бойынша жалақының салық салынатын
минимумының периодты түрде индексациялануы туралы қойылым енгізілді.
Жеке тұлғалардың мүліктеріне салық салу меншікке қатысты
мемлкетсіздендіру мен приватизациялау үдерісінің дамуы бойынша
өзгертулермен анықталды. Жеке тұлғалардың мүліктеріне салық елеулі аз
қойылыммен, мүліктің инвентаризацияланған құнының – 0,1 пайызмен енгізілді.
Жаңа Салық кодексін енгізуі бірнеше объективті себептерден құралған
болатын. Негізгі себеп қоғамның тұтынушылығының қаныққан, экономикалық және
саясаттың түбегейлі қайта құрылудың әсерлерінен болды. Салық жүйесі
селекативті жеңілдіктер принципі бойынша қызмет істеген болатын. Мысалы,
табыс салығын 0-ден 70 пайыздың (айналысатын қызметіне, саласына,түріне
байланысты) тоғыз көлемге дейінгі түрлерін қолданған және 40-тан астам
салықтан босататын және салық ставкасын төмендетуге бағытталған түрлері
қолданылған болатын.Үлкен көлемде салықтың жеңлдетілген және басқа да
салықтар саны өсіп отырды.
Сонымен сол кезде қызмет атқарған салық жүйесі шаруашылық
субъектілердің белсенділігін арттыратын және тауар өндіруін дамытатын ынта
бермеді. Бұл шет ел инвесторларына фискалды бағытымен,ауырлығымен және ол
жалпы халықаралық стандарттарына сай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz