Зейнетақы қорының міндеттері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫ ҚЫЗМЕТІ-НІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Зейнетақы қоры қызметінің мазмұны мен мәні және
құрылымы ... ... ... ... ... .8
1.2 Зейнетақы қорының
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 14
1.3 ҚР–ның зейнетақы қоры қызметінің даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .16
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫ ҚЫЗМЕТІ-НІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН
ҚЫЗМЕТ ЕТУІН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында зейнетақы жүйесін басқарудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Қазақстан РеспубликасыныңХалық Банк ЖЗҚ-ның даму кезеңдері және
қаржылық көрсеткішіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .34
2.3 Қазақстан Республикасының Халық Банк ЖЗҚ қызметімен байланысты
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
3 ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫ ҚЫЗМЕТІНІҢ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 Зейнетақы қоры қызметінің шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...46
3.2 Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесі қазіргі жағдайы және
дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
3.3 Зейнетақы жүйесіндегі тиімді ұйымдастырушылық - экономикалық
тетіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .69
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына Жолдауы Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік
саясаттың басты мақсаты Қазақстан халқына арналған 2009 және 2010
жылдардағы Жолдауларында ағымдағы міндеттер туралы ғана емес, біздің
дамуымыздың келешегі жайында да айтқан еді. Осыған орай, әлемнің бәсекеге
қабілетті 50 елінің қатарынан анық орын алу мен 30 корпоративтік
көшбасшыларын қалыптастыру негізінде елді индустрияландыру міндеттері
біздің басты стратегиялық мақсатымыз болып қала бермек.
Қазақстандықтардың, Қазақстан қоғамының барлық жіктері мен әлеуметтік
топтарының әлеуметтік көңіл-күйін ұдайы жақсарта түсу мемлекет саясатының
алдыңғы сатысында болып келді және осылай болып қала береді.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты жұмыс орындарын ашуға және еңбекке
қабілетті халықты ел экономикасына тартуға бағдарланған жағдайда ғана
тиімді бола алады. Жаңа үш жылдық бюджет: тұтас алғанда 2010 жылға
қарағанда зейнетақылардың орташа мөлшерін 2012 жылға қарай 2,5 есе, оның
ішінде 2009 жылы – 25% , 2010 жылы – 25% және 2011 жылы 30% арттыруды
қамтамасыз етуге тиіс. Бұл ретте 2011 жылы арқаулық зейнетақылық төлемдер
мөлшері ең төменгі күнкөріс мөлшеріне қарай 50% -ға дейін өсірілуге тиіс;
Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуындағы маңызды
рөлді Қазақстанның зейнетақы қызмет көрсету нарығы алады. Бұл бүгінгі таңда
тұрақты түрде дамып келе жатқан нарықтардың бірі. Қазірдің өзінде-ақ
зейнетақы қорларын реформалау оң нәтижеге беріп отырғанын нық айтуымызға
болады.
Халықты зейнетақымен қамтамасыз ету мәселесі әр кезде әр елде өте
маңызды болған. Бұл жүйенің дамуы елдің ерекшелігіне, әлеуметтік –
экономикалық дамуына қарай қалыптасқан деуге болады. Соның ішінде Қазақстан
Республикасында таңдалған зейнетақы мен қамтамасыз ету жүйесі өзінің
ерекшелігіне ие. Бұл жүйенің ары қарай дамуы бүгінгі таңда актуалды
мәселелерінің бірі. Ол көп аспектілі және де талдау, талғау, зерттеуді
қажет ететін жүйе деп санаймын.
Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi. Қазақстан Республикасында әлеуметтік-
экономикалық жүйелердің барынша қарқынды дамыған бөлімдерінің бірі –
зейнетақы жүйесі. Бүгінгі таңда, зейнеткерлердің жинақтаған қорларының
зейнеткерлікке шыққаннан кейінгі өмір сүру жағдайларын қамтамасыз ету үшін
жеткіліксіздігі, демографиялық мәселелердің толық қанды шешілмегендігі,
өмір сүру ұзақтығының және еңбек ақы төлеудің әр түрлілігі, ерлер мен
әйелдердің зейнетақы мөлшеріндегі айырмашылықтары қазіргі кездегі шешімін
таппаған өндірістегі мүгедектік мәселелердің болуы және зейнетақымен
қамтамасыз ету түрлерінің өзгеруінің барлығы да – мемлекет тарапынан дұрыс
реттеуді қажет ететін әлеуметтік–экономикалық мәселелер болып табылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдаған
“Қазақстан – 2030” Жолдауында “Барлық қазақстандықтардың гүлденуiнің,
қауiпсiздiгiнің және дамуының басым бағыттарының бiрi - халықтың
материалдық және әлеуметтiк өмiр сүру деңгейiн жақсарту” деп атап өтті. Ол
үшін халықтың экономикалық және әлеуметтiк жағдайларының маңызды
құраушыларының бірі - Қазақстандағы зейнетақы қорлары әрі қарай қарқынды
дамып, зейнетақы жүйесі бәсекелестікке қабілетті болуы керек. Бұл
Қазақстандықтардың әл-ауқатын жақсартуға мүмкіндік береді.
Экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде кешіктіріліп берілетін
зейнетақы жойылып, зейнетақы жүйесі оң нәтижелерге ие болуда. Зейнетақы
жарнасы қазіргі кезеңде салымшылардың нақты зейнетақысын көбейтуге және ел
экономикасын инвестициялауға бағытталған екі қызметті атқаруда [1].
Аталған жетістіктермен қатар, зейнетақы қайта құрулардың әдістемелік
есептеулерде жіберген қателіктер де болды. Атап айтқанда, 1998 жылдан
бастап қосылған құн салығы, табыс салығы сияқты салықтар қатарына еніп
кеткен біріңғай әлеуметтік салықтың (БӘС) енгізілуінде болып отыр.
Қазақстанның нарықтық қайта құрулары мен макроэкономикалық
көрсеткіштегі оң өзгерістеріне қарамастан, зейнетақымен қамтамасыз ету
жүйесі кезеңнің талаптарына сай келе алмай отыр.
Зейнетақымен қамтамасыз етудің бүгінгі күндегі маңызды кемшілігі –
жоғары дәрежедегі зейнетақымен қамтудың болмауы. Қазіргі таңда зейнетақы
мөлшері халықтың өзекті мәселесіне айналған. Нарыққа сай барынша жоғары
болмай отыр және азаматтардың еңбектік салылымы дұрыс ескерілмеген. Бұл ҚР
Президентінің жолдауындағы: “Зейнетақының мөлшеріндегі бұрынғы еңбек
үлесіне сүйеніп анықталатын табысты шектеу өзгертілсін” деген ойымен де
расталды.
Қазіргі кезде ірі құрылтайшылары бар ЖЗҚ қызмет етуде. Мұндай
қорлардың сәтті қызмет етуі, құрылтайшылардың жағдайына және салымшыларының
санына тікелей байланысты. Яғни, қосымша зейнетақымен қамтамасыз етуге,
әзірше, тек ірі кәсіпорындардың, банктердің және өндірістік–қаржы
топтарының жұмыскерлері ғана сенуіне болады. Зейнетақы төлемдерін сатып алу
қабілеттігі күрт төмендеуімен қатар, мемлекеттік емес зейнетақымен
қамтамасыз етуге қатысу мотивтері де, сақтандыру жарналарын төлеу де
төмендеді. Сонымен қатар, келешектегі зейнетақы мөлшері және оны есептеу
тәртібі көптеген салымшыларға түсініксіз болып қалуда.
ҚР-ның зейнетақымен қамтамасыз етудегі қайта құру мемлекеттік емес
зейнетақымен қамтамасыз етудегі шеңберінде түпкілікті өзгеріс жасауды қажет
етеді. Егер уақытында зейнетақымен қамтамасыз етуде институтционалдық,
құрылымдық тұрғыда қажетті шаралар қабылданбаса, зейнетақыны сақтандыру
үшін және табыс алу үшін активтерді инвестициялау арқылы болашақ
зейнеткерлерді ұзақ уақыттың дивидендтермен кепілдендірмесе зейнетақы қайта
құруларының барлық нәтижелері уақытша сипатқа ие болады. Осыған байланысты
жеткілікті зейнетақымен қамту, яғни Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз
етуін әсіресе экономикалық және заңдылық базасын, қаржыландыру жүйесі мен
субьектілердің құқықтық қатынас жауапкершіліктерін жетілдіруді қажет етеді.
Сондықтан да зерттеу жұмысы тақырыбының таңдалу себебі әлеуметтік-
экономикалық дамудағы тұрғындардың әлеуметтік жақсаруына бағытталған
зейнетақы жүйесінің даму заңдылықтарын зерттеудің қажеттілігімен
негізделеді.
Жұмыстың ғылыми – зерттеу деңгейі. Экономикалық мектептердің
көпшілігінде қоғамдағы еңбекке қабілетсіз мүшелеріне
әлеуметтік–экономикалық қорғауға әрқашан жеткілікті дәрежеде көңіл
бөлінген. Бұл мәселелерге тоқталған: А.Смит, У.Петти, Д.Рикардо, Д.Кейнс,
А.Маршал, П.Даймонд, Х .Пинер және т.б. классиктер болды.
Халықты зейнетақымен қамтамыз ету мәселелері ТМД ғалым экономистерінің
еңбектерінде де, яғни: А.Аникеева, В.Агорхан, Е.Астрахан, С.Афанасьева,
А.Берг, А.Вихляев, Н.Ветрова, Л.Вульф, М.Герасимов, А.Егоров, М.Захаров,
Л.Зубненко, Л.Лебедева, В.Михеев, Б.Ракитский, Л.Соловьева, Е.Четыркин,
Ю.Шартов және т.б. ғалымдардың жұмыстарында қарастырылған. Зейнетақы
жүйесінің қызмет етуі кезінде Қазақстандық нарықтың ерекшелігін ескеру
қажет. Берілген тақырыптың әртүрлі аспектілері: Н.М.Мамыров, Т.Н.Рогачева,
Ж.О.Ихданова, Н.Н. Хамитова еңбектерінде көрініс тапқан. Зейнетақымен
қамтамасыз ету жүйесінің қызмет етуіне қатысты мәселелерді және әлеуметтік
аннуитеттік сақтандыру мен әлеуметтік нарық мәселелерін зерттеушілер
қатарына Н. Алимуханбетов, Г.Ж Карагусова, Г.А Марченко сияқты эксперттерді
атап өту керек. Зейнетақы қорларының қаржы құралдарындағы ерекшеліктері
В.Г.Ли еңбегінде зерттелген.
Зейнетақы қорларының институционалдық инвестор ретінде қызмет етуі,
қор нарығының дамуы және әлеуметтік мәселелерді шешу тетіктері мен олардың
қарқыны А.А.Алимбаев, Р.А.Алшанов, У.Б.Баймуратов, С.Х. Берешов,
А.Б.Зинельгабдин, Р.Е.Елемесов, А.С.Есентугелов, Г.А.Есіркепов,
У.И.Искаков, Л.Е.Ибрагимова, К.К.Ильясов, А.К.Кошанов, М.В.Кенжегузин,
К.С.Мухтарова, Н.К.Нурланова, А.Х.Нурсейітова, Г.Н.Сансызбаева,
К.М.Тулепбаев, Д.К.Турсынбаева, Г.Н.Шалгинбаева еңбектерінде көрініс тапса,
соңғы жылдардағы әлеуметтік саясат және республикадағы іске асып жатқан
зейнетақы және әлеуметтік– экономикалық қайта құрулар, зейнетақы активтерді
басқаруды жетілдіру А.М.Жуманов, Р.С.Каренов, Ш.К.Көпешов, Б.С.Мырзалиев,
А.А.Сатыбалдин, С.Д.Тәжібаев, Т.Я.Нурымбетов, Ә.К.Утаров, Ұ.Ж.Шалболова,
сияқты және басқа да экономист ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Алайда, Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесiнiң қалыптасуына
арналған зерттеулерде халықты мемлекеттiк емес зейнетақымен қамтамасыз
етудің қаржылық тетігі, зейнетақы қорларының инвестициялық iс-әрекетi және
оны басқару тетігі, зейнетақылық активтердiң инвестициялық қоржынын
қалыптастыру, оны ұтымдастыру жөнiнде ұсыныстар жасау, сонымен қатар елдiң
экономикасын қаржыландыруда зейнетақы қорларының активтерiн пайдаланудың
болашағы жөнiндегi мәселелер жан-жақты жетілдірілуді қажет етеді.
Сондықтан, нарықтық экономикада ҚР зейнетақы жүйесін одан әрі жетілдіру
өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты зейнетақы қорларын ары қарай дамытуды
зерттеу. Өйткені көп аспектілі және талдау, бағалау, зерттеуді қажет ететін
жүйе. Зейнетақылық қамтамасыз ету жүйесін қалыптастыру жағдайларын
практикалық талдау және теориялық негіздерді білу негізінде, зейнетақы
жүйесін басқаруды жүзеге асыру бойынша аса оптимальды жолдар әзірлеу және
жинақтау болып табылады.
Зерттеудiң міндеттері. Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер
қойылды:
– тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудің әлеуметтiк-экономикалық
мәнін нақтылау және теориялық негіздеу ;
– экономикасы дамыған елдердегi зейнетақымен қамтамасыз етудің
тәжiрибелеріне ғылыми шолу жасап, отандық зейнетақы жүйесімен
салыстыра зерттеу;
– тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етуді реттеудегі мемлекеттің
мүмкіндіктерін зерттеу және талдау;
– зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің тиімділігін арттырудың
факторлары мен көрсеткіштерін жүйелендіру;
– зейнетақы қорларының қызметтерін кеңейтудің қажеттілігін ғылыми
негіздеу;
– зейнетақы жүйесін жетілдіру бойынша ұйымдастырушылық – экономикалық
тетіктерін жасау;
– зейнетақы жүйесінің тиімді әрекет етуін қамтамасыз ету бойынша
ұсыныстар жасауда экономика-математикалық үлгілерін ұсыну.
Зерттеу объектісі Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамының жинақы
зейнетақы жүйесі болып табылады.
Зерттеудiң теориялық және әдiстемелiк негiзi болып Қазақстандық және
шет елдiк ғалымдардың ғылыми зерттеулері; халықты зейнетақымен қамтамасыз
ету қатынастарын реттейтiн заңнамалық және нормативтік актілер, зейнетақы
жүйесін дамытудың мемлекеттік бағдарламалары табылады.
Дипломдық жұмыста мемлекеттiк статистикалық Агенттіктердің, бағалы
қағаздар жөнiндегi Қазақстан Республикасының ұлттық Комиссиясының,
зейнетақы қорларының iс-әрекетiн реттеу жөнiндегi Комитеттiң, ҚР-ның қаржы
нарығы және ұйымдарын реттеу мен қадағалау Агенттігінің деректері,
зейнетақы қорларының анықтамалық, статистикалық материалдары және есеп беру
мәлiметтерi, мерзiмдi басылымдардың материалдары, халықты зейнетақымен
қаматамасыз ету мәселелерiне арналған конференциялардың материалдары
пайдаланылды.
Мәселелерді шешу тәуелділігіне байланысты әр-түрлі зерттеу әдістері
қолданылды: топтастырулар, орта шамалар табу, графикалық әдістер,
мәліметтерді талдау және жинақтаудың экономикалық–статистикалық әдістері,
салыстырулар тәсiлдерiн пайдалану арқылы және басқалар.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫ ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Зейнетақы қоры қызметінің мазмұны мен мәні және құрылымы
Зейнетақылық қордың мәні – бұл нақты өндіріске деген инвестициялар.
Ол Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің немесе Ұлттық банкісінің
бағалы қағаздарына ғана емес, тіптен банктік депозиттерге де емес, өзінің
құны жоғалмайтын және де тіптен жаңа құн қосатын материалды обьектілерге
инвестициялар. Мысалға айтсақ, зейнетақы қоры салымшыларынан бүгін
аударымдарды алып, оны газ немесе мұнай құбыры құрылысына салсақ, олар 20
жылдан кейін де рентабельді болып қала береді. Әзірше жинақтардың 67%
мемлекеттік бағалы қағаздарға салынуда. Яғни ол дегеніміз мемлекеттік
қарызға салынған, және де мемлекеттің өзі зейнетақы қорларының
инвестициялық табыстылығына кедергі етеді. Ал мұндай "жиналымдар" болса
ерте де кеш қирайды [2].
Еңбекке қабілеттігі жоқ азаматтарды әлеуметтік қамсыздандырудың
кажеттігін теориялық тұрғыдан негіздеу XIX ғасырдың соңында - XX ғасырдың
басында, яғни өндірістің жедел қарқынмен даму және жалданбалы еңбек
қызметкерлерінің санының өсу кезеңінде басым көпшілік елдерде жасалды.
Жалданбалы кызметкерлер санының өсуі еңбекке қабілетті халықтың жастық
құрылымының өзгеруімен қатар орын алды: оның құрамында әлеуметтік қорғауды
қажет ететін қарт адамдардың үлесі жүйелі түрде өсіп отырды.
Азаматтарды әлеуметтік қорғаудың нысанын білдіретін әлеуметтік
қамсыздандыру түсінігі заң әдебиетінде кеңестік биліктің алғашқы
жылдарында пайда болды. Әлеуметтік қамсыздандыру түсінігі БҰҰ Бас
Ассамблеясы 1966 жылғы 16 желтоқсанда қабылдаған Экономикалық әлеуметтік
және мәдени кұқықтар туралы халықаралық фактісінде ресми түрде бекітілген.
Нақты айтар болсақ, бұл фактіге қатысушы мемлекеттер әрбір адамның
әлеуметтік қамсыздандыруға, соның ішінде, әлеуметтік сақтандыруға қатысты
құқығын таниды.
Еңбек зейнетақыларын зейнетақылық жасқа жеткен және қажетті енбек
стажы бар тұлғалар алатын. Еңбек зейнетақысының мөлшері еңбек стажына және
жұмысының соңғы жылдарындағы орташа жалақысының мөлшеріне қарай
анықталатын. Мұндай зейнетақылар негізінен мемлекеттік бюджеттен, сонымен
қатар заң шығарушылық тұрғыдан белгіленген, жұмыс берушілер, қызметкерлер
және кәсіподақтар төлейтін міндетті төлемдер есебінен қаржыландырылатын.
Әлеуметтік зейнетақылар еңбек зейнетақыларына құқықты иеленбеген,
көмекке мұқтаж азаматтарға (жетімдерге, мүгедектерге, азаматтардың кейбір
өзге де санаттарына) еңбек стажына қарамастан берілетін. Мұндай
зейнетақылар толығымен мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын. Аталған
зейнетақылардың мөлшері өмір сүру деңгейінің төменгі мөлшеріне тәуелді
болмайтын, оларды мемлекет белгілейтін.
Сипатталып отырған зейнетақылық жүйе толыққанды сипатқа ие болды,
халықтың жұмыс істемейтін бөлігі - зейнеткерлерге зейнетақы төлеу
мүмкіндігін елдің жұмыс істейтін бөлігі беретін. Мұндай зейнетақылық жүйе
тек жоспарлы әкімшілік экономика, еңбекке қабілетті халықтың толығымен
жұмыспен қамтылуы және зейнеткерлер мен жұмыс істейтін азаматтар санының,
оңтайлы арақатынасы жағдайында ғана пайдалы болатын. Мұндай зейнетақьлық
жүйенің, ешбір шиелініссіз өмір сүруі мынадай пропорция сақталған жағдайда
ғана мүмкін болатыны белгілі: он төлеуші - бір алушы.
Бірақ, Қазақстанда 90-жылдары тіпті өзгеше жағдай орын алды. Бұл кезде
өндіріс құлдырап, жұмыссыздық пайда болды, оның деңгейі күн санап өсе
бастады, еңбектің көлеңке нарығы бірден кеңейіп, жалақы мөлшері біршама
төмендеді, тіпті қызметкерлерге жалақы айлап төленбейтін болды. Мұндай
жағдайда жоғарыда аталған пропорцияның (он төлеуші - бір алушы) сақталуы
туралы сөз де болмайтын.
Сондықтан, 1991 жылы тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бастап
зейнетақылық жүйені әлеуметтік-экономикалық өгерістерге қарай сәйкестендіру
талпыныстары жасалды.
1991 жылғы 15 маусымда тәуелсіз Қазақстанның тарихында зейнетақы
туралы алғашқы заң Қазақ КСР-де азаматтарды зейнетақымен қамсыздандыру
туралы заң қабылданды. Бұл заңның басты мақсаты болып зейнетақылардың
мөлшерін жұмыс стажына және орташа айлық жалақыға тәуелдірек ету, сонымен
қатар зейнетақылық жүйені арнайы құрылатын зейнетақы қорларының есебінен
қаржыландыруды ұйымдастыру табылды. Соған қоса, зейнетақыларды тағайындау
және төлеу тәртібі елеулі түрде өзгерді.
Алайда, аталған заң басты мәселені - зейнетақылық жүйені қаржылық
қамтамасыз етуді тұрақтандыруды шеше алмады. Мұның өз себептері болды;
алдыңғы жылдардың жинақ қорлары болмады, салық төлеушілердің сандары және
олардың табыстары төмендеді, мемлекеттік бюджет Зейнетақы қорының
шығындарын жеткіліксіз жабатын. Осылардың нәтижесінде құрылған Зейнетақы
қоры өзін-өзі қамтамасыз етуді тоқтатты және оның табыстары тіпті ағымдағы
төлемдерге де жетпейтін болды.
Қазақстан Республикасының зейнетақылық жүйесінің дамуындағы келесі
кезең болып 1994 жылы 1994 жылға нақтыланған республикалық бюджет туралы
заңды қабылдау болды. Бұл заңды қабылдау нәтижесінде зейнетақылық жүйеде
біршама өзгерістер орын алды: жасына байланысты зейнетақыларды және
мүгедектігіне, асыраушысынан айырылуына байланысты жәрдемақышыларды және
әлеуметтік зейнетақыларды функционалдық және қаржылық тұрғыдан бөлу
жүргізілді, зейнетақылық қор Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігінің қарауына берілді. Осылай, зейнетақымен қамсыздандыру
мемлекеттік бюджет тарапынан қаржыландырылудан алып тасталды, жасына
байланысты зейнетақылар жұмыс берушілермен және қызметкерлердің өзімен
қаржыландырылатын болды. Адамның қайтыс болуымен немесе оның еңбекке
қабілеттігінің жоғалтуымен байланысты жәрдемақылар мемлекеттік бюджеттен
тиісті жәрдемақы түрінде төленетін болып қала берді. Қазақстан
Республикасының зейнетақылық жүйесінде 1997 жылы Қазақстан
Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы занды қабылдауының
нәтижесінде біршама өзгерістер орын алды. Бұл заң зейнетақымен
қамсыздандырудың мемлекеттік толыққанды жүйесінен - белгіленген міндетті
жарналармен және ерікті косымша жарналармен байланысты зейнетақы жүйесіне
біртіндеп өтуді бекітті.
Жеке зейнетақылық жинақ қорларын қалыптастыру үшін зейнетақы
қорларының екі түрі құрылды: мемлекеттік зейнетақы қоры (МЖЗҚ) және
мемлекеттік емес зейнетақы қорлары.
1998 жылғы 1 қаңтардағы жағдайы бойынша кем дегенде алты айлық еңбек
стажына ие азаматтар зейнетақыны толыққанды жүйеден де (пропорционалды
еңбек стажы бойынша) және егер зейнетақылық жарналарды төлеп отырса,
зейнетақы қордан да алатын болады. жүйеге толығымен ауысу Зейнетақыларды
төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық төлемдерді төлеуді тоқтатқан кезде, тек
2045 жылға қарай ғана орын алуы мүмкін.
Зейнетақымен қамтамасыз ету саласындағы іс-әрекеттер қазіргі кезде кез-
келген мемлекеттің маңызды әлеуметтік қызмет болып табылады. Ол ұлттық
табысты қайта бөлу тетігі арқылы өзінде реттеу құралдарын зейнетақымен
қамтамасыз етуге бағыттайды және соған сәйкес экономикалық қатынастардың
нысаны ретінде қатысады. Себебі, ол қоғамның жұмыс істемейтін мүшелеріне
көмек көрсетудің мүмкіндіктерін және осы көмектердің өлшемдерін анықтайды.
Әлеуметтiк қамсыздандыру, соның iшiнде зейнетақымен қамтамасыз ету
қазiргi түсiнiктеме бойынша тек XІX ғасырдың соңында ғана қалыптасқан. Ең
алғашқы мемлекеттiк зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесi XІX ғасырдың соңында
Германияда тосын жағдайлардан және науқастығы жөнiнде сақтандыру, қарттығы
мен мүгедектiгi бойынша зейнетақы енгiзу туралы, сонан соң Канадада,
Францияда, Италияда, Ұлыбританияда және басқа да мемлекеттерде заңдарды
қабылдауға байланысты құрылған.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан зейнетақыны қайта құру үрдісі өзара
алмасу тәртібінде өтіп жатыр. Бұл табиғи қарқын. Өз қоғамының қатынастарына
өзге әлеуметтік тетіктерді ендіру ғылыми–техникалық және экономикалық
алмасуды қолдануға қарағанда тиімді екендігін әлемдік тәжірибе көрсетіп
отыр. Айырмашылығы тек қоғамдық тетіктің белгілі бір даму кезеңінде “кері
реакция” көрсетуінде ғана болуы мүмкін. Оған арнайы жасалған бейімделу
тетіктерінің көмегімен қарсы тұруға тура келеді. Бұл жағдай қазақстандық
зейнетақымен қамтамасыз етудегі қайта құру үшін өте маңызды, өйткені
қарастырылатын қарым–қатынаста бұл бәріне тән. Экономистер нарықтық қайта
құрулар жасау кезеңінде ерте ме, кеш пе бейімделудің нақ осы деңгейі қайта
құруда теріс өзгерістерге ұласатындығын айтқан болатын.
Қазіргі уақытта Қазақстанда мемлекет пен зейнетақылық қамтамасыз
етудің өзара әсерлесуінде екі жақты көзқарас қалыптасқан. Бір жағынан,
либералды экономиканың жақтастары мемлекеттік билік қажетті және жеткілікті
түрдегі ең төменгі бақылаушы қызметтерінің жиынтығын өзіне қалдыруы тиіс
деп санайды. Екінші жағынан, радикалдар–мемлекетшілер, керісінше,
зейнетақымен қамтамасыз етуде мемлекеттің кең көлемде қатысуын, олардың
ұсыныстарын зейнетақы қорларын ұлттандыру деп түсінуін талап етеді.
Нарықтық экономикадағы зейнетақымен қамтамасыз етуде мемлекет маңызды
роль атқарады. Ол қартайғанда табыспен қамтуды қаржыландыру, басқару және
реттеуге байланысты кең көлемдегі мәселелерді қамтиды. Мемлекет қоғамның
көзқарасын жақтаушы ретінде зейнетақылық сақтандыруды ұйымдастыруда
басқарушы роль атқарады. Бірінші кезекте мемлекет азаматтарды әлеуметтік
қорғауда кепіл болуға, зейнетақымен қамтамасыз етуде нормативті–заңдылық
актілердің сақталуына кепіл болуға арналған. Мұның барлығы заң шығарушы,
атқарушы билік органдарының көмегімен орындалады [3].
Мемлекеттік реттеу мен нарықтық өзін-өзі реттеудің арақатынасы
экономиканың жағдайымен анықталады: өндірістің айтарлықтай төмендеуі,
инфляцияның күшеюі, жұмыссыздықтың өсуі-мемлекеттің ролін нығайтуға алып
келеді; әлеуметтік экономикалық жағдайдың жақсаруы кезінде мемлекеттің
әсері әлсіреп, нарықтық реттегіштер іске қосылады. Зейнетақылық сақтандыру
жүйесін реттеу ерекшелігі осы саладағы өзін-өзі реттеудің нарықтық
тетіктері мен оған мемлекет әсерінің дамыған жүйесінің үйлесуінің
қажеттілігінен туындайды. Нарықтық экономикадағы зейнетақы саласында
мемлекеттің ролі күрделене түседі. Зейнетақымен қамтамасыз етуді реттеуден
бұрын мемлекеттік зейнетақылық сақтандыру тетігінің өзін қалыптастыру
үрдісінің және оған өту үрдісінің реттеушісі болуы қажет. Зейнетақымен
қамтамасыз етуді қайта құруда басқарудан мемлекеттің бас тартуы қайта
құрудың либералды тәсілдеріне, зейнеткерлерді экономикалық қорғаудың
тиімсіздігіне әкеліп соқтырады. Мемлекетке үйлестірушілік және әдістемелік
қызметтерді бекіту тиімді.
Нарықтық тетіктерді реттеуге күш салған мемлекеттерде (АҚШ,
Ұлыбритания), мемлекеттің араласуы төмен деңгейде. АҚШ-да қорларға қатысты
өзіндік инвестициялаудың шегі ғана орталықтан реттеледі. Бұл жағдайда
қорларға бекітілген төлемдер мөлшері бойынша жалпы активтер көлемінен 10%
төленіп отырады.
Жапония, Германия және бірқатар басқа мемлекеттерде мемлекеттің
араласуы біршама жоғары. Сонымен, Жапония мен Германияда ЖЗҚ үшін өзіндік
инвестициялау шегінің 10%-нан басқа, келесі активтердің түрлеріне
инвестицияланатын құралдардың жоғарғы шектері бекітіледі: өнеркәсіптік
фирмалардың акциялары, мүлік салымдары, шет елдік инвестициялар. Қазіргі
кезде бұл шектер Германия мен Жапонияда сәйкесінше 20 және 30% акциялар
бойынша, 5 және 20% мүліктік инвестициялар бойынша, 4 және 30% шет елдік
инвестициялар бойынша үлестерін құрайды.
Қазіргі және болашақ ұрпақты лайықты қамтамасыз ету үшін зейнетақымен
қамтуды қайта құру мемлекеттің ең күрделі мәселесі болып қала береді.
Зейнетақы нарығының ары қарай табысты өркендеуі зейнетақы қорлары мен
олардың салымшыларының көзқарастарына байланысты көптеген факторларға
тәуелді болады. Зейнетақы құралдарын басқаруда мемлекеттің қатысу дәрежесін
анықтау барынша маңызды.
Ол әр елде әр түрлі:
- нарықтық қағидалар негізінде мемлекеттік басқару. Бұл типтегі
жүйелердің пайда болуы инвестициялық шешімдер қабылдау үрдісіне саяси
ықпалдарды төмендетудің қажеттілігінен туындады. Бұл жағдайда қор
құралдарымен бұрынғысынша мемлекет басқарады. Бірақ, инвестициялық шешімдер
шенеуніктермен емес, мемлекеттік қызметке шақырылған мамандармен
қабылданады. Берілген жоба көп жағдайда тікелей мемлекеттік басқарудан гөрі
әртүрлі инвестициялық стратегиялардың тәуекелділіктерін бағалауды ұйғарады.
