Отбасы дағдарыс жағдайы
Тақырыбы: Жанұядағы ата-анамен жеткішектер арасындағы қақтығыстардың
туындауының психологиялық себептері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық 050503 - “Психология”
Ғылыми жұмысымызда біз жанұяда туындайтын бала мен ата-ана арасындағы
қақтығыстар мәселесін қарастыруды жөн санадық. Қоғамның құрамдас бөлігі
әрбір жанұяда өмірге келіп тәрбиеленетін балалардың тәрбие бастауы осында
қалыптасатындықтан М.Әуезов ағамыздың мына бір құнды пікірі еріксіз еске
түседі: Ел болам десең бесігінді түзе осы бір ой түйіннен әрбір балаланың
мінез-құлқының дұрыс қалыптасуына ықпал ету бүгінгі таңдағы ата-аналар мен
педагог-психологтардың алдында тұрған асқаралы мақсаттарынын бірі.
Себебі, жанұя – адамдық қарым – қатынастын ежелгі институты, бірегей
көрінісі. Оның бірегейлілігі мынада, бірнеше адамдар ұзақ уақыт бойы, яғни
адам өмірінің көп бөлігін алатын уақыт бойы бір-бірімен тығыз байланыста
болады. Осындай қарқынды жүйеде таластың, қақтығыс пен дағдарыстың пайда
болуы мүмкін.
Жанұядағы әртүрлі себептерге байланысты бала мен ата-ана арасында
қақтығыстар туындауы жасырын жайт емес. Сондықтан да осы мәселе көпшіліктің
назарын аударатын өзектілігімен ерекшеленеді, осының негізінде біз ата-ана
мен балалар арасындағы қақтығысты қарастырамыз.
Ата-ана мен бала арасындағы қақтығыс көбінесе жеткіншектік кезеңде жиі
кездесетіндігі ғылыми зерттеулерде қарастырылған.
Балалардың жастық дағдарысы тым жоғары қақтығыстың түрі ретінде
қаралады. Жастық дағдарыс баланың дамуынада бір кезеңнең, екінші кезеңге
өту кезінде көрінеді. Дағдарыс кезеңдерінде балалар тіләзар, ерке,
ашуланшақ болады. Олар жиі қоршаған орталармен, әсіресе ата – аналармен
қақтығысқа түседі. Кезінде оларға қойылған талаптар енді оларда қиқарлыққа
дейін апаратын теріс көз - қарасты тудырады.
Қазіргі жанұя, оның ерекшеліктері еліміздің қазіргі кезеңдегі
ерекшеліктерімен, яғни қоғамның реформалану және жаңару кезеңімен
негізделеді. Сондықтан ол бүгінде жаңа мәселелерге тап келіп, адам, халық,
қоғам үшін қажетті көптеген өмірлік маңызды қызметтерін атқару қабілетінен
белгілі дәрежеде айырылып, елеулі жағдайларды басқа саяси-қоғамдық
институттармен ұзаққа созылған үйлесімсіздікте болып, шын мәнінде, ХХІ
ғасыр басында жаңа дағдарысқа ұшырап отыр.
Зерттеу обьектісі: Жанұядағы ата-ана мен жеткіншектер арасындағы
қатығыстар.
Зерттеу пәні: Жанұядағы ата-анамен жеткіншектер арасындағы
қақтығыстардың туындау себептерін зерттеу оны болдырмау және шешу жолдары.
Зерттеудің мақсаты: Жанұядағы ата-ана мен бала арасындағы қақтығыстардың
туындау себептерін анықтау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер ата-аналар мен балалар арасындағы
қақтығыстардың туындауының себебінін алғы шарттарын анықтап, оларды
болдырмау және шешу жолдарын үнемі қарастырып, алдын алып отырсақ, онда
жанұя жеткіншектермен ата-ана арасында қақтығыстар туындамас еді.
Зерттеу міндеті:
Психологиядағы қақтығыстар мәселесін теориялық тұрғыда талдау;
Жанұядағы ата-ана мен жеткіншектер арасындағы қақтығыстың туу себептерін
анықтау;
Жанұядағы ата-аналардың арасындағы қақтығыстың балаға тигізетін әсерін
ашып көрсету;
Ата-аналар мен жеткіншектер арасындағы қақтығыстың туындау себептерін
анықтауға бағытталған зерттеу жүргізу
Зерттеудің әдіснамалық негізі: Жанұядағы ата-ана мен жеткіншектер
арасындағы арасындағы қақтығыстың туу себептерін жүйелі психологиялық
зерттеуге деген көзқарасын ашатын педагогикалық-психологиялық концепциялар
Жанұя қарым-қатынасы туралы В.Шуманның , жасқа байланысты дағдарыстар
мәселесі жайындағы И.Конның , баланың дамуына жұбайлық қақтығыстардың әсері
мәселесіне орай А.Ушатиков,А. Спиваковская, жеткіншектердің тұлғалық даму
мәселесіне байланысы Б.Г.Ананьев,Л.И.Божович,К.А. Абульханова концепциялары
және Қазақстандық Қ.Б. Жарықбаев, С.М. Жақыпов, Ж.Ы.Намазбаева, Қ. И.
Шериазданова т.б. жекткіншектердің психикалық даму мәселесіне байланысты
еңбектері зерттеудің теориялық әдіснамалық негізін құрады.
1. М.Рокичтің Құндылық бағдарлауды танып білу әдістемесі,
2.А.Басс және А. Дарки Агрессивті және өшпенділік мінез-құлқын
диагностикалау әдістемесі,
3.Дж.Тейлордың мазасыздану деңгейін анықтау әдістемесі,
4.В. Гришино мен американдық соцолог – психолог К.Н. Томастың
Қақтығыстық жағдайды бағалау әдістемесі беріледі.
Зерттеу нәтижесінің сынақтан өтуі: Мағжан Жұмабаев атындағы гимназия-
мектебінің 7-8 сынып оқушыларымен және осы сынып оқушылырының ата-
аналарымен өткізілді.
Ғылыми жаңарысы: Зерттеу болжамына сүйене отырып іріктеліп алынған
әдістемелер бойынша жанұядағы қақтығыстардың алдын алу, болдырмау
шараларынын қазіргі тандағы маңызы анықталды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен әдебиеттер
тізімінен, ұсыныстардан тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі көрсетіліп, зертеудің ғылыми
аппараты айқындалған.
Бірінші тарауда. Жанұядағы қақтығыстардың теориялық негіздеріне талдау
жасалды. Осы мәселеге байланыты педагог-психологтардың еңбектеріне шолу
жасалып, тақырыптың мазмұыны ашуға арналған зерделеу жұмыстары жүргізілді.
Екінші тарауда. Зерттеу жұмыстары ұйымдастырылып жүргізілді. Тақырып
мазмұнын ашуға бағытталған зерттеу әдістері ұйымдастырылды. Зерттеу
барысында алынған мәліметтерге сандақ және сапалық талдау жасалынды.
Қортындыда эксперимент нәтижесі негізінде бала мен ата-ана арасындағы
қарым-қатынастың жақсы болуы бала тәрбиесіндегі кездесетін қиындықтардың
алдын алу шарты деген тұжырым жасауға мүмкіндік берді және ата-аналармен
балалар арасындағы туындайтын қақтығыстардың алдын алуға байланысты
ұсыныстар беріледі.
1 Жанұядағы ата-анамен жеткішектер арасындағы қақтығыстардың туындауының
психологиялық себептерін ғылыми теориялық негіздеу
1.1 Отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектеріне талдау
Қоғамның мақсаты адамдардың бақыты денсаулығы – жанұя. Жанұяда ғана жаңа
ұрпақ өседі, тәрбиеленеді. Сондықтан мемлекет үнемі жанұяға қамқорлық
жасайды. Жанұя өмірі адамнан әртүрлі білім мен іскерлікті талап етеді.
Жанұя есесіне қажетті көптеген практикалық дағдылар мен сапалар ата-ана
жанұяның күнделікті өмірінде қалыптасады. Жанұялық өмірдің маңызды сипаты,
оның негізі жанұя өмірінің рухани мазмұнының қалыптасуы деп есептеді және
атап көрсетті Сухомлинский.
Адамдардың жанұялық өмір мұратының негізгі ерекшеліктері,
В.А.Сухомлинский айтқандай, некенің материалдық жағынан гөрі жанұялық
өмірінің рухани мазмұнына басымырақ мән беруге келіп саяды.
В.А.Сухомлинский айтуынша, адал және кіршіксіз махаббат - өзінің рухани
байлығыңды екінші біреуге үнемі беріп отыру деген сөз. Атап айтқанда,
берсең ғана аласың. Егер адамдарға бір-біріне берер болмаса, олар іштей
сарқылып, бір-бірін жалықтырады, ақыры бұл ренжісуге, айырылысуға апарып
соқтыруы мүмкін. Әрине, жұбайлар рухани алыс-берістен басқа жанұя мүддесін
ойласып, материалдық қор жинау төңірегінде ынтымақтасуы мүмкін. Бірақ
мұндай жағдайда жанұя мен қҚоғамның арасында өткел орнына бұзылмас бөгет
орнап, бір-біріне дәнекер болудан қала бастайды, мұндай жанұяның рухани
құндылығы төмен болады. Кейбіреулерге жанұяның рухани құндылығы бос сөз
болып көрінуі де мүмкін. Бірін жинағанмен, екіншісінен айырылып жатады.
Жанұяның ең маңызды құндылығының бірі – балалар. Әкелік және аналық
парыз – бұл адамның екінші рет дүниеге келуі. Әрбір адам өз балалар арқылы
өзін қайталайды, бұл ата тегін жай жалғастыру емес, сондай-ақ моральдық
сапалары жоғары қоғам адамын дайындау деген сөз. Ол үшін балаңа не бересің,
олар нені қайталап, нені қайталамасын деген – мәселенің осы жағын ойластыру
қажет.
Психологиялық және әлеуметтік тұрғыдан алатын болсақ, жанұя мүшелері
өздерінің эмоционалды қажеттіліктерін қанағаттандыруға өзара тәуелділіктің
болуымен біріктірілген. Ал экономикалық тұрғыдан алып қарасақ, жанұя
мүшелері материалдық қажеттіліктерді қанағаттандыру барысында бір-бірімен
тығыз тәуелділікте болады.
Жанұя сыртқы және ішкі әсерлерге байланысты бейімделіп тұратын күрделі
және біртұтас жүйе, яғни белгілі бір мәдени ортада; кез келген жанұя
әртүрлі ұрпақтан таралады; олар өздеріне және өздерінің балаларына бақыт
тілеулері айқын. Ал жанұялар арасында көптеген айырмашылықтар болуы мүмкін.
Отбасы мәселесіне байланысты жүйелі бағыт туралы бірқатар монографиялар
мен зерттеулер жүргізген автор Джексонның көзқарасы бойынша Жанұя -
ережемен басқарылатын жүйе. Әрбір жанұяның өз ережелері бар. Тіпті кейде
ережемен өмір сүретіндіктерін байқамай қалады. өйткені ереже мен жүйе тығыз
байланыста болып отырады.
Ереже – бұл адамның белгілі бір жағдайларда өз - өздерін ұстаушылығы.
Олар не жақсы, не жаман, не нәрсені істеуге болады, нені болмайды, егер
ережені орындамаса не болады деген сияқтыларға өз сенімдерін білдіреді.
Жанұя мүшелерінің бірі осы ережелерге бойұсынбаған кезде қандайда бір
қақтығыстар қалыртаса бастайды.
Өмір дәлелдегендей, қақтығыс өмірлік тәжірибе және дұрыс мағына
негізінде тиімді басқара алатын құбылыстарға жатпайды. Қақтығыс қарым –
қатынас кезіңде пайда болады, ол қарама – қайшылықты шешудің өткір түрі,
негізінен теріс эмоциялы болады [3].
Конфликт (латын тілінен – қақтығыс) – қиын шешілетін қарама-
қайшылықтардың туындауы, бәсекелестік негізде қарама-қайшылық
қызығылушылықтарының соқтығысуы, эмоционалдық күйзелістермен байланысты
әртүрлі сұрақтарды түсінудің болмауы [4].
Кез-келген қақтығыс негізінен өзіне не қарама – қарсы жақтағы
сұрақтарды, не қарама – қарсы мақсаттарды қосып алатын жағдайлар немесе
осындай жағдайда оларға жетудің құралы немесе аппоненттердің
қызығушылықтарының, тілектерінің ықпалдарының сәйкес келмеуі жатады.
Қақтығыстық жағдай осылайша қақтығыстың объектісі мен субъектісінің
міндетті болуын болжайды. Демек, қақтығыстың дами бастауы үшін инцидент
керек, бір жақтылық әрекет басталғанда басқаның қөзқарасын да қыса
бастайды. Егер қарама-қарсы жақ солай жауап берсе, қақтығыс
потенциалдылықтан маңыздылыққа өтеді және әрі қарай тік немесе
диструктивтін және конструктивті ретінде дами алады
Қақтығыстық жағдайдың объективтік анализі оның құрамын анықтауға
мүмкіндік туғызады. Қақтығыстың негізі қақтығыстық ситуацияға байланысты,
оған мыналар жатады:
-қақтығыс пәні-күресуші жақтар тырысатын мәселе;
-пәннің объектісі аппоненттің қызығушылықтарының қақтығысуы негізінде
мәселелік ситуация, бұлар оған талқылау жасауға немесе басқаруға тілектес
болады.
-қақтығыстың субъектісі - қақтығыс жасауға қабілетті конфликтілік тұлға
немесе мәселелер [4].
Аппоненттер – қақтығысқа қатысушылар. Олармен қақтығыстық ситуацияда
жеке тұлғалар, адамдар тобы, мекемелер жұмыс істей алады. Бір және басқа да
қақтығыстық ситуацияда аппоненттің субъектісі белгілі қатынастармен
байланысты. Соған байланысты аппоненттердің әрқайсысы субъектіні бір бетте
манипуляциялауға жиі қызмет етеді.
Субъектіні манипуляциялау – қақтығысқа қатысушы тұлғаның нақты және
жасырын әрекеті, бұл тұлғаға маңызды белгілі нәтижеге жету мақсатында
қатынас субъектісіне бағытталады.
Иницидент – жағдайдың нәтижесі барысында немесе қақтығыс үшін себеп
болып табылатын қақтығыстық жағдайдағы ситуативтік арандатушы, иницидент,
аппоненттер инициативасы бойынша объективті жағдайда не кенеттен тыс
болатын жағдай кезінде тілектен немесе еріктен тыс боп туындауы мүмкін.
Осылайша қақтығыстық жағдайлар да туындауы мүмкін. Сонымен қатар
қақтығыстық жағдайлар тұқым қуалауы мүмкін. Тіпті оның туындауы
объективті емес субъективті жағдайларға баланысты жаңа аппоненттерге өтуі
мүмкін. Қақтығыстық жағдайлар және иницидент, осылайша нақты мағынада бір -
бірінен тәуелсіз ұстауы мүмкін [6].
Қақтығыстық жағжай мен инциденттердің берілген параметрлерін қарастыра
отырып, біз қақтығыстың сипатына қарай бірнеше түрін аламыз. Субъективті
түрде пайда болған қақтығыстық жағдайлар мен инциденттер аппоненттің
біреуінің инициативасы бойынша субъективті түрде қақтығыстық жағдайлардың
өзгеру нәтижесінде объективті түрде де анықталады. Қақтығыстардың көріну
дәрежесі бойынша жасырын және ашық, кенеттен және әрдайым болатын түрлерге
бөлінеді. Жасырын қақтығыс – бұл қақтығыстық жағдайларды көрсетпеуге
тырысатын екі адамды құрайды. Бірақ біреуінің жүйкесі тоза бастағанда
қақтығыс ашық түрге ауысады. Қақтығыстар кенеттен және әрдайым болатын
түрлерге бөлінеді. Екінші жағдайда бұлар еңбек өнімдеріне, өндірістің
сапасының төмендеуіне әкеледі. Сондықтан қақтығыстардың қайнар көзі мен
себебін жүйелеу кезінде оның кінәлісін, мақсатын, түрткі іздеу керек [5].
Белгілі жағдай қиын субъективті-объективті ақиқат ретінде қарастырылуы
мүмкін. Отандық және шетелдік ғылымда жағдайлардың көптеген топтастыруларда
қарастырылады (Е.Бабосов: жәй, кризистік, экстремальды, катастрофалық;
А.Кочарян: жәй, қыин және экстремальді; В.Латынов: нейтральді және
конфликтілі; К.Левин: конфликттер, физикалық қауіпті және белгісіз;
Г.Морозова: жәй және мәселелелі; А.Матюшкин: бағдарламалық, қыин және мінез-
қулықтық; А.Федотов: қиын, жәй және экстремальді, және т.б.). Егер де бұл
бағыттарды жалпыласа, жағдайлардың екі негізгі түрін белгілеуге болады: жәй
(күнделікті), бұнда жекетұлғалар күнделікті жағдайда өмір сүреді; қиын
(экстремальді), бұнда жеке тұлғаға мүмкіндігіне сай емес талаптар қойылады
[7].
Қиын жағдай дегеніміз не, жәй жағдайдан айырмашылығы қандай ?
Б.Швединның ойынша, қиын жағдай – бұл жеке тұлғаның іс-әрекет
процессінде қүрделі жағдайда қарым –қатынас жасау. Күрделі жағдайда адамның
мүмкіндігі мен іс-әрекетке қойылатын талаптар арасында қарама-қайшылықтар
болады. Көптеген авторлардың ойынша ситуацияны күрлендіретін жеке тұлғаның
қиын психиқалық қалпы.
Қиын жағдайларды талдау келесі анықтаманы белгіледі: жеке тұлғаның
мүмкіндіктері мен мотивтерінің тұрақсыздығын белгілейді, ол адамның
психикалық шиеленісті тудырады [4].
Алғашқы адам қауымдастығының пайда болуынан бастап қақтығыстар көп уақыт
бойы ғылыми зерттеулердің объектісі болған емес. Бірақ та кейбір ойлар
ежелгі жазбаларда қақтығыс туралы атап көрсеткен. Уақыт өзгерген сайын
қақтығыстар да өзгере бастады. Олардың физикалық, экономикалық, әлеуметтік
зардаптары өзгеше болды. Мысал келтіріп өтейін.
Ежелгі дәуірде басқа да қақтығыстардың түрлері көрсетілген.
Орта дәуірде бұндай жағдайларды түсіну мумкіндігін белгілеген.
Ежелгі дәуір 1-ші зерттеулер біздің дәуірімізге дейінгі VII-VI ғасырғы
жатады. Сол уақыттағы Қытай ойшылдары былай санаған-дамудың қайнар көзі оң
(янь) және кері (инь) материалар қарым-қатынасына байланысты, олар
қақтығыста болады [8].
Ежелгі Грецияда қарама-қарсы заттар туралы олардың ролі туралы
философиялық ілімдер пайда болған. Анаксимандрдың ойынша заттар “апейрон”
материалдық бастан заттар пайда болады, ол қарама-қайшылықты туғызады.
Героклит қозғалыстың себептерін көрсетуге тырысқан, оның ойынша
заттардың құбылыстың қозғалыстары заңды процесс, ол қарама-қайшылардың
қақтығысын туғызады.
Осы уақытқа байланысты соғыс туралы анықтамалар берген Героклиттің
ойынша соғыс барлық құбылыстардың бастауы. Платон оны үлкен дерт деп
қарастырған, оның ойынша бұрынғы заманда “алтын ғасыр” болған, бұл ғасырда
барлық адамдар бір-бірін жақсы көрген және бір-біріне жақсылық тілеген.
Бұған қарамастан Платонның идеялды мемлекетінде соғыстар бар.
Эпикурдың ойынша кері зардаптар адамдарды бейбітшілік жағдайында тұруға
итермелейді. Ежелгі ойшылдар әділдік пен әділетсіздіктер критерийлерін
белгілеуге тырысқан[6]
Қақтығыстарды қарастыра отырып, біз қақтығыстың келесі түрлеріне
тоқталамыз.Тұлғааралық және топ аралық. Біздің қарастырылып отырған
мәселеміз тұлға аралық қақтығыстар, соның ішінде жанұялық қақтығыстар.
Жанұялық қақтығыстардың өзі белгілі тармақтарға бөлінеді: жұбайлар, ата-
аналар мен балалар, жұбайлар және әрбір жұбайдың ата-аналарымен, ата-әжелер
мен немелелер арасындағы қақтығыстар. Жанұялық қарым-қатынаста шешуші рөлді
ойнайтын жұбайлық қақтығыстар. Ол жиі жұбайлардың қажеттіліктерінің
қанағаттанбаушылығынан пайда болады. Осыған орай жұбайлар қақтығысын
негізгі себептерін бөледі: бір - бірін силамау, көп көңіл бөлмеу, түсінбеу
жұбайларының біреуінің жаман қылықтарының болуы (алкоголь, наркотиктер,
өзіне ғана ақша шығындау т.с.с.) және т.б. [9]. Отбасы психологиясында -
өмірде кездесетін дағдарыстың кез – келген түрі қалыпты деп есептеледі.
Алғашқы некеге тұрудың өзі - дағдарыс болып табылады. Әсіресе тойға
дейін жастар бір – бірін ашық түсті көзілдірікте көреді, ал неке- өмір сүру
салтының өзгеруіне, әлеуметтік беделге ие болуға әкеледі. Әйел заты үшін
ата-тегін өзгерту, Эриксон пікірінше Ұқсастық дағдарысына соқтыруы
мүмкін, тұрмыс сипаты өзгереді, үйренуді қажет ететін жаңа тұстары пайда
болады. Бұл ерлі – зайыптылардың бір – біріне бейімделу кезеңі –алғашқы
жылда жыл бойына созылады. Бірлескен өмірде алғашқы жыл соңына қарай
некенің бір жылдық дағдарысы пайда болады. Осы уақыт ішінде дағдарысқа
ерлі – зайыптылар үйренісіп бірінің алдында бірі жауапкершілік танытып,
түсіністікпен қарайды немесе айырылысу тілегі пайда болып некелік одақ
сәтсіз болып саналады. Ажырасудың алғашқы шарықтау шегі –бір жыл бірге
өткізген өмірден кейін болады. Екінші дағдарыс отбасында бірінші баланың
туылуынан кейін пайда болуы мүмкін, тіпті ол бала қалаулы болып,
махаббаттан пайда болса да қалыптасады. Тағы да өмір сүру сипаты өзгереді,
отбасындағы жүктемелер ауысады. Егер жас ана беріліп, баланы күтіп бағумен
айналысып кетсе, онда көптеген адамдар мұны өздеріне назар аударудың
жоғалуы деп қабылдайды. Кейбір әкелер бала күтіміне қызғанышпен қарайды,
баласы әйелінің сүйіспеншілігі мен күтімін тартып алғандай қабылдайды.
Келесі дағдарыс отбасында екінші баланың дүниеге келуімен байланысты
болады, әсіресе балалар арасында 5-7 жастан жоғары болған жағдайда қатты
көрінеді. Балалар арасында бәсекелестік пайда болады, ол ата – ананың
мейіріміне, махабатына ие болу ниетінен туындайды. Жасы үлкен балада
кішісіне деген қызғаныш байқалады, бұл арнайы жасалған балалық қылықтардан
байқалады, бала кішкентай кезіне еліктеп сақауланып сөйлей бастайды,
өйткені ол өзіне кішкентайға қарағандай қарап, еркелетсе деген ниеттен
туындайды. Балада осы кезеңде болып жатқан нәрсені түсіну үшін күшті
төзімділік талап етіледі.
Қарым – қатынастағы дағдарыс бала мектепке дейінгі мекемеге немесе
мектепке барғаннан кейін де пайда болуы мүмкін. Бұл уақытта ананың жаялық
жууы екінші орынға кетіп, балаға көбінде әкелік қызмет қажет болады, ал
көптеген ер адамдар бұл жағдайға дайын емес некеге өзінің қызметі тек қана
қаржылай қамтамасыз етумен байланысты деп тәрбиелеу ісінен шеттеле
бастайды.
Келесі ол уақытпен байланысты екінші дағдарыстың қатар келуі: жеткіншек
жас дағдарысы және ата – ананың 40 жастық дағдарысы болып табылады. Бұл
кезеңде ата – аналар өз құндылықтарын қайта қарайды, ал баллалар билікке
ұмтылып шу шығарады. Көп жағдайда осы кезде баланың қызуғушылығын ата – ана
әр түрлі ескереді және көптеген келеңсіздіктер дәл осы кезде пайда болады.
Отбасы дамуының келесі дағдарыстың кезеңі бұл – ерлі – зайыптылардың бір
– бірінің зейнеткерлікке шығуы. Бұл кезеңде көсемдікке бейімделіп, өзін
кәсіби іс - әрекетте белсенділікте ұстап, дағдыланып қалған адамдарға қиын
болып келеді. Егер олар өздеріне басқа бір жұмыс көзін тауып, айналыспаса,
онда өмірге деген қанағаттанбаушылық және жеке басының іске жарамсыздығын
сезінеді. Кейбір ер азаматтар бұл кезде осы шақтың қызығын жіберіп алмайын
деп, өзін жаңа әлеуметтік және жыныстық қарым – қатынаста көрсетуге, әліде
болса күш жігері бар екендігін дәлелдеуге ұмтылады.
Қатар келген екі дағдарысты теңестіру қиынға соғып, отбасында іштей
бөлінуге, қарама – қайшылықтарға әкеліп соғады.
Ажырасудың екінші шарықтау кезеңі 40-45 жас аралығы. Бұл бірге өмір
сүрген 10-15 жыл аралығына сәйкес келеді. Осы отбасылық өмірдің екінші
өтпелі дағдарыстық кезеңі болып табылады.
Одан әрі өсіп қалған балалардың кәсіп таңдауымен байланысты –
дағдарыстық кезеңге жетеді. Қазіргі экономика шартында ата –ана бала
болашағының қамын ойлап, оған үлкен ауқымды түрде қаржылай және моральдық
тұрғыдан үлесін қосып, оның келешектегі жемісті мамандықпен қамтамасыз
етуге ұмтылдырады.
Ажырасудың үшінші шарықтау шегі және өз - өзіне қол жұмсауға бару дәл
осы кезеңге сәйкес келеді. Осы кезде ер жеткен балалар ата – ана
қамқаорлығынан бөлек шығып, өз бетінше өмір сүруге немесе отбасын құрып
кететіндіктен, ерлі – зайыптылар жалғыз өздері қалып қояды. Көптеген ерлі –
зайыптылар мұндай тығыз экономикалық және физикалық қарым – қатынасқа дайын
болмағандықтан осы кезде орта жастағы ажырасулар кездесіп жатады.
Қалыпты дағдарыстармен қатар отбасы басқа да құбылыстарда мысалы: соғыс,
экономикалық дағдарыс, табиғи аппаттар, ерлі – зайыптылардың бірінің
кенеттен ауырып қалуы, созылмалы айырылысулар, отбасы мүшелерінің өмірден
кетуі, тұрмыс үй мәселесінің ушығуы сияқты жағымсыз әсер ететін жағдайларға
кез болуы мүмкін. Осындай орта жолда пайда болған жүктемелерді кез – келген
отбасы көтере білмейді , міне сол кезде отбасының құлдырауы – ажырасуы орын
алады.
Балалар ажырасу процесіне үш түрлі типте жауап қайтарады: жеңімпаздар,
жеңілгендер, аман қалғандар.
Жеңімпаздар ата –анасының ажырасуынан белгілі бір пайдаға қол жеткізеді:
жексенбі күндері әкелері еркелетсе, басқа күндері анасын әкеммен бірге
тұруға кетіп қаламын деп қорқытады, ажырасу оларға жақын адамдар тарапынан
назар аударуды күшейтеді.
Жеңілгендер. Бұл жағдайға байланысты қайғыруы жеңілген балалар.
Отбасында қалған адамның оған деген қатынасы бірден нашарлайды. Егер бала
отбасының кеткен мүшесіне қатты ұқсайтын болса, онда жағдай тіптен
нашарлайды.
Аман қалғандар бұл барлық ауыртпалықты белсенді түрде басынан өткен,
оған қоса өз жақындарына, басқа адамдарға деген қатынаста зейінді, сезімтал
бола білген балалар. Осындай соққылы тәжірибеден бала жақын эмоционалдық
қатынастың қажеттілігін түсінеді.
Отбасылық қалыптан тыс дағдарыс –отбасы өмірлік циклының кез-келген
кезеңінде кездесетін дағдарыс, ол өмірдегі жағымсыз жағдайды қобалжу
дағдарыс ретінде Р.Хилл үш факторды отбасы шығатын дағдарысты бөліп
қарастырды:
1.Сыртқы қиындық ( жеке тұрғын үй, жұмыстың болмауы );
2.Күтпеген жағдай, стресстер ( отбасы немесе бір мүшесі жол
апаты,зорлану т.б.)
3.Ішкі отбасы жағдайын тепе-теңдікте бағалай және жеңе алмауы
қақтығысты немесе стрестік сапалардың қарастырылуы (күрделі ауру, өлім,
ерлі-зайыптылардың опасыздығы, ажырасуы)
Отбасында қалыптан тыс дағдарыс жағдайының белгі көрсеткіштері:
• Отбасы дағдарыс жағдайы.
• Отбасы мүшелерінің болып жатқан жағдайды түсінуі және қабылдауы.
• Отбасы мүшелерінің болған жағдайға көз-қарасы, қабылдауы
• Отбасы мүшелерінің өзгеруі.
• Жекелік және отбасылық жағдайды дағдарыстан шығару мүмкіндігі
С.Кратохвилдың айтуынша жұбайлық өмірдің алғашқы жылдары бір-біріне
үйрену кезіндегі қақтығыстармен сипатталады. Яғни екі мен ортақ бізге
айналады. Сезімдер эволюциясы болады. Ұнату сезімі жоғалып, жұбайлар бір –
біріне нағыз түр сипатын көрсетеді. И.Дорноның мәлімдемесі бойынша жанұяның
ажырасу мүмкіндігі жалпы некелер санының 30% дейін жетеді. Екінші
қақтығыстық кезең баланың пайда болуымен байланысты. Әлі тұрақтанбаған
біз жүйесі күрделі сынға ұшырайды. Осы кезеңде қақтығыстың негізінде не
жатады? Жұбайлардың мамандық өсу мүмкіндігі азаяды. Оларда өз
қызығушылықтарын іске асыру үшін уақыттары аз болады. Жұбайлар мен олардың
ата-аналары арасында бала тәрбиелеу мәселесі жайында келіспеушіліктер
туындауы мүмкін. Қақтығыстың үшінші кезеңі орта жастағы жұбайлардың
біртектілік қақтығысымен сипат алады. Бір әсердің қайталана беруі
нәижесінде жұбайлар да бір-біріне деген ойлары өзгереді. Ю.Рюриковтың
ойынша бұл жағдайды сезім аштығы деп атайды, яғни ескі әсерлерден тоқтық
және жаңа әсерге деген ашықтың орнауы. Жұбайлар арасындағы қақтығыстың
төртінші кезеңінде бір-бірімен 18-24 жыл бірге тұрғаннан кейін пайда
болады. Ол С.Кратохвилдың айтуынша балалардың жалғыздық сезімі туа
бастағаннан кейін әйелінің эмоцоналды тәуелділігінің күшейуінен болады
[10].
Жұбайлар қақтығысының пайда болуына сыртқы жағдайлар да әсер етеді:
көптеген жанұялардың материалдық жағдайының нашарлауы; жұбайлардың
біреуінің (не екеуінің де) жұмыстан қол тимеуі; жұбайлардың біреуінің дұрыс
жұмыс орнына тұра алу мүмкіншілігінін жоқтығы; өз тұрғын үйлерінің ұзақ
уақыт жоқтығы; баласын бала бақшаға апара алмауы және т.б.
Ата-ана мен бала арасында қақтығыс пайда болады және өкінішке орай
шешілмеген, ол бірте-бірте ушығып барады.
Бәрі жеңетіндей, қарама-қайшылықты қалай шешуге болады?
Алтернативаны тауып үйренуіміз керек, себебі бізден жайдан жай әрдайым
келісім мен келіссөздер әлемінде тұрмаймыз. Алтернативаны табу ата-аналар
мен балалар арасындағы қақтығысты шешудің жолын табу, әрқайсысы өзін жақсы
сезініп, қарама-қайшылықтың себебін түсіну мүмкіншілігі дегенді білдіреді.
Ол өзара келісімге жеткізеді [34].
Ата-аналар алтернативаны іздеу Мынаны істе, Менің ойымша, сен істеуге
міндеттісін деген сияқты ақыл беруден айырмашылығы бар екендігін есте
сақтаулары керек. Мұндай ақылдар төмендегідей себептерден пайдасыз:
- Ақыл баланы одан сайын ата-анаға тәуелді етеді. Ол баланың өз
мәселелерін өзі шешіп, тәуелсіз болып өсуіне көмектеспейді;
- Жиі балалар ата-ананың ақылдарын скептикалық түрде қабылдайды, олар
нені қалай істеу керектігін нұсқағанды ұнатпайды. Керісінше, ол мәселелерді
шешуге көмектесуге ұмтылады;
- Егер ата-ананың ақылы көмектеспесе, оған кім кінәлі – ата-ана ма, әлде
бала ма деген сұрақ туындайды? [35].
Балаға алтернативаны табуға үйрету іс-әрекеттің ең жақсы шешімін тауып,
қабылдауына көмектесу дегенді білдіреді.
Алтернативаны табудың белгілі бір кезеңдері бар:
қарама-қайшылықты немесе мәселені анықтау;
алтернативті шешімдерді шығару;
алтернативті шешімді бағалау және ойлап қарастыру;
алтернативаны таңдау және шешімді іске асыру;
прогрессті бағалауға мүмкіндік болған кезде болашақта анықтама беру.
Бірінші кезде көзге барлығы тәжірибеде өте оңай болып көрінгенімен бұл
кестені қолданбастан бұрын бірнеше маңызды кезеңдердің анықтап алуымыз
керек. Баланың жанына отырып, оған алтернативті шешімдердің табу кезеңінің
процесін, сонымен қатар олар қарама-қайшылық кезінде қалай
көмектесетіндігін түсіндіріңіз [36]. Қақтығыстың әр қатысушысы адам
екендігін есте сақтау керек, сондықтан әрқайсысына лайықты сыйластықпен
қарау керек. Қарама-қайшылық әр адам осы прцестің кезеңдері нақты неден
тұратындығын анықтағанда ғана жақсы аяқталады. Барлық көрсетілген
қақтығыстың балалы – ата-аналы кезеңдерді қолдана отырып, ата-ана
қақтығыспен байланысты көптеген мәселелерден құтыла алады.
Жалпы қақтығыс мәселесі ерте заманнан-ақ көптеген ғалымдарды аландатқан.
Оның түрлері көп. Қақтығыс мәселесін айналысқан ғалымдар оны өз
еңбектерінде түрліше қарастырып, оны кезеңдерге бөліп, көптеген түрлерін
көрсеткен. Айта кететін болсақ В.Торохтий қақтығыстың жиілігі мен
күрделігімен байланысты жанұяларды дағдарысты, қақтығыстық, мәселелі және
невротикалық жанұялар деп бөлді.
Дағдарысты жанұя. Жұбайлардың қызығушылықтарының сәйкес келмеуі.
Жұбайлар бір – біріне дұшпандық ұстанымдар, бір – біріне жол беруге
келіспеушілік, дағдарысты некелерге ажырасқан немесе ажырасуға жақын қалған
жанұялардың бәрін жатқызамыз.
Қақтығысты жанұя. Жұбайлар арасында қызығушылықтары күшті жанұя.
Жалғасуы теріс эмоциалық жағдайды туғызатын сфералардың барлығында. Бірақ
неке жол беру және басқа көптеген факторлардың әсерінен сақтаулы.
Мәселелі жанұя. Ол некенің тұрақтығына әсер ететін қиындықтардың ұзақ
уақыт болуымен сипатталады. Мысалы, тұрғын үйдің болмауы, жұбайлардың
біреуінің ұзақ уақыт ауыруы.
Невротикалық жанұя. Бұнда жұбайдың психикасының бұзылуында негізгі ролді
мұралық емес өмір жолында жанұяға кездескен психологиялық қиындықтардың
жинақталуы орнайды. Жұбайда аландаушылық, ұйқының нашарлауы, дөрекілік және
т.б. көріне бастайды [11].
Қақтығысты жанұядағы келіспеушіліктер жайында айтар болсақ, Ата-ана -
бала қатынасын айтарда біз олардың арасындағы қатынас пен жанұядағы
баланың алатын орны жайында айтамыз. Хансонның және тағы да басқа
ғалымдардың айтуынша, егер баланың ата-анасымен қарым – қатынасы нашар
болса, егер бала өзін керексіз сезінсе немесе ата-анасының сүйемелін
сезбесе, ол нашар топқа кіруі мүмкін, басқа балаларға тиіседі, ол жайында
құрдастарының пікірлері нашар болады, ол ата-анасымен қарым – қатынасы
дөрекі түрде болады [12].
Шефер ата-ананың өзінің баласына деген қарым-қатынасын екі жұпты маңызды
түрлерімен бөлуге болады деді:
Жағымсыздық – орын алу.
Шыдамдылық – ұстамдылық.
Бұл түрлердің мәнерлік деңгейі тәрбиелік әсердің мінезін анықтайды.
В.И.Гарбузов ата-ананың балаға деген үш теріс қарым-қатынасын бөліп
көрсетті:
А түрі – итермелік (баланы қабылдамау,жағымсыз қарым –
қатынасты көрсету)
Б түрі – гиперәлеуметтік (тым жоғарғы талаптар: шектен
тыс сынау, тиісу, кішкентай айыптың өзіне жазалау)
В түрі - шектен көп қамқорлық (эгоцентралдық тәрбие: тым
көп қамқорлыққа алу әсерінен бала өзінің әрекеттерін
іске асыра алмайды).
Бірінші түрде бала өзін жалғызсырап, қамқорлықты сезінбей, өзіне
сенімсіз болады. Бала қамалдың артына тығылуға болатындай қамқорлықты
сезбейді. Суық эмоционалды қарым–қатынастың әсерінен онда позитивті мінез
моделі жоқ. Бұл баланың өздігінен жөнге келу қабілеті төмендейді 13.
Г.Эберлейн дөрекілікті махаббат пен шынайылықты іздеп жүрген баланың
көңілі қалушылығы деп есептейді.
Екінші түр (гиперәлеуметтік), балаға дамудың мысалы секілді, бірақ ол да
теріс нәтижелерге – ашуланшақтық, болмайтын заттарды істеуге талпанушылық
және т.б.-ға әкеліп соғады.Мұнда негізінен ата-ананың сынауы
құрастырылмаған сондықтан оң нәтижелерге әкелмейді.Балаға деген сын онда
өзінің толық жетіспеушілігін, аландаушылығын және жаңа сәтсіздіктерді тосу
сияқты ойларды қалыптастырады. Е.Гаспаров, Т.В.Роялдардың айтуынша, жанұяда
осындай дәрежедегі балалар тұрақталмаған болады және топтарда жоғарғы
дәрежені ала алмайды. Осы тұрақталмаушылық балада топта орнығу үшін
дөрекілік қарым-қатынасты қолдандыртқызады [9].
Сонымен қатар ата-аналар балаға тым жоғары талаптар қойып, олардың
мүмкіндіктері мен ерекшеліктерін есепке алмайды. А.И.Захаровтың ойынша,
осыдан баланың жұмыстары тым көп болады. Тіпті жұмыстары олардың жастарына
сәйкес келмейді және балада дөрекілік мінезді тудыратын невроздың пайда
болуы мүмкін.
Дегенмен, шектен көп қамқорлық та тұлғаның дұрыс дамуына теріс әсерін
тигізеді. Ол балаға ата-ананың махаббатын сезіндіреді, алайда шектен тыс
күту инфантилизмге, өзіндік шешім қабылдай алмаушылыққа және стресске қарсы
тұра алмауға, тұлғалық мүмкіндіктерді төмендетуге әкеледі.
Психологтардың ойынша бұндай балалар жиі агрессияның құрбанына айналады.
Өздері үшін тұра алмаушылықтың әсерінен ауыспалы агрессия туады, яғни олар
өздерінің теріс эмоцияларын басқа заттарға шығарады (кітап жыртады,
ойыншықтарын лақтырады, ойында ойыншықтарын жазалайды және т.б.) [11].
Г.Е. Сухорева тәрбиелеудің басқа түрлерін бөлді. Ол қарама-қайшылық пен
басып тастап отыратын тәрбие балалардың мінез –құлқында агрессивті –
қорғанушы қылықтарды, ал деспотиялы тәрбиелеу мінез –құлқында өз-өзіне
сенімсіз және тәуелді баяу –қорғанушы қылықтарды тудырады, шектен тыс
қамқорлық оның қажеттіктерін және ойын төмендетіп өмірдің қиындықтарына
төзе алмайтындай қылдырады деді.
А. ЯВарганың ойынша, жанұяның мәселелері де баланың дөрекілігінің
дамуына әжептәуір әсер тигізуі мүмкін. Әсіресе, ата-аналар арасындағы
қақтығыстардың тым көп әсері болады. Бұл тақырыптағы зерттеулер баладағы
невроздарды зерттеулерде де қарастырылады [14]
Көптеген ғалымдардың ойынша, ата-ана тәрбиесінің кемшіліктері, әсіресе,
ата-ана арасындағы қақтығыстар, баланың дамуына және әр түрлі нервті -
психикалық бұзылушылықтардың қалыптасуына әкеліп соғады.
Психофизиалогиялық бұзығушылықтары бар балаларды зерттеу нәтижесі
көрсеткендей, олар жиі қақтығыстар көп болған, ата-анасының жылуларынан
айырылған, нашар жанұяда өскендерде көрінді.
А.И. Захаровтың айтуынша, балалардың ата-анасының арасында қалыптыға
қарағанда невроздармен түсінушілік аз болады. Қақтығыс көптеген жағдайда
бала туылғаннан кейін пайда болады және тәрбиеге байланысты сұрақтарда
негізінен анықталған. Захаровтың зерттеуінен неврозды баласы бар жанұяларда
қалыптымен салыстырғанда қақтығыстар көп болады, ал түсінушілік және
қанағаттанушылық аз болады [15]
Жоғарыда аталған теориялар мен зерттеулер сәтсіз атмосферадағы жанұя мен
баланың дөрекілігі арасындағы байланыстың тығыз екендігін көрсетті. Кем
дегенде қақтығыстық қарым-қатынастар невротикалық ауруларға шалдықтыруы
мүмкін ал басқа жағдайда бала өмірдің дұрыс бейнесін қабылдамайды, онымен
дұрыс қарым-қатынаста бола алмайды. Агрессия күштің қайнар көзіне және
қоғамда өз орнын алу үшін қолданатын әдіске айналуы мүмкін, себебі өз
мәселерінен қолдары тимейтін ата-ана балаға басқа жолдарды көрсете алмаған.
Жанұя баланың дамуындағы бірінші сатысы болып табылады Э.Берннің
айтуынша, дәл осы кезеңде баланың өмірде басым болатын эмоциясы
қалыптасады[9].
Мұралық қақтығыс. Балаға дұрыс қарамау түріндегі тәрбие әлеуметтік
жағдай жағынан және экономикалық дәреже жағынан төмен жанұяларға тән. Екі
баланы тәрбиелеп отырған жалғыс басты ананың алдында екі тандау тұр: оларға
эмлциалық жылу беру немесе оларға тамақ беріп киіндіру. Мұндай жағдайда
көбісі материалдық жағдаймен қамтамсыз етуді қалайды: Ең бірінші нан,
адамгершілік соңынан (Б.Брехт). Екеумен де қамтамасыз ету жалғыз басты ана
үшін жағдайы жоқ. Анасы мен әкесі өз қақтығыстарына берілгендігі сонша,
тіпті балаларында жұмыстары жоқ жағдайлар одан да нашар. Ал егер жанұяда
басты рөлді алкоголь алса, ол бәрінен де жаман [16].
А.Адлердің ойынша балаға мән бермейтін жанұяда өскен балалар барлық
істерді қорқыныш сезіммен орындайды, қоршаған ортасына дұшпандар ретінде
қарайды және өз мақсатына жету үшін өтірік пен дөрекілікке оңай барады.
Бұндай жағдай баланың болашақ жанұялық өмірін нашар еткізеді. Жастайынан
ауыр жанұялық қақтығыстарды көріп өскен бала бізді дөрекіліктен сақтайтың
адамгершілік иммунитетін жоғалтады. Ал жанұядағы балаға қарамау және
дөрекілік жағдайлар сирек емес [11]. Ғалымдардың айтуынша балалардың
көзінше болған кішкентай ұрыстың өзі онда жанұя жайында теріс ойларын
туғызады, ал ол ойлар жыл бойы немесе одан да көп уақыт бойы оның ойында
қалып қойюы мүмкін.
1.2 Ата-ана мен жеткіншектер арасындағы қақтығыстардың ерекшелігі
Ата-аналар мен жеткіншектер арасындағы қақтығыстың бұл түрі күнделікті
өмірдегі ең кең таралған түрі. Бірақ белгілі дәрежеде психологтар және
педагогтар бұған аса қатты мән бермеген. Әлеуметтанушылар тарапынан кең
және белсенді қарастырылған ұрпақ қақтығысының мәселесін қарастырамыз. 700
қақтығыс мәселесіне арналған психологиялық жұмыстар ішінен ата-аналар мен
балалар арасындағы қақтығыстар мәселелері туралы жариялымдар саны он
шақтыға да толуы күмәнді. Ол негізінен кең зерттеу жасалған контекстерде
қаралады; отбасы қарым–қатынасы (В.Шуман), жасқа байланысты дағдарыстар
(И.Кон), баланың дамуына жұбайлық қақтығыстардың әсері (А.Ушатиков,
А.Спиваковская) және т.б. Бірақ ата –аналар мен балалар арасында мүлдем
қақтығыстар болмайтын отбасы табу мүмкін болмас. Тіпті ең жақсы деген
отбасының өзінде де ата – аналарының екеуіне де қатысты қарым – қатынаста
қақтығыстардың 30% байқалады [22].
Ата – ана мен жеткіншектер арасында қақтығыстар неге пайда болады?
Жоғарыда көрсетілген жалпы себептерінен басқа ата –аналармен балалар
қарым – қатынасының психологиялық факторларын бөліп қарастырады.
1. Отбасы ішіндегі қарым–қатынас түрі. Отбасылық қарым – қатынастың
үйлесімді және үйлесімсіз түрін бөледі. Үйлесімді отбасында және отбасы
мүшелерінің әрқайсысының психологиялық рольдерінде жылжымалы тепе – тендік
орнатылады, отбасылық Біз отбасы мүшелері арасында пайда болатын қарама –
қайшылықтарды шешіп отырады.
Отбасының үйлесімсіздігі – жұбайлық қарым – қатынасының теріс
мінездемесі, ол жұбайлар қатынасының қақтығыстарын көрсетеді. Психологиялық
дәреженің шарпуы мынадай жанұяда тенденциялы өседі, оның мүшелерін нервті
реакцияларға әкеледі, балаларда үнемі алаңдаушылық сезімін тудырады.
2. Отбасылық тәрбиенің бұзылуы келесі бұзылу түрлерін шығарады:
-отбасы мүшелерінің тәрбие мәселесінде келіспеушіліктер;
-қарама – қайшылық, тиянақсыздық, тепе – теңсіздік;
-бала өміріндегі көп жағдайларға көптеген заттарға тиым салу немесе
шектен тыс әлпештеу;
-балаларға тым үлкен талап қою, жиі қорқыту, сөгістеу [17].
3. Балалардың жастық дағдарысы тым жоғары қақтығыстың түрі ретінде
қаралады. Жастық дағдарыс баланың дамуында бір кезеңнен, екінші кезеңге өту
кезінде көрінеді. Дағдарыс кезеңдерінде балалар тіләзар, ерке, ашуланшақ
болады. Олар жиі қоршаған ортамен, әсіресе ата – анамен қақтығысқа түседі.
Кезінде оларға қойылған талаптар енді оларда теріс қиқарлыққа дейін
апаратын теріс көз - қарасты тудырады. Балалардың жастық дағдарысының
келесі түрлерін ажыратады:
Алғашқы жылдардағы дағдарыс (сәбиліктен ерте балалық шаққа өту кезеңі);
3 жастағы дағдарыс (ерте балалық шақтан мектепке дейінгі жасқа өту
кезеңі);
6 – 7 жас дағдарысы (мектепке дейінгі кезеңнен бастауыш сынып кезеңіне
өту);
Жыныс мүшелерінің жетілудегі дағарыс (бастауыш сыныптан жеткіншек
кезеңіне өту – 12-14 жас);
Жасөспірімдік дағдарыс 15-17 жас (Д. Эльконин) [12].
4. Тұлғалық фактор. Балалармен қақтығыстарға апаратын ата–аналардың
тұлғалық ерекшеліктері ойлау жолдарының кертартпалығы, ұстанымдардың ескі
ережелерін ұстану және зиянды әдеттері (алкоголді қолдану және т.б.),
әмірлі пікір, ортодоксальдық сенімдер және т.б. Балалардың тұлғалық
ерекшеліктерінне мыналарды жатқызуға болады: үлгерімінің төмендігі, мінез-
құлықтарының бұзылуы, ата-аналарының айтқан сөздерін ескермеу, сонымен
қатар тіләзарлік, қиқарлық, эгоизм және эгоцентризм, өз - өзіне сенушілік,
жалқаулық және т.б. [23].
Жеткіншектерде пайда болатын негізгі мәселе – ата-анамен өзара қарым –
қатынасы. Жеткіншек жаста бала балалық тәуелділіктен құтылып, өзара сенім,
сыйластыққа негізделген бірақ ұдайы өсіп отыратын тең қарым – қатынасқа
көшеді. Көптеген жанұяларда процесс ауыр өтеді және қырсық мінез-құлық
қабылданады [14].
Жеткіншек – жанұя мүшелерін әлеуметтік, тұлғалық және жанұяның кемеліне
жеткендігін тексеру уақыты. Ол дағдарыс және қақтығыстармен өтеді. Осы
шақта іштегі қайшылықтар сыртқа шығады.
Жеткіншек жастың негізгі мазмұны балалық кезеңнен ересектік кезеңге
өтумен суреттеледі. Дамудың барлық жақтары сапалық қайта құрылудан
көрінеді, жаңа психологиялық білім қалыптасады.
Бұл жасты неге қиын жас кезеңі деп суреттейді?
Мектепке оқуға қабілетті емес оқушылар орта сыныптарда жиі кездеседі.
В.В. Прохоровскийдің зерттеу мәліметтерінің нәтижесі бойынша төменгі
сыныпта бұл жағдай 5-8 % көрсеткіште болса, ал жеткіншек кезеңде 18-20 %
көрсеткішті көрсетеді.
Жеткіншек жастағы қиыншылықтарды әртүрлі психофизиологиялық және
психикалық кемістіктерді жыныстық жетілумен байланыстырады. Организмнің
қарқынды дамуының нәтижесінде жеткіншекте қорқыныш сезім, қозушылықтың
жоғалауы, депрессия болуы мүмкін. Кейбіреулер дененің жеке бөліктерінің
және оның пропорцияларының даму темпінің сәйкес келмеуіне байланысты
өздерін қолайсыз сезінеді, ыңғайсыздық білінеді. Бұл кезеңде бақылау
жүргізушілер елеулі өзгерістерді ескере отырып, бұл кезеңді суреттеуде
скачок роста, эндокринный шторм, гормональная буря - деген
түсініктерді қолданады.
Жеткіншекке, жыныстық жетілуге байланысты дене және физиологиялық
дамуындағы жедел өзгерістердің деңгейі жаңа жан күйзелістерін тудырады.
Осы жастағы оқушылармен нақты практикалық жұмысты жоспарлау, іске асыру
үшін, біріншіден, психологтың жұмыстың нақты бағыттарын белгілеу керек.
Жеткіншектің жеке басының әлеуметтік-моральдық ересектігінің дамуында
қарым-қатынастың ерекше түрі – жақын жолдастармен және досымен қарым-
қатынас, маңызды роль атқарады. Жыл өткен сайын олар неғұрлым қажет бола
түседі. Жеткіншектер сыйлы, беделді, қайсыбір салада озық кластастарымен
қарым - қатынас жасауға ұмтылады. Мұндайда жолдастық қасиеттер, білімділік,
қолынан бәрі де келетіндіктер, батылдық, спорттағы жетістіктер, өзін-өзі
ұстау мәнері, ересектермен қатынасттардағы дербестік сияқты алуан түрлі
жағдайлар тартымды болуы мүмкін.
Балалардың жақындасуы үшін мүдделер мен сүйікті кәсіптердің
ұқсастығының, әңгімелесудің тартымдылығының үлкен маңызы бар. Жеткіншек
өзіне ұнаған құрдасының ден қойған нәрсесіне оңай елігеді, өзі де оны өз
ісіне ортақтастыруға ұмтылады. Жолдасымен қарым-қатынастың кейде тартымды
болатыны соншалық, жеткіншек онымен бірге өзін бұрын қызықтырмаған, қәзір
де қызықсыз іспен шұғылдана бастайды. Алайда кейін ол бұған шыңдап ден қоюы
мүмкін. Сондықтан жолдастарымен қарым-қатынас жасау – жеткіншектердің жаңа
мүдделердің пайда болуының қайнар көзі. Біріне-бірі ұнайтын балалар әр
түрлі істерде ынтымақтасуға ұмтылып, әрқайсысының айтқанын көбіне екеуі
бірігіп істейді. Бірлесіп жұмысты жақсы істей білуді жеткіншектер өте
бағалайды.
Өзіне ұнаған құрдасының қасиеттері көбіне жеткіншекті өзіне ұнайтын және
жолдастары бағалайтын қасиеттердің өзінде жоқ екенін көріп, ұғынуға мәжбүр
етеді. Сол сияқты, тіпті одан да жақсы болсам деген ниет туады. Жолдасы
жеткіншекке үлгі болады. Ол оған немесе әншейін еліктейді, немесе өзінде
белгілі бір қасиеттерді, мәселен, күш пен батылдық немесе өзін-өзі ұстай
білу, әрқашан уәдесінде тұру т.б. дамыта бастайды.
Маңызды әрі жеке адамға қатысты деп ұғынылатын мазмұнның ұлғайып,
тереңдеуі ақылдасуға, қолдау мен көмек алуға болатын досқа зәрулік
туғызады. Сондықтан достық қарым-қатынастарға - өзара сыр жасырмау және
түсіністік, сергектік пен сезімталдық, бірлесе толғану, сыр сақтай білу
сияқты ерекше талаптар қойылады. Бір-біріне жан дүниесін, бар сырын жайып
салған қарым-қатынас екеуін де байытады, өз жан-дүниесінде болып жатқанның
бәрін жақсы түсініп, ұғынуға мүмкіндік береді.
Осылай жеткіншектердің ата-анадан алшақтауы, оларға қарсы тұруы
басталады. Бала кенеттен өрескел, шапшаң болып, ата-аналарын және басқа
ересек адамдарды сынауы мүмкін. Бұрын жақындары балада мұндай қылықтарды
байқамаған, өздерінің беделдерін биік деп сенген, ал осы кезде олар
тұғырдан құлаған секілді болды.
Жеткіншектің көзіне ана мен әке эмоциональды жылулықтың қайнар көзі,
онсыз өзін тынымсыз сезінетіндігінен болады. Олар жазалап, қолдайтын басшы,
жақсы адамдық қасиеттері бар үлгі, барлық сенімдерін білдіретін үлкен дос
ретінде болады. Бірақ уақыт өте келе бұл функциялар орындарын ауыстырады
[15].
Осыған орай ең жақсы деген жанұялардың өзінде жоғарғы сынып жасындағы
балалар мен қарым – қатынаста белгілі бір қиындық туындайды. Сонымен қатар
қиындық жиі ата – аналар кішкентай балаларға қарағанда есейген балалармен
қарым – қатынас басқаша түрде құрылу керектігін түсінбейді. Ата-аналар
әрқашан да неге тиым салып, не нәрсеге рұқсат беруді дұрыс айра алмайды.
Осының бәрі әжептәуір күрделі жағдайды тудыруы мүмкін [24].
Балалардың осы кездегі барлық үлкендердің айтқан сөздерін електен
өткізгендей сынап, мінеп отыруы, өзінің ересек болғанын дәлелдегісі
келгеннен. Сән, талғам, көңіл көтеру секілді бір сыпыра жеңіл-желпі
мәселелерде балалар мен үлкендер арасындағы айырмашылық әжептеуір болады.
Осы жаста үлкендер балаларды сынағанда олардың киіну үлгілері, опа-
далаптарды пайдалануы, жүріс-тұрысы туралы өткір сөздер айтылады. Дегенмен
күрделі проблемалар бойынша ой-пікір құрғанда ата-аналардың сөздері,
олардың ақылы достарының, құрбы-құрдастарының ықпалын жеңіп кетеді. Олар
оқытушылардың білімін, киінуін, олардың басқалармен қарым-қатынасын үлкен
сынға бөлеп отырады. Дененмен олардың өздерінің алдында тұрған барлық
проблемаларға терең саяси көзқарастары, дүние танымының молдыға, кәсіби
шеберлігі, оқушыларға деркезінде қажетті көмек көрсетуге даярлығы
мұғалімдердің беделді болуын қамтамасыз етеді. Өйткені бала өзін анықтау,
қарым-қатынас ерекшеліктерін меңгеріп алу басқа балалар арасында абыройлы
болу, үлкендермен қарым-қатынас жасау барысында қалыптасады.
Сонымен қатар жанұядағы ата-аналар мен балалар арасындағы қақтығыстарды
қарастыра отырып, түсінбеушіліктердің негізі ретінде қаралатын мынадай
келесі түрлерге бөлінеді:
1.Тұрақсыз ата-ана қабылдауының қақтығысы
Психологтардың ойынша, негізінен, ата-ана мен балалар арасындағы
қақтығыстар жиі ата-ана қабылдауының тұрақсыздығынан болады. Бұны қалай
түсінуге болады? Баланың дәрежесі үйде және қоғамда да орнамады. Ол әлі
үлкен емес, бірақ енді бала да емес. Бұл шақта оның кемшіліктері көп:
жинақсыздық, шыдамсыздық, мақсатқа ұмтылмаушылық, ұстанымсыздық және т.б.
Сыртқы бейнесі осы сапаларға сай келеді. Жеткіншек тіптен тартымсыз.
Сонымен қатар, кейде өзін үлкендерше ұстайды, басқаларды сынайды, өзін
сыйлауды талап етеді. Бірақ кейде ол кішкентай бала тәрізді, - бәрін
ұмытады, киімін шашып тастайды және т.б. [12].
Соңында жақсы қасиеттер бағаланбайды,оның орнына нашар қасиеттер
туындайды. Әсіресе, егер жанұяда тілалғыш және талапты кенже бала болса.
Ата-аналар өздерінің қарама-қайшы сезімдерін ұғынуға тырысқандары өте
қажет.
Өздеріндегі қанағаттанбаушылық пен тітіркенулерді тоқтатулары қажет.
Жеткіншектің жақсы сапалары мен кемшіліктерін объективті түрде бағалап,
құқықтары мен міндеттерін теңдестіру керек.
2. Ата-аналардың өктемдігі
Бұл қақтығыстың формалары әр түрлі, бірақ жалпы тұжырымдалған ой
мынадай: Жанұядағы өктемдік – бақылау тәсілі, онда жанұя мүшелеріндегі
біреу екіншісімен басылып отырады. Мұнда, әрине, дербестік, өз адамгершілік
сезімі төмендейді. Ата-аналар жасөспірімнің сезіміне, шекарасына басып
кіреді.
Әрине, ата-ана балаға талаптар қоя алады және міндетті де, бірақ өнегелі
ақталған шешімдер қабылдауға міндетті.
Психологтардың ойынша, ата-аналардың талаптары балаларына сенімділік пен
сыйластық негізінде болуы керек, алайда талаптар дөрекі қысым мен еріксіз
көндірушілікке айналады. Жеткіншекке бұйрық және зорлықпен әсер ететін ата-
аналар міндетті түрде дөрекілік, екіжүзділік, өтірікпен, тіпті кейде
жеккөрінішпен айтылатын көнбеушілікпен қақтығысады [16].
Әр бір адамда, әсіресе, өсіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
туындауының психологиялық себептері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық 050503 - “Психология”
Ғылыми жұмысымызда біз жанұяда туындайтын бала мен ата-ана арасындағы
қақтығыстар мәселесін қарастыруды жөн санадық. Қоғамның құрамдас бөлігі
әрбір жанұяда өмірге келіп тәрбиеленетін балалардың тәрбие бастауы осында
қалыптасатындықтан М.Әуезов ағамыздың мына бір құнды пікірі еріксіз еске
түседі: Ел болам десең бесігінді түзе осы бір ой түйіннен әрбір балаланың
мінез-құлқының дұрыс қалыптасуына ықпал ету бүгінгі таңдағы ата-аналар мен
педагог-психологтардың алдында тұрған асқаралы мақсаттарынын бірі.
Себебі, жанұя – адамдық қарым – қатынастын ежелгі институты, бірегей
көрінісі. Оның бірегейлілігі мынада, бірнеше адамдар ұзақ уақыт бойы, яғни
адам өмірінің көп бөлігін алатын уақыт бойы бір-бірімен тығыз байланыста
болады. Осындай қарқынды жүйеде таластың, қақтығыс пен дағдарыстың пайда
болуы мүмкін.
Жанұядағы әртүрлі себептерге байланысты бала мен ата-ана арасында
қақтығыстар туындауы жасырын жайт емес. Сондықтан да осы мәселе көпшіліктің
назарын аударатын өзектілігімен ерекшеленеді, осының негізінде біз ата-ана
мен балалар арасындағы қақтығысты қарастырамыз.
Ата-ана мен бала арасындағы қақтығыс көбінесе жеткіншектік кезеңде жиі
кездесетіндігі ғылыми зерттеулерде қарастырылған.
Балалардың жастық дағдарысы тым жоғары қақтығыстың түрі ретінде
қаралады. Жастық дағдарыс баланың дамуынада бір кезеңнең, екінші кезеңге
өту кезінде көрінеді. Дағдарыс кезеңдерінде балалар тіләзар, ерке,
ашуланшақ болады. Олар жиі қоршаған орталармен, әсіресе ата – аналармен
қақтығысқа түседі. Кезінде оларға қойылған талаптар енді оларда қиқарлыққа
дейін апаратын теріс көз - қарасты тудырады.
Қазіргі жанұя, оның ерекшеліктері еліміздің қазіргі кезеңдегі
ерекшеліктерімен, яғни қоғамның реформалану және жаңару кезеңімен
негізделеді. Сондықтан ол бүгінде жаңа мәселелерге тап келіп, адам, халық,
қоғам үшін қажетті көптеген өмірлік маңызды қызметтерін атқару қабілетінен
белгілі дәрежеде айырылып, елеулі жағдайларды басқа саяси-қоғамдық
институттармен ұзаққа созылған үйлесімсіздікте болып, шын мәнінде, ХХІ
ғасыр басында жаңа дағдарысқа ұшырап отыр.
Зерттеу обьектісі: Жанұядағы ата-ана мен жеткіншектер арасындағы
қатығыстар.
Зерттеу пәні: Жанұядағы ата-анамен жеткіншектер арасындағы
қақтығыстардың туындау себептерін зерттеу оны болдырмау және шешу жолдары.
Зерттеудің мақсаты: Жанұядағы ата-ана мен бала арасындағы қақтығыстардың
туындау себептерін анықтау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер ата-аналар мен балалар арасындағы
қақтығыстардың туындауының себебінін алғы шарттарын анықтап, оларды
болдырмау және шешу жолдарын үнемі қарастырып, алдын алып отырсақ, онда
жанұя жеткіншектермен ата-ана арасында қақтығыстар туындамас еді.
Зерттеу міндеті:
Психологиядағы қақтығыстар мәселесін теориялық тұрғыда талдау;
Жанұядағы ата-ана мен жеткіншектер арасындағы қақтығыстың туу себептерін
анықтау;
Жанұядағы ата-аналардың арасындағы қақтығыстың балаға тигізетін әсерін
ашып көрсету;
Ата-аналар мен жеткіншектер арасындағы қақтығыстың туындау себептерін
анықтауға бағытталған зерттеу жүргізу
Зерттеудің әдіснамалық негізі: Жанұядағы ата-ана мен жеткіншектер
арасындағы арасындағы қақтығыстың туу себептерін жүйелі психологиялық
зерттеуге деген көзқарасын ашатын педагогикалық-психологиялық концепциялар
Жанұя қарым-қатынасы туралы В.Шуманның , жасқа байланысты дағдарыстар
мәселесі жайындағы И.Конның , баланың дамуына жұбайлық қақтығыстардың әсері
мәселесіне орай А.Ушатиков,А. Спиваковская, жеткіншектердің тұлғалық даму
мәселесіне байланысы Б.Г.Ананьев,Л.И.Божович,К.А. Абульханова концепциялары
және Қазақстандық Қ.Б. Жарықбаев, С.М. Жақыпов, Ж.Ы.Намазбаева, Қ. И.
Шериазданова т.б. жекткіншектердің психикалық даму мәселесіне байланысты
еңбектері зерттеудің теориялық әдіснамалық негізін құрады.
1. М.Рокичтің Құндылық бағдарлауды танып білу әдістемесі,
2.А.Басс және А. Дарки Агрессивті және өшпенділік мінез-құлқын
диагностикалау әдістемесі,
3.Дж.Тейлордың мазасыздану деңгейін анықтау әдістемесі,
4.В. Гришино мен американдық соцолог – психолог К.Н. Томастың
Қақтығыстық жағдайды бағалау әдістемесі беріледі.
Зерттеу нәтижесінің сынақтан өтуі: Мағжан Жұмабаев атындағы гимназия-
мектебінің 7-8 сынып оқушыларымен және осы сынып оқушылырының ата-
аналарымен өткізілді.
Ғылыми жаңарысы: Зерттеу болжамына сүйене отырып іріктеліп алынған
әдістемелер бойынша жанұядағы қақтығыстардың алдын алу, болдырмау
шараларынын қазіргі тандағы маңызы анықталды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен әдебиеттер
тізімінен, ұсыныстардан тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі көрсетіліп, зертеудің ғылыми
аппараты айқындалған.
Бірінші тарауда. Жанұядағы қақтығыстардың теориялық негіздеріне талдау
жасалды. Осы мәселеге байланыты педагог-психологтардың еңбектеріне шолу
жасалып, тақырыптың мазмұыны ашуға арналған зерделеу жұмыстары жүргізілді.
Екінші тарауда. Зерттеу жұмыстары ұйымдастырылып жүргізілді. Тақырып
мазмұнын ашуға бағытталған зерттеу әдістері ұйымдастырылды. Зерттеу
барысында алынған мәліметтерге сандақ және сапалық талдау жасалынды.
Қортындыда эксперимент нәтижесі негізінде бала мен ата-ана арасындағы
қарым-қатынастың жақсы болуы бала тәрбиесіндегі кездесетін қиындықтардың
алдын алу шарты деген тұжырым жасауға мүмкіндік берді және ата-аналармен
балалар арасындағы туындайтын қақтығыстардың алдын алуға байланысты
ұсыныстар беріледі.
1 Жанұядағы ата-анамен жеткішектер арасындағы қақтығыстардың туындауының
психологиялық себептерін ғылыми теориялық негіздеу
1.1 Отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектеріне талдау
Қоғамның мақсаты адамдардың бақыты денсаулығы – жанұя. Жанұяда ғана жаңа
ұрпақ өседі, тәрбиеленеді. Сондықтан мемлекет үнемі жанұяға қамқорлық
жасайды. Жанұя өмірі адамнан әртүрлі білім мен іскерлікті талап етеді.
Жанұя есесіне қажетті көптеген практикалық дағдылар мен сапалар ата-ана
жанұяның күнделікті өмірінде қалыптасады. Жанұялық өмірдің маңызды сипаты,
оның негізі жанұя өмірінің рухани мазмұнының қалыптасуы деп есептеді және
атап көрсетті Сухомлинский.
Адамдардың жанұялық өмір мұратының негізгі ерекшеліктері,
В.А.Сухомлинский айтқандай, некенің материалдық жағынан гөрі жанұялық
өмірінің рухани мазмұнына басымырақ мән беруге келіп саяды.
В.А.Сухомлинский айтуынша, адал және кіршіксіз махаббат - өзінің рухани
байлығыңды екінші біреуге үнемі беріп отыру деген сөз. Атап айтқанда,
берсең ғана аласың. Егер адамдарға бір-біріне берер болмаса, олар іштей
сарқылып, бір-бірін жалықтырады, ақыры бұл ренжісуге, айырылысуға апарып
соқтыруы мүмкін. Әрине, жұбайлар рухани алыс-берістен басқа жанұя мүддесін
ойласып, материалдық қор жинау төңірегінде ынтымақтасуы мүмкін. Бірақ
мұндай жағдайда жанұя мен қҚоғамның арасында өткел орнына бұзылмас бөгет
орнап, бір-біріне дәнекер болудан қала бастайды, мұндай жанұяның рухани
құндылығы төмен болады. Кейбіреулерге жанұяның рухани құндылығы бос сөз
болып көрінуі де мүмкін. Бірін жинағанмен, екіншісінен айырылып жатады.
Жанұяның ең маңызды құндылығының бірі – балалар. Әкелік және аналық
парыз – бұл адамның екінші рет дүниеге келуі. Әрбір адам өз балалар арқылы
өзін қайталайды, бұл ата тегін жай жалғастыру емес, сондай-ақ моральдық
сапалары жоғары қоғам адамын дайындау деген сөз. Ол үшін балаңа не бересің,
олар нені қайталап, нені қайталамасын деген – мәселенің осы жағын ойластыру
қажет.
Психологиялық және әлеуметтік тұрғыдан алатын болсақ, жанұя мүшелері
өздерінің эмоционалды қажеттіліктерін қанағаттандыруға өзара тәуелділіктің
болуымен біріктірілген. Ал экономикалық тұрғыдан алып қарасақ, жанұя
мүшелері материалдық қажеттіліктерді қанағаттандыру барысында бір-бірімен
тығыз тәуелділікте болады.
Жанұя сыртқы және ішкі әсерлерге байланысты бейімделіп тұратын күрделі
және біртұтас жүйе, яғни белгілі бір мәдени ортада; кез келген жанұя
әртүрлі ұрпақтан таралады; олар өздеріне және өздерінің балаларына бақыт
тілеулері айқын. Ал жанұялар арасында көптеген айырмашылықтар болуы мүмкін.
Отбасы мәселесіне байланысты жүйелі бағыт туралы бірқатар монографиялар
мен зерттеулер жүргізген автор Джексонның көзқарасы бойынша Жанұя -
ережемен басқарылатын жүйе. Әрбір жанұяның өз ережелері бар. Тіпті кейде
ережемен өмір сүретіндіктерін байқамай қалады. өйткені ереже мен жүйе тығыз
байланыста болып отырады.
Ереже – бұл адамның белгілі бір жағдайларда өз - өздерін ұстаушылығы.
Олар не жақсы, не жаман, не нәрсені істеуге болады, нені болмайды, егер
ережені орындамаса не болады деген сияқтыларға өз сенімдерін білдіреді.
Жанұя мүшелерінің бірі осы ережелерге бойұсынбаған кезде қандайда бір
қақтығыстар қалыртаса бастайды.
Өмір дәлелдегендей, қақтығыс өмірлік тәжірибе және дұрыс мағына
негізінде тиімді басқара алатын құбылыстарға жатпайды. Қақтығыс қарым –
қатынас кезіңде пайда болады, ол қарама – қайшылықты шешудің өткір түрі,
негізінен теріс эмоциялы болады [3].
Конфликт (латын тілінен – қақтығыс) – қиын шешілетін қарама-
қайшылықтардың туындауы, бәсекелестік негізде қарама-қайшылық
қызығылушылықтарының соқтығысуы, эмоционалдық күйзелістермен байланысты
әртүрлі сұрақтарды түсінудің болмауы [4].
Кез-келген қақтығыс негізінен өзіне не қарама – қарсы жақтағы
сұрақтарды, не қарама – қарсы мақсаттарды қосып алатын жағдайлар немесе
осындай жағдайда оларға жетудің құралы немесе аппоненттердің
қызығушылықтарының, тілектерінің ықпалдарының сәйкес келмеуі жатады.
Қақтығыстық жағдай осылайша қақтығыстың объектісі мен субъектісінің
міндетті болуын болжайды. Демек, қақтығыстың дами бастауы үшін инцидент
керек, бір жақтылық әрекет басталғанда басқаның қөзқарасын да қыса
бастайды. Егер қарама-қарсы жақ солай жауап берсе, қақтығыс
потенциалдылықтан маңыздылыққа өтеді және әрі қарай тік немесе
диструктивтін және конструктивті ретінде дами алады
Қақтығыстық жағдайдың объективтік анализі оның құрамын анықтауға
мүмкіндік туғызады. Қақтығыстың негізі қақтығыстық ситуацияға байланысты,
оған мыналар жатады:
-қақтығыс пәні-күресуші жақтар тырысатын мәселе;
-пәннің объектісі аппоненттің қызығушылықтарының қақтығысуы негізінде
мәселелік ситуация, бұлар оған талқылау жасауға немесе басқаруға тілектес
болады.
-қақтығыстың субъектісі - қақтығыс жасауға қабілетті конфликтілік тұлға
немесе мәселелер [4].
Аппоненттер – қақтығысқа қатысушылар. Олармен қақтығыстық ситуацияда
жеке тұлғалар, адамдар тобы, мекемелер жұмыс істей алады. Бір және басқа да
қақтығыстық ситуацияда аппоненттің субъектісі белгілі қатынастармен
байланысты. Соған байланысты аппоненттердің әрқайсысы субъектіні бір бетте
манипуляциялауға жиі қызмет етеді.
Субъектіні манипуляциялау – қақтығысқа қатысушы тұлғаның нақты және
жасырын әрекеті, бұл тұлғаға маңызды белгілі нәтижеге жету мақсатында
қатынас субъектісіне бағытталады.
Иницидент – жағдайдың нәтижесі барысында немесе қақтығыс үшін себеп
болып табылатын қақтығыстық жағдайдағы ситуативтік арандатушы, иницидент,
аппоненттер инициативасы бойынша объективті жағдайда не кенеттен тыс
болатын жағдай кезінде тілектен немесе еріктен тыс боп туындауы мүмкін.
Осылайша қақтығыстық жағдайлар да туындауы мүмкін. Сонымен қатар
қақтығыстық жағдайлар тұқым қуалауы мүмкін. Тіпті оның туындауы
объективті емес субъективті жағдайларға баланысты жаңа аппоненттерге өтуі
мүмкін. Қақтығыстық жағдайлар және иницидент, осылайша нақты мағынада бір -
бірінен тәуелсіз ұстауы мүмкін [6].
Қақтығыстық жағжай мен инциденттердің берілген параметрлерін қарастыра
отырып, біз қақтығыстың сипатына қарай бірнеше түрін аламыз. Субъективті
түрде пайда болған қақтығыстық жағдайлар мен инциденттер аппоненттің
біреуінің инициативасы бойынша субъективті түрде қақтығыстық жағдайлардың
өзгеру нәтижесінде объективті түрде де анықталады. Қақтығыстардың көріну
дәрежесі бойынша жасырын және ашық, кенеттен және әрдайым болатын түрлерге
бөлінеді. Жасырын қақтығыс – бұл қақтығыстық жағдайларды көрсетпеуге
тырысатын екі адамды құрайды. Бірақ біреуінің жүйкесі тоза бастағанда
қақтығыс ашық түрге ауысады. Қақтығыстар кенеттен және әрдайым болатын
түрлерге бөлінеді. Екінші жағдайда бұлар еңбек өнімдеріне, өндірістің
сапасының төмендеуіне әкеледі. Сондықтан қақтығыстардың қайнар көзі мен
себебін жүйелеу кезінде оның кінәлісін, мақсатын, түрткі іздеу керек [5].
Белгілі жағдай қиын субъективті-объективті ақиқат ретінде қарастырылуы
мүмкін. Отандық және шетелдік ғылымда жағдайлардың көптеген топтастыруларда
қарастырылады (Е.Бабосов: жәй, кризистік, экстремальды, катастрофалық;
А.Кочарян: жәй, қыин және экстремальді; В.Латынов: нейтральді және
конфликтілі; К.Левин: конфликттер, физикалық қауіпті және белгісіз;
Г.Морозова: жәй және мәселелелі; А.Матюшкин: бағдарламалық, қыин және мінез-
қулықтық; А.Федотов: қиын, жәй және экстремальді, және т.б.). Егер де бұл
бағыттарды жалпыласа, жағдайлардың екі негізгі түрін белгілеуге болады: жәй
(күнделікті), бұнда жекетұлғалар күнделікті жағдайда өмір сүреді; қиын
(экстремальді), бұнда жеке тұлғаға мүмкіндігіне сай емес талаптар қойылады
[7].
Қиын жағдай дегеніміз не, жәй жағдайдан айырмашылығы қандай ?
Б.Швединның ойынша, қиын жағдай – бұл жеке тұлғаның іс-әрекет
процессінде қүрделі жағдайда қарым –қатынас жасау. Күрделі жағдайда адамның
мүмкіндігі мен іс-әрекетке қойылатын талаптар арасында қарама-қайшылықтар
болады. Көптеген авторлардың ойынша ситуацияны күрлендіретін жеке тұлғаның
қиын психиқалық қалпы.
Қиын жағдайларды талдау келесі анықтаманы белгіледі: жеке тұлғаның
мүмкіндіктері мен мотивтерінің тұрақсыздығын белгілейді, ол адамның
психикалық шиеленісті тудырады [4].
Алғашқы адам қауымдастығының пайда болуынан бастап қақтығыстар көп уақыт
бойы ғылыми зерттеулердің объектісі болған емес. Бірақ та кейбір ойлар
ежелгі жазбаларда қақтығыс туралы атап көрсеткен. Уақыт өзгерген сайын
қақтығыстар да өзгере бастады. Олардың физикалық, экономикалық, әлеуметтік
зардаптары өзгеше болды. Мысал келтіріп өтейін.
Ежелгі дәуірде басқа да қақтығыстардың түрлері көрсетілген.
Орта дәуірде бұндай жағдайларды түсіну мумкіндігін белгілеген.
Ежелгі дәуір 1-ші зерттеулер біздің дәуірімізге дейінгі VII-VI ғасырғы
жатады. Сол уақыттағы Қытай ойшылдары былай санаған-дамудың қайнар көзі оң
(янь) және кері (инь) материалар қарым-қатынасына байланысты, олар
қақтығыста болады [8].
Ежелгі Грецияда қарама-қарсы заттар туралы олардың ролі туралы
философиялық ілімдер пайда болған. Анаксимандрдың ойынша заттар “апейрон”
материалдық бастан заттар пайда болады, ол қарама-қайшылықты туғызады.
Героклит қозғалыстың себептерін көрсетуге тырысқан, оның ойынша
заттардың құбылыстың қозғалыстары заңды процесс, ол қарама-қайшылардың
қақтығысын туғызады.
Осы уақытқа байланысты соғыс туралы анықтамалар берген Героклиттің
ойынша соғыс барлық құбылыстардың бастауы. Платон оны үлкен дерт деп
қарастырған, оның ойынша бұрынғы заманда “алтын ғасыр” болған, бұл ғасырда
барлық адамдар бір-бірін жақсы көрген және бір-біріне жақсылық тілеген.
Бұған қарамастан Платонның идеялды мемлекетінде соғыстар бар.
Эпикурдың ойынша кері зардаптар адамдарды бейбітшілік жағдайында тұруға
итермелейді. Ежелгі ойшылдар әділдік пен әділетсіздіктер критерийлерін
белгілеуге тырысқан[6]
Қақтығыстарды қарастыра отырып, біз қақтығыстың келесі түрлеріне
тоқталамыз.Тұлғааралық және топ аралық. Біздің қарастырылып отырған
мәселеміз тұлға аралық қақтығыстар, соның ішінде жанұялық қақтығыстар.
Жанұялық қақтығыстардың өзі белгілі тармақтарға бөлінеді: жұбайлар, ата-
аналар мен балалар, жұбайлар және әрбір жұбайдың ата-аналарымен, ата-әжелер
мен немелелер арасындағы қақтығыстар. Жанұялық қарым-қатынаста шешуші рөлді
ойнайтын жұбайлық қақтығыстар. Ол жиі жұбайлардың қажеттіліктерінің
қанағаттанбаушылығынан пайда болады. Осыған орай жұбайлар қақтығысын
негізгі себептерін бөледі: бір - бірін силамау, көп көңіл бөлмеу, түсінбеу
жұбайларының біреуінің жаман қылықтарының болуы (алкоголь, наркотиктер,
өзіне ғана ақша шығындау т.с.с.) және т.б. [9]. Отбасы психологиясында -
өмірде кездесетін дағдарыстың кез – келген түрі қалыпты деп есептеледі.
Алғашқы некеге тұрудың өзі - дағдарыс болып табылады. Әсіресе тойға
дейін жастар бір – бірін ашық түсті көзілдірікте көреді, ал неке- өмір сүру
салтының өзгеруіне, әлеуметтік беделге ие болуға әкеледі. Әйел заты үшін
ата-тегін өзгерту, Эриксон пікірінше Ұқсастық дағдарысына соқтыруы
мүмкін, тұрмыс сипаты өзгереді, үйренуді қажет ететін жаңа тұстары пайда
болады. Бұл ерлі – зайыптылардың бір – біріне бейімделу кезеңі –алғашқы
жылда жыл бойына созылады. Бірлескен өмірде алғашқы жыл соңына қарай
некенің бір жылдық дағдарысы пайда болады. Осы уақыт ішінде дағдарысқа
ерлі – зайыптылар үйренісіп бірінің алдында бірі жауапкершілік танытып,
түсіністікпен қарайды немесе айырылысу тілегі пайда болып некелік одақ
сәтсіз болып саналады. Ажырасудың алғашқы шарықтау шегі –бір жыл бірге
өткізген өмірден кейін болады. Екінші дағдарыс отбасында бірінші баланың
туылуынан кейін пайда болуы мүмкін, тіпті ол бала қалаулы болып,
махаббаттан пайда болса да қалыптасады. Тағы да өмір сүру сипаты өзгереді,
отбасындағы жүктемелер ауысады. Егер жас ана беріліп, баланы күтіп бағумен
айналысып кетсе, онда көптеген адамдар мұны өздеріне назар аударудың
жоғалуы деп қабылдайды. Кейбір әкелер бала күтіміне қызғанышпен қарайды,
баласы әйелінің сүйіспеншілігі мен күтімін тартып алғандай қабылдайды.
Келесі дағдарыс отбасында екінші баланың дүниеге келуімен байланысты
болады, әсіресе балалар арасында 5-7 жастан жоғары болған жағдайда қатты
көрінеді. Балалар арасында бәсекелестік пайда болады, ол ата – ананың
мейіріміне, махабатына ие болу ниетінен туындайды. Жасы үлкен балада
кішісіне деген қызғаныш байқалады, бұл арнайы жасалған балалық қылықтардан
байқалады, бала кішкентай кезіне еліктеп сақауланып сөйлей бастайды,
өйткені ол өзіне кішкентайға қарағандай қарап, еркелетсе деген ниеттен
туындайды. Балада осы кезеңде болып жатқан нәрсені түсіну үшін күшті
төзімділік талап етіледі.
Қарым – қатынастағы дағдарыс бала мектепке дейінгі мекемеге немесе
мектепке барғаннан кейін де пайда болуы мүмкін. Бұл уақытта ананың жаялық
жууы екінші орынға кетіп, балаға көбінде әкелік қызмет қажет болады, ал
көптеген ер адамдар бұл жағдайға дайын емес некеге өзінің қызметі тек қана
қаржылай қамтамасыз етумен байланысты деп тәрбиелеу ісінен шеттеле
бастайды.
Келесі ол уақытпен байланысты екінші дағдарыстың қатар келуі: жеткіншек
жас дағдарысы және ата – ананың 40 жастық дағдарысы болып табылады. Бұл
кезеңде ата – аналар өз құндылықтарын қайта қарайды, ал баллалар билікке
ұмтылып шу шығарады. Көп жағдайда осы кезде баланың қызуғушылығын ата – ана
әр түрлі ескереді және көптеген келеңсіздіктер дәл осы кезде пайда болады.
Отбасы дамуының келесі дағдарыстың кезеңі бұл – ерлі – зайыптылардың бір
– бірінің зейнеткерлікке шығуы. Бұл кезеңде көсемдікке бейімделіп, өзін
кәсіби іс - әрекетте белсенділікте ұстап, дағдыланып қалған адамдарға қиын
болып келеді. Егер олар өздеріне басқа бір жұмыс көзін тауып, айналыспаса,
онда өмірге деген қанағаттанбаушылық және жеке басының іске жарамсыздығын
сезінеді. Кейбір ер азаматтар бұл кезде осы шақтың қызығын жіберіп алмайын
деп, өзін жаңа әлеуметтік және жыныстық қарым – қатынаста көрсетуге, әліде
болса күш жігері бар екендігін дәлелдеуге ұмтылады.
Қатар келген екі дағдарысты теңестіру қиынға соғып, отбасында іштей
бөлінуге, қарама – қайшылықтарға әкеліп соғады.
Ажырасудың екінші шарықтау кезеңі 40-45 жас аралығы. Бұл бірге өмір
сүрген 10-15 жыл аралығына сәйкес келеді. Осы отбасылық өмірдің екінші
өтпелі дағдарыстық кезеңі болып табылады.
Одан әрі өсіп қалған балалардың кәсіп таңдауымен байланысты –
дағдарыстық кезеңге жетеді. Қазіргі экономика шартында ата –ана бала
болашағының қамын ойлап, оған үлкен ауқымды түрде қаржылай және моральдық
тұрғыдан үлесін қосып, оның келешектегі жемісті мамандықпен қамтамасыз
етуге ұмтылдырады.
Ажырасудың үшінші шарықтау шегі және өз - өзіне қол жұмсауға бару дәл
осы кезеңге сәйкес келеді. Осы кезде ер жеткен балалар ата – ана
қамқаорлығынан бөлек шығып, өз бетінше өмір сүруге немесе отбасын құрып
кететіндіктен, ерлі – зайыптылар жалғыз өздері қалып қояды. Көптеген ерлі –
зайыптылар мұндай тығыз экономикалық және физикалық қарым – қатынасқа дайын
болмағандықтан осы кезде орта жастағы ажырасулар кездесіп жатады.
Қалыпты дағдарыстармен қатар отбасы басқа да құбылыстарда мысалы: соғыс,
экономикалық дағдарыс, табиғи аппаттар, ерлі – зайыптылардың бірінің
кенеттен ауырып қалуы, созылмалы айырылысулар, отбасы мүшелерінің өмірден
кетуі, тұрмыс үй мәселесінің ушығуы сияқты жағымсыз әсер ететін жағдайларға
кез болуы мүмкін. Осындай орта жолда пайда болған жүктемелерді кез – келген
отбасы көтере білмейді , міне сол кезде отбасының құлдырауы – ажырасуы орын
алады.
Балалар ажырасу процесіне үш түрлі типте жауап қайтарады: жеңімпаздар,
жеңілгендер, аман қалғандар.
Жеңімпаздар ата –анасының ажырасуынан белгілі бір пайдаға қол жеткізеді:
жексенбі күндері әкелері еркелетсе, басқа күндері анасын әкеммен бірге
тұруға кетіп қаламын деп қорқытады, ажырасу оларға жақын адамдар тарапынан
назар аударуды күшейтеді.
Жеңілгендер. Бұл жағдайға байланысты қайғыруы жеңілген балалар.
Отбасында қалған адамның оған деген қатынасы бірден нашарлайды. Егер бала
отбасының кеткен мүшесіне қатты ұқсайтын болса, онда жағдай тіптен
нашарлайды.
Аман қалғандар бұл барлық ауыртпалықты белсенді түрде басынан өткен,
оған қоса өз жақындарына, басқа адамдарға деген қатынаста зейінді, сезімтал
бола білген балалар. Осындай соққылы тәжірибеден бала жақын эмоционалдық
қатынастың қажеттілігін түсінеді.
Отбасылық қалыптан тыс дағдарыс –отбасы өмірлік циклының кез-келген
кезеңінде кездесетін дағдарыс, ол өмірдегі жағымсыз жағдайды қобалжу
дағдарыс ретінде Р.Хилл үш факторды отбасы шығатын дағдарысты бөліп
қарастырды:
1.Сыртқы қиындық ( жеке тұрғын үй, жұмыстың болмауы );
2.Күтпеген жағдай, стресстер ( отбасы немесе бір мүшесі жол
апаты,зорлану т.б.)
3.Ішкі отбасы жағдайын тепе-теңдікте бағалай және жеңе алмауы
қақтығысты немесе стрестік сапалардың қарастырылуы (күрделі ауру, өлім,
ерлі-зайыптылардың опасыздығы, ажырасуы)
Отбасында қалыптан тыс дағдарыс жағдайының белгі көрсеткіштері:
• Отбасы дағдарыс жағдайы.
• Отбасы мүшелерінің болып жатқан жағдайды түсінуі және қабылдауы.
• Отбасы мүшелерінің болған жағдайға көз-қарасы, қабылдауы
• Отбасы мүшелерінің өзгеруі.
• Жекелік және отбасылық жағдайды дағдарыстан шығару мүмкіндігі
С.Кратохвилдың айтуынша жұбайлық өмірдің алғашқы жылдары бір-біріне
үйрену кезіндегі қақтығыстармен сипатталады. Яғни екі мен ортақ бізге
айналады. Сезімдер эволюциясы болады. Ұнату сезімі жоғалып, жұбайлар бір –
біріне нағыз түр сипатын көрсетеді. И.Дорноның мәлімдемесі бойынша жанұяның
ажырасу мүмкіндігі жалпы некелер санының 30% дейін жетеді. Екінші
қақтығыстық кезең баланың пайда болуымен байланысты. Әлі тұрақтанбаған
біз жүйесі күрделі сынға ұшырайды. Осы кезеңде қақтығыстың негізінде не
жатады? Жұбайлардың мамандық өсу мүмкіндігі азаяды. Оларда өз
қызығушылықтарын іске асыру үшін уақыттары аз болады. Жұбайлар мен олардың
ата-аналары арасында бала тәрбиелеу мәселесі жайында келіспеушіліктер
туындауы мүмкін. Қақтығыстың үшінші кезеңі орта жастағы жұбайлардың
біртектілік қақтығысымен сипат алады. Бір әсердің қайталана беруі
нәижесінде жұбайлар да бір-біріне деген ойлары өзгереді. Ю.Рюриковтың
ойынша бұл жағдайды сезім аштығы деп атайды, яғни ескі әсерлерден тоқтық
және жаңа әсерге деген ашықтың орнауы. Жұбайлар арасындағы қақтығыстың
төртінші кезеңінде бір-бірімен 18-24 жыл бірге тұрғаннан кейін пайда
болады. Ол С.Кратохвилдың айтуынша балалардың жалғыздық сезімі туа
бастағаннан кейін әйелінің эмоцоналды тәуелділігінің күшейуінен болады
[10].
Жұбайлар қақтығысының пайда болуына сыртқы жағдайлар да әсер етеді:
көптеген жанұялардың материалдық жағдайының нашарлауы; жұбайлардың
біреуінің (не екеуінің де) жұмыстан қол тимеуі; жұбайлардың біреуінің дұрыс
жұмыс орнына тұра алу мүмкіншілігінін жоқтығы; өз тұрғын үйлерінің ұзақ
уақыт жоқтығы; баласын бала бақшаға апара алмауы және т.б.
Ата-ана мен бала арасында қақтығыс пайда болады және өкінішке орай
шешілмеген, ол бірте-бірте ушығып барады.
Бәрі жеңетіндей, қарама-қайшылықты қалай шешуге болады?
Алтернативаны тауып үйренуіміз керек, себебі бізден жайдан жай әрдайым
келісім мен келіссөздер әлемінде тұрмаймыз. Алтернативаны табу ата-аналар
мен балалар арасындағы қақтығысты шешудің жолын табу, әрқайсысы өзін жақсы
сезініп, қарама-қайшылықтың себебін түсіну мүмкіншілігі дегенді білдіреді.
Ол өзара келісімге жеткізеді [34].
Ата-аналар алтернативаны іздеу Мынаны істе, Менің ойымша, сен істеуге
міндеттісін деген сияқты ақыл беруден айырмашылығы бар екендігін есте
сақтаулары керек. Мұндай ақылдар төмендегідей себептерден пайдасыз:
- Ақыл баланы одан сайын ата-анаға тәуелді етеді. Ол баланың өз
мәселелерін өзі шешіп, тәуелсіз болып өсуіне көмектеспейді;
- Жиі балалар ата-ананың ақылдарын скептикалық түрде қабылдайды, олар
нені қалай істеу керектігін нұсқағанды ұнатпайды. Керісінше, ол мәселелерді
шешуге көмектесуге ұмтылады;
- Егер ата-ананың ақылы көмектеспесе, оған кім кінәлі – ата-ана ма, әлде
бала ма деген сұрақ туындайды? [35].
Балаға алтернативаны табуға үйрету іс-әрекеттің ең жақсы шешімін тауып,
қабылдауына көмектесу дегенді білдіреді.
Алтернативаны табудың белгілі бір кезеңдері бар:
қарама-қайшылықты немесе мәселені анықтау;
алтернативті шешімдерді шығару;
алтернативті шешімді бағалау және ойлап қарастыру;
алтернативаны таңдау және шешімді іске асыру;
прогрессті бағалауға мүмкіндік болған кезде болашақта анықтама беру.
Бірінші кезде көзге барлығы тәжірибеде өте оңай болып көрінгенімен бұл
кестені қолданбастан бұрын бірнеше маңызды кезеңдердің анықтап алуымыз
керек. Баланың жанына отырып, оған алтернативті шешімдердің табу кезеңінің
процесін, сонымен қатар олар қарама-қайшылық кезінде қалай
көмектесетіндігін түсіндіріңіз [36]. Қақтығыстың әр қатысушысы адам
екендігін есте сақтау керек, сондықтан әрқайсысына лайықты сыйластықпен
қарау керек. Қарама-қайшылық әр адам осы прцестің кезеңдері нақты неден
тұратындығын анықтағанда ғана жақсы аяқталады. Барлық көрсетілген
қақтығыстың балалы – ата-аналы кезеңдерді қолдана отырып, ата-ана
қақтығыспен байланысты көптеген мәселелерден құтыла алады.
Жалпы қақтығыс мәселесі ерте заманнан-ақ көптеген ғалымдарды аландатқан.
Оның түрлері көп. Қақтығыс мәселесін айналысқан ғалымдар оны өз
еңбектерінде түрліше қарастырып, оны кезеңдерге бөліп, көптеген түрлерін
көрсеткен. Айта кететін болсақ В.Торохтий қақтығыстың жиілігі мен
күрделігімен байланысты жанұяларды дағдарысты, қақтығыстық, мәселелі және
невротикалық жанұялар деп бөлді.
Дағдарысты жанұя. Жұбайлардың қызығушылықтарының сәйкес келмеуі.
Жұбайлар бір – біріне дұшпандық ұстанымдар, бір – біріне жол беруге
келіспеушілік, дағдарысты некелерге ажырасқан немесе ажырасуға жақын қалған
жанұялардың бәрін жатқызамыз.
Қақтығысты жанұя. Жұбайлар арасында қызығушылықтары күшті жанұя.
Жалғасуы теріс эмоциалық жағдайды туғызатын сфералардың барлығында. Бірақ
неке жол беру және басқа көптеген факторлардың әсерінен сақтаулы.
Мәселелі жанұя. Ол некенің тұрақтығына әсер ететін қиындықтардың ұзақ
уақыт болуымен сипатталады. Мысалы, тұрғын үйдің болмауы, жұбайлардың
біреуінің ұзақ уақыт ауыруы.
Невротикалық жанұя. Бұнда жұбайдың психикасының бұзылуында негізгі ролді
мұралық емес өмір жолында жанұяға кездескен психологиялық қиындықтардың
жинақталуы орнайды. Жұбайда аландаушылық, ұйқының нашарлауы, дөрекілік және
т.б. көріне бастайды [11].
Қақтығысты жанұядағы келіспеушіліктер жайында айтар болсақ, Ата-ана -
бала қатынасын айтарда біз олардың арасындағы қатынас пен жанұядағы
баланың алатын орны жайында айтамыз. Хансонның және тағы да басқа
ғалымдардың айтуынша, егер баланың ата-анасымен қарым – қатынасы нашар
болса, егер бала өзін керексіз сезінсе немесе ата-анасының сүйемелін
сезбесе, ол нашар топқа кіруі мүмкін, басқа балаларға тиіседі, ол жайында
құрдастарының пікірлері нашар болады, ол ата-анасымен қарым – қатынасы
дөрекі түрде болады [12].
Шефер ата-ананың өзінің баласына деген қарым-қатынасын екі жұпты маңызды
түрлерімен бөлуге болады деді:
Жағымсыздық – орын алу.
Шыдамдылық – ұстамдылық.
Бұл түрлердің мәнерлік деңгейі тәрбиелік әсердің мінезін анықтайды.
В.И.Гарбузов ата-ананың балаға деген үш теріс қарым-қатынасын бөліп
көрсетті:
А түрі – итермелік (баланы қабылдамау,жағымсыз қарым –
қатынасты көрсету)
Б түрі – гиперәлеуметтік (тым жоғарғы талаптар: шектен
тыс сынау, тиісу, кішкентай айыптың өзіне жазалау)
В түрі - шектен көп қамқорлық (эгоцентралдық тәрбие: тым
көп қамқорлыққа алу әсерінен бала өзінің әрекеттерін
іске асыра алмайды).
Бірінші түрде бала өзін жалғызсырап, қамқорлықты сезінбей, өзіне
сенімсіз болады. Бала қамалдың артына тығылуға болатындай қамқорлықты
сезбейді. Суық эмоционалды қарым–қатынастың әсерінен онда позитивті мінез
моделі жоқ. Бұл баланың өздігінен жөнге келу қабілеті төмендейді 13.
Г.Эберлейн дөрекілікті махаббат пен шынайылықты іздеп жүрген баланың
көңілі қалушылығы деп есептейді.
Екінші түр (гиперәлеуметтік), балаға дамудың мысалы секілді, бірақ ол да
теріс нәтижелерге – ашуланшақтық, болмайтын заттарды істеуге талпанушылық
және т.б.-ға әкеліп соғады.Мұнда негізінен ата-ананың сынауы
құрастырылмаған сондықтан оң нәтижелерге әкелмейді.Балаға деген сын онда
өзінің толық жетіспеушілігін, аландаушылығын және жаңа сәтсіздіктерді тосу
сияқты ойларды қалыптастырады. Е.Гаспаров, Т.В.Роялдардың айтуынша, жанұяда
осындай дәрежедегі балалар тұрақталмаған болады және топтарда жоғарғы
дәрежені ала алмайды. Осы тұрақталмаушылық балада топта орнығу үшін
дөрекілік қарым-қатынасты қолдандыртқызады [9].
Сонымен қатар ата-аналар балаға тым жоғары талаптар қойып, олардың
мүмкіндіктері мен ерекшеліктерін есепке алмайды. А.И.Захаровтың ойынша,
осыдан баланың жұмыстары тым көп болады. Тіпті жұмыстары олардың жастарына
сәйкес келмейді және балада дөрекілік мінезді тудыратын невроздың пайда
болуы мүмкін.
Дегенмен, шектен көп қамқорлық та тұлғаның дұрыс дамуына теріс әсерін
тигізеді. Ол балаға ата-ананың махаббатын сезіндіреді, алайда шектен тыс
күту инфантилизмге, өзіндік шешім қабылдай алмаушылыққа және стресске қарсы
тұра алмауға, тұлғалық мүмкіндіктерді төмендетуге әкеледі.
Психологтардың ойынша бұндай балалар жиі агрессияның құрбанына айналады.
Өздері үшін тұра алмаушылықтың әсерінен ауыспалы агрессия туады, яғни олар
өздерінің теріс эмоцияларын басқа заттарға шығарады (кітап жыртады,
ойыншықтарын лақтырады, ойында ойыншықтарын жазалайды және т.б.) [11].
Г.Е. Сухорева тәрбиелеудің басқа түрлерін бөлді. Ол қарама-қайшылық пен
басып тастап отыратын тәрбие балалардың мінез –құлқында агрессивті –
қорғанушы қылықтарды, ал деспотиялы тәрбиелеу мінез –құлқында өз-өзіне
сенімсіз және тәуелді баяу –қорғанушы қылықтарды тудырады, шектен тыс
қамқорлық оның қажеттіктерін және ойын төмендетіп өмірдің қиындықтарына
төзе алмайтындай қылдырады деді.
А. ЯВарганың ойынша, жанұяның мәселелері де баланың дөрекілігінің
дамуына әжептәуір әсер тигізуі мүмкін. Әсіресе, ата-аналар арасындағы
қақтығыстардың тым көп әсері болады. Бұл тақырыптағы зерттеулер баладағы
невроздарды зерттеулерде де қарастырылады [14]
Көптеген ғалымдардың ойынша, ата-ана тәрбиесінің кемшіліктері, әсіресе,
ата-ана арасындағы қақтығыстар, баланың дамуына және әр түрлі нервті -
психикалық бұзылушылықтардың қалыптасуына әкеліп соғады.
Психофизиалогиялық бұзығушылықтары бар балаларды зерттеу нәтижесі
көрсеткендей, олар жиі қақтығыстар көп болған, ата-анасының жылуларынан
айырылған, нашар жанұяда өскендерде көрінді.
А.И. Захаровтың айтуынша, балалардың ата-анасының арасында қалыптыға
қарағанда невроздармен түсінушілік аз болады. Қақтығыс көптеген жағдайда
бала туылғаннан кейін пайда болады және тәрбиеге байланысты сұрақтарда
негізінен анықталған. Захаровтың зерттеуінен неврозды баласы бар жанұяларда
қалыптымен салыстырғанда қақтығыстар көп болады, ал түсінушілік және
қанағаттанушылық аз болады [15]
Жоғарыда аталған теориялар мен зерттеулер сәтсіз атмосферадағы жанұя мен
баланың дөрекілігі арасындағы байланыстың тығыз екендігін көрсетті. Кем
дегенде қақтығыстық қарым-қатынастар невротикалық ауруларға шалдықтыруы
мүмкін ал басқа жағдайда бала өмірдің дұрыс бейнесін қабылдамайды, онымен
дұрыс қарым-қатынаста бола алмайды. Агрессия күштің қайнар көзіне және
қоғамда өз орнын алу үшін қолданатын әдіске айналуы мүмкін, себебі өз
мәселерінен қолдары тимейтін ата-ана балаға басқа жолдарды көрсете алмаған.
Жанұя баланың дамуындағы бірінші сатысы болып табылады Э.Берннің
айтуынша, дәл осы кезеңде баланың өмірде басым болатын эмоциясы
қалыптасады[9].
Мұралық қақтығыс. Балаға дұрыс қарамау түріндегі тәрбие әлеуметтік
жағдай жағынан және экономикалық дәреже жағынан төмен жанұяларға тән. Екі
баланы тәрбиелеп отырған жалғыс басты ананың алдында екі тандау тұр: оларға
эмлциалық жылу беру немесе оларға тамақ беріп киіндіру. Мұндай жағдайда
көбісі материалдық жағдаймен қамтамсыз етуді қалайды: Ең бірінші нан,
адамгершілік соңынан (Б.Брехт). Екеумен де қамтамасыз ету жалғыз басты ана
үшін жағдайы жоқ. Анасы мен әкесі өз қақтығыстарына берілгендігі сонша,
тіпті балаларында жұмыстары жоқ жағдайлар одан да нашар. Ал егер жанұяда
басты рөлді алкоголь алса, ол бәрінен де жаман [16].
А.Адлердің ойынша балаға мән бермейтін жанұяда өскен балалар барлық
істерді қорқыныш сезіммен орындайды, қоршаған ортасына дұшпандар ретінде
қарайды және өз мақсатына жету үшін өтірік пен дөрекілікке оңай барады.
Бұндай жағдай баланың болашақ жанұялық өмірін нашар еткізеді. Жастайынан
ауыр жанұялық қақтығыстарды көріп өскен бала бізді дөрекіліктен сақтайтың
адамгершілік иммунитетін жоғалтады. Ал жанұядағы балаға қарамау және
дөрекілік жағдайлар сирек емес [11]. Ғалымдардың айтуынша балалардың
көзінше болған кішкентай ұрыстың өзі онда жанұя жайында теріс ойларын
туғызады, ал ол ойлар жыл бойы немесе одан да көп уақыт бойы оның ойында
қалып қойюы мүмкін.
1.2 Ата-ана мен жеткіншектер арасындағы қақтығыстардың ерекшелігі
Ата-аналар мен жеткіншектер арасындағы қақтығыстың бұл түрі күнделікті
өмірдегі ең кең таралған түрі. Бірақ белгілі дәрежеде психологтар және
педагогтар бұған аса қатты мән бермеген. Әлеуметтанушылар тарапынан кең
және белсенді қарастырылған ұрпақ қақтығысының мәселесін қарастырамыз. 700
қақтығыс мәселесіне арналған психологиялық жұмыстар ішінен ата-аналар мен
балалар арасындағы қақтығыстар мәселелері туралы жариялымдар саны он
шақтыға да толуы күмәнді. Ол негізінен кең зерттеу жасалған контекстерде
қаралады; отбасы қарым–қатынасы (В.Шуман), жасқа байланысты дағдарыстар
(И.Кон), баланың дамуына жұбайлық қақтығыстардың әсері (А.Ушатиков,
А.Спиваковская) және т.б. Бірақ ата –аналар мен балалар арасында мүлдем
қақтығыстар болмайтын отбасы табу мүмкін болмас. Тіпті ең жақсы деген
отбасының өзінде де ата – аналарының екеуіне де қатысты қарым – қатынаста
қақтығыстардың 30% байқалады [22].
Ата – ана мен жеткіншектер арасында қақтығыстар неге пайда болады?
Жоғарыда көрсетілген жалпы себептерінен басқа ата –аналармен балалар
қарым – қатынасының психологиялық факторларын бөліп қарастырады.
1. Отбасы ішіндегі қарым–қатынас түрі. Отбасылық қарым – қатынастың
үйлесімді және үйлесімсіз түрін бөледі. Үйлесімді отбасында және отбасы
мүшелерінің әрқайсысының психологиялық рольдерінде жылжымалы тепе – тендік
орнатылады, отбасылық Біз отбасы мүшелері арасында пайда болатын қарама –
қайшылықтарды шешіп отырады.
Отбасының үйлесімсіздігі – жұбайлық қарым – қатынасының теріс
мінездемесі, ол жұбайлар қатынасының қақтығыстарын көрсетеді. Психологиялық
дәреженің шарпуы мынадай жанұяда тенденциялы өседі, оның мүшелерін нервті
реакцияларға әкеледі, балаларда үнемі алаңдаушылық сезімін тудырады.
2. Отбасылық тәрбиенің бұзылуы келесі бұзылу түрлерін шығарады:
-отбасы мүшелерінің тәрбие мәселесінде келіспеушіліктер;
-қарама – қайшылық, тиянақсыздық, тепе – теңсіздік;
-бала өміріндегі көп жағдайларға көптеген заттарға тиым салу немесе
шектен тыс әлпештеу;
-балаларға тым үлкен талап қою, жиі қорқыту, сөгістеу [17].
3. Балалардың жастық дағдарысы тым жоғары қақтығыстың түрі ретінде
қаралады. Жастық дағдарыс баланың дамуында бір кезеңнен, екінші кезеңге өту
кезінде көрінеді. Дағдарыс кезеңдерінде балалар тіләзар, ерке, ашуланшақ
болады. Олар жиі қоршаған ортамен, әсіресе ата – анамен қақтығысқа түседі.
Кезінде оларға қойылған талаптар енді оларда теріс қиқарлыққа дейін
апаратын теріс көз - қарасты тудырады. Балалардың жастық дағдарысының
келесі түрлерін ажыратады:
Алғашқы жылдардағы дағдарыс (сәбиліктен ерте балалық шаққа өту кезеңі);
3 жастағы дағдарыс (ерте балалық шақтан мектепке дейінгі жасқа өту
кезеңі);
6 – 7 жас дағдарысы (мектепке дейінгі кезеңнен бастауыш сынып кезеңіне
өту);
Жыныс мүшелерінің жетілудегі дағарыс (бастауыш сыныптан жеткіншек
кезеңіне өту – 12-14 жас);
Жасөспірімдік дағдарыс 15-17 жас (Д. Эльконин) [12].
4. Тұлғалық фактор. Балалармен қақтығыстарға апаратын ата–аналардың
тұлғалық ерекшеліктері ойлау жолдарының кертартпалығы, ұстанымдардың ескі
ережелерін ұстану және зиянды әдеттері (алкоголді қолдану және т.б.),
әмірлі пікір, ортодоксальдық сенімдер және т.б. Балалардың тұлғалық
ерекшеліктерінне мыналарды жатқызуға болады: үлгерімінің төмендігі, мінез-
құлықтарының бұзылуы, ата-аналарының айтқан сөздерін ескермеу, сонымен
қатар тіләзарлік, қиқарлық, эгоизм және эгоцентризм, өз - өзіне сенушілік,
жалқаулық және т.б. [23].
Жеткіншектерде пайда болатын негізгі мәселе – ата-анамен өзара қарым –
қатынасы. Жеткіншек жаста бала балалық тәуелділіктен құтылып, өзара сенім,
сыйластыққа негізделген бірақ ұдайы өсіп отыратын тең қарым – қатынасқа
көшеді. Көптеген жанұяларда процесс ауыр өтеді және қырсық мінез-құлық
қабылданады [14].
Жеткіншек – жанұя мүшелерін әлеуметтік, тұлғалық және жанұяның кемеліне
жеткендігін тексеру уақыты. Ол дағдарыс және қақтығыстармен өтеді. Осы
шақта іштегі қайшылықтар сыртқа шығады.
Жеткіншек жастың негізгі мазмұны балалық кезеңнен ересектік кезеңге
өтумен суреттеледі. Дамудың барлық жақтары сапалық қайта құрылудан
көрінеді, жаңа психологиялық білім қалыптасады.
Бұл жасты неге қиын жас кезеңі деп суреттейді?
Мектепке оқуға қабілетті емес оқушылар орта сыныптарда жиі кездеседі.
В.В. Прохоровскийдің зерттеу мәліметтерінің нәтижесі бойынша төменгі
сыныпта бұл жағдай 5-8 % көрсеткіште болса, ал жеткіншек кезеңде 18-20 %
көрсеткішті көрсетеді.
Жеткіншек жастағы қиыншылықтарды әртүрлі психофизиологиялық және
психикалық кемістіктерді жыныстық жетілумен байланыстырады. Организмнің
қарқынды дамуының нәтижесінде жеткіншекте қорқыныш сезім, қозушылықтың
жоғалауы, депрессия болуы мүмкін. Кейбіреулер дененің жеке бөліктерінің
және оның пропорцияларының даму темпінің сәйкес келмеуіне байланысты
өздерін қолайсыз сезінеді, ыңғайсыздық білінеді. Бұл кезеңде бақылау
жүргізушілер елеулі өзгерістерді ескере отырып, бұл кезеңді суреттеуде
скачок роста, эндокринный шторм, гормональная буря - деген
түсініктерді қолданады.
Жеткіншекке, жыныстық жетілуге байланысты дене және физиологиялық
дамуындағы жедел өзгерістердің деңгейі жаңа жан күйзелістерін тудырады.
Осы жастағы оқушылармен нақты практикалық жұмысты жоспарлау, іске асыру
үшін, біріншіден, психологтың жұмыстың нақты бағыттарын белгілеу керек.
Жеткіншектің жеке басының әлеуметтік-моральдық ересектігінің дамуында
қарым-қатынастың ерекше түрі – жақын жолдастармен және досымен қарым-
қатынас, маңызды роль атқарады. Жыл өткен сайын олар неғұрлым қажет бола
түседі. Жеткіншектер сыйлы, беделді, қайсыбір салада озық кластастарымен
қарым - қатынас жасауға ұмтылады. Мұндайда жолдастық қасиеттер, білімділік,
қолынан бәрі де келетіндіктер, батылдық, спорттағы жетістіктер, өзін-өзі
ұстау мәнері, ересектермен қатынасттардағы дербестік сияқты алуан түрлі
жағдайлар тартымды болуы мүмкін.
Балалардың жақындасуы үшін мүдделер мен сүйікті кәсіптердің
ұқсастығының, әңгімелесудің тартымдылығының үлкен маңызы бар. Жеткіншек
өзіне ұнаған құрдасының ден қойған нәрсесіне оңай елігеді, өзі де оны өз
ісіне ортақтастыруға ұмтылады. Жолдасымен қарым-қатынастың кейде тартымды
болатыны соншалық, жеткіншек онымен бірге өзін бұрын қызықтырмаған, қәзір
де қызықсыз іспен шұғылдана бастайды. Алайда кейін ол бұған шыңдап ден қоюы
мүмкін. Сондықтан жолдастарымен қарым-қатынас жасау – жеткіншектердің жаңа
мүдделердің пайда болуының қайнар көзі. Біріне-бірі ұнайтын балалар әр
түрлі істерде ынтымақтасуға ұмтылып, әрқайсысының айтқанын көбіне екеуі
бірігіп істейді. Бірлесіп жұмысты жақсы істей білуді жеткіншектер өте
бағалайды.
Өзіне ұнаған құрдасының қасиеттері көбіне жеткіншекті өзіне ұнайтын және
жолдастары бағалайтын қасиеттердің өзінде жоқ екенін көріп, ұғынуға мәжбүр
етеді. Сол сияқты, тіпті одан да жақсы болсам деген ниет туады. Жолдасы
жеткіншекке үлгі болады. Ол оған немесе әншейін еліктейді, немесе өзінде
белгілі бір қасиеттерді, мәселен, күш пен батылдық немесе өзін-өзі ұстай
білу, әрқашан уәдесінде тұру т.б. дамыта бастайды.
Маңызды әрі жеке адамға қатысты деп ұғынылатын мазмұнның ұлғайып,
тереңдеуі ақылдасуға, қолдау мен көмек алуға болатын досқа зәрулік
туғызады. Сондықтан достық қарым-қатынастарға - өзара сыр жасырмау және
түсіністік, сергектік пен сезімталдық, бірлесе толғану, сыр сақтай білу
сияқты ерекше талаптар қойылады. Бір-біріне жан дүниесін, бар сырын жайып
салған қарым-қатынас екеуін де байытады, өз жан-дүниесінде болып жатқанның
бәрін жақсы түсініп, ұғынуға мүмкіндік береді.
Осылай жеткіншектердің ата-анадан алшақтауы, оларға қарсы тұруы
басталады. Бала кенеттен өрескел, шапшаң болып, ата-аналарын және басқа
ересек адамдарды сынауы мүмкін. Бұрын жақындары балада мұндай қылықтарды
байқамаған, өздерінің беделдерін биік деп сенген, ал осы кезде олар
тұғырдан құлаған секілді болды.
Жеткіншектің көзіне ана мен әке эмоциональды жылулықтың қайнар көзі,
онсыз өзін тынымсыз сезінетіндігінен болады. Олар жазалап, қолдайтын басшы,
жақсы адамдық қасиеттері бар үлгі, барлық сенімдерін білдіретін үлкен дос
ретінде болады. Бірақ уақыт өте келе бұл функциялар орындарын ауыстырады
[15].
Осыған орай ең жақсы деген жанұялардың өзінде жоғарғы сынып жасындағы
балалар мен қарым – қатынаста белгілі бір қиындық туындайды. Сонымен қатар
қиындық жиі ата – аналар кішкентай балаларға қарағанда есейген балалармен
қарым – қатынас басқаша түрде құрылу керектігін түсінбейді. Ата-аналар
әрқашан да неге тиым салып, не нәрсеге рұқсат беруді дұрыс айра алмайды.
Осының бәрі әжептәуір күрделі жағдайды тудыруы мүмкін [24].
Балалардың осы кездегі барлық үлкендердің айтқан сөздерін електен
өткізгендей сынап, мінеп отыруы, өзінің ересек болғанын дәлелдегісі
келгеннен. Сән, талғам, көңіл көтеру секілді бір сыпыра жеңіл-желпі
мәселелерде балалар мен үлкендер арасындағы айырмашылық әжептеуір болады.
Осы жаста үлкендер балаларды сынағанда олардың киіну үлгілері, опа-
далаптарды пайдалануы, жүріс-тұрысы туралы өткір сөздер айтылады. Дегенмен
күрделі проблемалар бойынша ой-пікір құрғанда ата-аналардың сөздері,
олардың ақылы достарының, құрбы-құрдастарының ықпалын жеңіп кетеді. Олар
оқытушылардың білімін, киінуін, олардың басқалармен қарым-қатынасын үлкен
сынға бөлеп отырады. Дененмен олардың өздерінің алдында тұрған барлық
проблемаларға терең саяси көзқарастары, дүние танымының молдыға, кәсіби
шеберлігі, оқушыларға деркезінде қажетті көмек көрсетуге даярлығы
мұғалімдердің беделді болуын қамтамасыз етеді. Өйткені бала өзін анықтау,
қарым-қатынас ерекшеліктерін меңгеріп алу басқа балалар арасында абыройлы
болу, үлкендермен қарым-қатынас жасау барысында қалыптасады.
Сонымен қатар жанұядағы ата-аналар мен балалар арасындағы қақтығыстарды
қарастыра отырып, түсінбеушіліктердің негізі ретінде қаралатын мынадай
келесі түрлерге бөлінеді:
1.Тұрақсыз ата-ана қабылдауының қақтығысы
Психологтардың ойынша, негізінен, ата-ана мен балалар арасындағы
қақтығыстар жиі ата-ана қабылдауының тұрақсыздығынан болады. Бұны қалай
түсінуге болады? Баланың дәрежесі үйде және қоғамда да орнамады. Ол әлі
үлкен емес, бірақ енді бала да емес. Бұл шақта оның кемшіліктері көп:
жинақсыздық, шыдамсыздық, мақсатқа ұмтылмаушылық, ұстанымсыздық және т.б.
Сыртқы бейнесі осы сапаларға сай келеді. Жеткіншек тіптен тартымсыз.
Сонымен қатар, кейде өзін үлкендерше ұстайды, басқаларды сынайды, өзін
сыйлауды талап етеді. Бірақ кейде ол кішкентай бала тәрізді, - бәрін
ұмытады, киімін шашып тастайды және т.б. [12].
Соңында жақсы қасиеттер бағаланбайды,оның орнына нашар қасиеттер
туындайды. Әсіресе, егер жанұяда тілалғыш және талапты кенже бала болса.
Ата-аналар өздерінің қарама-қайшы сезімдерін ұғынуға тырысқандары өте
қажет.
Өздеріндегі қанағаттанбаушылық пен тітіркенулерді тоқтатулары қажет.
Жеткіншектің жақсы сапалары мен кемшіліктерін объективті түрде бағалап,
құқықтары мен міндеттерін теңдестіру керек.
2. Ата-аналардың өктемдігі
Бұл қақтығыстың формалары әр түрлі, бірақ жалпы тұжырымдалған ой
мынадай: Жанұядағы өктемдік – бақылау тәсілі, онда жанұя мүшелеріндегі
біреу екіншісімен басылып отырады. Мұнда, әрине, дербестік, өз адамгершілік
сезімі төмендейді. Ата-аналар жасөспірімнің сезіміне, шекарасына басып
кіреді.
Әрине, ата-ана балаға талаптар қоя алады және міндетті де, бірақ өнегелі
ақталған шешімдер қабылдауға міндетті.
Психологтардың ойынша, ата-аналардың талаптары балаларына сенімділік пен
сыйластық негізінде болуы керек, алайда талаптар дөрекі қысым мен еріксіз
көндірушілікке айналады. Жеткіншекке бұйрық және зорлықпен әсер ететін ата-
аналар міндетті түрде дөрекілік, екіжүзділік, өтірікпен, тіпті кейде
жеккөрінішпен айтылатын көнбеушілікпен қақтығысады [16].
Әр бір адамда, әсіресе, өсіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz