Арнайы мамандандырылған спорт мектептерінде қазақ күресі арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеу мазмұнын жасап, ұйымдастыру әдістерін ұсыну

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

ӘӨЖ 37.035.6:37.018.32 Қолжазба құқығында

НАХАНОВ ҚУАНЫШБЕК САБЫРҰЛЫ

Арнайы мамандандырылған спорт мектеп-интернаттарында жасөспірімдерді рерді
қазақ күресі арқылы қазақ-күресі арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеу

13.00.01 –Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы,
этнопедагогика

Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2009

Жұмыс Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде
орындалған

Ғылыми жетекшісі: педагогика ғылымдарының
докторы,
профессор
А.Б. Тойлыбаев

Ресми оппоненттер: педагогика ғылымдарының докторы,
профессор
Байсерке Л.Ә.

педагогика ғылымдарының кандидаты
Дүйсенбаев
А.Қ.

Жетекші ұйым: Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік
университеті

Қорғау 2009 жылы ____ ____________ сағат ____ Қ.А.Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университеті жанындағы педагогика ғылымдарының
докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 14.61.35 диссертациялық кеңесінің
мәжілісінде өтеді. Мекен-жайы: 161200, Түркістан қаласы, Университет
қалашығы, Мәдениет орталығы, кіші мәжіліс залы.

Диссертациямен Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университетінің кітапханасында танысуға болады. Мекен-жайы: 161200,
Түркістан қаласы, Университет қалашығы, Мәдениет орталығы.

Автореферат 2009 жылы ____ ____________ таратылды.

Диссертациялық кеңестің
Ғалым хатшысы
К.М.Беркімбаев

КІРІСПЕ

Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының
әлеуметтік-экономикалық дамуы барысында саяси-идеологиялық, мәдени тұрғыдан
жаңаруына сай жас ұрпаққа отансүйгіштік тәрбие беру үкіметіміздің жаңа
стратегиялық бағдарламасының басым бағыттарының бірі болып отыр.
Еліміздің географиялық орналасуы мен ұлттық-этникалық ерекшелігіне орай
жасөспірімдерге халықтық дәстүрге негізделген батыр бабаларымыздың
ерліктерін насихаттау, билер мен шешендердің өнегелі тәлім-тәрбиелерінен,
қазақ күресі арқылы жан-жақты тәрбие жүйесін құру қажеттілігі қазақстандық
ел намысын қорғайтын спортшыларды тәрбиелеуде маңызды мәселелерінің бірі
болып отыр.
Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасының міндеттерінде: Қазақстандық жастарды
патриотизмге, биік мәдениетке, адам құқықтары мен бостандықтарын
құрметтеуге тәрбиелеу туралы айтылады. Мұндай мазмұндағы мемлекеттік талап-
міндеттер, бүгінде жас ұрпаққа отансүйгіштік тәрбие беру ісінің жалпы
ұлттық сипатқа ие болып отырғандығын көрсетеді. Бұл бағыттағы күрделі
тәрбие үдерісі әр отбасынан бастау алып, білім беру жүйелерінде үздіксіз,
кешенді жүргізілуін талап етеді. Отансүйгіштік тәрбие жалпы тәрбиенің
құрамдас бөлігі және біздің анықтауымызша жасөспірімдердің патриоттық,
жоғары азаматтық сезімін қалыптастыруға бағытталатын мақсатты
ұйымдастырылған және басқарылатын психологиялық-педагогикалық үдеріс болып
табылады. Спорттағы жетістіктер, ерлік патриотизмнің ең жоғарғы әлеуметтік
белсенділігі тұрғысында жеке тұлғаның мінез-құлқы мен санасында нақты
сапалық көріністерді білдіреді.
Әлемдегі дамыған елдер қатарына теңесу тікелей өз отанын сүйетін,
отаншыл ұрпақ тәрбиесіне тікелей байланысты болатынын ескерсек, өскелең
ұрпақты тек рухани-мәдени таным арқылы, тарихи сана негізінде, патриоттық
сезімде, отаншылдық рухында тәрбиелеу бүгінгі мемлекетіміздің басты
ұстанымы болып отыр. Сондықтан, біз басқа өркениетке ұмтылған елдер секілді
өскелең ұрпақты қазақстандық патриоттықты дамытуға, өз отанымызды сүюді
үйретуге талпынуымыз қажет екенін ескерсек, барлық оқу орындарында, оның
ішінде арнайы мамандандырылған спорт мектептеріндегі спорттық жаттығуларда,
қазақ күресі сияқты спорттық ойын түрлерінде бұл мәселелерде ғылыми
педагогикалық тұрғыда арнайы зерттеудің қажет екендігі анықталды.
Алдағы уақытта Қазақстанды әлемге, бойында нағыз шынайы қазақстандық
рухы бар, отаншыл жастар ғана таныта алады.
Жалпы қай қоғам болмасын сол қоғамға лайықты ұрпақ тәрбиелеуге
тырысқан. Біз қозғап отырған ұлтжанды, ел жанды, отаншыл, отансүйгіштік,
патриоттық тәрбие қай кезде болмасын ұрпақ тәрбиесінде өзекті мәселе
болған.
Қазақстан мектептерімен оқу-тәрбие мекемелерінде өсіп келе жатқан жас
буындарды патриотизмге, отан сүйгіштікке тәрбиелеудің теориясы мен
әдістемесіне қатысты жеткілікті тәжірибелер жинақталған. Осы
тәжірибелердің белгілі бір кезеңдердегі белгілі бір оқу-ағарту
мекемелеріндегі жай-күйін зерттеу оның нәтижелерін нарықтық экономика
жағдайында мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеу жолдары мен бағыттары
бойынша қарастыру бүгінгі күн талаптарынан туындап отыр:
- жастарды патриотизмге тәрбиелеудің ғылыми-теориялық, әдістемелік
тұстарын Э.Г.Абрамян, М.Г.Агаев, С.М.Ахмедов, С.А.Карімбеков,
Н.С. Қиянов, Ш.А.Шарапов т. б. зерттеу жұмыстарында
қарастырған;
- халық педагогикасын жастар тәрбиесінде тиімді пайдалану мен
оларды эпос-жырлар мен музыкалық шығармалар арқылы патриотизмге
тәрбиелеу мәселелері С.Қалиев, Қ.Жарықбаев, М.Х.Балтабаев,
И.Р.Халитова, Б.М.Бекмұхамедов, Т.Ә.Қоңыратбаев,
А.А.Бейсембаева, Л.Ә.Байсерке және т.б. еңбектерінен орын алған;
- әдебиет, шет тілдері, қоғамдық пәндер, музыка пәндерін оқытуда
оқушыларды патриотизмге тәрбиелеуді, оларды сабақта және сабақтан
тыс жұмыстар арқылы жүзеге асыруды А.Қ.Ахметов, К.Г.Қожабаев,
Е.Жұматаева, С.А.Ұзақбаева, Л.К.Топоркова,
З.Ахметова, Б. Байменова, Ж.Т.Сарыбекова, С.Ешімханов,
С.Т.Иманбаева, Ә.Қ.Мутәлі, Д.С.Құсайыновалар өз зерттеулерінде
арқау етіп алған;
- мектептердегі жоғарғы сынып оқушыларын әскери патриотизмге,
отансүйгіштікке тәрбиелеу С.Нұрмұқашева, А.Қ.Дүйсенбиевтердің
және Кеңес дәуіріндегі патриотизмді қалыптастыруда ақпарат
құралдарының ықпалын Л. Ахметованың ғылыми зерттеу жұмысынан
кездестіреміз;
- Қазақстан Республикасының ішкі істер министрілігіне қарасты
әскери қызметкерлерінде патриотизмді тәрбиелеудің педагогикалық
негіздерін Б.А.Тойлыбаев, Ү.К.Санабаев өз ғылыми зерттеу
жұмысына арқау етіп алған.
Бірақ, бұл еңбектерде мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеудің
кейбір тұстары ашылғанымен, жалпы Қазақстан мектептерінде және мектептен
тыс мекемелерінде, оның ішінде спорттық мектептерде оқушыларды патриотизмге
отансүйгіштікке тәрбиелеудің қыр сыры толық зерделенбеген. Сонымен бірге,
оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеуде аса маңызды қазақ халқының ұлттық
ерекшеліктері және Отанымыздың ұлттық саясатына қатысты кейбір ой пікірлер,
осыған орай, қоғамымыздың әлеуметтік экономикалық дамуынан туындап отырған
спорттық патриотизм секілді ұғымдардың педагогикалық мәні ашылып
нақтыланбаған.
Осы зерттелген ғылыми еңбектерге шолу жасау барысында түйгеніміз,
болашақ спортшылар дайындайтын арнайы спорт мектептерінде немесе еліміздің
намысын көтеріп жүрген күресші спортшыларға қатысты патриоттық тәрбие
мәселесі арнайы ғылыми-зерттеу жұмысы ретінде қарастырылмаған және де бұлар
туралы мұрағат құжаттары, озық тәжірибелер тарихи-педагогикалық тұрғыда
зерделенбеген.
Бұл айтылғандардан көп ұлтты Қазақстанда Отанын, елін сүйетін, ел
мәдениетін, салт-дәстүрін құрмет ұстап, әрқашан патриоттық сезімде
болатындай мектеп оқушыларының тәрбиесіне көңіл бөлу қажеттелігі мен бұл
тұрғыда спорт мектептерінде спортшыларды дайындауда арнайы, жеткілікті
дәрежеде назар аударылмайтындығы арасында және арнайы спорт мектептеріндегі
қазақ-күресі арқылы болашақ спортшылармен жұмыс барысында оларға
отансүйгіштік бағытта тәрбие жүргізуге мүмкіншіліктің молдығы мен бұл
бағытта арнайы теориялық және әдістемелік тұрғыда зерттеудің болмауы
арасында қарама-қайшылық бар екендігі айқындалды.
Алдағы уақытта арнайы спорт мектептерінде жасөспірімдерді тәрбиелеуде
мұндай қайшылықтарды шешудің жолдарын іздестіру, біздің зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын анықтауға негіз болып, тақырыпты Арнайы
мамандандырылған спорт мектеп-интернаттарында жасөспі-рімдерді қазақ күресі
арқылы отансүйгіштіке тәрбиелеу деп таңдауымызға себепші болды.
Зерттеу мақсаты: спорт мектеп интернаттарында жасөспірімдерді қазақ
күресінің жетістіктері арқылы, отансүйгіштікке тәрбиелеуді теориялық және
әдістемелік тұрғыда негіздеп, оны тәжірибелік-эксперименттік тексеруден
өткізу.
Зерттеу нысаны: арнайы мамандандырылған спорт мектеп интернаттарында
жасөспірімдерді тәрбиелеу үдерісі.
Зерттеу пәні: арнайы мамандандырылған спорт мектеп интернаттарындағы
қазақ күресі арқылы жасөспірімдерді отансүйгіштікке тәрбиелеу жүйесі.
Зерттеудің болжамы: егер, қазақ күресі мәдениетінің жетістіктері
өскелең ұрпақты отансүйгіштікке тәрбиелеудегі орнын теориялық тұрғыдан
зерттеп, оны жүзеге асыру әдістері мен нұсқаулары дайындалса, онда арнайы
мамандандырылған спорт мектеп интернаттарында тәрбиеленушілердің
елжандылығы мен отаншылдық қасиеттері дамып, ел намысын қорғауда
қиындықтарға мойымайтын және материалдық құндылықтан бұрын ел намысын, ер
намысын алдына жоғары қоятын азаматтар тәрбиеленеді, өйткені бұл қазіргі
күнгі қоғам талабы.
Зерттеу міндеттері:
1.Спорт мектептеріндегі қазақ күресі арқылы жасөспірімдердің отаншылдық
қасиетін қалыптастырудың теориялық негіздерін айқындау;
2.Арнайы мамандандырылған спорт мектеп-интернаттарында жасөспірімдерді
отансүйгіштікке тәрбиелеу ерекшеліктері мен мүмкін-діктерін анықтау.
3. Арнайы мамандандырылған спорт мектептерінде қазақ күресі арқылы
отансүйгіштікке тәрбиелеу мазмұнын жасап, ұйымдастыру әдістерін ұсыну.
4. Спорт мектептерінде жасөспірімдердің отансүйгіштікке тәрбиелеуді
жетілдіру әдістерінің тиімділігін тәжірибелік- эксперимент түрінде тексеру,
оларды практикаға ендіру.
Зерттеудің жетекші идеясы: Арнайы спорт мектептеріндегі қазақ күресі,
ондағы жетістіктерге жету жеткіншектердің отаншылдық қасиетін
қалыптастырудың бірден бір құралы.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: философиялық таным
теориясы, жеке тұлғаның психо-физиологиялық даму теориясы, тәрбие теориясы,
және тұлғаның елжандылық құндылығын қалыптастыру, тұлға және құндылықтар
теориясы тұрғысында қарастырылды, ел намысын қорғаған спортшылардың
тәжірибесі, арнайы спорт мектеп интернат оқушыларын тәрбиелеу жүйесі,
отаншылдық тәрбие мәселесіне қатысты ғылыми-тәрбиелік мәні бар еңбектер
басшылыққа алынды.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан-2030 стратегиялық бағдарламасы,
Қазақстан Республикасы Президентінің жыл сайынғы Қазақстан халқына арнаған
жолдаулары, Қазақстан Республикасы азаматтарына патриоттық тәрбие беруге
арналған Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы, Ел басының Қазақстандық
патриотизм ұлттық спорт және балалар мен жасөспірімдер спорты туралы
заңгерлердің, философтардың, тарихшылардың, мәдениет танушылардың,
психологтар мен педагогтардың, спорт саласындағы ардагерлердің, ұстаздар
мен жаттықтырушылардың отаншылдыққа қатысты тәжірибелері, автордың жеке
жаттырушылық іс тәжірибесі.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық,
педагогикалық, физологиялық, тарихи ұлттық спорт, әдебиеттеріне теориялық
талдау жасап, арнайы спорт, оқу-жаттығу бағдарламаларын зерттеп, үлкен
спорттық жарыс жеңімпаздары мен бапкерлерден, болашақ спортшылардан сұрақ,
жауап алу мақсатында сауалнама жүргізіп, алған мәліметтерді зерделеп,
педагогикалық эксперимент жүргізу және олардың нәтижелеріне баға беру,
зерттеу материалдарының нәтижелерін сандық және сапалық тұрғыда сұрыптау,
қорытындылау.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезең (2003-2004ж.ж.) зерттеу мәселесінің теориялық негіздері,
тақырыптың тұжырымдамалары Қазақстан Республикасы және ТМД мемлекеттер
ғалымдарының еңбектеріне талдау жасау арқылы айқындалып, қазақ күресінің
жасөспірімдерді отансүйгіштікке тәрбиелеу бағытын анықтау іс- шаралары
жүргізіліп, зерттеу жұмысының бағдарламасы жасалынды.
Екінші кезең (2004-2005ж.ж.) арнайы мамандандандырылған спорт мектеп-
интернат ұстаздары мен бапкерлерінің озық педагогикалық іс-тәжірибе
жұмыстары мақсатымызға қарай зерттелініп, оқытушылар мен бапкерлердің
оқушылардың оқу-жаттығу сабақтарында отаншылдық қасиетін қалптастыруда,
қазақ күресінің жетістіктерін қолдану ерекшеліктері мен мүмкіншіліктері
айқындалды.
Үшінші кезең (2005-2007ж.ж.) зерттеу барысындағы арнайы спорт
мектептерінде жасөспірімдердің отаншылдық қасиеттерін қалыптастыруда қазақ
күрес мәдениетінің жетістіктерін қолдану мазмұны анықталып, ғылыми тұрғыда
негізделген әдістемелер әзірленді. Тәжірибелік-эксперимент жұмыстары
жүргізілді. Алынған нәтижелер мен қорытындылар диссертация түрінде
рәсімделеді.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары мен теориялық мәнділігі:
1. Арнайы спорт мектептеріндегі қазақ күресі арқылы жасөспірімдердің
отансүйгіштік қасиеттерін қалыптастырудың теориялық негіздері айқын-
далады;
2. Қазақ күресі арқылы арнайы мамандандырылған спорт мектептері
тәрбиеленушілерінің отансүйгіштік қасиеттерін қалыптастыру
ерекшеліктері мен мүмкіндіктері анықталды.
3. Қазақ күресі арқылы жасөспірімдерді отансүйгіштікке тәрбиелеудің
әдістері ұсынылды.
4. Жасөспірімдерді қазақ күресі арқылы отаншылдыққа тәрбиелеудің Балуан
бабалар мен ағалар ізімен бағдарламасы даярланып, оны оқу-тәрбие
үдерісіне ендірудің ғылыми-әдістемелік үлгісі ұсынылады.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі :
1. Зерттеу нәтижелерін арнайы спорт мектебінің ұстаздары, бапкерлер оқу-
тәрбие жұмысын ұйымдастыруда және оқушылар бойында ұлттық мақтаныш
пен отаншылдық қасиетті жетілдіруде, спорттық жарыстар мен
жаттығуларда қолданылысқа ұсынылды.
2. Зерттеудің нәтижелерін дене-тәрбиесімен байланысты жоғары оқу
орындарында, арнайы спорт мамандарын дайындауда, семинар, тәжірибелік
сабақтарында ұсынылған әдістерді пайдалануға болатыны дәлелденді.
3. Балуан Шолақ (Нұрмұхамбет), Күш атасы Қажымұқан Мұңайтпасов, Жақсылық
Үшкемпіров пен А. Айқанов, Дәулет Тұрлыхановтардың балуандық іс-
тәжірбиелерін спорттық-жаттығу сабақтарында қолданып отансүйгіштікті
қалыптастыру бағыты ұсынылды.
Қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар:
1. Арнайы спорт мектебі оқушыларына қазақ күресі мәдениетінің
жетістіктері арқылы отаншылдыққа тәрбиелеудің теориялық бағыт-
бағдары.
2. Спорттық мектеп-интернаттарындағы күрес арқылы жасөспірімдерді
отансүйгіштікке тәрбиелеудің ерекшеліктері мен мүмкіндіктеріне
сипаттама.
3. Қазақ күресі арқылы жасөспірімдерді отансүйгіштікке тәрбиелеудің
мазмұны мен бағыт-бағдары, әдістері.
4. Балуан бабалар мен ағалар ізімен - атты отаншыл спортшылар мен
балуандарға арналған бағдарлама және оны іске асырудың жолдары.
Зерттеу жұмысының дәлелділігі мен негізділігі талапқа сай теориялық
қағидалармен, зерттеу пәніне сәйкес жүйелі әдіс-тәсілдерді қолданумен,
жасөспірімдерді отансүйгіштікке тәрбиелеу әдістерінің тиімділігі
тәжірибелік-эксперимент жұмыстары барысында арнайы мамандандырылған спорт
мектеп-интернаттарының тәрбие үдерісіне енгізі-луімен қамтамасыз етілді.
Зерттеу базасы: Астана, Тараз, Шымкент, Қзылорда қалаларындағы жас
спортшыларды даярлайтын арнайы спорт мектеп интернаттары.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру:
Зерттеу нысанына алынған арнайы мамандандырылған спорт мектептерінің
ұстаздары тәрбиеленушілерге отаншылдық қасиетін қалыптастыруда қазақ күресі
мәдениетінің жетістіктерін, оқу-тәрбие қағидаларын, оқу-жаттығу, және
Халықаралық, Республикалық қазақша күрес жарыстары барысында қолдану,
жасөспірімдерді ғылыми-танымдық және патриоттық тәрбиелеу мақсатына сәйкес,
жүргізіліп отырған зерттеудің қағидалары мен тұжырымдамалары педагогикалық
тәжірибеге енгізілуімен қамтамасыз етілді.
Зерттеудің негізгі қағидалары ғылыми баяндама түрінде Халықаралық және
Республикалық конференцияларда (Шымкент 2008; Түркістан 2006; Көкшетау
2007; Тараз 2007), Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университетінің педагогика кафедрасында, Астана, Тараз, Шымкент
қалаларындағы арнайы спорт мектептерінде жүзеге асты. Баспасөз беттерінде
жарық көрген ғылыми мақалаларда, әдістемелік құралдарда зерттеу нәтижелері
көрініс тапты.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.

Кіріспеде зерттеудің көкейтестілігі, мақсаты, пәні, болжамы,
міндеттері мен жетекші идеясы, зерттеу көздері, әдіснамалық және теориялық
негіздері, зерттеу кезеңдері, әдістері, зерттеудің базасы туралы сипаттама
берілген, зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық және практикалық мәні,
қорғауға ұсынылған қағидалары мен зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен
негізділігі баяндалған.
Арнайы мамандандырылған спорт мектептерінде жасөспірімдерді
отансүйгіштікке тәрбиелеудің теориялық негіздері атты бірінші бөлімде
арнайы мамандандырылған спорт мектептеріндегі жасөспірімдерді отансүй-
гіштікке тәрбиелеудің мәні мен оның оқу-тәрбие жүйесіндегі ерекшеліктері
ғылыми-педагогикалық тұрғыдан талданып, жасөспірімдерді отансүйгіш-тікке
тәрбиелеуде қазақ күресінің және балуан бабалардың күрес арқылы елге
сіңірген еңбектерінің тәрбиелік мүмкіншіліктері мазмұндалды.
Қазақ күресі арқылы арнайы мамандандырылған спорт мектептерінде
жасөспірімдерді отансүйгіштікке тәрбиелеу әдістері атты екінші бөлімде
қазақ күресі арқылы жасөспірімдерді отансүйгіштікке тәрбиелеудің мазмұндық
сипаты мен оны жүзеге асырудың формалары мен әдістері қарастырылды. Арнайы
мамандандырылған спорт мектептерінде жасөспірімдерді қазақ күресінің
жетістіктері мен балуан бабалар сіңірген еңбектерінің бейнесі арқылы
отансүйгіштік тәрбиесін қалыптастыруды оқу жаттығу барысында Балуан
бабалар мен ағалар ізімен - атты отаншыл спортшылар мен балуандарға
арналған бағдарлама және оны іске асырудың жолдары ұсынылды. Педагогикалық
тәжірибе жұмыстардың нәтижелері өңделіп, әдістемелік ұсыныстар берілді.
Қорытынды бөлімде жалпы тұжырымдамалар жасалды. Оқу-тәрбие үдерісіне
арнайы мамандандырылған спорт мектеп-интернат жасөспірім-діріне қазақ
күресінің жетістіктері және балуан бабалар мен ағалар бейнесі арқылы
отансүйгіштік тәрбие берудің тиімділігін арттыруға байланысты ұсыныстар
жасалды.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Отаншылдық тәрбие негізі психологиялық-педагогикалық процестің ішкі
байланыстарын білдіреді және жасөспірімдерді, ерлік, әскери және прогресті
халық дәстүрлерінде оқытудың және тәрбиелеудің бірлігін анықтайды.
Отансүйгіштік, отаншылдық тәрбие жасөспірімдердің жас ерекшеліктеріне
сәйкес, оларға "ерлік" және "патриоттық" категория-ларының практикалық
тұрғыда жеке тұлғаның патриоттық танымы және тәрбиесінің жоғары деңгейде
қамтамасыздандырылуына бағытталған патриоттық іс-әрекетке араласуына алып
келеді.
Отансүйгіштік тәрбие негізін дамытудың мәні жеке тұлғаның жоғары
әлеуметтік белсенділігін көрсететін және қалыптастыратын идеялық-
адамгершілік, моральдық-еріктілік, еңбек және дене сапаларын тәрбие-леудегі
ішкі байланыстарды анықтау және саралау болып табылады.
Жеке бас тәрбиесі тәуелсіз Қазақстанның жаңа қоғамында материалдық
өндіріс және рухани өмір, сондай-ақ қоғамдық-саяси құрылымдардың толық
қатысу әсері арқылы жүзеге асатын объективті әлеуметтік процесс ретінде
қаралады.
Қазақ халқының білімпаз да көрнекті өкілдерінің ілімдері мен іс-
әрекеттерінде екі бағыт анық байқалады: бір жағынан - Қазақстанға, Отанға,
өз халқына деген шексіз сүйіспеншілік; екінші жағынан - халықтар достығына
шақыруы, үндеуі және қорғауы. Бұл ақиқаттар қазіргі уақытта да өз мәнін
жойған жоқ: ізгілікті, өркениетті патриоттық әрқашан да халықтар достығы
тәрбиесімен және идеясымен бірлікте болады.
Жасөспірімдерді отансүйгіштікке тәрбиелеудің бірден бір педаго-гикалық
негізі – патриотизм. Бұл Қазақстан ұлттық энциклопедия-сында:
Отаншылдық, отансүйгіштік, патриотизм - адамның Отанына, туған еліне, оның
тіліне, салт-дәстүрі мен мәдениетіне деген сүйіспеншілік сезімі, -деп
анықтама берілген. Зерттеуші Д.С.Құсайынованың көзқарасы бойынша,
"патриотизм"- адамның туа біткен, биологиялық қасиеті емес, ол -әлеуметтік,
тарихи қалыптасқан, отанға деген сүйіспеншілік сезім, ол Отанға қызмет
етуден керінеді. Егер педагогика тарихына тоқталсақ, түрлі кезеңдерде
патриотизм, кеңестік патриотизм, ұлтжандылык, қазақстандық
патриотизм, Отанға деген сүйіспеншілік, оны жүзеге асырудың жолдары туралы
айтылған педагогикалық түжырымды ойлар бұл мәселенің тамыры тереңде
екендігін көрсетеді.
Патриоттық тәрбиенің негізгі мақсаты - жеке тұлғаның, әлеуметтік топтың
патриоттық іс-әрекеттерін саналы түрде меңгеріп алудағы талпынысын
айқындайтын саяси-моральдық, кәсіптік, психологиялық, дене шынықтыру сияқты
сапаларды қалыптастыру.
Патриотизмнің тарихи элементтері туған жерге, ана тіліне, салт-
дәстүріне сүйіспеншілік түрінде, ықылым заманнан қалыптаса бастаған. Таптық
қоғамда патриотизмнің мазмұны да таптық тұрғыда көрніс табады, өйткені
әрбір тап Отанға деген көзқарасын өз мүддесі тұрғысынан білдіреді. Патриот
- Отанын, халқын жері мен суын шынайы сүйетін, халық мүддесі үшін бар күш-
жігерін, қабілетін аямайтын адам. Олар өз Отанының жалынды патриоты,
өнеркәсіп, ауыл шаруашылығының озаттары, спорт белсенділері.
Әр түрлі ғылыми, философиялық, тарихи, педагогикалық, әдеби еңбектерге
жүргізілген талдаулар барысы жас жеткіншек ұрпаққа отансүйгіштік тәрбие
берудің қай тарихи кезеңде болмасын күрделі қоғамдық-әлеуметтік әрі
педагогикалық мәні зор мәселе болғандығын аңғартады. Әрбір ғалым өз зерттеу
нысанасы тұрғысынан қазақ патриотизмі, қазақстандық патриотизм,
ұлтжандылық, елжандылық отансүйгіштік ұғымдарына ғылыми анықтамалар
берудегі маңызды талпыныс жасаған. Қазақ күресі бүгінгі ұлт мектебінің
оқу-тәрбие үрдісіндегі қажетті тұстарын айқындауға мүмкіндік береді.
Себебі, жеке тұлғаның әлеуметтану барысындағы отансүйгіштік тәрбиенің
құрамдас бөліктері мінезі, дене пішіні, бет-келбеті, ерекше
қасиеттері, ұстанымы, ұраны бүгінгі жас ұрпақтың отаншылдық рухын
жетілдірудің алғышарттары екенін айтуға болады. Оның бірі – қазақ күресі.
Сондықтан да, бүгінгі педагогикадағы жасөспірімдерге және спортшыларға
қазақ балуандарының қаһармандық бейнесі арқылы отансүйгіштік тәрбие беру
мазмұнын, мақсат-міндеттерін айқындап, оның ғылыми-педагогикалык мәнін
теориялық тұрғыдан негіздеп әдіс-тәсілдерін, әлі де болса толықтыра түсу
қажет екенін айқындай түстік.
Қазіргі тәуелсіз ел жағдайында жастарды Отаншылдыққа тәрбиелеу, олардың
елін-жерін сүйетін, ана-тілін ардақтайтын, ұлтын пір тұтатын азамат болып
өсуін қамтамасыз ету бүгінгі арнайы спорт мектептің де басты мақсаты деуге
болады.
Қазақ спорт мәдениеті, қазақ күресінің дүние жүзілік мәдениеті, жас
спортшылардың рухын, мақтаныш сезімін ұятты, осы өнер арқылы жастардың
еліне, жеріне деген сүйіспеншілігі артады.
Патриоттық іс-әрекет, оқу-танымдық, қоғамдық-саяси, спорт-қорға-ныс,
ойын, еңбек, көркемдік-эстетикалық іс-әрекеттер және үжымдық қарым-қатынас
барысынан жинақталатын интегралды (теңгермелі) білім болып табылады.
Сондықтан, патриоттық тәрбие азаматтылық тәрбиемен тығыз байланысты
болғандықтан, мұнда ішкі өзара байланыстар және зандылықтар жүзеге
асырылады. Сондықтан, жас іштей азаматтылық талаптарын қалыптастыра алуы
үшін және оның орындалуына өзіндік іштей сенімі болуы үшін кез-келген іс-
әрекет азаматтылық санасын қалыптастыруға бағытталуы тиіс. Патриоттық іс-
әрекет барысында жасөспірімдер оған өзінің қатысуына орай оның "жекебастық
мәнін" анықтайды. Осыған орай патриоттық іс-әрекеттің қоғамдық маңыздылығы,
оның мазмұны мен мақсатына қарай жастардың жеке қарым-қатынасына айналады
және олардың іс-әрекетінің жүйелілігіне сәйкестенеді.
Оқушының патриоттық іс-әрекетке дайын болуы, оның өзін-өзі тәрбиелеу,
өзіндік таныту шегіне көтерілуімен анықталады. Тәрбие қағидаларынан шыға
отырып, болашақта жоғары адамгершілікті және азаматтылықты саналы өмірден
өз орнын таба алатын, өз ата-бабаларының батырлық істерін жалғастыра алатын
адам тәрбиелеу өзекті мақсаттардың біріне айналды.
Біздің пікірімізше, жастарды патриотизмге тәрбиелеудің бір жолы күрес
арқылы, яғни қазақ күресі арқылы тәрбиелеу болып табылады.
Жоғарыдағы ғылыми зерттеу жұмыстарына және өзіміздің ойымызды
қортындылай келе, Қазақстандағы арнайы спорт мектеп оқушыларына
отансүйгіштік, елге деген жауапкершілік, патриоттық тәрбие алдағы
қиыншылықтардан қорықпай. әлемдік деңгейде үлкен жеңіске жетуге көмегі мол.
Себебі елге деген мақтаныш, әнұранды ойнатып, туды көтеру әр бір отан сүйер
азамат парызы. Жасөспірімдерге ел алдындағы парызын өтеуді түсіндіру,
көмектесу педогогика ғылымының алдында тұрған міндеті. Отаншылдыққа
тәрбиелеу ұлттық ерлік дәстүрлерге сүйене отырып, жас өскіннің ішкі жан
дүниесі, ой санасы мен сезімін дамытып, қалыптастыруға бағытталуы керек.
Қажеттілікті зерттеу оның белсенділікті қозғаушы жеке тұлға қызметінің
себебі болатынын көрсетті. Оларды қанағаттандыру жағдайларға сәйкес
өзгеріп отырады. Қажеттіліктер мен мүдделер адамның патриотизмінің
қалыптасуына саналы және белсенді серпін беретін патриотизмнің қозғалыстағы
күші болып табылады. Олар себептік әрекеттерде іске асырылады. Патриотизм
дамуының белсенді және баяу пайда болуы жеке тұлғаның қажеттіліктеріне,
мүдделеріне және себептеріне байланысты.
Патриоттық тәрбиенің құрамдас бөлігіне енетін-әлемтанушылық көзқарас,
идеялық сенімділік, ниет тазалығы, еңбексүйгіштік, дене шындалуының
жетілуі, психологиялық дайындық жасөспірмдерге жаттығулар барысында
беріледі. Оларға белсенді қатынасу нәтижесінде, оқушылардың алған білімдері
біртіндеп сенімге айналады, қабілеттілік, моральді-еріктілік
мүмкіншіліктерін кеңейтіп, жеке тұлғаның өз әрекетіне деген жауапкершілігін
арттыра түседі.
Дегенмен оқу процесінің мазмұны оның уақыты жағынан нақтыланған, бұл
жағдайдың өзі тәрбие мүмкіншілігін шектей түседі. Сабақта патриоттық
тәрбиеге байланысты барлық мәлімет-оқиғаларды толығынан қамту мүмкін емес.
Оның үстіне қоғам жеке тұлғалардан құралмайды, ол осы тұлғаларды қарым-
қатыстары мен байланыстарының жалпы ортақтығын да білдіреді. Спорт
мектептеріндегі оқу-тәрбие іс-әрекетінде осы байланыстар мен қарым-
қатынастардың ортақтығы анық және жиі байқалады. Бұл қатынас адамның өзге
адамдармен қарым-қатынасының ерекше түрі, субъектілердің өзара қарым-
қатынасы ретінде - дәл осы арада көрінеді.
Спорттық мектептегі патриоттық іс-әрекет спортшылар ұжымы өмірінің
басым бөлігін және сан түрлі жақтарын қамтиды. Жаттығудан тыс жұмыс
әдістері мен нысандарының әртүрлілігі жастарды қызықты іс-әрекетке тартуға
мүмкіндік береді және олар мұнда өздерінің жеке қабілеттерін байқата алады.

Ол спортшыларды қазіргі жағдайларға байланысты тәрбиелеудегі әлеуметтік
тапсырыстардың өзекті міндеттерін шешуге мүмкіндік беретін, жаттығудан тыс
жұмыстарда өзін жақсы жақтарынан көрсете алған тәрбие түрлерімен өзара
қарым-қатыста, кешенді түрде зерттеудің қажеттілігін көрсетеді.
Біз сыныптан тыс спортпен шұғылдануды оқу-тәрбие жұмысының құрамдас
бөлігі ретінде қарастырамыз. Оның мазмұны жан-жақты болады. Ол оқушылардың
мүдделік жағынан бірігуіне әсер етеді, шығармашылық талабын және өзіндік
тәуелсіздігін арттыра түседі, жалпы жасөспірімдерді біріктіре отырып,
достық, жолдастық қатынастарды бекітеді, жеке тұлғаның және қоғамның,
мемлекеттің мүддесін қорғайды.
Патриоттык тәрбиенің қазіргі кезендегі педагогикалық, мәселелердің мәні
оған жаңаша қарауды қажет етеді. Осы мақсатта кейбір бұрынғы жұмыс әдістері
мен нысандарын өзгертіп, жетілдіру талап етіледі.
Қазіргі уақыт жас спортшылардың белсенділігін арттыруды, ерлік
сабақтарында, арнайы сабақтарында жаңа әдістемелерді қолдану арқылы олардың
танымын терендетуді және кеңейтуді, жаттығу барысында жасөспірімдерді
тәрбиелеудің жолдарын құруды талап етіп отыр.
Патриоттық тәрбиенің түрлі нысандары мен әдістерін пайдалану барлық
жұмысты мақсатты мазмұнға және мақсатты бағытқа біріктіруге мүмкіндік
береді. Бұл біздің зерттеу жұмысымыздың басты ерекшелігі, - нақ осы жайт
қазіргі уақыттағы жүргізіліп жатқан зерттеу жұмыстарында назардан тыс қалып
келеді. Мәселенің бұлай қойылуы бізге идеялық-саяси және моральді-еріктілік
ыңғайында өзінің тиімділігімен ерекшеленген тәрбиенің белсенді нысандарын
анықтауға мүмкіндік береді.
Бұл міндеттің шешімі жаттықтырушылардың кең көлемді оқу-тәрбие жұмысы
құралдарына шығармашылық көзқарас тұрғысынан келуімен тығыз байланысты.
Бұл жас спортшылардың тұлғалық ерекшеленуі мен мінез-құлқы белсенді
түрде қалыптасатын оқу процесінің соңғы кезеңінде өте анық байқалады.
Патриоттық тәрбие - еліміздің әлеуметтік-экономикалық, саяси дамуы жаңа
сапаға ие болып, тәрбие процесіне жаңаша көзқарас қажет болып
отырғандықтан, қазіргі кезеңнің күрделі шарттары аясында іске асырылуда.
Мұның барлығы патриоттық тәрбиенің төмендегідей өзіндік ерекшеліктерін
анықтауға мүмкіндік береді:
өткен уақыттағы ерлік, спортшылар тарихы тәрбие жұмысына негіз болады,
олардың негізінде спортшыларды патриоттық іс-әрекетке қатыс-тыруға
болатын оқу-тәрбие процесін түзуге болады;
патриоттық тәрбие өзінің мақсатты бағыттылығымен жас
спортшылардың отанға деген сүйіспеншілігін арттырады;
патриоттық тәрбиеде мақсаттар мен мазмұндардың, нысандардың және тәрбие
әдістерінің үйлесімділігін қамтамасыз ететін жеке-әрекеттілік,кешендік
қатынас пайдаланылады.
Мұның өзі тәрбиеленушілерге біртұтас жеке тұлғаны
қалыптастыруға мүмкіндік беретін топтық және даралық ықпал
қолдануға жағдай жасайды.
Зерттеу жұмысында жас спортшыларға Қажымұқан мен Балуан Шолақ ерліктері
мен өрліктері арқылы пайдаланылды. Сондықтан жас спортшылардың өзін-өзі
тәрбиелеуін түзу ең басты күрделі міндет, бұл міндет жаттықтырушыға
үйреншікті адамгершілік тәрбиесі процесін ұйымдастыруға қарағанда
күрделірек.
Арнайы курс сабақтары, ерлік сабақтары өздерінің мақсатты бағыттағы
мазмұнымен қатар Қажымұқан мен Балуан Шолақ ерлігі өзін ең жақсы, әрі биік
дәрежеге көтеретін, жарыс барысында ішкі ресурстарды топтастыратын активті
мотиві болатын психологиялық-педагогикалық мүмкіндіктерді жинақтайды.
Алайда спорттық мектеп оқушылары бойында патриоттық мінез-құлық, іс-
әрекеттің қалыптасқандығын осы жастағы балалардың психологиялық-
педагогикалық ерекшеліктерін зерттемей және оны есепке алмай жүзеге асыруға
болмайды.
Жас өспірімдік кезең - бұл оқушының тұрақты көзқарасының, идеялық-
адамгершілік сенімінің, өз өзін анықтауының калыптасу, патриоттық
позициясының және өзі елінің азаматы екенін сезіну кезеңі болғандықтан -
күрделі.
Осы жаста оқу-тәрбие үрдісінде білім жинақталатын, танымдылық
қызығушылықтар калыптасатын, адамгершілік идеалдар мен құндылық бағдарлар
тұжырымдалатын, өмірлік ұстанымдар және мінез құлқында өзін-өзі тану
өзгерістері мен реттеуіштер болатын оқу-кәсіптік қызмет әрекетінің жетекші
түрі болып табылады. Бұдан басқа, аталған жаста жас спортшы тұлғасының жаңа
ерекшеліктерінің сапалы қалыптасуы жүреді. Сондықтан бұл кезең
патриотизмнің, оның ішінде халық педагогикасы құндылықтары негізінде
қалыптасуы үшін өте қолайлы болып табылады. Осы арқылы отанға деген
ұлтжандылық пайда болады.
Ал, ұлтжандылық тәрбиенің тәжірибелік негіздерін жасау үшін қазіргі
спорттық мектептің жаттықтырушылары мен болашақ жаттықтыру-шыларды қазақ
этнопедагогикасы материалдарын пайдаланып, оның ішінде қазақ күресі арқылы
жас спортшыларды ұлтжандылық тәрбие беруге даярлау қажет. Сонда ғана жас
спортшы ұлтжанды болып тәрбиеленеді.
Тәрбие мәселесі, әрине, бірер күнде, бір-екі жылда шешіле қоятын жұмыс
емес. Жас спортшылардың ұлтжандылық, ұлтшылдық және Отанға деген
сүйіспеншілік сезімдерін ояту мен жерін, елін сүюге баулу, салт-дәстүрді
қастерлеу, - осының бәрін патриоттық тәрбие беру арқылы шешуге болады.
Көп ұлтты Қазақстан үшін отансүйгіштік сезімнің рухани саладағы тату-
тәтті тірлік, азаматтық келісімге ғана емес, мемлекеттің материалдық
негізін нығайтуға да тікелей ықпалы бар. Отансүйгіштік рух - қазақ елінің
әлемдік өркениетті елдердің көшіне қосылып, дүниежүзілік қауымдастықтан
лайықты орын алуға мүмкіндік беретін бірден-бір күш.
Қажеттілікті зерттеу оның белсенділікті қозғаушы жеке тұлға қызметінің
себебі болатынын көрсетті. Оларды қанағаттандыру жағдайларға сәйкес
өзгеріп отырады. Қажеттіліктер мен мүдделер адамның патриотизмінің
қалыптасуына саналы және белсенді серпін беретін патриотизмнің қозғалыстағы
күші болып табылады. Олар мотивтелген әрекеттерде іске асырылады.
Патриотизм дамуының белсенді және баяу пайда болуы жеке тұлғаның
қажеттіліктеріне, мүдделеріне және мотивтеріне байланысты.
Спорттық мектеп оқушыларының патриотизмін қалыптастыру тетіктері
күрделі, қайшылығы мол және оның құрамдарын қамтиды: олар мотивациялық,
танымдылық және мінез-құлықтық болып бөлінеді. Біз оны В. А.Ядовтың жеке
тұлғаның диспозициялық теориясы негізінде, ол әзірлеген Қ—Д—А (Қ-
қажеттілік, Д-диспозиция (орналасуы), А-ахуал немесе қызмет жағдайы)
формуласына сәйкес құрылды .
Жеке тұлға бойында туындайтын қажеттіліктің іске асырылуы мүмкін
ахуалға немесе қызмет жағдайына (А) байланысты болмақ. Осы ерекшеліктердің
сақталуы спорттық мектептің оку-тәрбие үрдісіне сәйкес келеді. Тиісті
қажеттіліктердің қанағатандырылуы мен ахуалдардың (жағдайлардың) тоғысуының
нәтижесі ретінде В. А.Ядов диспозицияны (Д) ұсынады. Осы жағдайда
диспозиция - іс-әрекеттің белгілі бір түріне арналған қондырғы. Ол белгілі
бір міндеттерді шешуге арналған жеке тұлғаның бағдарын айқындайды. Ол
сенімдерді, көзқарастарды, пікірлерді, белгілі бір эмоционалдық бейіндерді
және кейбір тәрбие компоненттерін өзіне бейімдейді. Өзіміздің
зерттеулерімізде біз үш негізгі компоненттер бойынша қазақ күресінің
құндылықтарымен спорттық мектеп оқушылары патриотизмінің қалыптасқандығын
айқындаймыз: олар мотивациялық (иландыру, қажеттіліктер, эмоциялар,
қондырғылар, идеялар), танымдылық (білім), мінез-құлқы (іс-әрекеттер,
қылықтар).
Алайда спорттық мектеп оқушылары бойында патриоттық мінез-құлық, іс-
әрекеттің қалыптасқандығын осы жастағы балалардың психологиялық-
педагогикалық ерекшеліктерін зерттемей және оны есепке алмай жүзеге асыруға
болмайды.
Жас өспірімдік - бұл оқушының түрақты көзқарасының, идеялық-
адамгершілік сенімінің, өз өзін анықтауының калыптасу, патриоттық
позициясының және өзі елінің азаматы екенін сезіну кезеңі болғандықтан -
күрделі.
Осы жаста оқу-тәрбие үрдісінде білім жинақталатын, танымдылық
қызығушылықтар калыптасатын, адамгершілік идеалдар мен құндылық бағдарлар
түжырымдалатын, өмірлік ұстанымдар және мінез құлқында өзін-өзі тану
өзгерістері мен реттеуіштер болатын оқу-кәсіптік қызмет әрекетінің жетекші
түрі болып табылады. Бүдан басқа, аталған жаста оқушы тұлғасының жаңа
ерекшеліктерінің сапалы қалыптасуы жүреді. Сондықтан бұл кезде
патриотизмнің, оның ішінде қазақ күрес мәдениетінің құндылықтары негізінде
қалыптасуы үшін өте қолайлы болып табылады.
Ал отансүйгіштік тәрбиенің практикалық негіздерін жасау үшін қазіргі
спорттық мектептің жаттықтырушылары мен болашақ жаттықтырушылар қазақ
күресі материалдарын пайдаланып, жас спортшыға тәрбие беруге даярлау қажет.
Сонда ғана жас ұрпақ отаншыл болып тәрбиеленеді.
Спорттық оқу жаттығу немесе, сыныптан тыс уақыттарда ұлттық ойындарды
пайдалану жүргізілетін жұмыстың тақырыбы мен мазмұнына сай алынады. Сонда
ғана оның танымдық, тәрбиелік маңызы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.