Келтірілген жоба бойынша Канаданың мемлекеттік зейнеақы қоры жұмыс істейді.
Қорды басқарушы құралдардың қандай да бір бөлігімен екінші жүйе бойынша
жұмыс істесе, сол уақытта қалған бөлігі бірінші жүйе бойынша бөлінетін
деңгейлерде көрінеді. Мұндай жоба Сингапурда және Фиджи де әрекет етеді.
Қор аймақтық қағида бойынша бөлінетін жағдайларда болады, әрбір аймақ өз
басқарушысын шақырады. Бұл Боливияда қолданылады;
- тікелей мемлекттік басқару (Уганда). Зейнетақы шоттарындағы құралдар
мемлекеттік бюджеттің бір бөлігін құрайды немесе жеке қаржыны
қалыптастырады. Екі жағдайда да құралдарды инвестициялау туралы шешім
мемлекеттік шенеуніктермен қабылданады. Құралдардың басым бөлігі елдің
мемлекеттік қарыз ақшаларына бөлінеді, мемлекеттік банктердің депозиттік
шоттарына аударылады немесе мемлекеттік инвестициялық жобалар арасында
таратылады;
- қатаң реттеуші тәсілдермен орындалатын сыртқы басқару (Уругвай).
Инвестициялық стратегияларды жасау және қор құралдарын басқару сыртқы
жетекшімен жүзеге асырылады. Бірақ, мемлекет инвестициялық қоржынның
құрылымына қатаң шектеулер қояды. Мөлшерлемелер инвестициялау
стратегияларын таңдауда және қолдағы құралдардың санын айтарлықтай деңгейде
шектейді. Осы сияқты шектеулердің көмегімен мемлекеттік зейнетақы қорларын
тікелей басқарудағыдай нәтижелерге жетуі мүмкін. Бірінші типтегі қорларға
қарағандағы ерекшелігі мұнда инвестициялық қоржын негізіне нарықтық бағалы
қағаздар енеді;
- мемлекеттің өте төмен деңгейде қатысуымен сыртқы басқару
(Австралия). Берілген жүйе бірінші кезекте басқарушылар арасындағы бәсекеге
негізделіп дамыған капиталдар нарығымен халықтың инвестициялық мәдениетін
талап етуге бағытталған басқарудың тиімділігі жоспарында барынша
“ілгеріленген” болып саналады.
Қазақстанның зейнетақы жүйесі әлемдік тәжірибеге сүйене отырып тиімді
үлгіні енгізу арқылы әдістемелік негізін қалыптастыру керек.
Зейнетақы жүйесінің қызмет етуінің әдістемелік жүйесі төмендегі
кестеде берілді.
Кесте 1- Әлем елдеріндегі тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудің
үлгілері
Зейнетақы Әдістемелік Экономикалық тетіктері
жүйесінің негіз
үлгілері
Басқарылуы Зейнетақы төлеу түрлері
-сақтандыру компаниялары
АҚШ Америка үлгісіМемлекеттік -зейнетақы қорларынан
реттеу -мемлекеттік
бағдарламаларынан
СкандинавияӘмбебап және Бір орталықтан -мемлекеттен
елдерінде әлеуметтік жоспарлау -сақтандыру компаниялары
үлгі
Германия Бисмарк үлгісіҮкіметтен реттеу -мемлекеттен
-сақтандыру компаниялары
Ресей Беверидж Бір орталықтан -мемлекеттен
үлгісі жоспарлау -сақтандыру компаниялары
Бисмарк үлгісі - қорларынан
Өзбестан Кеңестік үлгі Бір орталықтан -мемлекеттен
жоспарлау
Қазақстан Чили үлгісі Мемлекеттік -мемлекеттен
реттеу -ынтымақты
- қорларынан
Ұлттық зейнетақымен қамтамасыз етуді құруға байланысты мәселелерді
шешу басқа мемлекеттердегі орын алған зейнетақымен қамтамасыз ету жүйелерін
зерттеусіз мүмкін емес. Қазақстандық ерекшелік үшін барынша қолайлысын
таңдау үшін, экономикалық дамыған мемлекеттердегі зейнетақымен қамтамасыз
ету туралы ақпараттар қажет. Оның бар болуы қалыптасқан тәжірибені
мүмкіндігінше пайдалануға және табыстылығы төмендеу отандық жүйені
жетілдірілген тәжірибесі мол жүйелермен ауыстыруға мүмкіндік береді.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындасақ, зейнетақымен қамтамасыз ету
жүйесiнiң әрекет етуi нарықтық экономикалы мемлекеттердiң бәрiне дерлiк
тән. Әлеуметтiк көмекке деген қажеттiлiктiң өсуi әдетте қоғамдағы
экономикалық мәселелердiң өршiгуi мен әлеуметтiк қысымдар жағдайында орын
алады. Әр түрлi мемлекеттердегi әр түрлi кезеңдердегi экономикалық
жағдайларына мәдени тарихи ерекшелiктерiне–саяси мәдениетiнiң, қоғамдық
қозғалыстардың бой алуына байланысты мемлекет халықты әлеуметтiк қорғаудың,
қоғамдық дамуды тұрақтандырудың кейбiр мәселелерiн шешудi өзiне алады.
Әлеуметтiк бағдарламалар, оларды жүзеге асырудың түрлері мен басқару
қағидалары, сонымен қатар мемлекеттiк емес құрылымдардың қатысу дәрежесi
көлемiндегi мемлекеттер бойынша ерекшелiктер өте кең [4].
Әлеуметтiк көмектер мен жоғары сапалы қызмет көрсетулердi ұсыну
қағидасына негiзделген, азаматтық қағидаға құрылған Швед үлгісін бүгiнгi
Қазақстанда тек оқшауландырылған болашақтың жобасы ретiнде қабылдауға
болады. Көп жағдайларда Қазақстан үшін мемлекеттiк билiктiң барлық
деңгейiндегi қызметтердің өзара әсерi мен бөлiну қағидасына, сонымен қатар,
жеке секторды бiрқатар әлеуметтiк зейнетақымен қамтамасыз етуді қоса
есептегендегi мәселелердi шешуге негiзделген әлеуметтiк бағдарламалардың
американдық тәжiрибесi жақындау болып келедi.
1.2 зейнетақы қоры қызметін міндеттері
Қордың негізгі міндеті – әрбір салымшының қаржылай байлығына қамқорлық
жасау, зейнетақылық жинақтар мәдениетін арттыру, еліміздегі зейнетақы
жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету. Ал басты мақсатымызға келетін
болсақ, қор қызметі халықтың барлық деңгейіне және еліміздің барлық
өңірлеріне ұсынылатын зейнетақы қызметінің сапасы мен қолжетімділігін
жетілдіруге, зейнетақы салымдарын сақтауға және салымдардың сенімділігін,
тұрақтылығын және қауіпсіздігін қамтамасыз ететін инвестициялық қаржыны
қалыптастыруға бағытталған.
Енді мемлекеттік емес зейнетақы қорларының міндеттеріне тоқталсақ,
олар:
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің белгілеуі бойынша зейнетақы
активтерінің төлемдерін жүзеге асыруға;
- жеке зейнетақы активтерінің қорының есебін жүргізуге;
- зейнетақы алушы мен салымшылардың қорлары туралы өздеріне
мәлімет беруге;
- зейнетақы қорының жағдайының мәліметтерін құпияда сақтауға;
- зейнетақы қоры заңға сәйкес жүргізілуіне;
- зейнетақы алушының өтініші бойынша оның зейнетақы қорын басқа
қорға аударуға;
- зейнетақы активтерін инвестициялық бақылау үшін зейнетақы
активтерін басқаратын компаниялармен келісімге тұру (мемлекеттік
қорынан басқа);
- мемлекеттік емес зейнетақы қорымен келісімге тұрған азаматтарға
бірдей қызмет көрсетуге және т.б. міндетті.
Зейнетақымен қамсыздандырудың қазіргі кезгі жүйесінің ерекшеліктері
болып мыналар табылады:
зейнетақылық төлемдер бұрынғыдай ұрпақтар арасында емес, бір ұрпақтың өз
ішінде ғана көзделген, яғни әрбір азамат еңбекке қабылетті жасында өз
қаражатынан болашақ зейнетақыға жарналар салады;
зейнетақы қоры жинақ қорларына, инвестицияларға және зейнетақы төлемдеріне
өзі билік жасайды;
мемлекет әлеуметтік көмек көрсетуге мұқтаж тұлғаларға тек әлеуметтік
зейнетақыларды береді, бюджет кызметкерлері үшін зейнетақы жарналарын
есептейді және жеке зейнетақы жүйесінің заңды жұмысының кепілдігін
камтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасында зейнетақының негізгі түрлері болып жасына,
мүгедектігіне, асыраушысынан айырылуына байланысты, еңбек сіңірген жылдары
үшін төленетін және заңдарда көзделген өзге де зейнетақылар жатады.
Қазақстандық зейнетақы реформасының негізгі параметрлері болып мыналар
табылады:
барлық артықшылықты зейнетақылар жойылды. Зейнетақыны алуға қойылатын
талаптар барлық азаматтар үшін бірдей болды;
зейнетке шығу жасы еркектер үшін 63 жасқа дейін, әйелдер үшін 58 жасқа
дейін өсті;
зейнетақы қорында әрбір қызметкерге жеке зейнетақы шот ашылады, бұл шотқа
кызметкердің міндетті зейнетақы жарналары және инвестициялық табысы
аударылады;
мемлекеттік емес зейнетақы қорлары жабық түрдегі акционерлік қоғамдар
түрінде құрылады және екі түрде болуы мүмкін – ашық және корпоративтік.
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 20 маусымдағы Қазақстан
Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңның 67-бабында
Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының белгілі бір жасқа толғанда
еңбек стажына қарамастан зейнетақы алу құқығы бекітілген.
Бұл әлеуметтік зейнетақы - зейнетақымен қамсыздандырудың бірінші
деңгейі. Аталған зейнетақы мемлекеттік немесе жергілікті бюджеттен
қаржыландырылады, өмір сүру деңгейінің ең төменгі мөлшерін кепілдейді және
қандай да бір себептермен еңбек зейнетақысына құқықты иеленебеген барлық
азаматтарға еңбек стажының бар-жоқ екендігіне және оның-мөлшеріне
қарамастан беріледі. Азаматтардың бұл санатына мүгедектер, жетімдер, еңбек
стажына ие емес қарт азаматтар жатады.
Зейнетақымен қамсыздандырудың екінші деңгейі - ҚР Қазақстан
Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңның 7-12 баптарымен
реттелетін міндетті мемлекеттік зейнетақы. Бұл зейнетақы еңбек стажын және
жалақы мөлшерін ескереді, заңды және жеке тұлғалардың міндетті зейнетақы
жарналарының, сонымен қатар елдің мемлекеттік бюджетінен бөлінетін тікелей
қаржылардың (трансферттік төлемдердің) есебінен қаржыландырылады. Заңды
тұлғалар жарналарды еңбекке ақы төлеу қорының 15 %-ы мөлшерінде, ал
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар - айлық табысының 5 %-ы
мөлшерінде төлейді. Арнайы тізімдегі ұйымдар (мүгедектер қоғамы, Қазақтын
зағиптар қоғамы және т.б.) еңбекке ақы төлеу қорынан 3 % мөлшерінде жарна
аударады.
Зейнетақымен қамсыздандырудың толыққанды жүйесінің қалдықтары елімізде
осыған дейін зейнеткерлер атанған тұлғалар және 1998 жылдың 1 қаңтарына кем
дегенде 6 айлық еңбек стажын иеленген тұлғалар өмір сүргенге дейін өз күшін
сақтап қалады. Олар зейнетақының бір бөлігін Зейнетақыларды төлеу жөніндегі
мемлекеттік орталықтан, ал екінші бөлігін өздерінің қорынан алады.
Мемлекеттік орталықтан төленетін төлемдер шамамен 2045 жылы тоқтатылады.
Үшінші деңгей - бұл азаматтардың өздерінің міндетті және ерікті
жарналарының есебінен кұралатын мемлекеттік емес зейнетақылар. Бұл
қатынастар зейнетақы туралы заңның 22-59 баптарымен реттеледі. Аталған
жарналар адамның белсенді еңбекке қабілетті өмірінің барысында оның өзінің
кәрілігін қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік зейнетақы қорына салған
жарналары есебінен қалыптасады.
Осылай, Қазақстан Республикасының тұрғындары 3 түрлі зейнетақыны
иеленуі мүмкін. Алайда, бізге уәделенген жарқын болашақ әлі алыста сияқты,
ал ерікті зейнетақымен қамсыздандыру тоқтатылған. Алайда, басында халықтың
зейнетақы жүйеге сенімін арттыруға және салымшы-болашақ зейнеткерлердің
мемлекетгік емес зейнетақы қорларына ауысуына жағдай жасайтын аралық
институтты кұру көзделген болатын. Мұндай аралық буынның рөлі Мемлекеттік
қорға берілген болатын, бұл қорға зейнетақы жинақтарының сақталуының
мемлекеттік кепілдіктері таралады және зейнетақы активтерін
инвестициялаудың арнайы шектері белгіленген [5].
1.3 ҚР-ның зейнетақы қоры қызметінің даму кезеңдері
2005 жылдың соңында Қазақстандық азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз
етудің құқықтық және әлеуметтік негізін анықтаушы және де осы жүйенің
қызмет етуінің барлық құқықтық аспектілері мен зейнетақылық қызмет көрсету
нарығының барлық қатысушыларының өзара қарым-қатынасын реттеуші зейнетақы
заңдылығы маңызды өзгертуге ұшырады. Алғаш рет өзгертулер мен толықтырулар
1998 жылы 22 желтоқсанда (№328-1 заң), яғни жаңа зейнетақы жүйесінің қызмет
етуіне 1 жыл өтпей жасалды. Екінші рет елдің зейнетақы заңдылығы 1999 жылы
5 сәуірде (№364-1 заң), өзгерту енгізілді. Осыдан кейін жаңартылған
"Қазақстан Республикасындағы зейнетақы мен қамтамасыз ету туралы" заңы 4
жылдай мерзімде қызмет етті және 2005 жылдың соңында оған тағыда өзгерістер
мен толықтырулар енгізілді. Бұл түзетулер №369-11 реттік номеріне ие, заң
формасында қабылданып, "Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз
ету туралы" заңына өзгертулер мен толықтырулар туралы Қазақстан
Республикасы заңы деп аталды. Бұл жерде ескеретін жағдай, егер бірінші
жасалған екі өзгертулер мемлекеттік зейнетақы қорымен мемлекеттік реттеуші
органдардың енгізуге байланысты туындаса, ал зейнетақы заңдылығына
енгізілген соңғы түзетулер (2005 жылдың 29 желтоқсаны) өзінің негізгі
бөлігінде кейбір мемлекеттік емес субъектілерге оның ішінде мемлекеттік
емес зейнетақы қорына бағыттылған және дайындалған. Себебі, бұл өзгертулер
тұжырымдық және барлық зейнетақылық қызмет көрсету нарығы үшін өміршеңділік
сипатқа ие болды, олардың заңдылық сүзгіден өтуі оңай болмай 1 жылға дейін
созылды.
2005 жылғы 29 желтоқсандағы № 369-11 заң екі ғана баптан тұрады, бірақ
көптеген маңызды өзгертулерден тұрады. Зейнетақы заңдылығындағы басты
жаңалық бұл жеке ерекше институт ретінде бөлініп келген мемлекеттік зейнет
ақы қоры мәртебесінің алынып тасталынуы. Зейнетақы мен қамтамасыз ету
туралы заңдағы жаңа түзетуге байланысты зейнетақы қоры мемлекеттік және
мемлекеттік емес деп бөлінбейді. 2006 жылдың 1 қаңтарынан бастап заң
алдында мемлекеттік зейнетақы қорында және мемлекеттік емес зейнетақы
қорында бірдей құқыққа ие. Бірақ бұл зейнетақы қорының мемлекеттік
қатысуымен болмайды дегенді білдірмейді. Егер бұрын мемлекеттік зейнетақы
қорының бірден бір құрылтайшысы Қазақстан Республикасы Үкіметі болса, заңға
сәйкес ашық зейнетақы қоры құрылтайшылары мен акционерлері ретінде
Қазақстан Республикасының резиденттері – заңды және жеке тұлғалар және де
Қазақстан Республикасының заңында бекітілген (№369-11 заңының 1-ші бабы 28-
ші тармағында) талаптарды ескере отырып Қазақстан Республикасы Үкіметі бола
алады. Осыған орай мемлекет Үкімет тарапынан тек бір ғана зейнетақы қорының
ғана емес сонымен қатар бірнеше зейнетақы қорының жарғылық капиталындағы
акция пакеттерінің жеке үлесінің немесе толығымен иесі бола алды. Бұл
мемлекеттік зейнетақы нарығын бақылауды күшейту мақсатында жасалуы мүмкін.
№369-11 заңының 1-ші бабы 30-ші тармағына сәйкес зейнетақы қоры атауында
"мемлекеттік " сөзі егер жарғылық капиталының 100%-ы Қазақстан Республикасы
Үкіметіне тиесілі болғанда ғана қолданылуына болады. Енді мемлекет (егер
қажет етсе) бірнеше зейнетақы қорын өзінің 100% қатысуымен құра алады және
оның бәрі мемлекеттік деп атауға құқығы болады. Біздің еліміздегі қаржы
нарығының даму тәжірибесі мемлекеттік нарықтың кез келген сегментін
жекешелендіре отырып, оған қайта баруына болатындығын көрсетеді. Егер жақын
арада мемлекеттік зейнетақы қоры толығымен жекешелендірілсе де, бұл
мемлекеттің зейнетақылық қызмет көрсету нарығы мәңгілікке тастады дегенді
білдірмейді. Ол жаңа мемлекеттік зейнетақы қорын қалыптастыру арқылы қайта
орала алады.
Жаңартылған зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңы зейнетақы
активтерін басқару түсінігіне бірнеше өзгертулер енгізді. Егер оның ескі
баспасында мемлекеттік емес зейнетақы активтер сөз тіркесі толық емес түрде
берілсе, қазіргі кезде ол бұдан да толығырақ зейнетақы активтері
инвестициялық басқару сөз тіркесімен ауыстырылды. Жаңа өзгерістерге сәйкес
зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компания (ЗАБК) "зейнетақы
активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйым" деп аталатын
болады. Яғни біздің құлағымызға үйреншікті зейнетақы активтерін басқару
жөніндегі компания сөзі зейнетақы активтерін инвестициялы басқаруды жүзеге
асыратын ұйым сөзімен ауыстырылатын болады.
Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңның ескі баспасы бойынша 51 бап
сәйкес зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компанияның мемлекеттік емес
зейнетақы қорының зейнетақы активтерінің басқарудағы ерекше құқығын
қарастырды. Жаңа өзгерістерге зейнетақы нарығы қатысушыларының көптен
күткен өзгертуі зейнетақы активтерін басқарудың баламалы құқы енгізілді.
Сонымен 2006 жылдан бастап зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды
зейнетақы активтерін инвестициялы басқаруды жүзеге асыратын ұйым зейнетақы
қорының өкілетті органмен бекітілген осындай қызметпен айналысуға құқық
беретін сәйкесінше лицензиясы болуы кезінде дербес жүзеге асырады.
Бұл жаңа енгізілген өзгерістен мемлекеттік зейнетақы қоры ұтысқа
шықты.
Жақын арада кейбір зейнетақы қорының зейнетақы активтерін дербес
басқаруға көшетінін күтуімізге болады. Себебі, зейнетақы қоры үшін
қызығушылық үлкен зейнетақы жарнасынан және инвестициялық табыстан түсетін
комиссиондық сыйақының зейнетақы активтерін инвестициялы басқаруды жүзеге
асыратын ұйыммен бөлісу керек емес. Оның ішінде, зейнетақы заңдылығындағы
жаңа түзетуге сәйкес инвестициялық табыстан алынатын комиссионың шекті
мөлшерлемесі 10%-дан 15%-ға дейін көбейтілді. Бірақта, зейнетақы активтерін
дербес басқаруға көшу процессі көптеген зейнетақы қорлар үшін келесідей
себептерге байланысты ұзақ әрі қиын болуы мүмкін.
Біріншіден, өкілетті орган – лицензиялар тарапынан қатаң нормативтік
талаптарға сәйкес зейнетақы қоры үшін зейнетақы активтерін инвестициялық
басқаруға лицензия алу іс-әрекетінің өзі қиынға түседі. Зейнетақы
активтерін басқару бойынша компания лицензиялау тәжірибесі көрсетіп
отырғандай лицензия алу үшін жеткілікті ұзақ мерзімді қамтуы мүмкін
(бірнеше айға созылуы). Яғни, осы жылдың ішінде қандай-да бір зейнетақы
қорының өзінің зейнетақы активтерін өз бетінше басқаруға көшуі бола қоймас
деп тұжырымдауға болады.
Екіншіден, зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге
асыратын ұйыммен зейнетақы қорының арасында зейнетақы активтерін басқару
құқығы үшін бәсекелестік күрес қалыптасты. Бұрыннан қызмет етуші зейнетақы
активтерін басқару бойынша компаниясы бай тәжірибе, жоғары сауатты
мамандарды және қазіргі бағдарламалық - техникалық қамтамасыз етуді иемдене
отырып, зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруда зейнетақы қордан нақты
артықшылығы болады. Кез келген зейнетақы активтерін басқару бойынша
компания зейнетақы активтерін басқарудағы маңызды бөлігін және сәйкесінше
нарықтағы үлесін жоғалтқысы келмейтініне мүдделі.
Тағы да бір зейнетақы заңдылығына енгізілген маңыздырақ өзгерістердің
бірі міндетті зейнетақы жарналарының сақталуына мемлекеттік кепілдік беру.
Соңғы 2010 жылдың 1 қаңтарына дейін мемлекет тек мемлекеттік зейнетақы
қорындағы зейнетақы жарналарының сақталуына мемлекет кепілдік береді. Осы
жағдайдағы жаңалық мемлекеттің алушыға (салымшыға емес), зейнетақы қорының
банкрот болуы жағдайында міндетті зейнетақы жарнасының номиналдық құнын
ғана қайтармай, сонымен бірге инфляция көлеміндегі өтемақыға кепілдік
береді. Заңдағы егізілген түзетуге сәйкес, зейнетақы төлемін алушы
зейнетақы орталығымен бекітілген және зейнетақы қорынан зейнетақы алуға
құқығы бар жеке тұлғалар болып табылады, яғни заңдағы берілген мағынаға
қарай, мемлекет зейнетақы қорының банкроттығы жағдайында зейнетақы қордан
зейнетақы ала бастаған зейнеткерлерге ғана зейнетақы жарнасын қайта
қалыптастыруға кепіл бола алады.
Егер 2010 жылға дейін зейнетақы жарнасының жүйесі екі бөліктен –
міндетті және ерікті жарнадан тұрса, қазіргі таңда зейнетақы мен қамтамасыз
ету туралы заңға енгізілген жаңа өзгеріске сәйкес зейнетақы жарнасынан
үшінші түрі – ерікті кәсіби зейнетақы жарнасы пайда болды. Олар ерікті
жарналар секілді, айырмашылығы, оларды зейнетақы қорға жұмыс беруші өзінің
жұмысшысының зейнетақы шотына Қазақстан Республикасы Үкіметімен анықталған
мамандық тізімі бойынша аударатын болатындығында.
Зейнетақы заңдылығы негізгі өзгеріс ретінде зейнетақылық қызмет
көрсету нарығында зейнетақыны сақтандыру институтын ендіру болып табылады.
Жақын уақыттарда зейнетақы нарығының негізгі қатысушылары ретінде өмірді
сақтандыру келісімшартын жасау және атқару бойынша қызметті жүзеге асыратын
сақтандыру компаниялары болатыны сөзсіз. Оларға зейнетақымен қамтамасыз ету
туралы жаңа баспасында ерекше роль берілген.
2006 жылдың басынан бастап зейнетақы заңында 2005 жылдың 29
желтоқсанында шыққан № 369-11 заңының көмегімен зейнетақы нарығы үшін
"Зейнетақы аннуитетінің келісім шарты" (1 бап, 2 тарау, 12 тармақша),
"сатып алу сомасы" (1 бап, 2 тармақ, 7 тармақша), "сақтандырушы" (1 бап, 2
тарау, 34 тармақша ) секілді жаңа түсініктер енгізілген.
Зейнетақы заңындағы жаңа өзгерістерге сәйкес қызмет етуші зейнетақы
жинақтарын ерікті сақтандыруға зейнетақы жинақтарын сақтандыру бойынша
қосымша шараларға алушының таңдауына сәйкес толық көлемде немесе ішінара
зейнетақы активтерін сақтандыру жүйесін жасауы болуы тиіс. Әзірше мұндай
жүйенің қалай болары белгісіз. Банктің депозиттерді кепілдендірудің қоры
нақты қосымша қор құрылуы мүмкін, яғни жақын арада "Зейнетақы қорының қоры"
пайда болуын күтуге болады.
Сақтандыру компанияларының басқа зейнетақы заңдағы өзгеріске сәйкес
нарықта жаңа қатысушы – "міндетті зейнетақы жарналарын төлеу бойынша
агенті" пайда болуы керек.
Агент ретінде Қазақстанда өздерінің тұрақты мекемесі, филиалы мен
өкілеттіліктері арқылы Қазақстан Республикасының заңы мен анықталған
міндетті зейнетақы жарнасын есептеуші, ұстап қалушы және аударушы қызметін
жүзеге асыратын кез келген жеке тұлға немесе заңды тұлға, бұған қоса
шетелдік заңды тұлғалар болып табылады. Заңды түсінік бойынша агент – бұл
оның кім екеніне - ұйым немесе жеке кәсіпкер болып табылатынына байланыссыз
сол жұмыс беруші.
Жалпы алғанда зейнетақы заңына жаңа түзетулер зейнетақы жүйесінің
келешекте сапалы дамуына септігін тигізері сөзсіз.
Қазақстанның зейнетақы мен қызмет көрсету нарығында, бүгінгі күні,
басқа қаржы нарығының сегменттерінен айырмашылығы, тұрақты түрде дамып келе
жатқанын айта кетуге болады. 1998 жылдың қаңтарынан бастап зейнетақы
жүйесінің елде қызмет еткеніне 10 жыл толды.
зейнетақы қорлары арасында ең көп жинақталған зейнетақы қаражаты
сомасына мыналар ие: "Қазақстан Халық банкі" – 102 891 млн. теңге немесе
24,78%, “МЖЗҚ” – 94 896 млн. теңге немесе 22,85%, "ҰларҮміт" – 72 449 млн.
теңге немесе 17,45%, "АБН АМРО КаспийМұнайГаз" – 29 536 млн. теңге немесе
жинақталған зейнетақы қаражатының жалпы сомасының 7,11%. Жиынтықтап
алғанда, осы 4 қорға барлық қорлардың жинақталған зейнетақы қаражатының
жалпы сомасының 72,19% келеді [6].
Салымшылардың алушылардың жеке зейнетақы шоттарына бөлінген таза
инвестициялық кіріс сомасы (комиссиялық сыйақыны шегергенде) ағымдағы
жылдың маусым айында 836 млн. теңгеге (0,83%-ке) көбейіп, 2009 жылдың 1
шілдесіндегі жағдай бойынша 101 567 млн. теңге болды.
Ұлттық банктің мәліметтері бойынша 2009 жылдың басында зейнетақы
активтерінің таза соммасы 269,8 млрд тг. немесе 1730,8 млн. долларды
құрады. Жалпы алғанда 2009 жылға зейнет ақы қорларының таза зейнетақы
активтері теңгемен шаққанда 47,9-ға, және доллармен 43,2-ға өсті. 2009 жылы
зейнетақы активтерінің ай сайынғы өсімі 3%-дан 3,5 шегінде тең мөлшерде
жүргізілді. Бұл шектен ауытқу тек, тамыз айында 2,8%-ға өзгергенінде (бұл
еңбек демалысымен зейнетақы жарналарын салымшылар және жұмыс берушілердің
аз мөлшерде аударуымен байланысты) және желтоқсанда 4,6%-ға өсуінде (бұл
еңбек ақы бойынша қарызды өтеу мен жылдың аяғындағы көтермелік төлемдермен
байланысты) байқалады.
Егерде алдағы уақыттарда зейнетақы активтерінің өсуі осындай қарқынмен
(мысалы валютаға шаққанда 3,5% көлемінде) жалғасатын болса, онда 2008
жылдың сәуір, мамыр айларында зейнетақы жүйесіндегі таза зейнет ақы
активтерінің көлемі 2,0 млрд. долларға жетеді.
Қазақстанның зейнетақы жүйесіндегі негізгі айтулы жағдай ретінде елдің
Президенті мен қабылданған және қол қойылған "Қазақстан Республикасының
зейнетақымен қамтамасыз ету туралы" "Қазақстан Республика заңына өзгертулер
мен толықтырулар енгізу туралы" 2006 жылдың 1-ші қаңтарында күшіне енген
заңын айтуға болады.
Кесте 1 - 2009 жылдың 1 қаңтарындағы жағдайға сәйкес Қазақстанның
зейнетақы қоры нарығының құрылымы
Зейнетақы Зейнетақы Нарықтық
Зейнетақы қорының атауы активтері активтерінің таза үлесі
млн. тг. сомасы %
млн. тг. млн.
долл.
МЖЗҚ 75773,8 75649,5 485,4 28,05
"Қазақстан халық банкі" ЖЗҚ 60831,9 60797,4 390,1 22,52
Ұлар Үміт 46504,5 46349,9 297,4 17,21
ABN AMRO-КАЗПИЙ МУНАЙ ГАЗ 18906,7 121,3 7,00
18 922,7
Сенім 12757,1 12740,9 81,8 4,72
Құрмет 11169, 11165,3 71,6 4,13
Қазақмыс 8 857,5 8841,2 56,7 3,28
Қазақстан 7 342,4 7332,3 40,0 2,72
Нефте-Газ-Дем 6 433,4 6423,8 41,2 2,38
Халық зейнетақы қоры 5 072,3 5063,4 32,5 1,88
Қорғау 3 916,1 3914,2 25,1 1,45
Отан 2 595,7 2,595,3 16,7 0,96
Қонаев атындағы МеЖЗҚ 820,9 820,7 5,3 0,30
Филип Моррис Қазақстан 649,0 648,2 4,2 0,24
Капитал 624,1 623,8 4,0 0,23
Барлығы 270159,2 269752,5 1730,8 100,00
Ескерту: №3 РЦБ Казахстана
2009 жылдың басында Қазақстанда 16 зейнетақы қоры, оның ішінде 1
мемлекеттік (мемлекеттік зейнетақы қоры), 2 корпоративтік ("Қазақмыс" және
"Филип Моррис Қазақстан") және 13 ашық мемлекеттік емес зейнетақы қоры өз
қызметін жүзеге асырды.
10 жылдың қорытындысы бойынша зейнетақы мен қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫ ҚЫЗМЕТІ-НІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Зейнетақы қоры қызметінің мазмұны мен мәні және
құрылымы ... ... ... ... ... .8
1.2 Зейнетақы қорының
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 14
1.3 ҚР–ның зейнетақы қоры қызметінің даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .16
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫ ҚЫЗМЕТІ-НІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН
ҚЫЗМЕТ ЕТУІН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында зейнетақы жүйесін басқарудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Қазақстан РеспубликасыныңХалық Банк ЖЗҚ-ның даму кезеңдері және
қаржылық көрсеткішіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .34
2.3 Қазақстан Республикасының Халық Банк ЖЗҚ қызметімен байланысты
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
3 ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫ ҚЫЗМЕТІНІҢ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 Зейнетақы қоры қызметінің шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...46
3.2 Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесі қазіргі жағдайы және
дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
3.3 Зейнетақы жүйесіндегі тиімді ұйымдастырушылық - экономикалық
тетіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .69
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына Жолдауы Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік
саясаттың басты мақсаты Қазақстан халқына арналған 2009 және 2010
жылдардағы Жолдауларында ағымдағы міндеттер туралы ғана емес, біздің
дамуымыздың келешегі жайында да айтқан еді. Осыған орай, әлемнің бәсекеге
қабілетті 50 елінің қатарынан анық орын алу мен 30 корпоративтік
көшбасшыларын қалыптастыру негізінде елді индустрияландыру міндеттері
біздің басты стратегиялық мақсатымыз болып қала бермек.
Қазақстандықтардың, Қазақстан қоғамының барлық жіктері мен әлеуметтік
топтарының әлеуметтік көңіл-күйін ұдайы жақсарта түсу мемлекет саясатының
алдыңғы сатысында болып келді және осылай болып қала береді.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты жұмыс орындарын ашуға және еңбекке
қабілетті халықты ел экономикасына тартуға бағдарланған жағдайда ғана
тиімді бола алады. Жаңа үш жылдық бюджет: тұтас алғанда 2010 жылға
қарағанда зейнетақылардың орташа мөлшерін 2012 жылға қарай 2,5 есе, оның
ішінде 2009 жылы – 25% , 2010 жылы – 25% және 2011 жылы 30% арттыруды
қамтамасыз етуге тиіс. Бұл ретте 2011 жылы арқаулық зейнетақылық төлемдер
мөлшері ең төменгі күнкөріс мөлшеріне қарай 50% -ға дейін өсірілуге тиіс;
Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуындағы маңызды
рөлді Қазақстанның зейнетақы қызмет көрсету нарығы алады. Бұл бүгінгі таңда
тұрақты түрде дамып келе жатқан нарықтардың бірі. Қазірдің өзінде-ақ
зейнетақы қорларын реформалау оң нәтижеге беріп отырғанын нық айтуымызға
болады.
Халықты зейнетақымен қамтамасыз ету мәселесі әр кезде әр елде өте
маңызды болған. Бұл жүйенің дамуы елдің ерекшелігіне, әлеуметтік –
экономикалық дамуына қарай қалыптасқан деуге болады. Соның ішінде Қазақстан
Республикасында таңдалған зейнетақы мен қамтамасыз ету жүйесі өзінің
ерекшелігіне ие. Бұл жүйенің ары қарай дамуы бүгінгі таңда актуалды
мәселелерінің бірі. Ол көп аспектілі және де талдау, талғау, зерттеуді
қажет ететін жүйе деп санаймын.
Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi. Қазақстан Республикасында әлеуметтік-
экономикалық жүйелердің барынша қарқынды дамыған бөлімдерінің бірі –
зейнетақы жүйесі. Бүгінгі таңда, зейнеткерлердің жинақтаған қорларының
зейнеткерлікке шыққаннан кейінгі өмір сүру жағдайларын қамтамасыз ету үшін
жеткіліксіздігі, демографиялық мәселелердің толық қанды шешілмегендігі,
өмір сүру ұзақтығының және еңбек ақы төлеудің әр түрлілігі, ерлер мен
әйелдердің зейнетақы мөлшеріндегі айырмашылықтары қазіргі кездегі шешімін
таппаған өндірістегі мүгедектік мәселелердің болуы және зейнетақымен
қамтамасыз ету түрлерінің өзгеруінің барлығы да – мемлекет тарапынан дұрыс
реттеуді қажет ететін әлеуметтік–экономикалық мәселелер болып табылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдаған
“Қазақстан – 2030” Жолдауында “Барлық қазақстандықтардың гүлденуiнің,
қауiпсiздiгiнің және дамуының басым бағыттарының бiрi - халықтың
материалдық және әлеуметтiк өмiр сүру деңгейiн жақсарту” деп атап өтті. Ол
үшін халықтың экономикалық және әлеуметтiк жағдайларының маңызды
құраушыларының бірі - Қазақстандағы зейнетақы қорлары әрі қарай қарқынды
дамып, зейнетақы жүйесі бәсекелестікке қабілетті болуы керек. Бұл
Қазақстандықтардың әл-ауқатын жақсартуға мүмкіндік береді.
Экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде кешіктіріліп берілетін
зейнетақы жойылып, зейнетақы жүйесі оң нәтижелерге ие болуда. Зейнетақы
жарнасы қазіргі кезеңде салымшылардың нақты зейнетақысын көбейтуге және ел
экономикасын инвестициялауға бағытталған екі қызметті атқаруда [1].
Аталған жетістіктермен қатар, зейнетақы қайта құрулардың әдістемелік
есептеулерде жіберген қателіктер де болды. Атап айтқанда, 1998 жылдан
бастап қосылған құн салығы, табыс салығы сияқты салықтар қатарына еніп
кеткен біріңғай әлеуметтік салықтың (БӘС) енгізілуінде болып отыр.
Қазақстанның нарықтық қайта құрулары мен макроэкономикалық
көрсеткіштегі оң өзгерістеріне қарамастан, зейнетақымен қамтамасыз ету
жүйесі кезеңнің талаптарына сай келе алмай отыр.
Зейнетақымен қамтамасыз етудің бүгінгі күндегі маңызды кемшілігі –
жоғары дәрежедегі зейнетақымен қамтудың болмауы. Қазіргі таңда зейнетақы
мөлшері халықтың өзекті мәселесіне айналған. Нарыққа сай барынша жоғары
болмай отыр және азаматтардың еңбектік салылымы дұрыс ескерілмеген. Бұл ҚР
Президентінің жолдауындағы: “Зейнетақының мөлшеріндегі бұрынғы еңбек
үлесіне сүйеніп анықталатын табысты шектеу өзгертілсін” деген ойымен де
расталды.
Қазіргі кезде ірі құрылтайшылары бар ЖЗҚ қызмет етуде. Мұндай
қорлардың сәтті қызмет етуі, құрылтайшылардың жағдайына және салымшыларының
санына тікелей байланысты. Яғни, қосымша зейнетақымен қамтамасыз етуге,
әзірше, тек ірі кәсіпорындардың, банктердің және өндірістік–қаржы
топтарының жұмыскерлері ғана сенуіне болады. Зейнетақы төлемдерін сатып алу
қабілеттігі күрт төмендеуімен қатар, мемлекеттік емес зейнетақымен
қамтамасыз етуге қатысу мотивтері де, сақтандыру жарналарын төлеу де
төмендеді. Сонымен қатар, келешектегі зейнетақы мөлшері және оны есептеу
тәртібі көптеген салымшыларға түсініксіз болып қалуда.
ҚР-ның зейнетақымен қамтамасыз етудегі қайта құру мемлекеттік емес
зейнетақымен қамтамасыз етудегі шеңберінде түпкілікті өзгеріс жасауды қажет
етеді. Егер уақытында зейнетақымен қамтамасыз етуде институтционалдық,
құрылымдық тұрғыда қажетті шаралар қабылданбаса, зейнетақыны сақтандыру
үшін және табыс алу үшін активтерді инвестициялау арқылы болашақ
зейнеткерлерді ұзақ уақыттың дивидендтермен кепілдендірмесе зейнетақы қайта
құруларының барлық нәтижелері уақытша сипатқа ие болады. Осыған байланысты
жеткілікті зейнетақымен қамту, яғни Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз
етуін әсіресе экономикалық және заңдылық базасын, қаржыландыру жүйесі мен
субьектілердің құқықтық қатынас жауапкершіліктерін жетілдіруді қажет етеді.
Сондықтан да зерттеу жұмысы тақырыбының таңдалу себебі әлеуметтік-
экономикалық дамудағы тұрғындардың әлеуметтік жақсаруына бағытталған
зейнетақы жүйесінің даму заңдылықтарын зерттеудің қажеттілігімен
негізделеді.
Жұмыстың ғылыми – зерттеу деңгейі. Экономикалық мектептердің
көпшілігінде қоғамдағы еңбекке қабілетсіз мүшелеріне
әлеуметтік–экономикалық қорғауға әрқашан жеткілікті дәрежеде көңіл
бөлінген. Бұл мәселелерге тоқталған: А.Смит, У.Петти, Д.Рикардо, Д.Кейнс,
А.Маршал, П.Даймонд, Х .Пинер және т.б. классиктер болды.
Халықты зейнетақымен қамтамыз ету мәселелері ТМД ғалым экономистерінің
еңбектерінде де, яғни: А.Аникеева, В.Агорхан, Е.Астрахан, С.Афанасьева,
А.Берг, А.Вихляев, Н.Ветрова, Л.Вульф, М.Герасимов, А.Егоров, М.Захаров,
Л.Зубненко, Л.Лебедева, В.Михеев, Б.Ракитский, Л.Соловьева, Е.Четыркин,
Ю.Шартов және т.б. ғалымдардың жұмыстарында қарастырылған. Зейнетақы
жүйесінің қызмет етуі кезінде Қазақстандық нарықтың ерекшелігін ескеру
қажет. Берілген тақырыптың әртүрлі аспектілері: Н.М.Мамыров, Т.Н.Рогачева,
Ж.О.Ихданова, Н.Н. Хамитова еңбектерінде көрініс тапқан. Зейнетақымен
қамтамасыз ету жүйесінің қызмет етуіне қатысты мәселелерді және әлеуметтік
аннуитеттік сақтандыру мен әлеуметтік нарық мәселелерін зерттеушілер
қатарына Н. Алимуханбетов, Г.Ж Карагусова, Г.А Марченко сияқты эксперттерді
атап өту керек. Зейнетақы қорларының қаржы құралдарындағы ерекшеліктері
В.Г.Ли еңбегінде зерттелген.
Зейнетақы қорларының институционалдық инвестор ретінде қызмет етуі,
қор нарығының дамуы және әлеуметтік мәселелерді шешу тетіктері мен олардың
қарқыны А.А.Алимбаев, Р.А.Алшанов, У.Б.Баймуратов, С.Х. Берешов,
А.Б.Зинельгабдин, Р.Е.Елемесов, А.С.Есентугелов, Г.А.Есіркепов,
У.И.Искаков, Л.Е.Ибрагимова, К.К.Ильясов, А.К.Кошанов, М.В.Кенжегузин,
К.С.Мухтарова, Н.К.Нурланова, А.Х.Нурсейітова, Г.Н.Сансызбаева,
К.М.Тулепбаев, Д.К.Турсынбаева, Г.Н.Шалгинбаева еңбектерінде көрініс тапса,
соңғы жылдардағы әлеуметтік саясат және республикадағы іске асып жатқан
зейнетақы және әлеуметтік– экономикалық қайта құрулар, зейнетақы активтерді
басқаруды жетілдіру А.М.Жуманов, Р.С.Каренов, Ш.К.Көпешов, Б.С.Мырзалиев,
А.А.Сатыбалдин, С.Д.Тәжібаев, Т.Я.Нурымбетов, Ә.К.Утаров, Ұ.Ж.Шалболова,
сияқты және басқа да экономист ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Алайда, Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесiнiң қалыптасуына
арналған зерттеулерде халықты мемлекеттiк емес зейнетақымен қамтамасыз
етудің қаржылық тетігі, зейнетақы қорларының инвестициялық iс-әрекетi және
оны басқару тетігі, зейнетақылық активтердiң инвестициялық қоржынын
қалыптастыру, оны ұтымдастыру жөнiнде ұсыныстар жасау, сонымен қатар елдiң
экономикасын қаржыландыруда зейнетақы қорларының активтерiн пайдаланудың
болашағы жөнiндегi мәселелер жан-жақты жетілдірілуді қажет етеді.
Сондықтан, нарықтық экономикада ҚР зейнетақы жүйесін одан әрі жетілдіру
өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты зейнетақы қорларын ары қарай дамытуды
зерттеу. Өйткені көп аспектілі және талдау, бағалау, зерттеуді қажет ететін
жүйе. Зейнетақылық қамтамасыз ету жүйесін қалыптастыру жағдайларын
практикалық талдау және теориялық негіздерді білу негізінде, зейнетақы
жүйесін басқаруды жүзеге асыру бойынша аса оптимальды жолдар әзірлеу және
жинақтау болып табылады.
Зерттеудiң міндеттері. Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер
қойылды:
– тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудің әлеуметтiк-экономикалық
мәнін нақтылау және теориялық негіздеу ;
– экономикасы дамыған елдердегi зейнетақымен қамтамасыз етудің
тәжiрибелеріне ғылыми шолу жасап, отандық зейнетақы жүйесімен
салыстыра зерттеу;
– тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етуді реттеудегі мемлекеттің
мүмкіндіктерін зерттеу және талдау;
– зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің тиімділігін арттырудың
факторлары мен көрсеткіштерін жүйелендіру;
– зейнетақы қорларының қызметтерін кеңейтудің қажеттілігін ғылыми
негіздеу;
– зейнетақы жүйесін жетілдіру бойынша ұйымдастырушылық – экономикалық
тетіктерін жасау;
– зейнетақы жүйесінің тиімді әрекет етуін қамтамасыз ету бойынша
ұсыныстар жасауда экономика-математикалық үлгілерін ұсыну.
Зерттеу объектісі Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамының жинақы
зейнетақы жүйесі болып табылады.
Зерттеудiң теориялық және әдiстемелiк негiзi болып Қазақстандық және
шет елдiк ғалымдардың ғылыми зерттеулері; халықты зейнетақымен қамтамасыз
ету қатынастарын реттейтiн заңнамалық және нормативтік актілер, зейнетақы
жүйесін дамытудың мемлекеттік бағдарламалары табылады.
Дипломдық жұмыста мемлекеттiк статистикалық Агенттіктердің, бағалы
қағаздар жөнiндегi Қазақстан Республикасының ұлттық Комиссиясының,
зейнетақы қорларының iс-әрекетiн реттеу жөнiндегi Комитеттiң, ҚР-ның қаржы
нарығы және ұйымдарын реттеу мен қадағалау Агенттігінің деректері,
зейнетақы қорларының анықтамалық, статистикалық материалдары және есеп беру
мәлiметтерi, мерзiмдi басылымдардың материалдары, халықты зейнетақымен
қаматамасыз ету мәселелерiне арналған конференциялардың материалдары
пайдаланылды.
Мәселелерді шешу тәуелділігіне байланысты әр-түрлі зерттеу әдістері
қолданылды: топтастырулар, орта шамалар табу, графикалық әдістер,
мәліметтерді талдау және жинақтаудың экономикалық–статистикалық әдістері,
салыстырулар тәсiлдерiн пайдалану арқылы және басқалар.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫ ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Зейнетақы қоры қызметінің мазмұны мен мәні және құрылымы
Зейнетақылық қордың мәні – бұл нақты өндіріске деген инвестициялар.
Ол Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің немесе Ұлттық банкісінің
бағалы қағаздарына ғана емес, тіптен банктік депозиттерге де емес, өзінің
құны жоғалмайтын және де тіптен жаңа құн қосатын материалды обьектілерге
инвестициялар. Мысалға айтсақ, зейнетақы қоры салымшыларынан бүгін
аударымдарды алып, оны газ немесе мұнай құбыры құрылысына салсақ, олар 20
жылдан кейін де рентабельді болып қала береді. Әзірше жинақтардың 67%
мемлекеттік бағалы қағаздарға салынуда. Яғни ол дегеніміз мемлекеттік
қарызға салынған, және де мемлекеттің өзі зейнетақы қорларының
инвестициялық табыстылығына кедергі етеді. Ал мұндай "жиналымдар" болса
ерте де кеш қирайды [2].
Еңбекке қабілеттігі жоқ азаматтарды әлеуметтік қамсыздандырудың
кажеттігін теориялық тұрғыдан негіздеу XIX ғасырдың соңында - XX ғасырдың
басында, яғни өндірістің жедел қарқынмен даму және жалданбалы еңбек
қызметкерлерінің санының өсу кезеңінде басым көпшілік елдерде жасалды.
Жалданбалы кызметкерлер санының өсуі еңбекке қабілетті халықтың жастық
құрылымының өзгеруімен қатар орын алды: оның құрамында әлеуметтік қорғауды
қажет ететін қарт адамдардың үлесі жүйелі түрде өсіп отырды.
Азаматтарды әлеуметтік қорғаудың нысанын білдіретін әлеуметтік
қамсыздандыру түсінігі заң әдебиетінде кеңестік биліктің алғашқы
жылдарында пайда болды. Әлеуметтік қамсыздандыру түсінігі БҰҰ Бас
Ассамблеясы 1966 жылғы 16 желтоқсанда қабылдаған Экономикалық әлеуметтік
және мәдени кұқықтар туралы халықаралық фактісінде ресми түрде бекітілген.
Нақты айтар болсақ, бұл фактіге қатысушы мемлекеттер әрбір адамның
әлеуметтік қамсыздандыруға, соның ішінде, әлеуметтік сақтандыруға қатысты
құқығын таниды.
Еңбек зейнетақыларын зейнетақылық жасқа жеткен және қажетті енбек
стажы бар тұлғалар алатын. Еңбек зейнетақысының мөлшері еңбек стажына және
жұмысының соңғы жылдарындағы орташа жалақысының мөлшеріне қарай
анықталатын. Мұндай зейнетақылар негізінен мемлекеттік бюджеттен, сонымен
қатар заң шығарушылық тұрғыдан белгіленген, жұмыс берушілер, қызметкерлер
және кәсіподақтар төлейтін міндетті төлемдер есебінен қаржыландырылатын.
Әлеуметтік зейнетақылар еңбек зейнетақыларына құқықты иеленбеген,
көмекке мұқтаж азаматтарға (жетімдерге, мүгедектерге, азаматтардың кейбір
өзге де санаттарына) еңбек стажына қарамастан берілетін. Мұндай
зейнетақылар толығымен мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын. Аталған
зейнетақылардың мөлшері өмір сүру деңгейінің төменгі мөлшеріне тәуелді
болмайтын, оларды мемлекет белгілейтін.
Сипатталып отырған зейнетақылық жүйе толыққанды сипатқа ие болды,
халықтың жұмыс істемейтін бөлігі - зейнеткерлерге зейнетақы төлеу
мүмкіндігін елдің жұмыс істейтін бөлігі беретін. Мұндай зейнетақылық жүйе
тек жоспарлы әкімшілік экономика, еңбекке қабілетті халықтың толығымен
жұмыспен қамтылуы және зейнеткерлер мен жұмыс істейтін азаматтар санының,
оңтайлы арақатынасы жағдайында ғана пайдалы болатын. Мұндай зейнетақьлық
жүйенің, ешбір шиелініссіз өмір сүруі мынадай пропорция сақталған жағдайда
ғана мүмкін болатыны белгілі: он төлеуші - бір алушы.
Бірақ, Қазақстанда 90-жылдары тіпті өзгеше жағдай орын алды. Бұл кезде
өндіріс құлдырап, жұмыссыздық пайда болды, оның деңгейі күн санап өсе
бастады, еңбектің көлеңке нарығы бірден кеңейіп, жалақы мөлшері біршама
төмендеді, тіпті қызметкерлерге жалақы айлап төленбейтін болды. Мұндай
жағдайда жоғарыда аталған пропорцияның (он төлеуші - бір алушы) сақталуы
туралы сөз де болмайтын.
Сондықтан, 1991 жылы тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бастап
зейнетақылық жүйені әлеуметтік-экономикалық өгерістерге қарай сәйкестендіру
талпыныстары жасалды.
1991 жылғы 15 маусымда тәуелсіз Қазақстанның тарихында зейнетақы
туралы алғашқы заң Қазақ КСР-де азаматтарды зейнетақымен қамсыздандыру
туралы заң қабылданды. Бұл заңның басты мақсаты болып зейнетақылардың
мөлшерін жұмыс стажына және орташа айлық жалақыға тәуелдірек ету, сонымен
қатар зейнетақылық жүйені арнайы құрылатын зейнетақы қорларының есебінен
қаржыландыруды ұйымдастыру табылды. Соған қоса, зейнетақыларды тағайындау
және төлеу тәртібі елеулі түрде өзгерді.
Алайда, аталған заң басты мәселені - зейнетақылық жүйені қаржылық
қамтамасыз етуді тұрақтандыруды шеше алмады. Мұның өз себептері болды;
алдыңғы жылдардың жинақ қорлары болмады, салық төлеушілердің сандары және
олардың табыстары төмендеді, мемлекеттік бюджет Зейнетақы қорының
шығындарын жеткіліксіз жабатын. Осылардың нәтижесінде құрылған Зейнетақы
қоры өзін-өзі қамтамасыз етуді тоқтатты және оның табыстары тіпті ағымдағы
төлемдерге де жетпейтін болды.
Қазақстан Республикасының зейнетақылық жүйесінің дамуындағы келесі
кезең болып 1994 жылы 1994 жылға нақтыланған республикалық бюджет туралы
заңды қабылдау болды. Бұл заңды қабылдау нәтижесінде зейнетақылық жүйеде
біршама өзгерістер орын алды: жасына байланысты зейнетақыларды және
мүгедектігіне, асыраушысынан айырылуына байланысты жәрдемақышыларды және
әлеуметтік зейнетақыларды функционалдық және қаржылық тұрғыдан бөлу
жүргізілді, зейнетақылық қор Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігінің қарауына берілді. Осылай, зейнетақымен қамсыздандыру
мемлекеттік бюджет тарапынан қаржыландырылудан алып тасталды, жасына
байланысты зейнетақылар жұмыс берушілермен және қызметкерлердің өзімен
қаржыландырылатын болды. Адамның қайтыс болуымен немесе оның еңбекке
қабілеттігінің жоғалтуымен байланысты жәрдемақылар мемлекеттік бюджеттен
тиісті жәрдемақы түрінде төленетін болып қала берді. Қазақстан
Республикасының зейнетақылық жүйесінде 1997 жылы Қазақстан
Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы занды қабылдауының
нәтижесінде біршама өзгерістер орын алды. Бұл заң зейнетақымен
қамсыздандырудың мемлекеттік толыққанды жүйесінен - белгіленген міндетті
жарналармен және ерікті косымша жарналармен байланысты зейнетақы жүйесіне
біртіндеп өтуді бекітті.
Жеке зейнетақылық жинақ қорларын қалыптастыру үшін зейнетақы
қорларының екі түрі құрылды: мемлекеттік зейнетақы қоры (МЖЗҚ) және
мемлекеттік емес зейнетақы қорлары.
1998 жылғы 1 қаңтардағы жағдайы бойынша кем дегенде алты айлық еңбек
стажына ие азаматтар зейнетақыны толыққанды жүйеден де (пропорционалды
еңбек стажы бойынша) және егер зейнетақылық жарналарды төлеп отырса,
зейнетақы қордан да алатын болады. жүйеге толығымен ауысу Зейнетақыларды
төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық төлемдерді төлеуді тоқтатқан кезде, тек
2045 жылға қарай ғана орын алуы мүмкін.
Зейнетақымен қамтамасыз ету саласындағы іс-әрекеттер қазіргі кезде кез-
келген мемлекеттің маңызды әлеуметтік қызмет болып табылады. Ол ұлттық
табысты қайта бөлу тетігі арқылы өзінде реттеу құралдарын зейнетақымен
қамтамасыз етуге бағыттайды және соған сәйкес экономикалық қатынастардың
нысаны ретінде қатысады. Себебі, ол қоғамның жұмыс істемейтін мүшелеріне
көмек көрсетудің мүмкіндіктерін және осы көмектердің өлшемдерін анықтайды.
Әлеуметтiк қамсыздандыру, соның iшiнде зейнетақымен қамтамасыз ету
қазiргi түсiнiктеме бойынша тек XІX ғасырдың соңында ғана қалыптасқан. Ең
алғашқы мемлекеттiк зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесi XІX ғасырдың соңында
Германияда тосын жағдайлардан және науқастығы жөнiнде сақтандыру, қарттығы
мен мүгедектiгi бойынша зейнетақы енгiзу туралы, сонан соң Канадада,
Францияда, Италияда, Ұлыбританияда және басқа да мемлекеттерде заңдарды
қабылдауға байланысты құрылған.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан зейнетақыны қайта құру үрдісі өзара
алмасу тәртібінде өтіп жатыр. Бұл табиғи қарқын. Өз қоғамының қатынастарына
өзге әлеуметтік тетіктерді ендіру ғылыми–техникалық және экономикалық
алмасуды қолдануға қарағанда тиімді екендігін әлемдік тәжірибе көрсетіп
отыр. Айырмашылығы тек қоғамдық тетіктің белгілі бір даму кезеңінде “кері
реакция” көрсетуінде ғана болуы мүмкін. Оған арнайы жасалған бейімделу
тетіктерінің көмегімен қарсы тұруға тура келеді. Бұл жағдай қазақстандық
зейнетақымен қамтамасыз етудегі қайта құру үшін өте маңызды, өйткені
қарастырылатын қарым–қатынаста бұл бәріне тән. Экономистер нарықтық қайта
құрулар жасау кезеңінде ерте ме, кеш пе бейімделудің нақ осы деңгейі қайта
құруда теріс өзгерістерге ұласатындығын айтқан болатын.
Қазіргі уақытта Қазақстанда мемлекет пен зейнетақылық қамтамасыз
етудің өзара әсерлесуінде екі жақты көзқарас қалыптасқан. Бір жағынан,
либералды экономиканың жақтастары мемлекеттік билік қажетті және жеткілікті
түрдегі ең төменгі бақылаушы қызметтерінің жиынтығын өзіне қалдыруы тиіс
деп санайды. Екінші жағынан, радикалдар–мемлекетшілер, керісінше,
зейнетақымен қамтамасыз етуде мемлекеттің кең көлемде қатысуын, олардың
ұсыныстарын зейнетақы қорларын ұлттандыру деп түсінуін талап етеді.
Нарықтық экономикадағы зейнетақымен қамтамасыз етуде мемлекет маңызды
роль атқарады. Ол қартайғанда табыспен қамтуды қаржыландыру, басқару және
реттеуге байланысты кең көлемдегі мәселелерді қамтиды. Мемлекет қоғамның
көзқарасын жақтаушы ретінде зейнетақылық сақтандыруды ұйымдастыруда
басқарушы роль атқарады. Бірінші кезекте мемлекет азаматтарды әлеуметтік
қорғауда кепіл болуға, зейнетақымен қамтамасыз етуде нормативті–заңдылық
актілердің сақталуына кепіл болуға арналған. Мұның барлығы заң шығарушы,
атқарушы билік органдарының көмегімен орындалады [3].
Мемлекеттік реттеу мен нарықтық өзін-өзі реттеудің арақатынасы
экономиканың жағдайымен анықталады: өндірістің айтарлықтай төмендеуі,
инфляцияның күшеюі, жұмыссыздықтың өсуі-мемлекеттің ролін нығайтуға алып
келеді; әлеуметтік экономикалық жағдайдың жақсаруы кезінде мемлекеттің
әсері әлсіреп, нарықтық реттегіштер іске қосылады. Зейнетақылық сақтандыру
жүйесін реттеу ерекшелігі осы саладағы өзін-өзі реттеудің нарықтық
тетіктері мен оған мемлекет әсерінің дамыған жүйесінің үйлесуінің
қажеттілігінен туындайды. Нарықтық экономикадағы зейнетақы саласында
мемлекеттің ролі күрделене түседі. Зейнетақымен қамтамасыз етуді реттеуден
бұрын мемлекеттік зейнетақылық сақтандыру тетігінің өзін қалыптастыру
үрдісінің және оған өту үрдісінің реттеушісі болуы қажет. Зейнетақымен
қамтамасыз етуді қайта құруда басқарудан мемлекеттің бас тартуы қайта
құрудың либералды тәсілдеріне, зейнеткерлерді экономикалық қорғаудың
тиімсіздігіне әкеліп соқтырады. Мемлекетке үйлестірушілік және әдістемелік
қызметтерді бекіту тиімді.
Нарықтық тетіктерді реттеуге күш салған мемлекеттерде (АҚШ,
Ұлыбритания), мемлекеттің араласуы төмен деңгейде. АҚШ-да қорларға қатысты
өзіндік инвестициялаудың шегі ғана орталықтан реттеледі. Бұл жағдайда
қорларға бекітілген төлемдер мөлшері бойынша жалпы активтер көлемінен 10%
төленіп отырады.
Жапония, Германия және бірқатар басқа мемлекеттерде мемлекеттің
араласуы біршама жоғары. Сонымен, Жапония мен Германияда ЖЗҚ үшін өзіндік
инвестициялау шегінің 10%-нан басқа, келесі активтердің түрлеріне
инвестицияланатын құралдардың жоғарғы шектері бекітіледі: өнеркәсіптік
фирмалардың акциялары, мүлік салымдары, шет елдік инвестициялар. Қазіргі
кезде бұл шектер Германия мен Жапонияда сәйкесінше 20 және 30% акциялар
бойынша, 5 және 20% мүліктік инвестициялар бойынша, 4 және 30% шет елдік
инвестициялар бойынша үлестерін құрайды.
Қазіргі және болашақ ұрпақты лайықты қамтамасыз ету үшін зейнетақымен
қамтуды қайта құру мемлекеттің ең күрделі мәселесі болып қала береді.
Зейнетақы нарығының ары қарай табысты өркендеуі зейнетақы қорлары мен
олардың салымшыларының көзқарастарына байланысты көптеген факторларға
тәуелді болады. Зейнетақы құралдарын басқаруда мемлекеттің қатысу дәрежесін
анықтау барынша маңызды.
Ол әр елде әр түрлі:
- нарықтық қағидалар негізінде мемлекеттік басқару. Бұл типтегі
жүйелердің пайда болуы инвестициялық шешімдер қабылдау үрдісіне саяси
ықпалдарды төмендетудің қажеттілігінен туындады. Бұл жағдайда қор
құралдарымен бұрынғысынша мемлекет басқарады. Бірақ, инвестициялық шешімдер
шенеуніктермен емес, мемлекеттік қызметке шақырылған мамандармен
қабылданады. Берілген жоба көп жағдайда тікелей мемлекеттік басқарудан гөрі
әртүрлі инвестициялық стратегиялардың тәуекелділіктерін бағалауды ұйғарады.
Келтірілген жоба бойынша Канаданың мемлекеттік зейнеақы қоры жұмыс істейді.
Қорды басқарушы құралдардың қандай да бір бөлігімен екінші жүйе бойынша
жұмыс істесе, сол уақытта қалған бөлігі бірінші жүйе бойынша бөлінетін
деңгейлерде көрінеді. Мұндай жоба Сингапурда және Фиджи де әрекет етеді.
Қор аймақтық қағида бойынша бөлінетін жағдайларда болады, әрбір аймақ өз
басқарушысын шақырады. Бұл Боливияда қолданылады;
- тікелей мемлекттік басқару (Уганда). Зейнетақы шоттарындағы құралдар
мемлекеттік бюджеттің бір бөлігін құрайды немесе жеке қаржыны
қалыптастырады. Екі жағдайда да құралдарды инвестициялау туралы шешім
мемлекеттік шенеуніктермен қабылданады. Құралдардың басым бөлігі елдің
мемлекеттік қарыз ақшаларына бөлінеді, мемлекеттік банктердің депозиттік
шоттарына аударылады немесе мемлекеттік инвестициялық жобалар арасында
таратылады;
- қатаң реттеуші тәсілдермен орындалатын сыртқы басқару (Уругвай).
Инвестициялық стратегияларды жасау және қор құралдарын басқару сыртқы
жетекшімен жүзеге асырылады. Бірақ, мемлекет инвестициялық қоржынның
құрылымына қатаң шектеулер қояды. Мөлшерлемелер инвестициялау
стратегияларын таңдауда және қолдағы құралдардың санын айтарлықтай деңгейде
шектейді. Осы сияқты шектеулердің көмегімен мемлекеттік зейнетақы қорларын
тікелей басқарудағыдай нәтижелерге жетуі мүмкін. Бірінші типтегі қорларға
қарағандағы ерекшелігі мұнда инвестициялық қоржын негізіне нарықтық бағалы
қағаздар енеді;
- мемлекеттің өте төмен деңгейде қатысуымен сыртқы басқару
(Австралия). Берілген жүйе бірінші кезекте басқарушылар арасындағы бәсекеге
негізделіп дамыған капиталдар нарығымен халықтың инвестициялық мәдениетін
талап етуге бағытталған басқарудың тиімділігі жоспарында барынша
“ілгеріленген” болып саналады.
Қазақстанның зейнетақы жүйесі әлемдік тәжірибеге сүйене отырып тиімді
үлгіні енгізу арқылы әдістемелік негізін қалыптастыру керек.
Зейнетақы жүйесінің қызмет етуінің әдістемелік жүйесі төмендегі
кестеде берілді.
Кесте 1- Әлем елдеріндегі тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудің
үлгілері
Зейнетақы Әдістемелік Экономикалық тетіктері
жүйесінің негіз
үлгілері
Басқарылуы Зейнетақы төлеу түрлері
-сақтандыру компаниялары
АҚШ Америка үлгісіМемлекеттік -зейнетақы қорларынан
реттеу -мемлекеттік
бағдарламаларынан
СкандинавияӘмбебап және Бір орталықтан -мемлекеттен
елдерінде әлеуметтік жоспарлау -сақтандыру компаниялары
үлгі
Германия Бисмарк үлгісіҮкіметтен реттеу -мемлекеттен
-сақтандыру компаниялары
Ресей Беверидж Бір орталықтан -мемлекеттен
үлгісі жоспарлау -сақтандыру компаниялары
Бисмарк үлгісі - қорларынан
Өзбестан Кеңестік үлгі Бір орталықтан -мемлекеттен
жоспарлау
Қазақстан Чили үлгісі Мемлекеттік -мемлекеттен
реттеу -ынтымақты
- қорларынан
Ұлттық зейнетақымен қамтамасыз етуді құруға байланысты мәселелерді
шешу басқа мемлекеттердегі орын алған зейнетақымен қамтамасыз ету жүйелерін
зерттеусіз мүмкін емес. Қазақстандық ерекшелік үшін барынша қолайлысын
таңдау үшін, экономикалық дамыған мемлекеттердегі зейнетақымен қамтамасыз
ету туралы ақпараттар қажет. Оның бар болуы қалыптасқан тәжірибені
мүмкіндігінше пайдалануға және табыстылығы төмендеу отандық жүйені
жетілдірілген тәжірибесі мол жүйелермен ауыстыруға мүмкіндік береді.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындасақ, зейнетақымен қамтамасыз ету
жүйесiнiң әрекет етуi нарықтық экономикалы мемлекеттердiң бәрiне дерлiк
тән. Әлеуметтiк көмекке деген қажеттiлiктiң өсуi әдетте қоғамдағы
экономикалық мәселелердiң өршiгуi мен әлеуметтiк қысымдар жағдайында орын
алады. Әр түрлi мемлекеттердегi әр түрлi кезеңдердегi экономикалық
жағдайларына мәдени тарихи ерекшелiктерiне–саяси мәдениетiнiң, қоғамдық
қозғалыстардың бой алуына байланысты мемлекет халықты әлеуметтiк қорғаудың,
қоғамдық дамуды тұрақтандырудың кейбiр мәселелерiн шешудi өзiне алады.
Әлеуметтiк бағдарламалар, оларды жүзеге асырудың түрлері мен басқару
қағидалары, сонымен қатар мемлекеттiк емес құрылымдардың қатысу дәрежесi
көлемiндегi мемлекеттер бойынша ерекшелiктер өте кең [4].
Әлеуметтiк көмектер мен жоғары сапалы қызмет көрсетулердi ұсыну
қағидасына негiзделген, азаматтық қағидаға құрылған Швед үлгісін бүгiнгi
Қазақстанда тек оқшауландырылған болашақтың жобасы ретiнде қабылдауға
болады. Көп жағдайларда Қазақстан үшін мемлекеттiк билiктiң барлық
деңгейiндегi қызметтердің өзара әсерi мен бөлiну қағидасына, сонымен қатар,
жеке секторды бiрқатар әлеуметтiк зейнетақымен қамтамасыз етуді қоса
есептегендегi мәселелердi шешуге негiзделген әлеуметтiк бағдарламалардың
американдық тәжiрибесi жақындау болып келедi.
1.2 зейнетақы қоры қызметін міндеттері
Қордың негізгі міндеті – әрбір салымшының қаржылай байлығына қамқорлық
жасау, зейнетақылық жинақтар мәдениетін арттыру, еліміздегі зейнетақы
жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету. Ал басты мақсатымызға келетін
болсақ, қор қызметі халықтың барлық деңгейіне және еліміздің барлық
өңірлеріне ұсынылатын зейнетақы қызметінің сапасы мен қолжетімділігін
жетілдіруге, зейнетақы салымдарын сақтауға және салымдардың сенімділігін,
тұрақтылығын және қауіпсіздігін қамтамасыз ететін инвестициялық қаржыны
қалыптастыруға бағытталған.
Енді мемлекеттік емес зейнетақы қорларының міндеттеріне тоқталсақ,
олар:
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің белгілеуі бойынша зейнетақы
активтерінің төлемдерін жүзеге асыруға;
- жеке зейнетақы активтерінің қорының есебін жүргізуге;
- зейнетақы алушы мен салымшылардың қорлары туралы өздеріне
мәлімет беруге;
- зейнетақы қорының жағдайының мәліметтерін құпияда сақтауға;
- зейнетақы қоры заңға сәйкес жүргізілуіне;
- зейнетақы алушының өтініші бойынша оның зейнетақы қорын басқа
қорға аударуға;
- зейнетақы активтерін инвестициялық бақылау үшін зейнетақы
активтерін басқаратын компаниялармен келісімге тұру (мемлекеттік
қорынан басқа);
- мемлекеттік емес зейнетақы қорымен келісімге тұрған азаматтарға
бірдей қызмет көрсетуге және т.б. міндетті.
Зейнетақымен қамсыздандырудың қазіргі кезгі жүйесінің ерекшеліктері
болып мыналар табылады:
зейнетақылық төлемдер бұрынғыдай ұрпақтар арасында емес, бір ұрпақтың өз
ішінде ғана көзделген, яғни әрбір азамат еңбекке қабылетті жасында өз
қаражатынан болашақ зейнетақыға жарналар салады;
зейнетақы қоры жинақ қорларына, инвестицияларға және зейнетақы төлемдеріне
өзі билік жасайды;
мемлекет әлеуметтік көмек көрсетуге мұқтаж тұлғаларға тек әлеуметтік
зейнетақыларды береді, бюджет кызметкерлері үшін зейнетақы жарналарын
есептейді және жеке зейнетақы жүйесінің заңды жұмысының кепілдігін
камтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасында зейнетақының негізгі түрлері болып жасына,
мүгедектігіне, асыраушысынан айырылуына байланысты, еңбек сіңірген жылдары
үшін төленетін және заңдарда көзделген өзге де зейнетақылар жатады.
Қазақстандық зейнетақы реформасының негізгі параметрлері болып мыналар
табылады:
барлық артықшылықты зейнетақылар жойылды. Зейнетақыны алуға қойылатын
талаптар барлық азаматтар үшін бірдей болды;
зейнетке шығу жасы еркектер үшін 63 жасқа дейін, әйелдер үшін 58 жасқа
дейін өсті;
зейнетақы қорында әрбір қызметкерге жеке зейнетақы шот ашылады, бұл шотқа
кызметкердің міндетті зейнетақы жарналары және инвестициялық табысы
аударылады;
мемлекеттік емес зейнетақы қорлары жабық түрдегі акционерлік қоғамдар
түрінде құрылады және екі түрде болуы мүмкін – ашық және корпоративтік.
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 20 маусымдағы Қазақстан
Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңның 67-бабында
Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының белгілі бір жасқа толғанда
еңбек стажына қарамастан зейнетақы алу құқығы бекітілген.
Бұл әлеуметтік зейнетақы - зейнетақымен қамсыздандырудың бірінші
деңгейі. Аталған зейнетақы мемлекеттік немесе жергілікті бюджеттен
қаржыландырылады, өмір сүру деңгейінің ең төменгі мөлшерін кепілдейді және
қандай да бір себептермен еңбек зейнетақысына құқықты иеленебеген барлық
азаматтарға еңбек стажының бар-жоқ екендігіне және оның-мөлшеріне
қарамастан беріледі. Азаматтардың бұл санатына мүгедектер, жетімдер, еңбек
стажына ие емес қарт азаматтар жатады.
Зейнетақымен қамсыздандырудың екінші деңгейі - ҚР Қазақстан
Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңның 7-12 баптарымен
реттелетін міндетті мемлекеттік зейнетақы. Бұл зейнетақы еңбек стажын және
жалақы мөлшерін ескереді, заңды және жеке тұлғалардың міндетті зейнетақы
жарналарының, сонымен қатар елдің мемлекеттік бюджетінен бөлінетін тікелей
қаржылардың (трансферттік төлемдердің) есебінен қаржыландырылады. Заңды
тұлғалар жарналарды еңбекке ақы төлеу қорының 15 %-ы мөлшерінде, ал
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар - айлық табысының 5 %-ы
мөлшерінде төлейді. Арнайы тізімдегі ұйымдар (мүгедектер қоғамы, Қазақтын
зағиптар қоғамы және т.б.) еңбекке ақы төлеу қорынан 3 % мөлшерінде жарна
аударады.
Зейнетақымен қамсыздандырудың толыққанды жүйесінің қалдықтары елімізде
осыған дейін зейнеткерлер атанған тұлғалар және 1998 жылдың 1 қаңтарына кем
дегенде 6 айлық еңбек стажын иеленген тұлғалар өмір сүргенге дейін өз күшін
сақтап қалады. Олар зейнетақының бір бөлігін Зейнетақыларды төлеу жөніндегі
мемлекеттік орталықтан, ал екінші бөлігін өздерінің қорынан алады.
Мемлекеттік орталықтан төленетін төлемдер шамамен 2045 жылы тоқтатылады.
Үшінші деңгей - бұл азаматтардың өздерінің міндетті және ерікті
жарналарының есебінен кұралатын мемлекеттік емес зейнетақылар. Бұл
қатынастар зейнетақы туралы заңның 22-59 баптарымен реттеледі. Аталған
жарналар адамның белсенді еңбекке қабілетті өмірінің барысында оның өзінің
кәрілігін қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік зейнетақы қорына салған
жарналары есебінен қалыптасады.
Осылай, Қазақстан Республикасының тұрғындары 3 түрлі зейнетақыны
иеленуі мүмкін. Алайда, бізге уәделенген жарқын болашақ әлі алыста сияқты,
ал ерікті зейнетақымен қамсыздандыру тоқтатылған. Алайда, басында халықтың
зейнетақы жүйеге сенімін арттыруға және салымшы-болашақ зейнеткерлердің
мемлекетгік емес зейнетақы қорларына ауысуына жағдай жасайтын аралық
институтты кұру көзделген болатын. Мұндай аралық буынның рөлі Мемлекеттік
қорға берілген болатын, бұл қорға зейнетақы жинақтарының сақталуының
мемлекеттік кепілдіктері таралады және зейнетақы активтерін
инвестициялаудың арнайы шектері белгіленген [5].
1.3 ҚР-ның зейнетақы қоры қызметінің даму кезеңдері
2005 жылдың соңында Қазақстандық азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз
етудің құқықтық және әлеуметтік негізін анықтаушы және де осы жүйенің
қызмет етуінің барлық құқықтық аспектілері мен зейнетақылық қызмет көрсету
нарығының барлық қатысушыларының өзара қарым-қатынасын реттеуші зейнетақы
заңдылығы маңызды өзгертуге ұшырады. Алғаш рет өзгертулер мен толықтырулар
1998 жылы 22 желтоқсанда (№328-1 заң), яғни жаңа зейнетақы жүйесінің қызмет
етуіне 1 жыл өтпей жасалды. Екінші рет елдің зейнетақы заңдылығы 1999 жылы
5 сәуірде (№364-1 заң), өзгерту енгізілді. Осыдан кейін жаңартылған
"Қазақстан Республикасындағы зейнетақы мен қамтамасыз ету туралы" заңы 4
жылдай мерзімде қызмет етті және 2005 жылдың соңында оған тағыда өзгерістер
мен толықтырулар енгізілді. Бұл түзетулер №369-11 реттік номеріне ие, заң
формасында қабылданып, "Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз
ету туралы" заңына өзгертулер мен толықтырулар туралы Қазақстан
Республикасы заңы деп аталды. Бұл жерде ескеретін жағдай, егер бірінші
жасалған екі өзгертулер мемлекеттік зейнетақы қорымен мемлекеттік реттеуші
органдардың енгізуге байланысты туындаса, ал зейнетақы заңдылығына
енгізілген соңғы түзетулер (2005 жылдың 29 желтоқсаны) өзінің негізгі
бөлігінде кейбір мемлекеттік емес субъектілерге оның ішінде мемлекеттік
емес зейнетақы қорына бағыттылған және дайындалған. Себебі, бұл өзгертулер
тұжырымдық және барлық зейнетақылық қызмет көрсету нарығы үшін өміршеңділік
сипатқа ие болды, олардың заңдылық сүзгіден өтуі оңай болмай 1 жылға дейін
созылды.
2005 жылғы 29 желтоқсандағы № 369-11 заң екі ғана баптан тұрады, бірақ
көптеген маңызды өзгертулерден тұрады. Зейнетақы заңдылығындағы басты
жаңалық бұл жеке ерекше институт ретінде бөлініп келген мемлекеттік зейнет
ақы қоры мәртебесінің алынып тасталынуы. Зейнетақы мен қамтамасыз ету
туралы заңдағы жаңа түзетуге байланысты зейнетақы қоры мемлекеттік және
мемлекеттік емес деп бөлінбейді. 2006 жылдың 1 қаңтарынан бастап заң
алдында мемлекеттік зейнетақы қорында және мемлекеттік емес зейнетақы
қорында бірдей құқыққа ие. Бірақ бұл зейнетақы қорының мемлекеттік
қатысуымен болмайды дегенді білдірмейді. Егер бұрын мемлекеттік зейнетақы
қорының бірден бір құрылтайшысы Қазақстан Республикасы Үкіметі болса, заңға
сәйкес ашық зейнетақы қоры құрылтайшылары мен акционерлері ретінде
Қазақстан Республикасының резиденттері – заңды және жеке тұлғалар және де
Қазақстан Республикасының заңында бекітілген (№369-11 заңының 1-ші бабы 28-
ші тармағында) талаптарды ескере отырып Қазақстан Республикасы Үкіметі бола
алады. Осыған орай мемлекет Үкімет тарапынан тек бір ғана зейнетақы қорының
ғана емес сонымен қатар бірнеше зейнетақы қорының жарғылық капиталындағы
акция пакеттерінің жеке үлесінің немесе толығымен иесі бола алды. Бұл
мемлекеттік зейнетақы нарығын бақылауды күшейту мақсатында жасалуы мүмкін.
№369-11 заңының 1-ші бабы 30-ші тармағына сәйкес зейнетақы қоры атауында
"мемлекеттік " сөзі егер жарғылық капиталының 100%-ы Қазақстан Республикасы
Үкіметіне тиесілі болғанда ғана қолданылуына болады. Енді мемлекет (егер
қажет етсе) бірнеше зейнетақы қорын өзінің 100% қатысуымен құра алады және
оның бәрі мемлекеттік деп атауға құқығы болады. Біздің еліміздегі қаржы
нарығының даму тәжірибесі мемлекеттік нарықтың кез келген сегментін
жекешелендіре отырып, оған қайта баруына болатындығын көрсетеді. Егер жақын
арада мемлекеттік зейнетақы қоры толығымен жекешелендірілсе де, бұл
мемлекеттің зейнетақылық қызмет көрсету нарығы мәңгілікке тастады дегенді
білдірмейді. Ол жаңа мемлекеттік зейнетақы қорын қалыптастыру арқылы қайта
орала алады.
Жаңартылған зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңы зейнетақы
активтерін басқару түсінігіне бірнеше өзгертулер енгізді. Егер оның ескі
баспасында мемлекеттік емес зейнетақы активтер сөз тіркесі толық емес түрде
берілсе, қазіргі кезде ол бұдан да толығырақ зейнетақы активтері
инвестициялық басқару сөз тіркесімен ауыстырылды. Жаңа өзгерістерге сәйкес
зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компания (ЗАБК) "зейнетақы
активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйым" деп аталатын
болады. Яғни біздің құлағымызға үйреншікті зейнетақы активтерін басқару
жөніндегі компания сөзі зейнетақы активтерін инвестициялы басқаруды жүзеге
асыратын ұйым сөзімен ауыстырылатын болады.
Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңның ескі баспасы бойынша 51 бап
сәйкес зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компанияның мемлекеттік емес
зейнетақы қорының зейнетақы активтерінің басқарудағы ерекше құқығын
қарастырды. Жаңа өзгерістерге зейнетақы нарығы қатысушыларының көптен
күткен өзгертуі зейнетақы активтерін басқарудың баламалы құқы енгізілді.
Сонымен 2006 жылдан бастап зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды
зейнетақы активтерін инвестициялы басқаруды жүзеге асыратын ұйым зейнетақы
қорының өкілетті органмен бекітілген осындай қызметпен айналысуға құқық
беретін сәйкесінше лицензиясы болуы кезінде дербес жүзеге асырады.
Бұл жаңа енгізілген өзгерістен мемлекеттік зейнетақы қоры ұтысқа
шықты.
Жақын арада кейбір зейнетақы қорының зейнетақы активтерін дербес
басқаруға көшетінін күтуімізге болады. Себебі, зейнетақы қоры үшін
қызығушылық үлкен зейнетақы жарнасынан және инвестициялық табыстан түсетін
комиссиондық сыйақының зейнетақы активтерін инвестициялы басқаруды жүзеге
асыратын ұйыммен бөлісу керек емес. Оның ішінде, зейнетақы заңдылығындағы
жаңа түзетуге сәйкес инвестициялық табыстан алынатын комиссионың шекті
мөлшерлемесі 10%-дан 15%-ға дейін көбейтілді. Бірақта, зейнетақы активтерін
дербес басқаруға көшу процессі көптеген зейнетақы қорлар үшін келесідей
себептерге байланысты ұзақ әрі қиын болуы мүмкін.
Біріншіден, өкілетті орган – лицензиялар тарапынан қатаң нормативтік
талаптарға сәйкес зейнетақы қоры үшін зейнетақы активтерін инвестициялық
басқаруға лицензия алу іс-әрекетінің өзі қиынға түседі. Зейнетақы
активтерін басқару бойынша компания лицензиялау тәжірибесі көрсетіп
отырғандай лицензия алу үшін жеткілікті ұзақ мерзімді қамтуы мүмкін
(бірнеше айға созылуы). Яғни, осы жылдың ішінде қандай-да бір зейнетақы
қорының өзінің зейнетақы активтерін өз бетінше басқаруға көшуі бола қоймас
деп тұжырымдауға болады.
Екіншіден, зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге
асыратын ұйыммен зейнетақы қорының арасында зейнетақы активтерін басқару
құқығы үшін бәсекелестік күрес қалыптасты. Бұрыннан қызмет етуші зейнетақы
активтерін басқару бойынша компаниясы бай тәжірибе, жоғары сауатты
мамандарды және қазіргі бағдарламалық - техникалық қамтамасыз етуді иемдене
отырып, зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруда зейнетақы қордан нақты
артықшылығы болады. Кез келген зейнетақы активтерін басқару бойынша
компания зейнетақы активтерін басқарудағы маңызды бөлігін және сәйкесінше
нарықтағы үлесін жоғалтқысы келмейтініне мүдделі.
Тағы да бір зейнетақы заңдылығына енгізілген маңыздырақ өзгерістердің
бірі міндетті зейнетақы жарналарының сақталуына мемлекеттік кепілдік беру.
Соңғы 2010 жылдың 1 қаңтарына дейін мемлекет тек мемлекеттік зейнетақы
қорындағы зейнетақы жарналарының сақталуына мемлекет кепілдік береді. Осы
жағдайдағы жаңалық мемлекеттің алушыға (салымшыға емес), зейнетақы қорының
банкрот болуы жағдайында міндетті зейнетақы жарнасының номиналдық құнын
ғана қайтармай, сонымен бірге инфляция көлеміндегі өтемақыға кепілдік
береді. Заңдағы егізілген түзетуге сәйкес, зейнетақы төлемін алушы
зейнетақы орталығымен бекітілген және зейнетақы қорынан зейнетақы алуға
құқығы бар жеке тұлғалар болып табылады, яғни заңдағы берілген мағынаға
қарай, мемлекет зейнетақы қорының банкроттығы жағдайында зейнетақы қордан
зейнетақы ала бастаған зейнеткерлерге ғана зейнетақы жарнасын қайта
қалыптастыруға кепіл бола алады.
Егер 2010 жылға дейін зейнетақы жарнасының жүйесі екі бөліктен –
міндетті және ерікті жарнадан тұрса, қазіргі таңда зейнетақы мен қамтамасыз
ету туралы заңға енгізілген жаңа өзгеріске сәйкес зейнетақы жарнасынан
үшінші түрі – ерікті кәсіби зейнетақы жарнасы пайда болды. Олар ерікті
жарналар секілді, айырмашылығы, оларды зейнетақы қорға жұмыс беруші өзінің
жұмысшысының зейнетақы шотына Қазақстан Республикасы Үкіметімен анықталған
мамандық тізімі бойынша аударатын болатындығында.
Зейнетақы заңдылығы негізгі өзгеріс ретінде зейнетақылық қызмет
көрсету нарығында зейнетақыны сақтандыру институтын ендіру болып табылады.
Жақын уақыттарда зейнетақы нарығының негізгі қатысушылары ретінде өмірді
сақтандыру келісімшартын жасау және атқару бойынша қызметті жүзеге асыратын
сақтандыру компаниялары болатыны сөзсіз. Оларға зейнетақымен қамтамасыз ету
туралы жаңа баспасында ерекше роль берілген.
2006 жылдың басынан бастап зейнетақы заңында 2005 жылдың 29
желтоқсанында шыққан № 369-11 заңының көмегімен зейнетақы нарығы үшін
"Зейнетақы аннуитетінің келісім шарты" (1 бап, 2 тарау, 12 тармақша),
"сатып алу сомасы" (1 бап, 2 тармақ, 7 тармақша), "сақтандырушы" (1 бап, 2
тарау, 34 тармақша ) секілді жаңа түсініктер енгізілген.
Зейнетақы заңындағы жаңа өзгерістерге сәйкес қызмет етуші зейнетақы
жинақтарын ерікті сақтандыруға зейнетақы жинақтарын сақтандыру бойынша
қосымша шараларға алушының таңдауына сәйкес толық көлемде немесе ішінара
зейнетақы активтерін сақтандыру жүйесін жасауы болуы тиіс. Әзірше мұндай
жүйенің қалай болары белгісіз. Банктің депозиттерді кепілдендірудің қоры
нақты қосымша қор құрылуы мүмкін, яғни жақын арада "Зейнетақы қорының қоры"
пайда болуын күтуге болады.
Сақтандыру компанияларының басқа зейнетақы заңдағы өзгеріске сәйкес
нарықта жаңа қатысушы – "міндетті зейнетақы жарналарын төлеу бойынша
агенті" пайда болуы керек.
Агент ретінде Қазақстанда өздерінің тұрақты мекемесі, филиалы мен
өкілеттіліктері арқылы Қазақстан Республикасының заңы мен анықталған
міндетті зейнетақы жарнасын есептеуші, ұстап қалушы және аударушы қызметін
жүзеге асыратын кез келген жеке тұлға немесе заңды тұлға, бұған қоса
шетелдік заңды тұлғалар болып табылады. Заңды түсінік бойынша агент – бұл
оның кім екеніне - ұйым немесе жеке кәсіпкер болып табылатынына байланыссыз
сол жұмыс беруші.
Жалпы алғанда зейнетақы заңына жаңа түзетулер зейнетақы жүйесінің
келешекте сапалы дамуына септігін тигізері сөзсіз.
Қазақстанның зейнетақы мен қызмет көрсету нарығында, бүгінгі күні,
басқа қаржы нарығының сегменттерінен айырмашылығы, тұрақты түрде дамып келе
жатқанын айта кетуге болады. 1998 жылдың қаңтарынан бастап зейнетақы
жүйесінің елде қызмет еткеніне 10 жыл толды.
зейнетақы қорлары арасында ең көп жинақталған зейнетақы қаражаты
сомасына мыналар ие: "Қазақстан Халық банкі" – 102 891 млн. теңге немесе
24,78%, “МЖЗҚ” – 94 896 млн. теңге немесе 22,85%, "ҰларҮміт" – 72 449 млн.
теңге немесе 17,45%, "АБН АМРО КаспийМұнайГаз" – 29 536 млн. теңге немесе
жинақталған зейнетақы қаражатының жалпы сомасының 7,11%. Жиынтықтап
алғанда, осы 4 қорға барлық қорлардың жинақталған зейнетақы қаражатының
жалпы сомасының 72,19% келеді [6].
Салымшылардың алушылардың жеке зейнетақы шоттарына бөлінген таза
инвестициялық кіріс сомасы (комиссиялық сыйақыны шегергенде) ағымдағы
жылдың маусым айында 836 млн. теңгеге (0,83%-ке) көбейіп, 2009 жылдың 1
шілдесіндегі жағдай бойынша 101 567 млн. теңге болды.
Ұлттық банктің мәліметтері бойынша 2009 жылдың басында зейнетақы
активтерінің таза соммасы 269,8 млрд тг. немесе 1730,8 млн. долларды
құрады. Жалпы алғанда 2009 жылға зейнет ақы қорларының таза зейнетақы
активтері теңгемен шаққанда 47,9-ға, және доллармен 43,2-ға өсті. 2009 жылы
зейнетақы активтерінің ай сайынғы өсімі 3%-дан 3,5 шегінде тең мөлшерде
жүргізілді. Бұл шектен ауытқу тек, тамыз айында 2,8%-ға өзгергенінде (бұл
еңбек демалысымен зейнетақы жарналарын салымшылар және жұмыс берушілердің
аз мөлшерде аударуымен байланысты) және желтоқсанда 4,6%-ға өсуінде (бұл
еңбек ақы бойынша қарызды өтеу мен жылдың аяғындағы көтермелік төлемдермен
байланысты) байқалады.
Егерде алдағы уақыттарда зейнетақы активтерінің өсуі осындай қарқынмен
(мысалы валютаға шаққанда 3,5% көлемінде) жалғасатын болса, онда 2008
жылдың сәуір, мамыр айларында зейнетақы жүйесіндегі таза зейнет ақы
активтерінің көлемі 2,0 млрд. долларға жетеді.
Қазақстанның зейнетақы жүйесіндегі негізгі айтулы жағдай ретінде елдің
Президенті мен қабылданған және қол қойылған "Қазақстан Республикасының
зейнетақымен қамтамасыз ету туралы" "Қазақстан Республика заңына өзгертулер
мен толықтырулар енгізу туралы" 2006 жылдың 1-ші қаңтарында күшіне енген
заңын айтуға болады.
Кесте 1 - 2009 жылдың 1 қаңтарындағы жағдайға сәйкес Қазақстанның
зейнетақы қоры нарығының құрылымы
Зейнетақы Зейнетақы Нарықтық
Зейнетақы қорының атауы активтері активтерінің таза үлесі
млн. тг. сомасы %
млн. тг. млн.
долл.
МЖЗҚ 75773,8 75649,5 485,4 28,05
"Қазақстан халық банкі" ЖЗҚ 60831,9 60797,4 390,1 22,52
Ұлар Үміт 46504,5 46349,9 297,4 17,21
ABN AMRO-КАЗПИЙ МУНАЙ ГАЗ 18906,7 121,3 7,00
18 922,7
Сенім 12757,1 12740,9 81,8 4,72
Құрмет 11169, 11165,3 71,6 4,13
Қазақмыс 8 857,5 8841,2 56,7 3,28
Қазақстан 7 342,4 7332,3 40,0 2,72
Нефте-Газ-Дем 6 433,4 6423,8 41,2 2,38
Халық зейнетақы қоры 5 072,3 5063,4 32,5 1,88
Қорғау 3 916,1 3914,2 25,1 1,45
Отан 2 595,7 2,595,3 16,7 0,96
Қонаев атындағы МеЖЗҚ 820,9 820,7 5,3 0,30
Филип Моррис Қазақстан 649,0 648,2 4,2 0,24
Капитал 624,1 623,8 4,0 0,23
Барлығы 270159,2 269752,5 1730,8 100,00
Ескерту: №3 РЦБ Казахстана
2009 жылдың басында Қазақстанда 16 зейнетақы қоры, оның ішінде 1
мемлекеттік (мемлекеттік зейнетақы қоры), 2 корпоративтік ("Қазақмыс" және
"Филип Моррис Қазақстан") және 13 ашық мемлекеттік емес зейнетақы қоры өз
қызметін жүзеге асырды.
10 жылдың қорытындысы бойынша зейнетақы мен қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz