Акциз салығының экономикалық мәні
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ АҚ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ:
АКЦИЗДЕР: ЕСЕПТЕУДІҢ ӘРЕКЕТ ЕТУШІ МЕХАНИЗМІ ЖӘНЕ
ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
ОРЫНДАҒАН:
___курс студенті Сапарбай
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІ:
э.ғ.к., аға оқытушы Искаков Б.М.
КЕҢЕСШІЛЕР:
норма бақылау бойынша
Дипломдық жұмыс қорғауға жіберілді
________________ № ___ хаттама
(күні, айы, жылы)
Кафедра
меңгерушісі_____________
АСТАНА 2011
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1 Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі акциз салығының теориялық
аспектілері
1.1 Қазақстан Республикасының жанама салық жүйесінің даму кезеңдері ... . 6
1.2 Акциз салығының экономикалық 8
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Шет ел тәжірибесінде акциз салығының қолданылу 19
ерекшеліктері ... ... ..
2 Қазақстан Республикасында акциз салығы: есептеу механизмі және бюджет
кірісін қалыптастырудағы рөлі
2.1 Акцизделетін қызмет түрлерін есептеу механизмі және төлеу 27
тәртібі ... ...
2.2 Акциздердің мемлекеттің бюджет кірістеріндегі 35
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ..
2.3 Астана қаласы Сарыарқа ауданы Салық басқармасы бойынша акциздің
түсуін 43
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
3 Акциз салығының қазіргі кездегі қалыптасу мәселелері және оны жетілдіру
жолдары
3.1 Қазақстан Республикасындағы акциз салығын салуда кездесетін
мәселелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
3.2 Қазақстан Республикасындағы акциз салығының мәселелерін шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер 68
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
Кіріспе
Салық саласына толық назар аударып бетбұрыс жасау, бүгінгі күн талабы
болып отырғаны баршамызға аян.
Кез келген мемлекеттік реформаның басты мақсаты - әрбір салық түрін
дамытуға оған қолайлы жағдай жасап, сөйтіп қоғам мүшелерінің әл-ауқатын,
өмір сүру жағдайын жақсарту болып отыр. Осыған байланысты Қазақстан
Республикасының өтпелі кезеңінің қазіргі сатысы нарықтық қатынастарға
көшуге орай акциз салығын құру және оны одан әрі дамыту балып отыр.
Біздің бұл тақырып көлемінде ізденіс жасауымыздың негізгі бір себебі:
өнімді пайдалану-әрбір өнімді өндіру санымен бірге өткізу, тасымалдау,
жеткізу, сақтау және тағы басқа қоғамның сұранысын дер кезінде қамтамасыз
етуге ықпалын тигізеді. Сөйтіп шектеулі ресурстар жағдайында бар
мүмкіндіктерді пайдаланып өскелен қажеттіліктерді қанағаттандыру қарқынды
экономика мақсаты. Осы мәселелерді шешу барысында акциз салығының рөлі зор.
Сондықтан, салықтар – мемлекет егемендігінің бір белгісі. Салық -
өркениет үшін төленетін төлем. Салық – бұл мемлекеттік қаржының құрылуының
негізгі қайнар көзі. Ол мемлекет пайда болғаннан бері әрекет етуде. Сонымен
қоса, салық салу экономикалық мәдениеттің элементі ретінде барлық
жүйелерде, яғни нарықтық жүйеге де, нарықтық емес жүйеге де тән құбылыс
[1].
Салық жүйесі дамудың көптеген жылынан өтті. Жеке табыстан және мүлік
бойынша салық салудан басталып, ол аймақтық және жергілікті салыққа дейін
өтті.
Салықтың даму тарихы маңдаған жылдармен саналады және дамуына
байланысты 3 кезеңге бөліп көрсетуге болады.
Бірінші кезең, ежелгі әлем және орта ғасырдың шаруашылығын қамтиды,
бұл кезеңде салық және оны салу механизмі пайда бола бастады. Бірақ олар
өздерінің дамымағандығымен, кездейсоқтығымен ерекшелінді. Мысалы, алғашында
салықтар натуралдық формадағы жүйесіз төлем түрінде болғаны тарихтан
белгілі. Халық салықты азық-түлік тауарлары, армия үшін қару-жарақ түрінде
төледі. Рим империясында және Афинада бейбіт уақытта салықтар болмаған,
оларды алу соғыспен байланысты болды. Тауар – ақшалық қатынастардың дамуы
тұрақталып, бекітілуіне байланысты салықтар біртіндеп ақшалай жүзеге аса
бастады.
ХVІІ ғасырдың аяғы – ХVІІІ ғасырдың басында салық салудың екінші
кезеңі басталады. Мұнда салықтар бюджеттік қаржымен табыс бөлігінің жетекші
қайнар көзі болады. Бұл кезеңде алғашқы салық жүйесінің қалыптасуы
байқалады.
Салық салудың үшінші кезеңі ХІХ ғасырда басталды. Ол салық санының
азаюымен және де оларды бекіту мен алу кезіндегі құқықтық үлкен
мәнділігімен ерекшелінеді. Қоғамда қаржылық ғылымының дамуымен қоса салық
салудың әдістемесіне, мәселелеріне, табиғатына ғылыми – теориялық көзқарас
қалыптаса бастады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында көптеген мемлекеттер осы ғылыми
көзқарастарды тәжірибе жүзінде қолдануды жөн көрді. Сол кезде - ақ қазіргі
салық жүйесінің негізі қаланған.
Сондықтан салық ол өркениет үшін төленетін төлем. Оның түрлерін кез
келген заңды және жеке тұлғаларға қабылданған тәртіпке сай төлеуге тиіс.
Осыған орай Қазақстан Республикасының Салық кодексі барлық салық органына
үлкен міндеттеме жүктейді.
Өтпелі дәуір кезеңіндегі жалпы жағдайлар мемлекеттің қаржы – несие
саясатына ықпал тигізетіні белгілі. Әр елдің өз салық кодексі бар. Сол
мемлекеттің экономикасының қаржы – несие саясатының, тұрмыс тіршілігінің
жағдайына сипаттауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге әр мемлекетте өзіндік
салық саясаты, оны төлеу мерзімі және тағы басқа жағдайларға қабылданған
заңдар мен ережелер бар. Мысалы, қазір Ресей елі салық жинау деңгейін
көтеру мақсатында оның түрін көбейту арқылы қол жеткізбек болып жатса,
Қазақстанда оның түрін азайту саясаты ұсталынып отыр. Мұндағы негізгі
мақсат отандық тауар өндірушілердің аяқтарынан тұрып кетуіне барынша жағдай
жасау болып отырғаны белгілі. Соның айтулы дәлелі ретінде Қазақстан
Республикасының Президентінің 2010 жылы сәуір айындағы халыққа жолдауында
алдымыздағы жылдың басым бағаттарының бірі ретінде ауыл шаруашылық
саласындағы мәселелерге көңіл аударғаны белгілі. Бұл өз кезегінде
экономиканың қуатын арттырып, әлеуметтік жағдайды жақсартуға бағытталғанын
білдіреді. Біріншіден, баршамызды куантарлық жағдай болса екіншіден,
еліміздің экономикасы нығайтып куатының артқаның көрсетеді.
Осындай бағыт барысында еліміздің салық жүйесіндегі заңды тұлғаларға
салынатын салық мәселесі маңызды болып отыр.
Нарықтық экономика өзінің бүкіл болмыс бітімімен орталықтандырудан ат-
тонын ала қашқан, икемді, ыңғайлы және өзгеріп отыратын экономика екені
бізге мәлім болды [2].
Алынып отырған тақырыптың өзектілігі күмәнсіз, себебі салық саясатының
негізгі мақсаты бюджет жүйесінің деңгейін теңдестіру. Салық саясаты тек
жергілікті және республикалық бюджетті бөлумен ғана емес, осы бюджеттерге
түсетін салықтарды бөлу арқылы да жүргізіледі.
Бюджеттік табыс бөлігінің толық қалыптасуы салық жүйесіне және акциз
салығының қалыптасуына байланысты.
Акциз салығының басты мәселесі болып оның атқарылатын қызметіне немесе
оның нәтижелері жөнінде ақпарат алу және осы ақпарат барысында тиімділігі
туралы шешім қабылдау табылады.
Акцизді еңгізу саясаты негізінен екі мақсатты іске асыруға
негізделген. Біріншіден, акциздер бюджет кірісін құрайтын көздердің бірі.
Екіншіден, акцизделетін тауарлар мен қызметтерді тұтыну мен пайдалануды
шектеу.
Осы мақсатқа жетуге есебін тигізетін міндеттер:
- Қазақстан Республикасы аумағында жүретін акциз салығының түрлеріне,
қызметіне тиісті теориялық сұрақтарды қарастыру;
- талдамалық және тәжірибелік мәліметтерді негізге ала отырып
бюджет түсімдерін толықтырудағы басты бағыт акциз салығының
рөлін анықтау.
Сондықтан дипломдық жұмыста басты назар елімізде іске асырылып жатқан
салық кодексіне сай және тағы басқа заңдылықтар негізінде жүзеге асырып
отырған, бюджетте біршама рөлге ие болатын акциз салығын қарастыруды және
оның қазіргі жағдайын зерттеуді мақсат етіп қойдық.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі акциз
салығының экономикалық мәні қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасында акциз салығын төлеудің
ерекшеліктер және Астана қаласы Сарыарқа ауданы бойынша салық
басқармасындағы акциз салығының түсімдеріне талдау жасалған.
Үшінші бөлімде акциз салығында кездесетін мәселелер және оны жетілдіру
жолдары және бағыттары, сонымен қатар салық органдары мен салық төлеушілер
арасындағы қайшылықтарға байланысты негізгі салық мәселелері айқындалған.
1 Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі акциз салығының теориялық
аспектілері
1.1 Қазақстан Республикасының жанама салық жүйесінің даму кезеңдері
Жанама салықтар - баға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген
салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар.
Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де
(кеден баждары түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын салық түріндегі
кеден кірістері, ішкі рынокте сатылатын тауарлар бағасы мен олардың
фактуралық құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді. Оларды
саналы қолдану баға белгілеудің процесіне жағымды ықпал жасауы және
тұтынудың құрылымына әсер етуі мүмкін.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызметтің
тарифіне)қосылатындығында, кіріктілетіндігінде. Бұл жағдайда салықты
тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет
арасында тікелей байланыс болмайды.
Мемлекеттің қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болып
табылатын салық жүйесі, ел эканомикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып
дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік
туғызады.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысының бірі болып 1992 жылы
еңгізілген қосылған құнға салынатын салық – (ҚҚС) болып табылады. Салық
төлеуші мемлекетке оны төлеу нәтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны
көтеру жолымен толықтырады және салықты төлеуді сатып алушыға аударады.
Салық салу объектісі материялдық шығындарсыз өндірілген өнім (амортизациясы
бар таза өнім) болып саналатын қосылған құн болып табылады: қосылған өнімге
кешенді шығыстар, мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа бірқатар шығындар
қамтылуы мүмкін.
Демек, бұл салықтың ерекшелігі – оның салық салынатын объектісі
сатудан (өткізуден) түскен бүкіл түсім – ақша емес, тек салық салынатын
айналым мен салық салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып
табылатындығында. ҚҚС дүние жүзінің 40-тан астам елдерінде, соның ішінде
Еуропа экономикалық одағының 17 елінде пайдаланылады. Бұл салықтың
артықшылығы мынада: ол жаңа құн жасалынған орын бойынша салық
төлеушілдердің үлкен тобынан алынады; екіншіден, төлеушілер үшін де
есептеудің салыстырмалы қарапайымдылығымен ерекшеленеді және үшіншіден,
бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына, инфляция деңгейіне
қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың сенімді және
тұрақты базасын қамтамасыз етеді.
Акциздер латын тілінен аударғанда accidere кесу деген сөзіне шыққан.
Ол тұтынуға арналған тауарлардың бір бөлігін кесіп алу деген ұғымды
білдірген. Сондай-ақ жанама салықтарға сыртқы экономикалық қызметтен
түсетін түсімдерді де жатқызуға болады. Және де кеден баждары түріндегі,
экспортқа және импортқа салынатын салық түріндегі кеден кірістері мен,
ішкі рынокта салынатын тауарлар бағасы мен олардың фактуралық құнының
айырмасын жатқызады.
Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға
салынатын салық. Акциздерді өзінің айрықшылықты ерекшеліктеріне қарай
монополды түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарларды
өндірушілер төлейді. Акциздер көрсетілетін қызметтерге де салынуы мүмкін,
бұл орайда салық сомасы тарифке кіріктіріледі.
Салық жүйесін мемлекетпен заңды тұлғалар арасындағы қаржы
қатынастарының жиынтығы салықтар мен алымдар, салық салу әдістері мен
тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары
мен салық қызметі жиынтығы құрайды.
Кез келген мемлекеттің салық жүйесі оның әлеуметтік, саяси,
экономикалық және ұлттық ерекшеліктеріне орай қалыптасады. Сондықтанда
Қазақстанның салық жүйесі дамуының үш кезеңін көрсетуге болады:
1 Қарапайым салық жүйесі
2 Әкімшілік басқарудағы салық жүйесі
3 Жаңашыл салық жүйесі
Енді осы салық жүйесі кезендерінің өзіндік ерекшеліктерін айтып
көрсетіп, жеке-жеке тоқталып өтелік. Қарапайым салық жүйесі Қазақстан
аумағында революцияға дейін қалыптасты. Бұл салық жүйесі, бір жағынан,
өзіндік тарихи әдісті, ұлттық әдет-ғұрыпты, қоғамдық-саяси және
экономикалық жағдайларды еске ала отырып құрылса, екінші жағынан Ресей жөне
көршілес орта азиялық мемлекеттермен болатын сауданың, шаруашылық және
экономикалық байланыстардың әсерінен қалыптасаты.
Қазақ феодалдары мал жайылымдарына арналған ең құнарлы жерлерді өз
қолдарыңда иемденіп мал ұстаушы көпшелі халық пен жер өндеушілер
феодалдарға жер рентасын төлейтін болды. Мал шаруашылығы аудандарына малдың
жиырмадан бір бөлігі зекетті, ал жер өндейтін аудандарда егіннің оннан бір
бөлігі - ұшырды төледі. Сонымен қатар хандар мен сұлтандардың көшіп-
қонуының жағдайын жасау, жауынгерлер беру, қару-жарақпен және азық-түлікпен
қамтамасыз ету мойындарында болды. Халық өз хандарына ерікті түрде соғым,
сыбаға беретін болды. Хандар соттың үкімін оннан бір бөлігі ретінде соттық
бажды (хандық) және көшпелі көпшенді керуендерден баж жинады.
Сонымен бұл қарапайым салық жүйесі сол аймақтағы байлар мен хандардың
жеке қажетін қанағаттандыруға, өсіп-өркендеуіне байланысты қалыптасуымен
ерекшеленеді.
Революция төңкерілісінен кейін жаңа Үкіметтің билік алуы Казақстан
аумағында қалыптасқан салық жүйесіне біршама өзгерістер енгізді, Кенес
Одағы біртұтас салық жүйесін орнатып, оның таралуы барлық аймақты қамтыды.
Алғашқы салықтар көбінесе азық-түліктен алынды.
Бұл салық жүйесінде әкімшілік - командалық басқару етек алды. Мемлекет
тек салық жүйесін ғана емес, барлық кәсіпорындар мен мекемелердің жұмысын
қадағалап, бақылап, басқарып отырды.
Қазақстанның 1992 жылға дейін өзіндік салық жүйесінің болмағанын айта
кеткен жөн, өйткені ол жалпы Одақтың салық жүйесіне енді. Оның құлдырауымен
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мүшелерімен келісе отырып, салық жүйесін
қалыптастыру міндеті тұрды.
Осы мақсатта Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25-желтоқсанында
қабылданған Қазақстан Республикасындағы салық жүйіесі туралы Заңды
тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып
табылды Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі істердің
бірегейі. Осы мезгілден бастап ел экономикасында бұрын болмаған жаңа
құбылыстар іске аса бастады.
Қабылданған Заңға сәйкес 1992 жылдың бірінші қаңтарынан Қазақстан
Республикасында:
1 Жалпы мемлекеттік салықтар;
2 Жалпыға міндетті төленетін жергілікті салықтар мен алымдар;
3 Жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді;
Дегенмен, өмірге келген әрбір жаңа құбылысқа кездескен ерекшеліктермен
қатар кемшіліктер де бұл Заңда да тыс қалмаған сияқты.
Салық санының көптіті, айналымды анықтаудың қиындығы шектен тыс
дәлелсіз беріліен салық жеңілдіктері, салық ставкаларының бір салық бойынша
бірнеше түрлі болуы, халықаралық салық салудың негздерінің тыс қалуы және
тағы басқа кемшіліктер салық жүйесінің одан қарай реформалаудың қажет
екенін айқын көрсетті. Әрине бұл өмір талабына сай. Экономиканы реформалау
1-2 жылдың ішінде мүмкін еместігін баршамыз түсінеміз. Сондықтан салық
жүйесі де біртіндеп қалыптасады, түзеледі ары қарай дамиды.
1.2 Акциз салығының экономикалық мәні
Жанама салықтардың келесі түрі – акциз деп аталады. Бюджет
кірістеріндегі салықтың түсімдерінде олар 2,7% құрайды.
Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға
салынатын салық. Акциздерді өзінің айрықшалықты ерекшеліктеріне қарай
монополды түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарларды
өндірушілер төлейді. Акциздер көрсетілген қызметтерге де салынуы мүмкін,
бұл орайда салық сомасы тарифке кіріктіріледі.
Акциздер әмбебаптық және жеке дара акциздер болып бөлінеді.
Әмбебаптық акциздер тауарлар мен қызметтердің құнына пайызбен жалпы
айналымынан өндіріледі; оларға сатудан алынатын, айналымдардан алынатын
салықтарды жатқызуға болады.
Жеке дара акциздер айтарлықтай көп болуы мүмкін. Мәселен, акциздер
Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген және оның аумағына
импортталатын мына тауарларға, акцизделетін тауарлар мен қызмет түрлеріне
салынады: спирттің барлық түрлері, алкоголь өнімі, темекі бұйымдары,
құрамында темекі, алкоголь өнімі, темекі бұйымдары, құрамында темекі бар
басқа өнімдер, алтыннан, платинадан немесе күмістен жасалған зергерлік
бұйымдар, бензин, дизель отыны, мүгедектерге арналған жеңіл автомобильдер,
атыс және газ қарулары, шикі мұнай, ойын бизнесі, лотореяны ұйымдастыру
және өткізу.
Акциз мөлшерлемелерін Үкімет бекітеді және тауар құнына пайызбен және
заттың нысандағы өлшем бірліне абсолюттік сомада белгіленеді.
Қазақстанда өндірілетін тауарларға, қызметтерге акциз салығын салу
объектілері республика аумағында акцизделетін тауарларды өткізу немесе
оларды алыс-беріс негізінде ұқсатуға беру, көрсетілген қызметтерді,
акцизделетін қызметті жүзеге асыру операциялары болып табылады, импорт
кезінде импортталатын акциз тауарларының көлемі немесе тауардың кедендік
құны болып табылады.
Қазақстан Республикасы аумағында өткізілетін алкоголь өнімі мен темекі
бұйымдары акциздерді жинаудың толықтығын қамтамасыз ету және оның аумағында
жасырын әкелу, өндіру және өткізуді болдырмау мақсатында міндетті түрде
таңбалауға жатады.
Сонымен, салықтар – қаржының бастапқы ктегориясы болып табылады және
еліміздің мемлекеттік бюджетін толықтырудың, ұлттық экономиканы дамытудың
негізі ретінде көрініс табады. Нарықтық экономикада кез келген табысқа
салық салынуға тиіс. Салық-ең негізгі нарықтық тетік, сондықтан да оны
табыстың барлық түріне еңгізу нарықтық принциптен бас тартқандық емес.
Қазіргі кезде салықтар негізінен келесі қызметтерді орындайды:
1. Фискалдық қызмет оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады. Мұның
өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар
мемлекеттік бюджеттің кірістерін толтыра отырып экономиканы және әлеуметтік
мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
2. Салық реттеуші қызметі мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағаларға сәйкес ықпал етеді. Осыған байланысты салықтардың
нысандарын таңдау олардың мөлшерлемесінің алу әдістерінің өзгеруі
жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеулер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымына және тұтыну көлеміне әсер етеді.
3. Қайта бөлу қызметі ол арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекетке өтеді. Бұл қызметтің бір бөлігі мемлекетке өтеді.
Салық базасы дегеніміз салық салу объектісі мен салық салуға
байланысты объектінің құн, физикалық немесе өзге де сипаттамалары, олардың
негізінде бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетті төлемдер
сомасы айқындалады.
Салық міндеттемесі дегеніміз салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес
мемлекет алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі танылады [4].
Салық салу механизмі - кез келген экономикалық жүйенің күрделі
бөлігінің бірі болып табылады. Салық салу мемлекеттік реттеудің маңызды
тәсілі ретінде орын алып, оның әрекет етуінің тиімділігі әлеуметтік және
экономикалық саясаттың жетістіктеріне әкеледі. Кез келген елде мемлекеттік
шығындар мен салық салу мәселелеріне өте үлкен көңіл бөлінеді. Нарықтық
экономикалы елдерде салықтар мемлекеттік және муниципалдық табыстарды
қалыптастыруда басты рөл атқарады да, экономиканы басқарудың күшті
ынталандыру құралы болып келеді, әсіресе олар ғылыми-техникалық прогресті
жеделдетуге, антиинфляциялық және құрылымдық саясатты жүзеге асыруда
белсенді орын алады. Сондықтан да салықтарды төлеу өте қажетті де маңызды
іс болып табылады.
Дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, бүкіл өркениетті
мемлекеттердегі салықтық реттеу несие –қаржылық реттеумен бірігіп әрекет
еткенде ғана нарықтық эконмиканы жүргізудің аса тиімді формасы болып
табылады. Ол нарықтық қатынастардың қалыптасуына әсерін тигізіп,
мемлекеттік экономикаға тигізетін әсерін реттеп отырады. Сондай-ақ,
салықтар қоғамның экономикасын тұрақтандырудың және әлеуметтік теңдікті
оған қоса реформалаудың тиімділігін қамтамасыз ететін маңызды элеметтері
болып келеді.
Қазіргі кезеңдегі жағдайларда салықтардың мәні мен рөлі мемелекеттік
органдарды қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету шекарасынан шығып отыр.
Енді салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің маңызды құралы бола
бастады. Олар макроэкономикалық реттеуге белсенді араласа отырып, ішкі
ұлттық табысытың жалпы көлемінде салықтық төлемдердің салыстырмалы
мөлшерінің өсуін қамтамасыз етіп отырады. Салықтар экономикалық
белсенділікті реттей отырып, өндірістің процестеріне де қатты әсер етеді.
Салықтық реттеу шаралары, әр түрлі салалардың бәсекелесу мүмкіндіктері
кеңінен ынталандыра отырып, капиталдың қорлануына тиімді жағдайлар жасап,
кәсіпорындардың іс-әрекеттерінің әлеуметтік қажеттіліктеріне
қанағаттандыруға ықпалын тигізеді. Бұл мақсатта салықтарды төлеуге түрлі
жеңілдіктер пайда болады. Салықтық жеңілдіктердің көмегімен мемлекет
өндіргіш күштерді аумақтық орналастыруға, инфрақұрылымдық объектілерді
құруға және тағы да басқа іс-әрекеттерді жүзеге асыруға толығымен мүмкін
болады.
Сондай-ақ салықтар мемлекеттің өмір сүруінің барлық кезендеріне тән
құбылыс. Олардың басты міндеті, әр қоғамның дамуын қамтамасыз ететін
өндірістік емес салаларды қаржыландыру болып келеді. Оған басқару аппараты,
әскер, тәртіп сақтау бөлімдері, мәдениет, білім беру, ғылыми мекемелер
жатады.
Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген және Қазақстан
Республикасының аумағына импортталатын тауарларға, сондай-ақ акциздер
тізбесі салық кодексінің анықталған қызмет түрлеріне акциз салынады.
Акциздердің сомасы тауар бағасының құрамына қосылады, сондықтан
акциздер бағаға салынатын салық, яғни тұтынуға салынатын салық.
Қазіргі кезде акциздер нарықтық экономикаға көшкен көптеген елдерде
қолданылады. Акцизді еңгізу саясаты негізінен екі мақсатты көздейді.
- біріншіден, акциздер бюджет кірісін құрайтын көздердің бірі;
- екіншіден, акцизделетін тауарлар мен қызметтерді тұтыну мен
пайдалануды шектеу.
Этил спирті мен алкоголь өнімін өндіруге, (сырадан басқа) сақтауға,
көтерме саудада өткізуге лицензия алу үшін біліктілік талаптарына
сәйкестігін анықтау тұрғысынан тұлғаларды тексеруді шарт негізінде
уәкілетті органның арнаулы мемлекеттік кәсіпорындары ғана жүргізеді. Біз
келесі кесте 1 арқылы бұзушылықтардың, оның зардаптарын көрсетейік.
Кесте 1- Бюджетке акциз төлеуге байланысты бұзушылықтар
№ Бұзушылық түрлері Зардаптары
1 Өндіріс және өткізу үшін қажетті Акциз бойынша декларацияны
келісімдер, сертификаттар, лицензиялар дұрыс құрмау.
және басқа да төлем құжаттары болмаған
жағдайда, акциз бойынша декларацияның
дұрыстығын тексеру
2 Акцизделетін өнімдер. Өндірісі мен Өнімдер айналысы бойынша
өткізу бойынша алғашқы құжаттардағы құжаттарды дұрыс рәсімдемеу
мәліметтердің арасындағы айырмашылық.
3 Акциз алымы маркаларынсыз таңбалауға Таңбалау ережелерін бұзу және
жататын акцизделетін тауарларды сату салық төлеуден жалтару
4 Өнімдерді дайындауға пайдаланғаны нақты Өткізу көлемін төмендету және
мәліметтердің көлеміне негізделіп салық төлеуден жалтару
шикізат үшін акциз сомасындағы
айырмашылықтар
5 Ағымдағы төлемдер бойынша бюджетке акцизАкциз төлеу бойынша
сомасын төлеу мерзімдерін бұзу мәліметтердің уақытылы және
дұрыс пайдалануын қадағалау
6 Акцизделетін тауарларды алып келу Акцизделетін тауарларды
бойынша құжаттарды дұрыс емес ресімдеу рәсімдеу ережелерінін бұзылуы
және алынып келген тауарлардың сыртқы
экономикалық қызмет тауар
номенклатурасының сәкес кодқа жіберген
кезде қателердің болуы
7 Сыртқы экономикалық қызмет тауар Акцизделетін тауарларды
номенклатурасының кодын әкелінген ресімдеу тәртібін бұзу
тауардың дұрыс қолдануын немесе оның
сәйкес келмеуі
8 Ойын бизнесі және төленген ұтыстардан Салық салу айналымын
түскен түсімді дұрыс есептемеу төмендету
9 Акциз салығын төлеу бойынша бухгалтерлікСалық салу аналымын төмендету
құжаттардағы арифметикалық және басқа да
қателердің болуы
Сонымен, тексеру органдары акциз бойынша төлем дұрыс есептелмегені
анықталғанда, оның себептерін тауар, заңдарға сәйкес қажетті ұсыныстар
еңгізіп, тексеру нәтижелерін акті немесе анықтамамен рәсімдеуі керек.
Акциздік посттар инспекторларын апта сайын белгілі нысанда, арнайы
анықтамамен ресімделетін журнал баптарының өзара байланыстыруды жүзеге
асырады. Анықтама 3 дана болып толтырылады және өткен жеті ішінде
кезекшілік жүргізетін акциз постының инспекторы қолын қояды. Анықтаманың 1-
ші данасы акциздік поста сақталады, ал көшірмелері сәйкесінше салық
комитеті және салық полициясы басқармасына беріледі. Көрсеткіштер арасында
сәйкессіздік пайда болған жағдайда акциз постының инспекторлары
сәйкессіздіктің себебін анықтап, сол күн ішінде Қазақстан Республикасының
Қаржы Министрлігі және алкоголь өнімінің өндірісі мен айналасына
мемлекеттік бақылау бойынша комитетке арнайы хабарлама жіберуі керек.
Апта сайын акциз постының инспекторлары осы ведомстваға белгіленген
нысанда акциз постының жұмысы туралы оперативті есепті электрондық поштамен
жібереді. Инспекторлар өзгерген кезде, журналды табыстаған кезде тапсырған
және алған инспекторлардың қолтаңбаларымен расталған өткізу – қабылдау
туралы жазба жүргізіледі. Акциз постының инспекторларының ауысуы мерзім
сайын, бірақ айына бір реттен көп емес болады.
Акцизді жинау мемлекет тарапынан көп көңіл бөлінетін қызмет аясының
бір түрі, өйткені ол жұмыс бюджеттің табыс бөлігіне көп жағдайларда әсер
етеді.
Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқарудың ұтымды,
орнықты моделін табу жайы көптеген себептерге, яғни соның ішінде барлық
деңгейлерде орталық-облыстан бастап жергілікті билік, басқару органдары
арасындағы қарым-қатынас мәселелерін шешуге де байланысты. Орталық пен
шеткі аймақтар арасындағы қазіргі қатынастарға кеңес заманынан қалған
бұйрықшыл-әкімшіл басқару жүйесінің негізгі сипаттары тән деуге болады.
Жергілікті өзін-өзі басқару орталықтың әкімшілік-аумақтық саясат
негізін және орталық пен жерілікті билік органдары арасындағы саяси,
құқықтық, экономикалық, қаржы қатынастарының барлық жиынтығын қайта қарап
өзгерту мәселесін қамтиды.
Жеке мақалада проблемаға байланысты барлық қатынастарды қамту мүмкін
емес, сондықтан жергілікті өзін - өзі басқару қалыптасуының негізгі түйіні
– экономикалық мәселелерге тоқталу қажет [10].
Бүгінгі еліміздегі бюджет жүйесі ұйымдастыру бірлігі принципіне және
шоғырландыру қағидасына негізделуі бізге кешегі КСРО-дан қалған.
Бюджетті орталықтандыру саясаты нәтижесінде жергілікті бюджеттер кедей
ағайынның халінде болды, олардың үлесіне отралықтандырылған бюджеттің
болмашы ғана бөлшегі тиетін.
Қазіргі жағдайда Қазақстанда жергілікті бюджеттердің табысын көбейтуге
дем беретін шешімдер қабылдауға тиіс.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың іс жүзіне асуы үшін тиісті саяси және
экономикалық жағдайлар қажет, атап айтқанда, еліміздің бюджет жүйесін терең
реформалау нәтижесінде аймақтардың экономикалық дербестігін қалыптастыру:
бұл үшін орталық, облыстық, жергілікті бюджеттер және әлеуметтік қамтамасыз
ету қорлары арасындағы қаржылық өкілеттіліктерді бөлу, мемлекеттік мүлікті
орталық пен аймақтар меншігіне беріп, олардың сол меншікті өз еркімен
қолданып, оны көбейтуге ұмтылып, жергілікті тұрғындардың хал-ахуалын
жақсартуына мүмкіншілік туғызу керек.
Осындай жағдайларды іске асырған өркениетті елдердегі жергілікті өзін-
өзі басқарудың нәтижесі деуге болады.
Әр деңгейдегі бюджеттің міндеттері анық белгіленіп жүр. Орталық
әкімшілік бюджетті бүкіл мемлекеттік шығындар мен бағдарламаларды
(қорғаныс, басқару, аппарат, күрделі ғылыми зерттеулер, т.б.)
қаржыландырады.
Жергілікті бюджеттер ең алдымен әлеуметтік-экономикалық, тұрғын үй
шаруашылығы, жергілікті көлік, сол сияқты басқа да мақсаттарды қаржыландыру
үшін жауапты.
Әр елдерде олардың мемлекеттік құрылымы, көлемі, әкімшілік-аумақтық
бөлімі, саяси, тарихи, ұлттық мәдени дәстүрлері мен ерекшеліктеріне
байланысты мемлекеттік, басқару және бюджет жүйесі буындары арасындағы
өкілеттік бөлу қағидалары бірінен –бірі өзгеше болуы мүмкін. Тіпті әр
деңгейдегі бюджеттер арасындағы міндеттердің бөлінуі мемлекеттік биліктің
орталықтандыру немесе орталықтандырмау деңгейіне байланысты деуге болады.
Керісінше, елдің бюджет орталықтандырылған немесе орталық
тандырылмағаның көрсеткіші ретінде елдің жалпы жинақ бюджетіндегі орталық
үкімет бюджетінің, сонымен қатар жергілікті билік органдары бюджетіндегі
үкімет бюджетінің трансферт үлестері саналады.
Жергілікті бюджеттердің күнделікті кірістерінің ішіндегі
трансферт үлесіне қарай олардың орталық әкімшілікке қалай тәуелді екенін
байқауға болады. Орталық бюджеттен жергілікті бюджеттерге аударылған
трансферттердің көлемі неғұрлым азырақ болса, жергілкті бюджеттердің
қаржылық автономиясы соғұрлым күштірек болған. Мысалы, Исландияда, АҚШ,
Люксембург, Испания, Австрия, Швеция және тағы басқа кейбір елдерде
жергіліктті бюджеттер автономиясы өте күшті, оның деңгейі 70-99 пайыз
арасында. Өзін-өзі басқару органдарының жергілікті бюджеттерінің мұндай өте
жоғары деңгейлі дербестілігі сол органдардың өзіндік табыстарына
байланысты. Ол табыстардың негізі-жергілікті салықтар және бүкіл
мемлекеттік салықтарға қосылған қосымшалар және бүкіл мемлекеттік
салықтарға байланысты болады. Ал орталық бюджеттен жергілікті бюджетке
келетін трансферттерге келсек, олар көбінесе нақтылы мақсаттарға байланысты
және оларды үкімет қатал бақылап отырады.
Жергілікті бюджеттерге орталық бюджеттен трансферттік қаржыландырудың
үлесі көп елдерде бюджет табыстары орталық әкімшіліктің бюджетіне тура
түсетін барлық негізгі салықтардан құралады, ал орталық әкімшілік бүкіл
халық табысын аймақтарға қайтадан өзі бөліп отырады. Мұндай бюджет жүйесі
аймақтардың қаржылық дербестігін төмендетеді, сондықтан жергілікті өзін-өзі
басқарудың экономикалық мүмкіндіктері шамалы, орталық билікке тәуелді.
Сонымен қатар іс жүзінде ондай бюджет жүйесі жергілікті биліктердің өзінің
аумағын дамытып, бюджетті толтыру үшін жаңа мүмкіндіктер табуға деген
ынталылығын төмендетеді, аймақтарда масылдық пиғыл қалыптастырып, бай
аймақтардың қаржы қорларын кедей аймақтарға бөліп беруін әділетсіз санап,
ішке реніш туғызады. Өте күшті орталықтандырылған бюджет жүйесінің тек
әлеуметтік-экономикалық қана емес, саяси да ұмтылыстары болатыны белгілі.
Мұндай жағдай халықтар арасындағы орын алған сепараттық көңіл-күйге
экономикалық тұрғыдан дем береді.
Сонымен бірге әлеуметтік-мәдени мұқтаждарын қанағаттандыру және
өндірістік емес сала мен инфрақұрылымның жұмыс істеуін қамтамасыз етумен
байланысты шығындардың көп бөлігін жергілікті басқару деңгейіне беру
көзделуде, ал бұл қоғамдағы қарым-қатнастардың шын мәніндегі
демократияландыруына септігін тигізеді.
Сонымен, ұзақ мерзімдік нормативтер негізінде республика мен аймақтар
арасында кірістерді үлестіруге біртіндеп көше бастауға қадам жасалды.
Белгілі бір түсімдер нормативтері жергілікті бюджеттерге заңды және жеке
тұлғалардан табыс салығы бойынша қарастырылады.
Республика үшін бюджет аралық қатынастарды реттеу өте көкейтесті және
күрделі проблемаларға айналып отыр. Бюджетаралық қатынастардың жүзеге
аспауына байланысты әртүрлі деңгейлердегі билік органдарының көптеген
қаржылық мәселелері өршуде [11]. Қаржыларды орталық бюджетке шоғырландыру,
барлық деңгейлер бюджеттері арасында қарсы қаржылық ағындардың болуы,
жергілікті бюджеттердің меншікті кірістері деңгейінің төмендігі-осылардың
барлығы жергілікті билік органдарын халықтың өмірлік маңызды проблемаларын
шешу мүкіндігінен айырады, сонымен қатар сәйкес аумақтарда тиімді салықтық-
бюджеттік саясатты жүргізуге кедергі жасайды. Бюджеттік жүйе деңгейлері
бойынша салық әлеуетін таратуды үйлестіру сияқты бюджетаралық қатынастардың
маңызды сұрағы әлі шешілген жоқ.
Аймақ аралық деңгейде, бюджетаралық реттеудің тиімсіз әдістерін
қолдану, аймақтардың өздерінің салықтық түсімдерін жоғарылатуға
мүддесіздігінмен шартталады. Салықтардың жиналу деңгейінің төмендігі
аймақтық бюджеттердің трансферттердегі қажеттілігін жоғарылатады және оның
тапшылығының өсуіне әкеледі. Аймақтардың өз күштерімен тапшылықты
қысқартуға тырысуы меншікті кіріс жетіспеушілігімен сипатталады. Осы жерде
бюджеттік жүйенің тігінен баланстану деңгейі туралы сұрақ туады. Егер әрбір
деңгейде тағайындалған шығыс өкілеттіліктер жалпы бюджеттік ресурстарға
жауап берсе, бюджеттік жүйе тігінен баланстандырылған болып табылады.
Тігінен баланстанбаумен күресуге мүмкіндік беретін, әдістер бар. Үлестік
негізде бюджеттік жүйе деңгейлері арасында кірістерді тарату функциясын
және трансферттерді таратуды саяси көзқарастан және экономикалық тиімділік
тұрғысынан жергілікті өкіметке берген жөн.
Кейбір аумақтардың реттеуші салықтарының салық әлеуеті ол бюджеттерге
бөлулер нормативін шамалы жоғарылату жағдайында орталық бюджеттен мүлдем
қаржылық көмек сұрамауға мүмкіндік жасайды. Мұндай шешім көптеген
аймақтардың дотациялану денгейін елеулі төмендетуі мүмкін. 2009 жылы
еңгізілген субвенциялар және бюджеттегі алып қоюлар жүйесін еңгізу жолымен
бюджеттік бөлулер нормативтері тұрақтандырылады. Бірақ қабылданған шара
аяғына дейін жеткізілмейді. Нормативтер ұзақ уақытқа тіркеледі, ал
субвенциялар және алып қоюлар бойынша бұл жасалмайды. Нәтижесінде
жергілікті бюджеттердің тұрақтылығы өзгермеді. Республикалық бюджет туралы
Заңында жыл сайын қабылданатын, 1999 жылы тұрақты нормативтер қабылданып,
ол ұзақ мерзім ағымында өзгертілмейтіні шешіліп, Бюджет жүйесі туралы
заңмен бекітілді. Жеке тұлғалардан табыс салығы және әлеуметтік салықтар
100 % жергілікті бюджеттерге бекітілді. Реттеуші салықтар ретінде 50 %
республикалық, 50 % жергілікті бюджетке түсетін заңды тұлғалардан табыс
салығы және 50 % республикалық, 50% жергілікті бюджетке түсетін арақ
өнімдері бойынша акциздер пайдаланылады. Ойын бизнесіне акциздер жергілікті
бюджетке толығымен түсті, ал акциздердің қалған түрлері бойынша түсімдер
республикалық бюджетке түсті.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей бюджеттік жүйенің барлық деңгейлерінің
ұзақ мерзімді баланстануын және дербестігін жоғарғы бюджеттерден субсидия,
субвенция, трансферттер және қаражат бөлудің басқа формаларын бөлу
көмегімен төменгі деңгейдегі бюджеттерге қаржылық көмек көрсету негізінде
емес, ең бірінші салықтық бөлулер әдістерімен қамтамасыз ету қажет.
Дегенмен, Қазақстан Республикасында салықтарды және кірістердің басқа
түрлері арасында таратудың нақты жүйесі жоқ [12].
Реттеуші салықтардан тұрақты нормативтерді бекіту аймақтар бюджеттерін
негізгі жоспарлаудың проблемаларын шашпеді. Осыған орай, Бюджет жүйесі
туралы заңға өзгерістер еңгізіле бастады. Заң жобасы орталық және аймақтар
арасындағы бюджеттік қатынастардың салықтық кірістерді қайта тарату арқылы,
бюджеттік алып қоюлар және субвенциялар көлемін қайта қарастыру жолымен
түзуетулер жасауға негізделеді. Саяси тұрғыдан өзгеріс кірістерді дұрыс
дифференциалдап, жергілікті бюджет тұрақтылығына әкелетін, биліктерді
орталықтандырмау мәселесін шешуге мүдделі. Сонымен бюджет жобасына сәйкес
корпоративтік табыс салығы толығымен республикалық бюджтке беріліп, ішкі
акциздер және қоршаған ортаны қорғаудан табыстар толығымен жергілікті
бюджет көзі болды. Өзгеріс еңгізудің негізгі себебі, әртүрлі өзгерістерге
ұшырауға икемді корпоративті табыс салығы облыстық деңгейдегі салықтық
түсімдерге кедергі жасайтындықтан, салықты толығымен республикалық деңгейге
беру жолымен салықтық түсімдердің тұрақтылығын қамтамасыз етуге
болатындығы. Ал акциз сияқты проблемалы салықты әкімшіліктендіруді
жергілікті деңгейде жүргізу тиімділігінен акциздерді толығымен жергілікті
бюджетке қалдыру қажеттілігі туады.
Еңгізілген өзгерістердің себептерін, олардың негізділігін
тұжырымдайтын көзқарастарды қарастыра келе, келесідей орынды қайшылықтар
туады:
- өзгеріс орталықтандырмауды жүзеге асыру мақсатын көздеген. Бірақ
мемлекеттік басқару денгейлері арасында функцияларды нақты шектеу,
жергілікті бюджеттің тұрақты кірістерін қамтамасыз ету, бюджеттің қаржылық
дербестігі сияқты проблемелар шешілмейінше орталықтандырмау проблемасы
шешілмейді;
- корпоративтік табыс салығынан бөлулерден жергілікті бюджетке
түсімдер барлық салықтық түсімдердің 13 бөлігін құрады. Бұл түсімдер
республикалық деңгейге берілсе, облыстар үкімет трансферттерін алуға
мәжбүрлі болады, сәйкесінше дербестікке қол жеткізу мүмкін болмайды.
- толық дербестікке реттеуші салықтардан неғұрлым көп мөлшерде бөлулер
жасағанда және үкімет облыстық бюджеттер тапшылығына бақылау жасамай
олардың табыстарына түзету еңгізгенде қол жеткізуге болады;
- жергілікті бюджеттерге толығымен түсетін акциздер жергілікті
бюджетердің кіріс базасын нығайта алмады, өйткені бұл түсімдер корпоративті
табыс салығы мен акциздер арасындағы айырмашылықтық орнын толтыра алмайды.
Қазіргі бюджеттік мәселелерді шешу және деңгей аралық бюджеттік
қаржылық ағымдарды оңтайландыру үшін бюджеттік жүйенің барлық деңгейлеріне
салықтардан бөлулер немесе салықтарды бекіту жүйесін жүзеге асыру қажет.
Осы мәселені шешуге мүмкіндік жасау үшін салықтар тізімі шектеулі. Басты
мақсат - оларды бюджеттік жүйе деңгейлері арасында негізгілерін тарату.
Бүгінгі таңда осы мәселе төңірегіндегі пікір таластар төмендегі бағыттарда
жүргізіледі.
- салықтарды бюджеттік жүйенің қандай да бір деңгейіне бекіту немесе
олардан бөлулердің мақсаттылығы;
- бюджеттік жүйенің әр түрлі деңгейлеріне салықтардан бөлулер мөлшері;
- бір салық – бір бюджеттің қағидасы бойынша бюджеттік жүйе
деңгейлеріне салықтарды бекіту мақсаттылығы.
Салықтарды бекіту жүйесінің негізін салушы қағидаларды анықтамайынша,
бюджеттік жүйенің әр түрлі деңгейлеріне салықтардан бөлулер және оларды
бекітудің оңтайлы варианттарына қол жеткізу не практикалық, не теороиялық
тұрғыдан мүмкін емес. Қағидаларды таңдау бюджеттік жүйе шешуге негізделген
міндеттерден тәуелді.
Жергілікті бюджеттің қаражылық ағымдарды оңтайландыру кезінде бюджет
жүйесінің қандай да бір деңгейін жетілдіруге басым күш жұмыс өте қауіпті,
ал мұндай үрдістер қарастырлуда. Бюджетаралық қатынастарды жүзеге асыру
бойынша көптеген ұсыныстарда авторлар бюджет жүйесінің тек қандай да бір
денгейінің жұмысы үшін бюджетаралық қатынастардан тиімді моделін жасауға
ұмтылады. Жергілікті бюджеттің қаржылық ағындарды оңтайландырудың мұндай
бір жақты көзқарасы елдің бюждет жүйесіндегі сәйкессіздіктің тереңдеуіне
әкеледі. Бюджеттік нормалар және ережелер, тек қандай да бір белгілі билік
деңгейінің мүддесін көздемей жалпы бюджетік жүйе алдында тұрған
проблемаларды шешу қажеттілігінен шығуы қажет. Бюджтаралық қатынасты
реформалаудың негізі бағыты-мұнда бюджеттік жүйе деңгейлері бойынша
таратылатын бюджеттік қаражаттардың тұрақты сандық қатынасын анықтау реті
емес, жедел өзгеретін әлеуметтік-экономикалық жағдай-шарттарында, бюджеттік
жүйе деңгейлері арасында бюджеттік қаражаттарды тарату механизмін және
бюджетаралық қатынастарды ұйымдастыру ретін үнемі жүзеге асырудың серпінді
процесінің реті қарастырылады. Бұл тұжырымда жергілікті бюджеттің қаржылық
ағындарды оңтайландырылуы, ағымдағы және болашақтағы бюджеттік саясатты
қалыптастыру кезіндегі бағдар болады. Бұл бір жағынан, берілген модельдің
салыстырмалы тұрақтылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін, елде
қалыптасқан әлеуметтік – экономикалық жағдайдан тәуелсіз бюджеттік жүйелер
деңгейлер арасында бюджеттік қаражаттарды тарату механизміне
сәйкестендірілген тұжырымдамалық ережеледі өңдеу қажеттілігін, екінші
жағынан қызмет ететін механизмді талдау және оның негізгі
жетіспеушіліктерін және оларды жою мақсаттарын айқындау қажеттіліктерін
болжамдайды.
Бюджетаралық қатынастар реформаларының негізгі мақсаттары ретінде
келСарыарқаер бөлінеді.
- бюджеттік жүйенің қаржылық ресурстарын пайдалану және басқару
тиімділігін жоғарлату.
- аймақтардың әлеуметтік-экономикалық тиімділігін арттыру үшін жағдай
жасау.
Қызмет ететін жетіспеушіліктерді жою және бюджетаралық қатынастарды
реформалау мақсатында келСарыарқаерді шешу қажет:
- аймақтық бюджеттік жүйелердің қызмет ету тиімділігін жоғарлату,
аймақтық қаржыларды сауықтыру;
- қарсы қаржылық ағындарды төмендету;
- қаржыларды бөлу шарттылығы және оларды аймақтарда пайдалану үшін
жауапкершілікті және бақылауды жоғарлату;
- жоғары дотациялық аумақтарға қосымша қаржылық талдауды қамтамасыз
ету;
- мемлекеттік билік субъектілері және жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының өндірістік және аумақтық салық әлеуетін жоғарлатудағы
бюджеттердің баланстануын қамтамасыз ету шығындарын оң пайдалануға
мүдделікті жоғарлату;
- жергілікті және мемлекеттік бюджеттер арасындағы бюджетаралық
қатынастарды өзара байланыстыруды қамтамасыз ету.
Бюджеттер арасында қаржыларды тарату механизмін қалыптастыру қажет,
мұндай таратудың объективті нормалары, формулалары қажет.
Қазіргі кезде және жақын арада аумақтық экономикалық және әлеуметтік-
экономикалық дамуы деңгейлерді жедел күрт дифференциалдау кезінде олардың
бюджеттерін бір салық-бір бюджет формуласы негізінде қалыптастыру
жағымсыз салдарға әкеледі. Кейбір аумақтарда қаржыларды қайта тартылу
механизмінің болмауынан экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан артта қалған
аумақтар жойылуға мәжбүр болады. Сондықтан билік органдарының арасында
өкілеттілікті емес, қаржылық ресурстарды бөлген дұрыс болады.
Кірістерді сенімді және тұрақты нормативтік негізде қалыптастыру
қажет. Бұл республика экономикасының баланстан болуынан жергілікті орган
және мемлекеттік бюджет қатынастарын ғылыми негізді нормативтік базаға
ауыстыруға негізделген.
Жергілікті бюджеттерді нығайтудың негізгі бағыты реттеуші салықтардан
үлестің жергілікті бюджетке көбірек бөлінуінің заңдық реттен бекіту. Бұл
олардың меншікті кірістерінің мөлшерін жергілікті деңгейде реттеуші
салықтарды жинаудағы мүдделілігін жоғарылатар еді, бюджеттік жүйе
біртұтастығын нығайтар еді.
Қазіргі кезде реттеуші салықтар арқылы бюджетаралық қатынастарды
реттеудің Қазақстан Республикасындағы қолданылмауы жоғарыда айтылып
өткендей жергілікті бюджеттерді жоғары бюджеттерден басым тәуелді етеді.
Салықтық түсімдерді тарату тәжірибесі (реттеуші салықтардан жыл сайын
тағайындалатын нормативтер бойынша) өзінің мүмкіндіктерін толық пайдаланған
жоқ. Оны бюджетті реттеу тәсілі ретінде қолдану қажет, ал реттеуші
салықтардан бөлу нормативтері арқылы реттеуді бұрынғының көзі ретінде
қарастырып толығымен бас тартуға әлі ерте.
Белгілі бір салық түрінің бюджетке түсуін жоспарлау бюджетті жоспарлау
процесінің негізгі бір құрама бөлігі болып табылады. Бюджеттік жоспарлаудың
мақсаты-құрылған тенденциялар, әлеуметтік экономикалық нақты жағдайларымен
келешекке арналған бағалау негізінде бюджет дамуының оңтайлы жолдарын
әзірлеу, негіздеу және оны нығайту. Мұнай жоспарлаудың нәтижелерін уақытылы
беру аймақтың, мемлекеттің қаржылық саясатын қатысты тиімді қолданудың
басты шарты болады.
Қаржылық-бюджеттік жоспарлауды салыстырмалы айтсақ ол ғылымының жас
саласы. Оның дамуы болашаққа жиынтық қаржылық баланс құру қажеттілігімен
сипатталады [13].
Салық түсімдерін жоспарлау аймақтың экономикалық және әлеуметтік
дамуының келешекке арналған кешенді жоспарларын әзірлеуге байланысты. Салық
түсуінің жоспарын әзірлегенде 3 негізгі әдіс қолданылуы мүмкін.
1. Экстраполяция әдісі, демек құбылыстың бір бөлігін байқаудан алынған
қорытындыларды оның екінші бөлігіне қолдануға болатын ғылыми зерттеулер
әдісі. Бірақ бұл әдіс салыстырмалы тұрақты сипаттағы акциздердің түсуін
жоспарлағанда ғана жарамды, бұл әдіспен бензин, алкоголь, темекі өнімдеріне
акциз есептеледі. Есептеу жұмыстары кезінде алдағы кезеңдегі акциз
есептеледі. Есептеу жұмыстары кезінде алдағы кезеңдегі акцизделетін тауар
айналысының заттай көрінісі бойынша мәліметтер алынады, күтілетін
экономикалық өсімге түзетіледі және осы мәліметтер негізінде жоспарланған
баға мен салық заңдарындағы өзгерістерге сәйкес күтілетін түсімдер
есептеледі.
2.Сарапшылық бағалау әдісі, демек ғылымның және халық шаруашылығының
жеке саларының құзіретті мамандары әзірлеген және негізделген баға
негізінде құрылған жоспар. Бірақ бұл әдістің де кемшілігі бар. Ол –
субъективизм элементінің болуы.
3. Алғашқы екі әдістерді бір уақытта қолдану. Мұнда дамудың объективті
тенденциясы және сарапшылардың пікірі де қолданылады.
Экстраполяцияның бір тәсілі болып регрессия сызықтары болуы мүмкін.
Олардың тұрақтылығын жоспарланатын бюджеттік көрсеткіштер өзгермелерге
байланысты болған кездегі көп қадамдық өзара байланысты үлгі құрған кезде
өседі. Сондықтан жоспармен жұмыс істеуді акциздің түсуіне әсер ететін
факторларды анықтау және зерттеу керек. Бұл факторларға елдің өндірістік
күшін, демографиялық өзгерістерді, сыртқы экономикалық жағдайларды және
тағы басқаларды жатқызуға болады.
Түсімдер көлемін жоспарлаған тенденциялардың терең экономикалық және
статистикалық талдауын пайдалану керек. Ол көптеген факторлардың әсерін
зерттей отырып белгілі мүмкіншілікпен тенденция жиынтығында ең тиімдісін
анықтауға мүмкіндік береді.
Акциздердің түсуін қысқа мерзімді жоспарлауды акцизделетін өнімді
өндіретін және өткізетін кәсіпорындардың есеп қисабы негізінде жүзеге
асыруға болады.
1.3 Шет ел тәжірибесінде акциз салығының қолданылу ерекшеліктері
Салық жүйесін көп жылдардан бері дамытып, біздің елімізбен тығыз
сауда және экономикалық байланыс жасап келе жатқан Ұлыбритания, Германия,
Америка Құрама Штаттарының салық жүйесімен қысқаша да болса түсініктеме
беру өте орынды. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғалы бері 20 жыл
ішінде көптеген елдермен тығыз қарым-қатынас жасап, ел экономикасын дамыту
инвестиция тарту барысында үлкен жетістіктерге жеткені айқын. Экономиканы
реформалаудағы маңызды саланың бірі – салық жүйесін реформалау, еліміздің
салық жүйесін халықаралық деңгейге көтеру. Осы орайда дамыған Европа елдері
мен Америка Құрама Штаттарының салық ісіндегі тәжірибесімен танысу болашақ
салық мамандарына, қаржыгерлер мен кәсіпкерлерге өз көмегін тигізеді деп
сенеміз.
Германия екі деңгейге бөлінген мемлекеттік билігі бар федеративтік
мемлекет болып табылады. Осыған орай оның салық салу жүйесі федерацияның,
федерация мүшелері-жерлердің және осы жерлердің құрамдас бөлігі болып
есептелетін қоғамдастықтардың мүдделерін (бюджеттерін) көздей отырып
құрылғанын байқаймыз. Сонымен, Германияның салық жүйесі жалпы, федералдық
салықтар мен жерлердің және қоғамдастықтардың салықтарынан тұрады. Жалпы
салықтарға: еңбек ақыға салынатын табыс салығы; декларация бойынша
төленетін табыс салығы; корпорациялық салық; капиталдан алынатын
табыстарға салынатын салық; қосылған құнға салынатын салық; импорт
айналымынан алынатын салық жатады.
Германиядағы акцизге келетін болсақ, ол негізінен федералдық бюджетке
аударылады. Бюджетке едәуір табысты минералдық отынға салынатын акциз, оның
үлесі 31,8 млрд. марк 1994 жылы, одан кейін темекі бұйымдарына салынатын
акциз 15,5 млрд., кофеге салынатын акциз сомасы 2 млрд. марка.
Федералдық акциз ставкалары келесі:
Бензин - 0,98-1,08 марка 1 л үшін;
Мазут - 9,4 пфенинг 1 кг үшін;
Темекі - 13 пфенинг 1 дана үшін;
Алкоголь өнімі – 2550 марка 100 л үшін.
Федералдық салықтарға: мұнай өнімдерінен, темекіден, спирт және арақ
өнімдерінен алынатын акциздер; сақтандыру салығы; жерлердің салықтарына:
автомобиль иелерінен алынатын салық; мүлік салығы; сырадан алынатын
акциз; шіркеулік салық; мұраға және сыйға тартуға салынатын салық;
қоғамдастықтардың салықтарына: жер салығы; кәсіпқойлық салық жатады.
Германияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ АҚ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ:
АКЦИЗДЕР: ЕСЕПТЕУДІҢ ӘРЕКЕТ ЕТУШІ МЕХАНИЗМІ ЖӘНЕ
ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
ОРЫНДАҒАН:
___курс студенті Сапарбай
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІ:
э.ғ.к., аға оқытушы Искаков Б.М.
КЕҢЕСШІЛЕР:
норма бақылау бойынша
Дипломдық жұмыс қорғауға жіберілді
________________ № ___ хаттама
(күні, айы, жылы)
Кафедра
меңгерушісі_____________
АСТАНА 2011
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1 Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі акциз салығының теориялық
аспектілері
1.1 Қазақстан Республикасының жанама салық жүйесінің даму кезеңдері ... . 6
1.2 Акциз салығының экономикалық 8
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Шет ел тәжірибесінде акциз салығының қолданылу 19
ерекшеліктері ... ... ..
2 Қазақстан Республикасында акциз салығы: есептеу механизмі және бюджет
кірісін қалыптастырудағы рөлі
2.1 Акцизделетін қызмет түрлерін есептеу механизмі және төлеу 27
тәртібі ... ...
2.2 Акциздердің мемлекеттің бюджет кірістеріндегі 35
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ..
2.3 Астана қаласы Сарыарқа ауданы Салық басқармасы бойынша акциздің
түсуін 43
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
3 Акциз салығының қазіргі кездегі қалыптасу мәселелері және оны жетілдіру
жолдары
3.1 Қазақстан Республикасындағы акциз салығын салуда кездесетін
мәселелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
3.2 Қазақстан Республикасындағы акциз салығының мәселелерін шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер 68
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
Кіріспе
Салық саласына толық назар аударып бетбұрыс жасау, бүгінгі күн талабы
болып отырғаны баршамызға аян.
Кез келген мемлекеттік реформаның басты мақсаты - әрбір салық түрін
дамытуға оған қолайлы жағдай жасап, сөйтіп қоғам мүшелерінің әл-ауқатын,
өмір сүру жағдайын жақсарту болып отыр. Осыған байланысты Қазақстан
Республикасының өтпелі кезеңінің қазіргі сатысы нарықтық қатынастарға
көшуге орай акциз салығын құру және оны одан әрі дамыту балып отыр.
Біздің бұл тақырып көлемінде ізденіс жасауымыздың негізгі бір себебі:
өнімді пайдалану-әрбір өнімді өндіру санымен бірге өткізу, тасымалдау,
жеткізу, сақтау және тағы басқа қоғамның сұранысын дер кезінде қамтамасыз
етуге ықпалын тигізеді. Сөйтіп шектеулі ресурстар жағдайында бар
мүмкіндіктерді пайдаланып өскелен қажеттіліктерді қанағаттандыру қарқынды
экономика мақсаты. Осы мәселелерді шешу барысында акциз салығының рөлі зор.
Сондықтан, салықтар – мемлекет егемендігінің бір белгісі. Салық -
өркениет үшін төленетін төлем. Салық – бұл мемлекеттік қаржының құрылуының
негізгі қайнар көзі. Ол мемлекет пайда болғаннан бері әрекет етуде. Сонымен
қоса, салық салу экономикалық мәдениеттің элементі ретінде барлық
жүйелерде, яғни нарықтық жүйеге де, нарықтық емес жүйеге де тән құбылыс
[1].
Салық жүйесі дамудың көптеген жылынан өтті. Жеке табыстан және мүлік
бойынша салық салудан басталып, ол аймақтық және жергілікті салыққа дейін
өтті.
Салықтың даму тарихы маңдаған жылдармен саналады және дамуына
байланысты 3 кезеңге бөліп көрсетуге болады.
Бірінші кезең, ежелгі әлем және орта ғасырдың шаруашылығын қамтиды,
бұл кезеңде салық және оны салу механизмі пайда бола бастады. Бірақ олар
өздерінің дамымағандығымен, кездейсоқтығымен ерекшелінді. Мысалы, алғашында
салықтар натуралдық формадағы жүйесіз төлем түрінде болғаны тарихтан
белгілі. Халық салықты азық-түлік тауарлары, армия үшін қару-жарақ түрінде
төледі. Рим империясында және Афинада бейбіт уақытта салықтар болмаған,
оларды алу соғыспен байланысты болды. Тауар – ақшалық қатынастардың дамуы
тұрақталып, бекітілуіне байланысты салықтар біртіндеп ақшалай жүзеге аса
бастады.
ХVІІ ғасырдың аяғы – ХVІІІ ғасырдың басында салық салудың екінші
кезеңі басталады. Мұнда салықтар бюджеттік қаржымен табыс бөлігінің жетекші
қайнар көзі болады. Бұл кезеңде алғашқы салық жүйесінің қалыптасуы
байқалады.
Салық салудың үшінші кезеңі ХІХ ғасырда басталды. Ол салық санының
азаюымен және де оларды бекіту мен алу кезіндегі құқықтық үлкен
мәнділігімен ерекшелінеді. Қоғамда қаржылық ғылымының дамуымен қоса салық
салудың әдістемесіне, мәселелеріне, табиғатына ғылыми – теориялық көзқарас
қалыптаса бастады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында көптеген мемлекеттер осы ғылыми
көзқарастарды тәжірибе жүзінде қолдануды жөн көрді. Сол кезде - ақ қазіргі
салық жүйесінің негізі қаланған.
Сондықтан салық ол өркениет үшін төленетін төлем. Оның түрлерін кез
келген заңды және жеке тұлғаларға қабылданған тәртіпке сай төлеуге тиіс.
Осыған орай Қазақстан Республикасының Салық кодексі барлық салық органына
үлкен міндеттеме жүктейді.
Өтпелі дәуір кезеңіндегі жалпы жағдайлар мемлекеттің қаржы – несие
саясатына ықпал тигізетіні белгілі. Әр елдің өз салық кодексі бар. Сол
мемлекеттің экономикасының қаржы – несие саясатының, тұрмыс тіршілігінің
жағдайына сипаттауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге әр мемлекетте өзіндік
салық саясаты, оны төлеу мерзімі және тағы басқа жағдайларға қабылданған
заңдар мен ережелер бар. Мысалы, қазір Ресей елі салық жинау деңгейін
көтеру мақсатында оның түрін көбейту арқылы қол жеткізбек болып жатса,
Қазақстанда оның түрін азайту саясаты ұсталынып отыр. Мұндағы негізгі
мақсат отандық тауар өндірушілердің аяқтарынан тұрып кетуіне барынша жағдай
жасау болып отырғаны белгілі. Соның айтулы дәлелі ретінде Қазақстан
Республикасының Президентінің 2010 жылы сәуір айындағы халыққа жолдауында
алдымыздағы жылдың басым бағаттарының бірі ретінде ауыл шаруашылық
саласындағы мәселелерге көңіл аударғаны белгілі. Бұл өз кезегінде
экономиканың қуатын арттырып, әлеуметтік жағдайды жақсартуға бағытталғанын
білдіреді. Біріншіден, баршамызды куантарлық жағдай болса екіншіден,
еліміздің экономикасы нығайтып куатының артқаның көрсетеді.
Осындай бағыт барысында еліміздің салық жүйесіндегі заңды тұлғаларға
салынатын салық мәселесі маңызды болып отыр.
Нарықтық экономика өзінің бүкіл болмыс бітімімен орталықтандырудан ат-
тонын ала қашқан, икемді, ыңғайлы және өзгеріп отыратын экономика екені
бізге мәлім болды [2].
Алынып отырған тақырыптың өзектілігі күмәнсіз, себебі салық саясатының
негізгі мақсаты бюджет жүйесінің деңгейін теңдестіру. Салық саясаты тек
жергілікті және республикалық бюджетті бөлумен ғана емес, осы бюджеттерге
түсетін салықтарды бөлу арқылы да жүргізіледі.
Бюджеттік табыс бөлігінің толық қалыптасуы салық жүйесіне және акциз
салығының қалыптасуына байланысты.
Акциз салығының басты мәселесі болып оның атқарылатын қызметіне немесе
оның нәтижелері жөнінде ақпарат алу және осы ақпарат барысында тиімділігі
туралы шешім қабылдау табылады.
Акцизді еңгізу саясаты негізінен екі мақсатты іске асыруға
негізделген. Біріншіден, акциздер бюджет кірісін құрайтын көздердің бірі.
Екіншіден, акцизделетін тауарлар мен қызметтерді тұтыну мен пайдалануды
шектеу.
Осы мақсатқа жетуге есебін тигізетін міндеттер:
- Қазақстан Республикасы аумағында жүретін акциз салығының түрлеріне,
қызметіне тиісті теориялық сұрақтарды қарастыру;
- талдамалық және тәжірибелік мәліметтерді негізге ала отырып
бюджет түсімдерін толықтырудағы басты бағыт акциз салығының
рөлін анықтау.
Сондықтан дипломдық жұмыста басты назар елімізде іске асырылып жатқан
салық кодексіне сай және тағы басқа заңдылықтар негізінде жүзеге асырып
отырған, бюджетте біршама рөлге ие болатын акциз салығын қарастыруды және
оның қазіргі жағдайын зерттеуді мақсат етіп қойдық.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі акциз
салығының экономикалық мәні қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасында акциз салығын төлеудің
ерекшеліктер және Астана қаласы Сарыарқа ауданы бойынша салық
басқармасындағы акциз салығының түсімдеріне талдау жасалған.
Үшінші бөлімде акциз салығында кездесетін мәселелер және оны жетілдіру
жолдары және бағыттары, сонымен қатар салық органдары мен салық төлеушілер
арасындағы қайшылықтарға байланысты негізгі салық мәселелері айқындалған.
1 Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі акциз салығының теориялық
аспектілері
1.1 Қазақстан Республикасының жанама салық жүйесінің даму кезеңдері
Жанама салықтар - баға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген
салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар.
Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де
(кеден баждары түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын салық түріндегі
кеден кірістері, ішкі рынокте сатылатын тауарлар бағасы мен олардың
фактуралық құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді. Оларды
саналы қолдану баға белгілеудің процесіне жағымды ықпал жасауы және
тұтынудың құрылымына әсер етуі мүмкін.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызметтің
тарифіне)қосылатындығында, кіріктілетіндігінде. Бұл жағдайда салықты
тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет
арасында тікелей байланыс болмайды.
Мемлекеттің қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болып
табылатын салық жүйесі, ел эканомикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып
дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік
туғызады.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысының бірі болып 1992 жылы
еңгізілген қосылған құнға салынатын салық – (ҚҚС) болып табылады. Салық
төлеуші мемлекетке оны төлеу нәтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны
көтеру жолымен толықтырады және салықты төлеуді сатып алушыға аударады.
Салық салу объектісі материялдық шығындарсыз өндірілген өнім (амортизациясы
бар таза өнім) болып саналатын қосылған құн болып табылады: қосылған өнімге
кешенді шығыстар, мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа бірқатар шығындар
қамтылуы мүмкін.
Демек, бұл салықтың ерекшелігі – оның салық салынатын объектісі
сатудан (өткізуден) түскен бүкіл түсім – ақша емес, тек салық салынатын
айналым мен салық салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып
табылатындығында. ҚҚС дүние жүзінің 40-тан астам елдерінде, соның ішінде
Еуропа экономикалық одағының 17 елінде пайдаланылады. Бұл салықтың
артықшылығы мынада: ол жаңа құн жасалынған орын бойынша салық
төлеушілдердің үлкен тобынан алынады; екіншіден, төлеушілер үшін де
есептеудің салыстырмалы қарапайымдылығымен ерекшеленеді және үшіншіден,
бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына, инфляция деңгейіне
қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың сенімді және
тұрақты базасын қамтамасыз етеді.
Акциздер латын тілінен аударғанда accidere кесу деген сөзіне шыққан.
Ол тұтынуға арналған тауарлардың бір бөлігін кесіп алу деген ұғымды
білдірген. Сондай-ақ жанама салықтарға сыртқы экономикалық қызметтен
түсетін түсімдерді де жатқызуға болады. Және де кеден баждары түріндегі,
экспортқа және импортқа салынатын салық түріндегі кеден кірістері мен,
ішкі рынокта салынатын тауарлар бағасы мен олардың фактуралық құнының
айырмасын жатқызады.
Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға
салынатын салық. Акциздерді өзінің айрықшылықты ерекшеліктеріне қарай
монополды түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарларды
өндірушілер төлейді. Акциздер көрсетілетін қызметтерге де салынуы мүмкін,
бұл орайда салық сомасы тарифке кіріктіріледі.
Салық жүйесін мемлекетпен заңды тұлғалар арасындағы қаржы
қатынастарының жиынтығы салықтар мен алымдар, салық салу әдістері мен
тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары
мен салық қызметі жиынтығы құрайды.
Кез келген мемлекеттің салық жүйесі оның әлеуметтік, саяси,
экономикалық және ұлттық ерекшеліктеріне орай қалыптасады. Сондықтанда
Қазақстанның салық жүйесі дамуының үш кезеңін көрсетуге болады:
1 Қарапайым салық жүйесі
2 Әкімшілік басқарудағы салық жүйесі
3 Жаңашыл салық жүйесі
Енді осы салық жүйесі кезендерінің өзіндік ерекшеліктерін айтып
көрсетіп, жеке-жеке тоқталып өтелік. Қарапайым салық жүйесі Қазақстан
аумағында революцияға дейін қалыптасты. Бұл салық жүйесі, бір жағынан,
өзіндік тарихи әдісті, ұлттық әдет-ғұрыпты, қоғамдық-саяси және
экономикалық жағдайларды еске ала отырып құрылса, екінші жағынан Ресей жөне
көршілес орта азиялық мемлекеттермен болатын сауданың, шаруашылық және
экономикалық байланыстардың әсерінен қалыптасаты.
Қазақ феодалдары мал жайылымдарына арналған ең құнарлы жерлерді өз
қолдарыңда иемденіп мал ұстаушы көпшелі халық пен жер өндеушілер
феодалдарға жер рентасын төлейтін болды. Мал шаруашылығы аудандарына малдың
жиырмадан бір бөлігі зекетті, ал жер өндейтін аудандарда егіннің оннан бір
бөлігі - ұшырды төледі. Сонымен қатар хандар мен сұлтандардың көшіп-
қонуының жағдайын жасау, жауынгерлер беру, қару-жарақпен және азық-түлікпен
қамтамасыз ету мойындарында болды. Халық өз хандарына ерікті түрде соғым,
сыбаға беретін болды. Хандар соттың үкімін оннан бір бөлігі ретінде соттық
бажды (хандық) және көшпелі көпшенді керуендерден баж жинады.
Сонымен бұл қарапайым салық жүйесі сол аймақтағы байлар мен хандардың
жеке қажетін қанағаттандыруға, өсіп-өркендеуіне байланысты қалыптасуымен
ерекшеленеді.
Революция төңкерілісінен кейін жаңа Үкіметтің билік алуы Казақстан
аумағында қалыптасқан салық жүйесіне біршама өзгерістер енгізді, Кенес
Одағы біртұтас салық жүйесін орнатып, оның таралуы барлық аймақты қамтыды.
Алғашқы салықтар көбінесе азық-түліктен алынды.
Бұл салық жүйесінде әкімшілік - командалық басқару етек алды. Мемлекет
тек салық жүйесін ғана емес, барлық кәсіпорындар мен мекемелердің жұмысын
қадағалап, бақылап, басқарып отырды.
Қазақстанның 1992 жылға дейін өзіндік салық жүйесінің болмағанын айта
кеткен жөн, өйткені ол жалпы Одақтың салық жүйесіне енді. Оның құлдырауымен
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мүшелерімен келісе отырып, салық жүйесін
қалыптастыру міндеті тұрды.
Осы мақсатта Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25-желтоқсанында
қабылданған Қазақстан Республикасындағы салық жүйіесі туралы Заңды
тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып
табылды Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі істердің
бірегейі. Осы мезгілден бастап ел экономикасында бұрын болмаған жаңа
құбылыстар іске аса бастады.
Қабылданған Заңға сәйкес 1992 жылдың бірінші қаңтарынан Қазақстан
Республикасында:
1 Жалпы мемлекеттік салықтар;
2 Жалпыға міндетті төленетін жергілікті салықтар мен алымдар;
3 Жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді;
Дегенмен, өмірге келген әрбір жаңа құбылысқа кездескен ерекшеліктермен
қатар кемшіліктер де бұл Заңда да тыс қалмаған сияқты.
Салық санының көптіті, айналымды анықтаудың қиындығы шектен тыс
дәлелсіз беріліен салық жеңілдіктері, салық ставкаларының бір салық бойынша
бірнеше түрлі болуы, халықаралық салық салудың негздерінің тыс қалуы және
тағы басқа кемшіліктер салық жүйесінің одан қарай реформалаудың қажет
екенін айқын көрсетті. Әрине бұл өмір талабына сай. Экономиканы реформалау
1-2 жылдың ішінде мүмкін еместігін баршамыз түсінеміз. Сондықтан салық
жүйесі де біртіндеп қалыптасады, түзеледі ары қарай дамиды.
1.2 Акциз салығының экономикалық мәні
Жанама салықтардың келесі түрі – акциз деп аталады. Бюджет
кірістеріндегі салықтың түсімдерінде олар 2,7% құрайды.
Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға
салынатын салық. Акциздерді өзінің айрықшалықты ерекшеліктеріне қарай
монополды түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарларды
өндірушілер төлейді. Акциздер көрсетілген қызметтерге де салынуы мүмкін,
бұл орайда салық сомасы тарифке кіріктіріледі.
Акциздер әмбебаптық және жеке дара акциздер болып бөлінеді.
Әмбебаптық акциздер тауарлар мен қызметтердің құнына пайызбен жалпы
айналымынан өндіріледі; оларға сатудан алынатын, айналымдардан алынатын
салықтарды жатқызуға болады.
Жеке дара акциздер айтарлықтай көп болуы мүмкін. Мәселен, акциздер
Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген және оның аумағына
импортталатын мына тауарларға, акцизделетін тауарлар мен қызмет түрлеріне
салынады: спирттің барлық түрлері, алкоголь өнімі, темекі бұйымдары,
құрамында темекі, алкоголь өнімі, темекі бұйымдары, құрамында темекі бар
басқа өнімдер, алтыннан, платинадан немесе күмістен жасалған зергерлік
бұйымдар, бензин, дизель отыны, мүгедектерге арналған жеңіл автомобильдер,
атыс және газ қарулары, шикі мұнай, ойын бизнесі, лотореяны ұйымдастыру
және өткізу.
Акциз мөлшерлемелерін Үкімет бекітеді және тауар құнына пайызбен және
заттың нысандағы өлшем бірліне абсолюттік сомада белгіленеді.
Қазақстанда өндірілетін тауарларға, қызметтерге акциз салығын салу
объектілері республика аумағында акцизделетін тауарларды өткізу немесе
оларды алыс-беріс негізінде ұқсатуға беру, көрсетілген қызметтерді,
акцизделетін қызметті жүзеге асыру операциялары болып табылады, импорт
кезінде импортталатын акциз тауарларының көлемі немесе тауардың кедендік
құны болып табылады.
Қазақстан Республикасы аумағында өткізілетін алкоголь өнімі мен темекі
бұйымдары акциздерді жинаудың толықтығын қамтамасыз ету және оның аумағында
жасырын әкелу, өндіру және өткізуді болдырмау мақсатында міндетті түрде
таңбалауға жатады.
Сонымен, салықтар – қаржының бастапқы ктегориясы болып табылады және
еліміздің мемлекеттік бюджетін толықтырудың, ұлттық экономиканы дамытудың
негізі ретінде көрініс табады. Нарықтық экономикада кез келген табысқа
салық салынуға тиіс. Салық-ең негізгі нарықтық тетік, сондықтан да оны
табыстың барлық түріне еңгізу нарықтық принциптен бас тартқандық емес.
Қазіргі кезде салықтар негізінен келесі қызметтерді орындайды:
1. Фискалдық қызмет оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады. Мұның
өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар
мемлекеттік бюджеттің кірістерін толтыра отырып экономиканы және әлеуметтік
мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
2. Салық реттеуші қызметі мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағаларға сәйкес ықпал етеді. Осыған байланысты салықтардың
нысандарын таңдау олардың мөлшерлемесінің алу әдістерінің өзгеруі
жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеулер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымына және тұтыну көлеміне әсер етеді.
3. Қайта бөлу қызметі ол арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекетке өтеді. Бұл қызметтің бір бөлігі мемлекетке өтеді.
Салық базасы дегеніміз салық салу объектісі мен салық салуға
байланысты объектінің құн, физикалық немесе өзге де сипаттамалары, олардың
негізінде бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетті төлемдер
сомасы айқындалады.
Салық міндеттемесі дегеніміз салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес
мемлекет алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі танылады [4].
Салық салу механизмі - кез келген экономикалық жүйенің күрделі
бөлігінің бірі болып табылады. Салық салу мемлекеттік реттеудің маңызды
тәсілі ретінде орын алып, оның әрекет етуінің тиімділігі әлеуметтік және
экономикалық саясаттың жетістіктеріне әкеледі. Кез келген елде мемлекеттік
шығындар мен салық салу мәселелеріне өте үлкен көңіл бөлінеді. Нарықтық
экономикалы елдерде салықтар мемлекеттік және муниципалдық табыстарды
қалыптастыруда басты рөл атқарады да, экономиканы басқарудың күшті
ынталандыру құралы болып келеді, әсіресе олар ғылыми-техникалық прогресті
жеделдетуге, антиинфляциялық және құрылымдық саясатты жүзеге асыруда
белсенді орын алады. Сондықтан да салықтарды төлеу өте қажетті де маңызды
іс болып табылады.
Дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, бүкіл өркениетті
мемлекеттердегі салықтық реттеу несие –қаржылық реттеумен бірігіп әрекет
еткенде ғана нарықтық эконмиканы жүргізудің аса тиімді формасы болып
табылады. Ол нарықтық қатынастардың қалыптасуына әсерін тигізіп,
мемлекеттік экономикаға тигізетін әсерін реттеп отырады. Сондай-ақ,
салықтар қоғамның экономикасын тұрақтандырудың және әлеуметтік теңдікті
оған қоса реформалаудың тиімділігін қамтамасыз ететін маңызды элеметтері
болып келеді.
Қазіргі кезеңдегі жағдайларда салықтардың мәні мен рөлі мемелекеттік
органдарды қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету шекарасынан шығып отыр.
Енді салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің маңызды құралы бола
бастады. Олар макроэкономикалық реттеуге белсенді араласа отырып, ішкі
ұлттық табысытың жалпы көлемінде салықтық төлемдердің салыстырмалы
мөлшерінің өсуін қамтамасыз етіп отырады. Салықтар экономикалық
белсенділікті реттей отырып, өндірістің процестеріне де қатты әсер етеді.
Салықтық реттеу шаралары, әр түрлі салалардың бәсекелесу мүмкіндіктері
кеңінен ынталандыра отырып, капиталдың қорлануына тиімді жағдайлар жасап,
кәсіпорындардың іс-әрекеттерінің әлеуметтік қажеттіліктеріне
қанағаттандыруға ықпалын тигізеді. Бұл мақсатта салықтарды төлеуге түрлі
жеңілдіктер пайда болады. Салықтық жеңілдіктердің көмегімен мемлекет
өндіргіш күштерді аумақтық орналастыруға, инфрақұрылымдық объектілерді
құруға және тағы да басқа іс-әрекеттерді жүзеге асыруға толығымен мүмкін
болады.
Сондай-ақ салықтар мемлекеттің өмір сүруінің барлық кезендеріне тән
құбылыс. Олардың басты міндеті, әр қоғамның дамуын қамтамасыз ететін
өндірістік емес салаларды қаржыландыру болып келеді. Оған басқару аппараты,
әскер, тәртіп сақтау бөлімдері, мәдениет, білім беру, ғылыми мекемелер
жатады.
Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген және Қазақстан
Республикасының аумағына импортталатын тауарларға, сондай-ақ акциздер
тізбесі салық кодексінің анықталған қызмет түрлеріне акциз салынады.
Акциздердің сомасы тауар бағасының құрамына қосылады, сондықтан
акциздер бағаға салынатын салық, яғни тұтынуға салынатын салық.
Қазіргі кезде акциздер нарықтық экономикаға көшкен көптеген елдерде
қолданылады. Акцизді еңгізу саясаты негізінен екі мақсатты көздейді.
- біріншіден, акциздер бюджет кірісін құрайтын көздердің бірі;
- екіншіден, акцизделетін тауарлар мен қызметтерді тұтыну мен
пайдалануды шектеу.
Этил спирті мен алкоголь өнімін өндіруге, (сырадан басқа) сақтауға,
көтерме саудада өткізуге лицензия алу үшін біліктілік талаптарына
сәйкестігін анықтау тұрғысынан тұлғаларды тексеруді шарт негізінде
уәкілетті органның арнаулы мемлекеттік кәсіпорындары ғана жүргізеді. Біз
келесі кесте 1 арқылы бұзушылықтардың, оның зардаптарын көрсетейік.
Кесте 1- Бюджетке акциз төлеуге байланысты бұзушылықтар
№ Бұзушылық түрлері Зардаптары
1 Өндіріс және өткізу үшін қажетті Акциз бойынша декларацияны
келісімдер, сертификаттар, лицензиялар дұрыс құрмау.
және басқа да төлем құжаттары болмаған
жағдайда, акциз бойынша декларацияның
дұрыстығын тексеру
2 Акцизделетін өнімдер. Өндірісі мен Өнімдер айналысы бойынша
өткізу бойынша алғашқы құжаттардағы құжаттарды дұрыс рәсімдемеу
мәліметтердің арасындағы айырмашылық.
3 Акциз алымы маркаларынсыз таңбалауға Таңбалау ережелерін бұзу және
жататын акцизделетін тауарларды сату салық төлеуден жалтару
4 Өнімдерді дайындауға пайдаланғаны нақты Өткізу көлемін төмендету және
мәліметтердің көлеміне негізделіп салық төлеуден жалтару
шикізат үшін акциз сомасындағы
айырмашылықтар
5 Ағымдағы төлемдер бойынша бюджетке акцизАкциз төлеу бойынша
сомасын төлеу мерзімдерін бұзу мәліметтердің уақытылы және
дұрыс пайдалануын қадағалау
6 Акцизделетін тауарларды алып келу Акцизделетін тауарларды
бойынша құжаттарды дұрыс емес ресімдеу рәсімдеу ережелерінін бұзылуы
және алынып келген тауарлардың сыртқы
экономикалық қызмет тауар
номенклатурасының сәкес кодқа жіберген
кезде қателердің болуы
7 Сыртқы экономикалық қызмет тауар Акцизделетін тауарларды
номенклатурасының кодын әкелінген ресімдеу тәртібін бұзу
тауардың дұрыс қолдануын немесе оның
сәйкес келмеуі
8 Ойын бизнесі және төленген ұтыстардан Салық салу айналымын
түскен түсімді дұрыс есептемеу төмендету
9 Акциз салығын төлеу бойынша бухгалтерлікСалық салу аналымын төмендету
құжаттардағы арифметикалық және басқа да
қателердің болуы
Сонымен, тексеру органдары акциз бойынша төлем дұрыс есептелмегені
анықталғанда, оның себептерін тауар, заңдарға сәйкес қажетті ұсыныстар
еңгізіп, тексеру нәтижелерін акті немесе анықтамамен рәсімдеуі керек.
Акциздік посттар инспекторларын апта сайын белгілі нысанда, арнайы
анықтамамен ресімделетін журнал баптарының өзара байланыстыруды жүзеге
асырады. Анықтама 3 дана болып толтырылады және өткен жеті ішінде
кезекшілік жүргізетін акциз постының инспекторы қолын қояды. Анықтаманың 1-
ші данасы акциздік поста сақталады, ал көшірмелері сәйкесінше салық
комитеті және салық полициясы басқармасына беріледі. Көрсеткіштер арасында
сәйкессіздік пайда болған жағдайда акциз постының инспекторлары
сәйкессіздіктің себебін анықтап, сол күн ішінде Қазақстан Республикасының
Қаржы Министрлігі және алкоголь өнімінің өндірісі мен айналасына
мемлекеттік бақылау бойынша комитетке арнайы хабарлама жіберуі керек.
Апта сайын акциз постының инспекторлары осы ведомстваға белгіленген
нысанда акциз постының жұмысы туралы оперативті есепті электрондық поштамен
жібереді. Инспекторлар өзгерген кезде, журналды табыстаған кезде тапсырған
және алған инспекторлардың қолтаңбаларымен расталған өткізу – қабылдау
туралы жазба жүргізіледі. Акциз постының инспекторларының ауысуы мерзім
сайын, бірақ айына бір реттен көп емес болады.
Акцизді жинау мемлекет тарапынан көп көңіл бөлінетін қызмет аясының
бір түрі, өйткені ол жұмыс бюджеттің табыс бөлігіне көп жағдайларда әсер
етеді.
Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқарудың ұтымды,
орнықты моделін табу жайы көптеген себептерге, яғни соның ішінде барлық
деңгейлерде орталық-облыстан бастап жергілікті билік, басқару органдары
арасындағы қарым-қатынас мәселелерін шешуге де байланысты. Орталық пен
шеткі аймақтар арасындағы қазіргі қатынастарға кеңес заманынан қалған
бұйрықшыл-әкімшіл басқару жүйесінің негізгі сипаттары тән деуге болады.
Жергілікті өзін-өзі басқару орталықтың әкімшілік-аумақтық саясат
негізін және орталық пен жерілікті билік органдары арасындағы саяси,
құқықтық, экономикалық, қаржы қатынастарының барлық жиынтығын қайта қарап
өзгерту мәселесін қамтиды.
Жеке мақалада проблемаға байланысты барлық қатынастарды қамту мүмкін
емес, сондықтан жергілікті өзін - өзі басқару қалыптасуының негізгі түйіні
– экономикалық мәселелерге тоқталу қажет [10].
Бүгінгі еліміздегі бюджет жүйесі ұйымдастыру бірлігі принципіне және
шоғырландыру қағидасына негізделуі бізге кешегі КСРО-дан қалған.
Бюджетті орталықтандыру саясаты нәтижесінде жергілікті бюджеттер кедей
ағайынның халінде болды, олардың үлесіне отралықтандырылған бюджеттің
болмашы ғана бөлшегі тиетін.
Қазіргі жағдайда Қазақстанда жергілікті бюджеттердің табысын көбейтуге
дем беретін шешімдер қабылдауға тиіс.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың іс жүзіне асуы үшін тиісті саяси және
экономикалық жағдайлар қажет, атап айтқанда, еліміздің бюджет жүйесін терең
реформалау нәтижесінде аймақтардың экономикалық дербестігін қалыптастыру:
бұл үшін орталық, облыстық, жергілікті бюджеттер және әлеуметтік қамтамасыз
ету қорлары арасындағы қаржылық өкілеттіліктерді бөлу, мемлекеттік мүлікті
орталық пен аймақтар меншігіне беріп, олардың сол меншікті өз еркімен
қолданып, оны көбейтуге ұмтылып, жергілікті тұрғындардың хал-ахуалын
жақсартуына мүмкіншілік туғызу керек.
Осындай жағдайларды іске асырған өркениетті елдердегі жергілікті өзін-
өзі басқарудың нәтижесі деуге болады.
Әр деңгейдегі бюджеттің міндеттері анық белгіленіп жүр. Орталық
әкімшілік бюджетті бүкіл мемлекеттік шығындар мен бағдарламаларды
(қорғаныс, басқару, аппарат, күрделі ғылыми зерттеулер, т.б.)
қаржыландырады.
Жергілікті бюджеттер ең алдымен әлеуметтік-экономикалық, тұрғын үй
шаруашылығы, жергілікті көлік, сол сияқты басқа да мақсаттарды қаржыландыру
үшін жауапты.
Әр елдерде олардың мемлекеттік құрылымы, көлемі, әкімшілік-аумақтық
бөлімі, саяси, тарихи, ұлттық мәдени дәстүрлері мен ерекшеліктеріне
байланысты мемлекеттік, басқару және бюджет жүйесі буындары арасындағы
өкілеттік бөлу қағидалары бірінен –бірі өзгеше болуы мүмкін. Тіпті әр
деңгейдегі бюджеттер арасындағы міндеттердің бөлінуі мемлекеттік биліктің
орталықтандыру немесе орталықтандырмау деңгейіне байланысты деуге болады.
Керісінше, елдің бюджет орталықтандырылған немесе орталық
тандырылмағаның көрсеткіші ретінде елдің жалпы жинақ бюджетіндегі орталық
үкімет бюджетінің, сонымен қатар жергілікті билік органдары бюджетіндегі
үкімет бюджетінің трансферт үлестері саналады.
Жергілікті бюджеттердің күнделікті кірістерінің ішіндегі
трансферт үлесіне қарай олардың орталық әкімшілікке қалай тәуелді екенін
байқауға болады. Орталық бюджеттен жергілікті бюджеттерге аударылған
трансферттердің көлемі неғұрлым азырақ болса, жергілкті бюджеттердің
қаржылық автономиясы соғұрлым күштірек болған. Мысалы, Исландияда, АҚШ,
Люксембург, Испания, Австрия, Швеция және тағы басқа кейбір елдерде
жергіліктті бюджеттер автономиясы өте күшті, оның деңгейі 70-99 пайыз
арасында. Өзін-өзі басқару органдарының жергілікті бюджеттерінің мұндай өте
жоғары деңгейлі дербестілігі сол органдардың өзіндік табыстарына
байланысты. Ол табыстардың негізі-жергілікті салықтар және бүкіл
мемлекеттік салықтарға қосылған қосымшалар және бүкіл мемлекеттік
салықтарға байланысты болады. Ал орталық бюджеттен жергілікті бюджетке
келетін трансферттерге келсек, олар көбінесе нақтылы мақсаттарға байланысты
және оларды үкімет қатал бақылап отырады.
Жергілікті бюджеттерге орталық бюджеттен трансферттік қаржыландырудың
үлесі көп елдерде бюджет табыстары орталық әкімшіліктің бюджетіне тура
түсетін барлық негізгі салықтардан құралады, ал орталық әкімшілік бүкіл
халық табысын аймақтарға қайтадан өзі бөліп отырады. Мұндай бюджет жүйесі
аймақтардың қаржылық дербестігін төмендетеді, сондықтан жергілікті өзін-өзі
басқарудың экономикалық мүмкіндіктері шамалы, орталық билікке тәуелді.
Сонымен қатар іс жүзінде ондай бюджет жүйесі жергілікті биліктердің өзінің
аумағын дамытып, бюджетті толтыру үшін жаңа мүмкіндіктер табуға деген
ынталылығын төмендетеді, аймақтарда масылдық пиғыл қалыптастырып, бай
аймақтардың қаржы қорларын кедей аймақтарға бөліп беруін әділетсіз санап,
ішке реніш туғызады. Өте күшті орталықтандырылған бюджет жүйесінің тек
әлеуметтік-экономикалық қана емес, саяси да ұмтылыстары болатыны белгілі.
Мұндай жағдай халықтар арасындағы орын алған сепараттық көңіл-күйге
экономикалық тұрғыдан дем береді.
Сонымен бірге әлеуметтік-мәдени мұқтаждарын қанағаттандыру және
өндірістік емес сала мен инфрақұрылымның жұмыс істеуін қамтамасыз етумен
байланысты шығындардың көп бөлігін жергілікті басқару деңгейіне беру
көзделуде, ал бұл қоғамдағы қарым-қатнастардың шын мәніндегі
демократияландыруына септігін тигізеді.
Сонымен, ұзақ мерзімдік нормативтер негізінде республика мен аймақтар
арасында кірістерді үлестіруге біртіндеп көше бастауға қадам жасалды.
Белгілі бір түсімдер нормативтері жергілікті бюджеттерге заңды және жеке
тұлғалардан табыс салығы бойынша қарастырылады.
Республика үшін бюджет аралық қатынастарды реттеу өте көкейтесті және
күрделі проблемаларға айналып отыр. Бюджетаралық қатынастардың жүзеге
аспауына байланысты әртүрлі деңгейлердегі билік органдарының көптеген
қаржылық мәселелері өршуде [11]. Қаржыларды орталық бюджетке шоғырландыру,
барлық деңгейлер бюджеттері арасында қарсы қаржылық ағындардың болуы,
жергілікті бюджеттердің меншікті кірістері деңгейінің төмендігі-осылардың
барлығы жергілікті билік органдарын халықтың өмірлік маңызды проблемаларын
шешу мүкіндігінен айырады, сонымен қатар сәйкес аумақтарда тиімді салықтық-
бюджеттік саясатты жүргізуге кедергі жасайды. Бюджеттік жүйе деңгейлері
бойынша салық әлеуетін таратуды үйлестіру сияқты бюджетаралық қатынастардың
маңызды сұрағы әлі шешілген жоқ.
Аймақ аралық деңгейде, бюджетаралық реттеудің тиімсіз әдістерін
қолдану, аймақтардың өздерінің салықтық түсімдерін жоғарылатуға
мүддесіздігінмен шартталады. Салықтардың жиналу деңгейінің төмендігі
аймақтық бюджеттердің трансферттердегі қажеттілігін жоғарылатады және оның
тапшылығының өсуіне әкеледі. Аймақтардың өз күштерімен тапшылықты
қысқартуға тырысуы меншікті кіріс жетіспеушілігімен сипатталады. Осы жерде
бюджеттік жүйенің тігінен баланстану деңгейі туралы сұрақ туады. Егер әрбір
деңгейде тағайындалған шығыс өкілеттіліктер жалпы бюджеттік ресурстарға
жауап берсе, бюджеттік жүйе тігінен баланстандырылған болып табылады.
Тігінен баланстанбаумен күресуге мүмкіндік беретін, әдістер бар. Үлестік
негізде бюджеттік жүйе деңгейлері арасында кірістерді тарату функциясын
және трансферттерді таратуды саяси көзқарастан және экономикалық тиімділік
тұрғысынан жергілікті өкіметке берген жөн.
Кейбір аумақтардың реттеуші салықтарының салық әлеуеті ол бюджеттерге
бөлулер нормативін шамалы жоғарылату жағдайында орталық бюджеттен мүлдем
қаржылық көмек сұрамауға мүмкіндік жасайды. Мұндай шешім көптеген
аймақтардың дотациялану денгейін елеулі төмендетуі мүмкін. 2009 жылы
еңгізілген субвенциялар және бюджеттегі алып қоюлар жүйесін еңгізу жолымен
бюджеттік бөлулер нормативтері тұрақтандырылады. Бірақ қабылданған шара
аяғына дейін жеткізілмейді. Нормативтер ұзақ уақытқа тіркеледі, ал
субвенциялар және алып қоюлар бойынша бұл жасалмайды. Нәтижесінде
жергілікті бюджеттердің тұрақтылығы өзгермеді. Республикалық бюджет туралы
Заңында жыл сайын қабылданатын, 1999 жылы тұрақты нормативтер қабылданып,
ол ұзақ мерзім ағымында өзгертілмейтіні шешіліп, Бюджет жүйесі туралы
заңмен бекітілді. Жеке тұлғалардан табыс салығы және әлеуметтік салықтар
100 % жергілікті бюджеттерге бекітілді. Реттеуші салықтар ретінде 50 %
республикалық, 50 % жергілікті бюджетке түсетін заңды тұлғалардан табыс
салығы және 50 % республикалық, 50% жергілікті бюджетке түсетін арақ
өнімдері бойынша акциздер пайдаланылады. Ойын бизнесіне акциздер жергілікті
бюджетке толығымен түсті, ал акциздердің қалған түрлері бойынша түсімдер
республикалық бюджетке түсті.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей бюджеттік жүйенің барлық деңгейлерінің
ұзақ мерзімді баланстануын және дербестігін жоғарғы бюджеттерден субсидия,
субвенция, трансферттер және қаражат бөлудің басқа формаларын бөлу
көмегімен төменгі деңгейдегі бюджеттерге қаржылық көмек көрсету негізінде
емес, ең бірінші салықтық бөлулер әдістерімен қамтамасыз ету қажет.
Дегенмен, Қазақстан Республикасында салықтарды және кірістердің басқа
түрлері арасында таратудың нақты жүйесі жоқ [12].
Реттеуші салықтардан тұрақты нормативтерді бекіту аймақтар бюджеттерін
негізгі жоспарлаудың проблемаларын шашпеді. Осыған орай, Бюджет жүйесі
туралы заңға өзгерістер еңгізіле бастады. Заң жобасы орталық және аймақтар
арасындағы бюджеттік қатынастардың салықтық кірістерді қайта тарату арқылы,
бюджеттік алып қоюлар және субвенциялар көлемін қайта қарастыру жолымен
түзуетулер жасауға негізделеді. Саяси тұрғыдан өзгеріс кірістерді дұрыс
дифференциалдап, жергілікті бюджет тұрақтылығына әкелетін, биліктерді
орталықтандырмау мәселесін шешуге мүдделі. Сонымен бюджет жобасына сәйкес
корпоративтік табыс салығы толығымен республикалық бюджтке беріліп, ішкі
акциздер және қоршаған ортаны қорғаудан табыстар толығымен жергілікті
бюджет көзі болды. Өзгеріс еңгізудің негізгі себебі, әртүрлі өзгерістерге
ұшырауға икемді корпоративті табыс салығы облыстық деңгейдегі салықтық
түсімдерге кедергі жасайтындықтан, салықты толығымен республикалық деңгейге
беру жолымен салықтық түсімдердің тұрақтылығын қамтамасыз етуге
болатындығы. Ал акциз сияқты проблемалы салықты әкімшіліктендіруді
жергілікті деңгейде жүргізу тиімділігінен акциздерді толығымен жергілікті
бюджетке қалдыру қажеттілігі туады.
Еңгізілген өзгерістердің себептерін, олардың негізділігін
тұжырымдайтын көзқарастарды қарастыра келе, келесідей орынды қайшылықтар
туады:
- өзгеріс орталықтандырмауды жүзеге асыру мақсатын көздеген. Бірақ
мемлекеттік басқару денгейлері арасында функцияларды нақты шектеу,
жергілікті бюджеттің тұрақты кірістерін қамтамасыз ету, бюджеттің қаржылық
дербестігі сияқты проблемелар шешілмейінше орталықтандырмау проблемасы
шешілмейді;
- корпоративтік табыс салығынан бөлулерден жергілікті бюджетке
түсімдер барлық салықтық түсімдердің 13 бөлігін құрады. Бұл түсімдер
республикалық деңгейге берілсе, облыстар үкімет трансферттерін алуға
мәжбүрлі болады, сәйкесінше дербестікке қол жеткізу мүмкін болмайды.
- толық дербестікке реттеуші салықтардан неғұрлым көп мөлшерде бөлулер
жасағанда және үкімет облыстық бюджеттер тапшылығына бақылау жасамай
олардың табыстарына түзету еңгізгенде қол жеткізуге болады;
- жергілікті бюджеттерге толығымен түсетін акциздер жергілікті
бюджетердің кіріс базасын нығайта алмады, өйткені бұл түсімдер корпоративті
табыс салығы мен акциздер арасындағы айырмашылықтық орнын толтыра алмайды.
Қазіргі бюджеттік мәселелерді шешу және деңгей аралық бюджеттік
қаржылық ағымдарды оңтайландыру үшін бюджеттік жүйенің барлық деңгейлеріне
салықтардан бөлулер немесе салықтарды бекіту жүйесін жүзеге асыру қажет.
Осы мәселені шешуге мүмкіндік жасау үшін салықтар тізімі шектеулі. Басты
мақсат - оларды бюджеттік жүйе деңгейлері арасында негізгілерін тарату.
Бүгінгі таңда осы мәселе төңірегіндегі пікір таластар төмендегі бағыттарда
жүргізіледі.
- салықтарды бюджеттік жүйенің қандай да бір деңгейіне бекіту немесе
олардан бөлулердің мақсаттылығы;
- бюджеттік жүйенің әр түрлі деңгейлеріне салықтардан бөлулер мөлшері;
- бір салық – бір бюджеттің қағидасы бойынша бюджеттік жүйе
деңгейлеріне салықтарды бекіту мақсаттылығы.
Салықтарды бекіту жүйесінің негізін салушы қағидаларды анықтамайынша,
бюджеттік жүйенің әр түрлі деңгейлеріне салықтардан бөлулер және оларды
бекітудің оңтайлы варианттарына қол жеткізу не практикалық, не теороиялық
тұрғыдан мүмкін емес. Қағидаларды таңдау бюджеттік жүйе шешуге негізделген
міндеттерден тәуелді.
Жергілікті бюджеттің қаражылық ағымдарды оңтайландыру кезінде бюджет
жүйесінің қандай да бір деңгейін жетілдіруге басым күш жұмыс өте қауіпті,
ал мұндай үрдістер қарастырлуда. Бюджетаралық қатынастарды жүзеге асыру
бойынша көптеген ұсыныстарда авторлар бюджет жүйесінің тек қандай да бір
денгейінің жұмысы үшін бюджетаралық қатынастардан тиімді моделін жасауға
ұмтылады. Жергілікті бюджеттің қаржылық ағындарды оңтайландырудың мұндай
бір жақты көзқарасы елдің бюждет жүйесіндегі сәйкессіздіктің тереңдеуіне
әкеледі. Бюджеттік нормалар және ережелер, тек қандай да бір белгілі билік
деңгейінің мүддесін көздемей жалпы бюджетік жүйе алдында тұрған
проблемаларды шешу қажеттілігінен шығуы қажет. Бюджтаралық қатынасты
реформалаудың негізі бағыты-мұнда бюджеттік жүйе деңгейлері бойынша
таратылатын бюджеттік қаражаттардың тұрақты сандық қатынасын анықтау реті
емес, жедел өзгеретін әлеуметтік-экономикалық жағдай-шарттарында, бюджеттік
жүйе деңгейлері арасында бюджеттік қаражаттарды тарату механизмін және
бюджетаралық қатынастарды ұйымдастыру ретін үнемі жүзеге асырудың серпінді
процесінің реті қарастырылады. Бұл тұжырымда жергілікті бюджеттің қаржылық
ағындарды оңтайландырылуы, ағымдағы және болашақтағы бюджеттік саясатты
қалыптастыру кезіндегі бағдар болады. Бұл бір жағынан, берілген модельдің
салыстырмалы тұрақтылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін, елде
қалыптасқан әлеуметтік – экономикалық жағдайдан тәуелсіз бюджеттік жүйелер
деңгейлер арасында бюджеттік қаражаттарды тарату механизміне
сәйкестендірілген тұжырымдамалық ережеледі өңдеу қажеттілігін, екінші
жағынан қызмет ететін механизмді талдау және оның негізгі
жетіспеушіліктерін және оларды жою мақсаттарын айқындау қажеттіліктерін
болжамдайды.
Бюджетаралық қатынастар реформаларының негізгі мақсаттары ретінде
келСарыарқаер бөлінеді.
- бюджеттік жүйенің қаржылық ресурстарын пайдалану және басқару
тиімділігін жоғарлату.
- аймақтардың әлеуметтік-экономикалық тиімділігін арттыру үшін жағдай
жасау.
Қызмет ететін жетіспеушіліктерді жою және бюджетаралық қатынастарды
реформалау мақсатында келСарыарқаерді шешу қажет:
- аймақтық бюджеттік жүйелердің қызмет ету тиімділігін жоғарлату,
аймақтық қаржыларды сауықтыру;
- қарсы қаржылық ағындарды төмендету;
- қаржыларды бөлу шарттылығы және оларды аймақтарда пайдалану үшін
жауапкершілікті және бақылауды жоғарлату;
- жоғары дотациялық аумақтарға қосымша қаржылық талдауды қамтамасыз
ету;
- мемлекеттік билік субъектілері және жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының өндірістік және аумақтық салық әлеуетін жоғарлатудағы
бюджеттердің баланстануын қамтамасыз ету шығындарын оң пайдалануға
мүдделікті жоғарлату;
- жергілікті және мемлекеттік бюджеттер арасындағы бюджетаралық
қатынастарды өзара байланыстыруды қамтамасыз ету.
Бюджеттер арасында қаржыларды тарату механизмін қалыптастыру қажет,
мұндай таратудың объективті нормалары, формулалары қажет.
Қазіргі кезде және жақын арада аумақтық экономикалық және әлеуметтік-
экономикалық дамуы деңгейлерді жедел күрт дифференциалдау кезінде олардың
бюджеттерін бір салық-бір бюджет формуласы негізінде қалыптастыру
жағымсыз салдарға әкеледі. Кейбір аумақтарда қаржыларды қайта тартылу
механизмінің болмауынан экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан артта қалған
аумақтар жойылуға мәжбүр болады. Сондықтан билік органдарының арасында
өкілеттілікті емес, қаржылық ресурстарды бөлген дұрыс болады.
Кірістерді сенімді және тұрақты нормативтік негізде қалыптастыру
қажет. Бұл республика экономикасының баланстан болуынан жергілікті орган
және мемлекеттік бюджет қатынастарын ғылыми негізді нормативтік базаға
ауыстыруға негізделген.
Жергілікті бюджеттерді нығайтудың негізгі бағыты реттеуші салықтардан
үлестің жергілікті бюджетке көбірек бөлінуінің заңдық реттен бекіту. Бұл
олардың меншікті кірістерінің мөлшерін жергілікті деңгейде реттеуші
салықтарды жинаудағы мүдделілігін жоғарылатар еді, бюджеттік жүйе
біртұтастығын нығайтар еді.
Қазіргі кезде реттеуші салықтар арқылы бюджетаралық қатынастарды
реттеудің Қазақстан Республикасындағы қолданылмауы жоғарыда айтылып
өткендей жергілікті бюджеттерді жоғары бюджеттерден басым тәуелді етеді.
Салықтық түсімдерді тарату тәжірибесі (реттеуші салықтардан жыл сайын
тағайындалатын нормативтер бойынша) өзінің мүмкіндіктерін толық пайдаланған
жоқ. Оны бюджетті реттеу тәсілі ретінде қолдану қажет, ал реттеуші
салықтардан бөлу нормативтері арқылы реттеуді бұрынғының көзі ретінде
қарастырып толығымен бас тартуға әлі ерте.
Белгілі бір салық түрінің бюджетке түсуін жоспарлау бюджетті жоспарлау
процесінің негізгі бір құрама бөлігі болып табылады. Бюджеттік жоспарлаудың
мақсаты-құрылған тенденциялар, әлеуметтік экономикалық нақты жағдайларымен
келешекке арналған бағалау негізінде бюджет дамуының оңтайлы жолдарын
әзірлеу, негіздеу және оны нығайту. Мұнай жоспарлаудың нәтижелерін уақытылы
беру аймақтың, мемлекеттің қаржылық саясатын қатысты тиімді қолданудың
басты шарты болады.
Қаржылық-бюджеттік жоспарлауды салыстырмалы айтсақ ол ғылымының жас
саласы. Оның дамуы болашаққа жиынтық қаржылық баланс құру қажеттілігімен
сипатталады [13].
Салық түсімдерін жоспарлау аймақтың экономикалық және әлеуметтік
дамуының келешекке арналған кешенді жоспарларын әзірлеуге байланысты. Салық
түсуінің жоспарын әзірлегенде 3 негізгі әдіс қолданылуы мүмкін.
1. Экстраполяция әдісі, демек құбылыстың бір бөлігін байқаудан алынған
қорытындыларды оның екінші бөлігіне қолдануға болатын ғылыми зерттеулер
әдісі. Бірақ бұл әдіс салыстырмалы тұрақты сипаттағы акциздердің түсуін
жоспарлағанда ғана жарамды, бұл әдіспен бензин, алкоголь, темекі өнімдеріне
акциз есептеледі. Есептеу жұмыстары кезінде алдағы кезеңдегі акциз
есептеледі. Есептеу жұмыстары кезінде алдағы кезеңдегі акцизделетін тауар
айналысының заттай көрінісі бойынша мәліметтер алынады, күтілетін
экономикалық өсімге түзетіледі және осы мәліметтер негізінде жоспарланған
баға мен салық заңдарындағы өзгерістерге сәйкес күтілетін түсімдер
есептеледі.
2.Сарапшылық бағалау әдісі, демек ғылымның және халық шаруашылығының
жеке саларының құзіретті мамандары әзірлеген және негізделген баға
негізінде құрылған жоспар. Бірақ бұл әдістің де кемшілігі бар. Ол –
субъективизм элементінің болуы.
3. Алғашқы екі әдістерді бір уақытта қолдану. Мұнда дамудың объективті
тенденциясы және сарапшылардың пікірі де қолданылады.
Экстраполяцияның бір тәсілі болып регрессия сызықтары болуы мүмкін.
Олардың тұрақтылығын жоспарланатын бюджеттік көрсеткіштер өзгермелерге
байланысты болған кездегі көп қадамдық өзара байланысты үлгі құрған кезде
өседі. Сондықтан жоспармен жұмыс істеуді акциздің түсуіне әсер ететін
факторларды анықтау және зерттеу керек. Бұл факторларға елдің өндірістік
күшін, демографиялық өзгерістерді, сыртқы экономикалық жағдайларды және
тағы басқаларды жатқызуға болады.
Түсімдер көлемін жоспарлаған тенденциялардың терең экономикалық және
статистикалық талдауын пайдалану керек. Ол көптеген факторлардың әсерін
зерттей отырып белгілі мүмкіншілікпен тенденция жиынтығында ең тиімдісін
анықтауға мүмкіндік береді.
Акциздердің түсуін қысқа мерзімді жоспарлауды акцизделетін өнімді
өндіретін және өткізетін кәсіпорындардың есеп қисабы негізінде жүзеге
асыруға болады.
1.3 Шет ел тәжірибесінде акциз салығының қолданылу ерекшеліктері
Салық жүйесін көп жылдардан бері дамытып, біздің елімізбен тығыз
сауда және экономикалық байланыс жасап келе жатқан Ұлыбритания, Германия,
Америка Құрама Штаттарының салық жүйесімен қысқаша да болса түсініктеме
беру өте орынды. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғалы бері 20 жыл
ішінде көптеген елдермен тығыз қарым-қатынас жасап, ел экономикасын дамыту
инвестиция тарту барысында үлкен жетістіктерге жеткені айқын. Экономиканы
реформалаудағы маңызды саланың бірі – салық жүйесін реформалау, еліміздің
салық жүйесін халықаралық деңгейге көтеру. Осы орайда дамыған Европа елдері
мен Америка Құрама Штаттарының салық ісіндегі тәжірибесімен танысу болашақ
салық мамандарына, қаржыгерлер мен кәсіпкерлерге өз көмегін тигізеді деп
сенеміз.
Германия екі деңгейге бөлінген мемлекеттік билігі бар федеративтік
мемлекет болып табылады. Осыған орай оның салық салу жүйесі федерацияның,
федерация мүшелері-жерлердің және осы жерлердің құрамдас бөлігі болып
есептелетін қоғамдастықтардың мүдделерін (бюджеттерін) көздей отырып
құрылғанын байқаймыз. Сонымен, Германияның салық жүйесі жалпы, федералдық
салықтар мен жерлердің және қоғамдастықтардың салықтарынан тұрады. Жалпы
салықтарға: еңбек ақыға салынатын табыс салығы; декларация бойынша
төленетін табыс салығы; корпорациялық салық; капиталдан алынатын
табыстарға салынатын салық; қосылған құнға салынатын салық; импорт
айналымынан алынатын салық жатады.
Германиядағы акцизге келетін болсақ, ол негізінен федералдық бюджетке
аударылады. Бюджетке едәуір табысты минералдық отынға салынатын акциз, оның
үлесі 31,8 млрд. марк 1994 жылы, одан кейін темекі бұйымдарына салынатын
акциз 15,5 млрд., кофеге салынатын акциз сомасы 2 млрд. марка.
Федералдық акциз ставкалары келесі:
Бензин - 0,98-1,08 марка 1 л үшін;
Мазут - 9,4 пфенинг 1 кг үшін;
Темекі - 13 пфенинг 1 дана үшін;
Алкоголь өнімі – 2550 марка 100 л үшін.
Федералдық салықтарға: мұнай өнімдерінен, темекіден, спирт және арақ
өнімдерінен алынатын акциздер; сақтандыру салығы; жерлердің салықтарына:
автомобиль иелерінен алынатын салық; мүлік салығы; сырадан алынатын
акциз; шіркеулік салық; мұраға және сыйға тартуға салынатын салық;
қоғамдастықтардың салықтарына: жер салығы; кәсіпқойлық салық жатады.
Германияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz