Адам құқықтары жөніндегі уәкіл
Мазмұны
Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің үндеуі 3
1-бөлім. 2007 жылдағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесі 5
1. 2007 жылы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесі қызметінің
ұйымдастырылуы 5
2. Қазақстан Республикасында омбудсмен институтының даму
перспективалары 10
2-бөлім. Есептік кезең ішіндегі қызметті талдау 13
1. Өтініштермен жұмысты талдау 14
1.1. Келіп түсетін өтініштердің сипаттамасы 14
1.2. Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің құзыретіне жатпайтын
өтініштердің сипаты 64
1.3. Оң нәтижелі сипаттағы өтініштер 70
1.4. Қаралуы оң шешім таппайтын өтініштер 93
2. Адам құқығы жөніндегі уәкілдің ықпал ету тәсілдері мен тетіктері 96
2.1. Адам құқығы жөніндегі уәкілдің үндеулері 96
2.2. Сұраулар мен ұсынымдар 102
2.3. Құқық қорғау мониторингінің нәтижелері туралы ақпарат 111
3. Адам құқықтарын сақтау мониторингі 114
3.1. Балалардың құқықтарын қорғау және қолдау 114
3.2. Әйелдердің құқықтарын қорғау және қолдау 125
3.3 Мүгедектердің құқықтарын қорғау және қолдау 132
3.4 Егде адамдардың құқықтарын қорғау және қолдау 136
3.5 Алдын-ала қамау орындары мен түзеу мекемелеріндегі адамдардың
құқықтарын қорғау және қолдау 140
3.6 Діни сенім бостандығына құқықтарды қорғау және қолдау 148
3.7. Психиатриялық мекемелердегі адамдардың құқықтарын қорғау және
қолдау 152
3.8. Босқындар мен көшіп-қонушылардың құқықтарын қорғау және қолдау
156
4. Сараптамалық-талдау қызметі. Заңнаманы жетілдіру жұмыстары 159
5. Мемлекеттік органдармен ынтымақтастық 167
6. Ағартушылық және білім беру қызметі, бұқаралық ақпарат құралдарымен
жұмыс 172
7. Үкіметтік емес ұйымдармен серіктестік 184
8. Халықаралық ынтымақтастық 189
8.1. Адам құқықтарын қорғау саласындағы халықаралық шарттар бойынша ел
баяндамаларын дайындауға қатысу 189
8.2. Халықаралық ұйымдармен және шет мемлекеттердің ұлттық құқық қорғау
мекемелерімен ынтымақтастық 194
8.3. Жобалау қызметі 202
3-бөлім. Ұсыныстар 207
Қорытынды 216
Қосымша: ақпараттық-статистикалық деректер 218
1. Статистикалық деректер 218
2. Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінің өңірлердегі жұмысы 224
3. Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінің қоғамдық
іс-шараларға қатысуы 226
4. Халықаралық ынтымақтастық 245
5. Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мен оның аппараты қызметкерлерінің БАҚ-
та сөйлеген сөздері
251
6. Сараптамалық-талдау құжаттары 257
7. Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің өтініш берушілердің өтініштері
бойынша ұсынымдары 281
8. Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталық қызметкерлерінің тізімі 310
Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің үндеуі
Ұсынылып отырған бесінші жыл сайынғы есеп Адам құқықтары жөніндегі
уәкіл лауазымын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2002
жылғы 19 қыркүйектегі № 947 Жарлығымен бекітілген Адам құқықтары жөніндегі
уәкіл туралы ереженің 23-тармағына сәйкес дайындалған.
Онда Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің 2007
жылы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын мемлекеттік қорғау
кепілдіктерін және оларды мемлекеттік билік органдарындағы лауазымды
адамдардың сақтауын қамтамасыз ету жөніндегі қызметі туралы ақпарат
қамтылады.
Есеп азаматтардың келіп түскен шағымдары мен өтініштері, халықты
әлеуметтік қорғау, пенитенциарлық жүйе, білім беру мекемелерінің және басқа
да ұйымдардың мониторингі нәтижесінде Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мен
ұлттық мекеме қызметкерлері алған мәліметтердің талдауына, сондай-ақ
мемлекеттік органдар, үкіметтік емес ұйымдар және бұқаралық ақпарат
құралдары ұсынған ақпаратқа негізделген.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын қорғау жөніндегі жоғары стандарттарды
белгілейді, бірақ осы құқықтардың сақталмауы туралы Адам құқықтары
жөніндегі уәкілдің атына келіп түсетін шағымдар конституциялық
кепілдіктердің болу жағдайының өздігінен айтарлықтай жақсаруына әкеп
соқпайтынын куәландырады.
Қалыптасқан ахуалдың негізгі себебі құқықтар мен бостандықтардың
кепілдіктерін қамтамасыз етудің қолда бар тетіктерінің тиісті деңгейде
болмауында және олардың сақталуына жеткілікті бақылаудың жоқтығында.
Есепте Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарына адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын іске асыру кепілдіктерін
қамтамасыз ету жөніндегі, мемлекеттік әкімшілік ету саласындағы ахуалды
жақсарту жөніндегі, сондай-ақ ең маңызды құқықтық қорғау мәселелері бойынша
ұсынымдар қамтылады. Есепте бұрын қабылданған ұсынымдар мен
қорытындылардың нәтижелілігін бағалауға айтарлықтай орын берілген.
Есептік кезеңде, бұрынғыдай, азаматтардың құқықтарының бұзылуы
мәселелері бойынша жазбаша әрі ауызша шағымдармен жұмыс және оларды
қалпына келтіру жөніндегі шара қабылдау Уәкілдің жұмысында басым бағыт
болған. Сонымен бірге нормативтік құқықтық актілерді және адам құқықтары
саласындағы құқық қолдану практикасын талдау, сондай-ақ оларды жетілдіру
жөнінде адам құқықтары мәселелері бойынша құқықтық ағарту, оларды қорғау
нысандары мен әдістерін әзірлеу жөнінде ұсынымдарды әзірлеу, Қазақстан
Республикасында босқындар мен оралмандардың құқықтарын сақтау туралы
мамандандырылған баяндаманы дайындау қызметінің негізгі бағыттары болып
табылады.
Бес жылғы жұмыстың талдауы елімізде адамның және азаматтың құқықтары
мен бостандықтарын қорғау мен қалпына келтіру ісінде бағалы тәжірибе
жинақталғанын көрсетеді.
Уәкіл адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сақтауды
бақылауды, оның құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды жүзеге асыра
отырып, қоғамдық және мемлекеттік құқық қорғау институттары арасында
сындарлы өзара іс-қимылды орнатуға, азаматтық қоғамның, құқықтық
мемлекеттің қалыптасуына ықпал етеді.
Осыған байланысты бір жағынан билік органдарымен, және екінші жағынан
үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарымен өзара іс қимыл жасау Адам құқықтары
жөніндегі уәкілдің қызметіндегі маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Бүгінгі таңда Уәкіл мен мемлекеттік органдардың адам құқықтары
саласында, әсіресе құқықтық ағарту, азаматтар мен мемлекет арасында
сенімділікті дамыту және нығайту ісінде іс жүзінде ынтымақтастықтың
тұрақты үрдісі белгіленген.
Сонымен бірге азаматтық институттардың мемлекеттік органдармен
ынтымақтастығының тиімділігі айтарлықтай артуы мүмкін және артуға тиіс.
Ең алдымен, мұның қоғамдық бақылауды іске асыруға және қамтамасыз етуге
қатысы бар.
Адам құқықтарын қорғауға міндетті мемлекеттік құрылымдардың және
үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарының күшін біріктіре отырып, адам
құқықтарын сотта және соттан тыс қорғау қызметін жандандыруға және
тиімділігін арттыруға қол жеткізуге болатыны аян.
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінің 2007 жылғы жұмысының
нәтижелері оның Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекетті құру үшін
қажет екенін және қоғамға сөзсіз қажет екенін дәлелдейді.
Қазақстан Республикасындағы
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл
А. Шәкіров
1-бөлім.
2007 жылдағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесі
1. 2007 жылы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесі
қызметінің ұйымдастыру
Алдыңғы жылдардағыдай азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
азаматтардың хаттарын қарау және ұсыныстар әзірлеу, сондай-ақ аумақтарда
құқықтық қорғау мониторингі арқылы қорғау жөніндегі жұмыс Адам құқықтары
жөніндегі уәкіл қызметінің негізгі бағыты болып табылады.
2007 жылы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесіне 1286 жазбаша өтініш
келіп түсті. Алдыңғы екі жылмен салыстырғанда жазбаша өтініштер көлемі
кішкене азайды. 2005 жылы өтініштер санының көбеюі омбудсменнің құқықтық
қорғау өкілеттігін кеңейткен Қазақстан Республикасы Президентінің Адамның
және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғау жүйесін
одан әрі жетілдіру туралы 2004 жылғы 29 қарашадағы № 1474 Жарлығының
қабылдануына байланысты болғанын атап өткен жөн.
Осыған байланысты сот органдарының әрекеттері мен әрекетсіздігіне
арыздар саны, сондай ақ сот шешіміне келіспеуі туралы өтініштер саны
көбейді. Өткен жылы діни бірлестіктерді тіркеу мәселесі бойынша эдвокаси
кампаниялары аясында хаттардың түсуі себепші болды.Тұтастай алғанда,
2004 жылдан бастап түсетін хаттардың саны жыл сайын мыңнан асады.
Есептік кезеңде Уәкілге барлығы 3468 адам жолданды.
Мемлекеттік органдарға 2 хат Премьер-министрдің атына жіберілді, және
алам құқықтарын қамтамсыз ету мәселесі бойынша 12 нұсқау жіберілді.
Әкімдіктерге - 5, Бас прокуратураға - 2 ұсыным, еңбек және халықты
әлеуметтік қорғау – 2, бір-бірден денсаулық сақтау, әділет
министрліктеріне, ҚР Жоғарғы Соты жанындағы Сот әкімшілігі комитетіне
жіберілді.
Есептік кезеңде Уәкілдің ұсынымы бойынша адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын бұзған адамдар 31 жағдайда әртүрлі
жауапкершілікке тартылды. Олардың ішінде прокуратура, қылмыстық-атқару
жүйесі, ішкі істер органдары, кедендік бақылау органдарының лауазымды
адамдары мен сот орындаушылары.
Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің араласуымен 78 жағдайда өтініш
берушілердің құқықтары толық қалпына келтірілді, 24 жағдайда өтініш
берушінің құқығы ішінара қалпына келтірілген.
Өңірлерде адам құқықтарын сақтау мониторингі азаматтардың құқықтарын
қорғау жөніндегі жұмыстың маңызды бағыты болып табылады. Есептік кезеңде
Адам құқықтарын сақтау мониторингі Ақмола, Алматы облыстарында
пенитенциарлық, балалар, психиатриялық мекемелерінде өтті. Мониторинг
нәтижелері бойынша мемлекеттік органдарға адам құқықтарын қалпына келтіру
және оларды іске асыру жөнінде ұсыныстар жіберілген.
Сараптамалық-талдау жұмысы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің
қызметінде бұрынғыдай маңызды орын алады. Есептік кезеңде Қазақстан
Республикасының кейбір заң актілеріне жедел іздестіру қызметі мәселелері
бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы, Босқындар туралы,
Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне Қазақстан Республикасының
қолданылып жүрген заңнамасы жүйесін Қазақстан Республикасы Конституциясының
нормаларына сәйкес келтіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы заң жобаларына ұсыныстар әзірленді.
Заңнаманы одан әрі жетілдіру жөнінде ұсыныстар сараптамалық
қорытындылар нысанында әзірленген, Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы
жұмыс топтарының, консультативтік кеңес органдарының отырыстарында
мәлімделді.
Былтырғыдай, заң жобаларымен оларды әзірлеу сатысында жұмыс істеу Адам
құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінің есептік кезеңдегі сараптамалық-талдау
қызметінің негізгі бағыты болды.
2007 жылы Уәкіл атына құқықтық қорғау мәселелеріне сараптамалық-
талдау өтінішімен ҚР Конституциялық Кеңесі, Сыртқы істер министрлігі,
Әділет министрлігі, Білім және ғылым, Мәдениет және ақпарат министрліктері
жолданған. Халықаралық құқықтық қорғау шарттарын орындау, сондай-ақ адам
құқықтары саласындағы халықаралық стандарттарды іске асыру туралы елдік
есептерді дайындау мәселелері бойынша мемлекеттік органдардың
сұратуларының саны көбейді.
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесі жанындағы Сараптамалық кеңес
Уәкіл мекемесіне айтарлықтай сараптамалық консультативтік қолдау көрсетеді.
Есептік кезеңде кеңестің 3 отырысы өтті, онда Адам құқықтары жөніндегі
уәкілдің Қазақстан Республикасында егде адамдардың құқықтарын сақтауы
туралы арнайы баяндамасы, Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің 2006 жылғы
қызметі туралы есеп, Қазақстанда босқындар мен оралмандардың құқықтарын
сақтау туралы мамандандырылған баяндаманы дайындау мәселесі және т.б.
талқыланды.
Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің мемлекеттік органдармен және
азаматтық қоғаммен ынтымақтастығы және өзара іс-қимылы Адам құқықтары
жөніндегі уәкіл мекемесінің 2007 жылғы қызметінің маңызды бағыттарының
бірі болды. Шетелге баланы асырауға беру Қазақстанға қажет пе?
тақырыбында қоғамдық тыңдауды өткізу, Адам құқықтары жөніндегі орталық пен
Ішкі істер министрлігі арасында азаматтың құқықтары мен бостандықтарын
қорғау саласында ынтымақтастық туралы меморандумға қол қою, Қазақстанда
омбудсмен институтының дамуы атты халықаралық конференцияны өткізу осының
айғағы.
Адам құқықтары саласында білім беру жөніндегі жұмыс жалғасты. Есептік
кезеңде өткізілген кездесулер барысында Қазақстанда адам құқықтары
саласында білім беру жөніндегі бүкіләлемдік бағдарламаны және Бүкіләлемдік
бағдарламаның бірінші кезеңінің (2005-2007 жылдар) іс шаралар жоспарын
іске асыру барысына баға берілді.
Аталған Жоспарға сәйкес ағарту іс шаралары құқықтарды қорғаудың ұлттық
механизмдері туралы білім алуға ықпал етуі тиіс. Осыған байланысты Адам
құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесі 2007 жылы Уәкіл институты, оның құзыры,
оған жүгіну тәртібі туралы ақпаратты қамтитын плакаттар мен жаднамалар
сериясын шығарған, сондай-ақ көпшілік қолы жететін жерлерге тарату науқаны
жүргізілген.
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінің қызметінде адам құқықтары
саласындағы халықаралық ынтымақтастық ерекше орын алады.
Халықаралық ынтымақтастықтың негізгі нысандары мен механизмдері мыналар
болып табылады: шетелдік серіктестермен іскерлік хат алмасу, халықаралық
құқықтық қорғау ұйымдарының өкілдерімен және ҚР дипломатиялық миссиялар
басшыларымен екі жақты кездесулер, халықаралық және өңірлік конференциялар
мен форумдарға қатысу, бірлескен жобалар.
Уәкіл мекемесінің тұрақты серіктестігі Еуропадағы қауіпсіздік және
ынтымақтастық жөніндегі ұйым (ЕҚЫҰ), БҰҰ Балалар қоры (ЮНИСЕФ), және
Қазақстан Республикасындағы Босқындар ісі жөніндегі БҰҰ Жоғарғы
комиссарының басқармасы болып отыр. Есептік кезеңде Еуропалық құқық арқылы
демократия үшін комиссиямен (Венеция комиссиясы) сындарды өзара іс-қимыл
жалғасты, Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің құзыретін кеңейту
перспективасын зерттеу және бірлескен халықаралық конференцияны ұйымдастыру
соның нәтижесі болды.
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл және Адам құқықтары жөніндегі орталықтың
қызметкерлері ЕҚЫҰ-ның төрт форумына, сондай-ақ БҰҰның органдары мен
мекемелері өткізген әртүрлі іс шараларға қатысты, бұл қазақстандық
омбудсменнің жұмыс тәжірибесімен таныстыруға, адам құқықтарын қорғау және
қолдау саласындағы неғұрлым өзекті мәселелерді талқылауға мүмкіндік берді.
2007 жылы Қазақстан Республикасындағы Босқындар ісі жөніндегі БҰҰ
Жоғарғы комиссарының басқармасымен және Еурокомиссиямен Орталық Азияда
баспана жүйесін күшейту мақсатында институционалдық даму әлеуетін нығайту
қызметі, ЮНИСЕФ және Еурокомиссиямен Қазақстанда бала құқықтары
жөніндегі омбудсмен жүйесін құруды қолдау атты бірлескен жобаларды іске
асыру жалғасты.
Орталық Азияда баспана жүйесін күшейту мақсатында институционалдық
даму әлеуетін нығайту қызметі бағдарламасы нәтижесінің бірі Адам
құқықтары жөніндегі уәкілдің Қазақстан Республикасында босқындар мен
оралмандардың құқықтарын сақтау тақырыбына төртінші арнайы баяндаманы
дайындау болды. Баяндамада босқындар мен оралмандардың құқықтарының
сақталуына талдау жасалады, мемлекеттік, үкіметтік емес ұйымдардан алынған
ақпарат қорытылады, Қазақстан Республикасында босқындар мен оралмандардың
құқықтарын сақтау ахуалын жақсарту жөнінде ұсыныстар беріледі,
Одан басқа Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің ақпараттық бюллетені үш
рет басылып шықты, онда 2007 жылғы мекеме қызметінің мәселелері
көрсетіледі, Қазақстан аумағында босқындар мен оралмандардың құқықтарының
сақталуына мониторинг материалдары, сондай ақ үкіметтік емес ұйымдардың
ақпараты қамтылады. Үкіметтік емес ұйымдармен өзара іс қимыл жасауда Адам
құқықтары жөніндегі уәкіл жанындағы ҮЕҰ Консультативтік кеңесі маңызды рөл
атқарады, онда ҮЕҰ Уәкіл мекемесімен одан әрі іс қимыл жасау мәселелері
талқыланады, азаматтардың құқығын қорғаудың өзекті мәселелері қаралады,
оларды шешу жөніндегі шаралар әзірленеді. Есептік кезеңде Консультативтік
кеңестің бес отырысы өтті.
Адам құқықтары туралы, сондай-ақ Адам құқықтары жөніндегі уәкіл қызметі
және оған жүгіну тәртібі туралы ақпарат тұрақты жаңартылып отыратын
Уәкілдің веб-сайтында қамтылған (www.ombudsman.kz).. Сайттағы ақпарат
сайтқа кірушілерге үш тілде берілген: қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде.
Одан басқа азаматтардың Адам құқықтары жөніндегі уәкілге электрондық хат
жіберу мүмкіндігі пайда болды. Компьютерлендірудің дамуына байланысты
интернет жүйесі бойынша түсетін хаттар саны тұрақты өсіп келеді.
Электрондық байланыс құралдары арқасында өңірлерді қамту мүмкіндігі
кеңейді.
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл қызметінде бұқаралық ақпарат
құралдарымен серіктестік маңызды болады. Есептік кезеңде құқықтардың
бұзылуы туралы фактілерді тексеру практикасы жалғасты, олар туралы БАҚ-та
жарияланады.
Фактілерді тексеру туралы іс жүргізу БАҚ-та болған төрт хабар бойынша
басталды. Уәкілдің шетелдіктердің қазақстандық балаларды асырап алуы,
гендерлік теңдікті орнату, адамның қадір-қасиетіне қол сұқпаушылық,
мүгедектер құқықтары сияқты құқықтық қорғау мәселелері жөніндегі ұстанымы
БАҚ-та кеңінен жарияланды. Тоқсан сайынғы және тематикалық конференцияларды
өткізу, адам құқықтары мәселелері бойынша телебағдарламаларға қатысу, Адам
құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінің қызметкерлерінің БАҚ-та мақала беру
практикасы жалғасты. Одан басқа, есептік кезеңде телеканалмен бірлесіп жеке
телехабар дайындау сияқты БАҚ-та құқық қорғау мәселесін жариялау мүмкіндігі
алғаш рет пайдаланылды.
Сонымен бірге Уәкіл аппаратының қызметкерлері үшін методологиялық
семинарлар өткізу практикасы жалғасты. Есептік кезеңде шетелдік немесе
шетелдік қатысатын кәсіпорындарда жұмыс істейтіндердің құқықтары,
сондай-ақ адам құқықтары және саясат жайындағы ахуалды талдауға арналған
екі семинар өтті. Өз қызметі кезеңінде Адам құқықтары жөніндегі уәкіл
мекемесі мемлекеттік органдарға, сондай-ақ тұтас қоғамға қызметі қажет
құқықтық қорғау институты ретінде қалыптасты. Оған кәсіптік, адам
құқықтарын қолдау және қорғау процесіне тартылған барлық субъектілермен
тәуелсіздік және ынтымақтастық қағидалар негізінде өз функцияларын
орындауға ұмтылыс ықпал етті.
Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің бес
жылдағы қызметі нәтижелері бойынша оның қызметінің маңызды бағыттарының
бірі медиаторлық функция болып келеді деп қортынды жасауға болады.
2. Қазақстан Республикасында омбудсмен институтының
даму перспективалары
Уәкіл аппараты штатын кеңейту және институттың материалдық жағдайын
жақсарту мәселесі аса назар аударуды қажет етеді, онсыз омбудсменге
жүктелген функцияларды толыққанды орындау мүмкін емес.
Әлемнің барлық елдерінде, бұрынғы кеңес одағының елдерін есептемегенде,
омбудсмен бюроны немесе офисті басқарады, ол оның штатын құрады және
басқарады, әдетте, оның штатын өзі дербес белгіленген бюджет шегінде
белгілейді. Әдетте, омбудсмен офисі мамандандырылған бірнеше бөлімдер мен
тергеушілер штатынан, сондай-ақ қажетті техникалық персоналдан тұрады.
Бұл ретте, егер Испания омбудсмені институтының штаты 180-ге жетсе,
Греция омбудсменінің штаты 140, ал кейбір ТМД елдерінде: Ресей Федерациясы,
Украинада қызметкерлер саны 250 адам құрайды. Швецияда тек Ұлттық
Парламенттік омбудсмен қызметкерлінің штаты 50 адамды құайды, сонымен бірге
негізгі омбудсменнен басқа басқа да бірнешеуі бар, мысалы, этникалық
кемсітушілікке қарсы күрс жөніндегісі, оның штаты 40 адам. Көп санды
мемлекеттерде омбудсмен аппаратының штаты аймақтық өкілдіктерді санамағанда
50 адамды құрайды.
Нақты бір азаматтың бұзылған құқығын қалпына келтіру адам құқығын
бұзуға жол берген мемлекеттік мекеменің қызмет тәжірибесін қайта қарауға
ынталандырады.
Арыздармен жұмыс істеу, азаматтарды қабылдау институт қызметінің тиісті
әкімшілік ету жүйесін құру мақсатында мемлекеттік органдардың қызметін
жетілдіруге мүмкіндік беретін институт қызметінің бірінші кезектегі
құрылымы.
Азаматтардың жолдану практикасы әртүрлі: жеке қабылдау, қоңырау шалу,
факс бойынша. Барлық хаттар, қолдары болмаса да және интернет арқылы келсе
де іс жүргізуге алынады және ол бойынша нақты жұмыс жүргізеді.
Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің қызметі туралы ақпаратты белсенді
таратқанымен Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталық көрсететін қызметтер
мен көмекке азаматтардың қол жеткізу мәселесі орын алып отыр. Бұл бәрінен
географиялық факторға атап айтқанда, Астана қаласынан алыс болуына,
омбудсмен мекемесіне келіп түсетін хаттардың көбеюіне тиісінше оларды қарау
және тексеру жұмысы көлемінің ұлғаюына, халықаралық ұйымдармен
ынтымақтастықта жүзеге асырылатын сараптамалық консультативтік жұмыс
көлемінің өсуіне байланысты.
Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталық хаттармен жұмыс істеуден басқа
көлемді сараптамалық талдау жұмысын жүргізеді:
- Уәкіл қызметі туралы кезеңдік есептерді және жыл сайынғы арнайы
тақырыптық есепті дайындау;
- ел есептерін әзірлеуге қатысу;
- ол мониторинг жүргізу және комитеттер мен халықаралық ұйымдарға
құқықтық қорғау қызметінің барлық бағыттары бойынша нақты және объективті
ақпарат беру жөнінде жұмысты жандандыруды көздейді.
Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықпен Еуропалық одақ
қаржыландыратын Қазақстанда омбудсмен институтын нығайту атты
қазақстандық, испандық, грек омбудсмендерімен екі жақты серіктестік
бағдарламасы аясында жұмыс істеген халықаралық сарапшылар да оның штатын
кеңейту және мәртебесін көтеру қажеттігі туралы қорытындыңа келді. 2006
жылы Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенатында өткен Омбудсмен тиімді
жұмыс істеген жағдайда адам құқықтарының тұрақты дамуы халықаралық
конференцияда осындай сипаттағы ұсыныстар жасалған.
Сонымен бірге аймақтық орталықтарды құру мүмкіндігін қарастыру
ұсынылған, себебі шағымданушылар жиі өздерінің жолданғысы келетін
жергілікті өкілдіктер туралы ақпарат сұрайды.
Осылайша штат санының аз болуына және бар санатқа байланысты адам
құқықтарының бұзылуы туралы хабарға толыққанды және жедел шара қолдануды
қамтамасыз ету, сондай ақ құқықтардың бұзылуына күнәлі лауазымды адамдарды
жазалау процесін, Уәкілдің ұсынымдарын толық орындауды қадағалау, егер
ұсыным орындалмаса жұмысты жалғастыру өте қиын, және кейбір кезде
қызметкерлердің жүктемесі көп болғандықтан сапасына зиян келтіріледі.
Қызметкерлер штаты шектелген жағдайда басқа да маңызды функцияларды
орындау мүмкін болмай қалады: аумақтарға жиі бару, буқаралық ақпарат
құралдарындағы хабарлар мониторингі, заңнаманы жетілдіру.
Штаты он төрт адамды құрайтын, оның біреуі басшы, бес техникалық
қызметкер бар Ұлттық орталықтың өсіп келе жатқан жұмыс көлемін іске асыру
күрделеніп келеді.
Осыған байланысты Уәкіл институтының тиімді жұмысы аппарат
қызметкерлерінің штатын елу адамға дейін көбейту арқылы қамтамасыз етуге
болады, бұл басқа елдерде омбудсмен офистері тәжірибесіндегі ең ыңғайлы
саны болады.
Қазіргі кезде Уәкіл мекемесі персонал іріктеуде қиындықтарды бастап
кешіп отыр, себебі жұмыс сипаты кәсіби талаптарға сәйкес тек заңнаманы ғана
емес, арнайы білімнің, халықаралық қағидаттар мен стандарттардың болуын
талап етеді.
Уәкіл мекемесінің мемлекеттік қызметкерлерінің лауазымы деңгейін С
санатынан В санатына дейін көтеру аппараттың тиімді қызмет етуіне ықпал
етеді. Қазіргі кезде Адам құқығы жөніндегі ұлттық орталықтың келем деген
қызметкерлерге қызметінің өсуіне уәде бере алмайды, сондықтан мемлекеттік
органдардың қызметкерлерін орталыққа шақыруларды қабылдамайды. Сонымен
бірге С санатында бола тұра, Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықтың
соттарда, министрліктерде, құқық қорғау органдарында жеткілікті тәжірибесі
бар сауатты қызметкерлерді іріктеп алуына мүмкіндігі жоқ.
Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықтың қызметкерлерінің мәртебесін
көтеру Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мен орталықтың қызметіне қатысты
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығының логикасына жауап береді.
Уәкілдің заңнаманы жетілдіруге қатысу, мамандандырылған омбудсмендерді
құру және аппарат санын құру мәселелері сондай-ақ Құқық арқылы демократия
үшін Еуропалық Комиссиямен (Венеция комиссиясы) ынтымақтастықта талданған.
2007 жылы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінің өтініші бойынша
Венеция комиссиясының сарапшылары Хортур Торфасон және Петер Пацалау Адам
құқықтары жөніндегі уәкілдің құзыретін келешекте кеңейту мүмкіндігі туралы
зерттеу жүргізген. Венеция комиссиясының 71-ші пленарлық отырысында
мақұлданған сараптамалық қорытынды әртүрлі еуропалық елдердің тәжірибесін
салыстырып зерттеуді қамтитын сараптамалық жұмыстың нәтижесі болды.
Сараптамалық қорытындыда Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары
жөніндегі уәкіл мекемесін реформалау мүмкіндігімен дамуына байланысты
кейбір мәселелер бойынша мынадай қорытындылар келтірілді:
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесі конституциялық деңгейдегі
кепілдіктерге ие болуы керек, онда Адам құқықтары жөніндегі уәкіл
мекемесінің сипаттамаларының және өкілеттіктерінің мәні және оны
парламентте кәсіптік көпшілікпен сайлауды көздейтін тағайындаудың негізгі
шарттары мазмұндалуы тиіс.
Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл
Конституциялық Кеңеске жүгіну құқығына ие болуы керек.
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл, егер ол заң шығаруға бастамалық ету
құқығына ие болса артықшылықтарға ие болмайды, сондықтан ол заңнаманы
реформалау жөнінде Парламентке жәненемесе Үкіметке немесе Президентке
ұсыныс жіберу мүмкіндігімен шектелуі тиіс.
Уәкіл заңнаманы және бекітілген құқықтық қорғау шарттары бойынша өз
пікірін білдіру мүмкіндігіне ие болуы тиіс екенін ескерсек, ондай
қорытындылардың міндетті күші болмауы тиіс.
Уәкіл мекемесі нығаю және даму сатысында болғандықтан Қазақстанда
мамандандырылған омбудсмендер функцияларын еліміздің жалпы Уәкіл
мекемесінің шеңберінде жасау қажет.
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы заңнама осы мекеменің қызметіне
бөлінген бюджеттік қаражат осы мекеме өзінің міндеттері мен мақсаттарын
толық, тәуелді және тиімді атқаруын қамтамасыз етуі және алдыңғы жылы
мекемеге келіп түскен арыздар санын ескеруі қажет. Заңда немесе ережеде
мекеме өз бюджеті туралы өзі ұсыныс береді деп бекітіп омбудсменнің
бюджеттен тәуелсіз болуын көздеуге болады.
Венеция комиссиясының қатысушы елдерге арналған қарарлары халықаралық
шарттардың нормалары мен басқа мемлекеттердің жинақталған тәжірибесін
қамтитын маңызды сараптамалық құжаттар болып табылады. Конституциялық құқық
саласында белгілі сарапшылар болып табылатын комиссия мүшелері
қорытындыларда маңызды құқықтық қорғау мәселелерін шешу үшін әдіснамалық
бағыттарды қысқаша мазмұндайды.
Тұтас айтқанда, Қазақстандағы омбудсмен институты Париж қағидаларына
сәйкес тәуелсіз, нақты юрисдикциясы мен өкілеттері бар, қол жетімді, басқа
органдармен, үкіметтік емес құқықтық қорғау ұйымдармен ынтымақтас, жедел
мекеме болды.
Сонымен бірге адамның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету үшін
оларды іске асыру және қорғаудың нақты үйлестірілген құқықтық
механизмдері мен рәсімдер жүйесі қажет. Кешенді механизмді, барлық аумақта
адам құқықтарын қорғау мен қамтамасыз етудің бірыңғай жүйесін құру мәселесі
өзекті болып табылады, оған өңірлік орталықтарды құру ықпал етеді.
Мемлекеттік қызметкерлер санаты – мемлекеттік орган мәртебесінің
бағалау өлшемдерінің бірі. Осыған байланысты орталық мемлекеттік
органдармен жаңа деңгейдегі қатынастарға көшу Адам құқықтары жөніндегі
уәкіл аппараты қызметкерлерінің санаттарын көтеруге мүмкіндік береді.
2-бөлім.
Есептік кезең ішіндегі қызметті талдау
1. Өтініштермен жұмысты талдау
1.1. Келіп түсетін өтініштердің сипаттамасы
Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 19 қыркүйектегі
№ 947 Жарлығымен бекітілген Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы ережеге
сәйкес Адам құқықтары жөніндегі уәкіл адамның мен азаматтың құқықтарының
сақталуын қадағалайды және бұзылған құқықтарды қалпына келтіру жөнінде шара
қолданады. Адам құқықтары жөніндегі уәкіл қызметінің негізгі бағыттарының
бірі адам құқықтарының бұзылуы туралы өтініштерді қарау, оларды қалпына
келтіру жөнінде шара қолдану болып табылады.
Өтініштердің талдауы адам құқықтарының бұзылуының негізгі себептерін,
заңнаманың кемшіліктерін, жүргізіліп отырған реформалардың динамикасын,
азаматтардың мемлекеттік органдардың жұмысына қоғамдық тапсырушылар
есебінде қанағаттанушылығын анықтауға мүмкіндік береді.
2007 жылы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесіне 1684 өтініш келіп
түсті, олардың 1286 жазбаша және 398 ауызша.
Барлығы Уәкіл қызметінің 5 жылында 9456 ауызша және жазбаша өтініш
келіп түсті.
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл қызметіне
бес жыл ішінде келіп түскен жазбаша және ауызша
өтініштердің саны
Атауы 2003
жыл
Қатыстылығы жоқ хаттар 188
Мазмұны түсініксіз 12
Құжаттарды қайтару 5
Алғыс хаттар 4
Қайтарып алуға өтініш 4
Иесі көрсетілмеген хаттар 6
Қайтарып алынған өтініштер 2
Қосымша құжаттарды ұсыну 40
Барлығы 262
Қайта келген 283
Өткен жылдармен салыстырғанда қайта келген хаттардың саны азайды: 2005
жылы 433-тен, 2006 жылы - 298, есептік кезеңде 283 дейін.
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесі қызметі барысында жазбаша
өтініштер республикамыздың барлық облыстарынан келіп түседі.
Есептік кезеңде хаттардың неғұрлым көп деген бөлігі Астана (13 пайыз)
және Алматы қалаларынан (10%), Алматы (9,7%), Ақмола (9%), Шығыс Қазақстан
(8,9%), ең аз өтініш Батыс Қазақстан (1,3%), Маңғыстау (1,6%), Қызылорда
(1,9%) облыстарынан келді. Орташа алғанда аумақтар бойынша хаттардың
арақатысы соңғы үш жылдар бойы тұрақты болып отыр.
2007 жылы шет елдерден келген хаттар саны қүрт азайды
(2006 жылы – 215 тен 2007 жылы 94 дейін).Өткен жылы шетелден
келген хаттар көлемінің өсуі көбінесе дін тұту бостандығына құқықтарды іске
асыру мәселелерімен байланысты болды. Жазбаша өтініштердің аймақтық
сипаттамасы төмендегі кестеде ұсынылады.
Өңірлерден келген жазбаша өтініштер
Аймақтар Өтініштер саны Өтініш білдірушілер
санына пайыздық ара
қатынасы
Астана 161 13
Алматы 129 10
Алматы облысы 124 9,7
Ақмола облысы 114 9,0
Шығыс Қазақстан облысы 113 8,9
Шет елден 94 7,4
Қарағанды облысы 76 6,0
Ақтөбе облысы 71 5,6
Жамбыл облысы 68 5,3
Қостанай облысы 67 5,2
Оңтүстік Қазақстан облысы 65 5,1
Солтүстік Қазақстан облысы49 3,8
Павлодар облысы 46 3,6
Атырау облысы 28 2,2
Қызылорда облысы 25 1,9
Маңғыстау облысы 21 1,6
Батыс Қазақстан облысы 17 1,3
Жиыны 1268
Жазбаша өтініштердің географиялық бөлінуінің аса маңызды өзгерістерін
келесі диаграммада байқауға болады.
Есептік кезеңде ұжымдық хаттардың саны жазбаша хаттардың жалпы
санынан 8,5 пайызды құрды, ал 2006 жылы осы көрсеткіш 43 пайызды құрды.
Сонымен бірге былтырғымен салыстырғанда ҮЕҰ-дан келген хаттар саны көбейді
(2006 жылы -15, 2007 жылы -31).
Ұжымдық және жеке жазбаша хаттар санының арақатысы төменгі
диаграммада ұсынылған.
2007 жылы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесіне ауызша кеңес алу
үшін 398 адам жолданған, оның ішінде Уәкіл Ақмола және Алматы облыстарына
барған кезде 40 адам жолданды.
2007 жылы Уәкілге жолданған кезде алдыңғы жылдардағыдай Астана қаласы
мен Ақмола облысы тұрғындары жоғары белсенділік танытты, олардың хаттарының
саны жолданған азаматтардың жалпы санынан 67 пайызын құрайды.
Қарағанды және Алматы облыстарының көптеген азаматтары Уәкіл
мекемесінде ауызша қабылдауда болды (тиісінше 6% және 5,5%).
Ауызша тәртіппен жолданған азаматтардың географиялық бөлінуі төмендегі
кестеде берілген.
Өңірлерден түскен ауызша өтініштер
Ауызша кеңес алу үшін жолданған азаматтар Жалпы саны
тұратын аймақтар
Астана 201
Ақмола облысы 69
Қарағанды облысы 24
Алматы облысы 22
Қостанай облысы 17
Павлодар облысы 11
Алматы 9
Оңтүстік Қазақстан облысы 9
Жамбыл облысы 8
Ақтөбе облысы 7
Оңтүстік Қазақстан облысы 5
Шығыс Қазақстан облысы 5
Қызылорда облысы 3
Маңғыстау облысы 2
Ресей Федерациясы 2
Батыс Қазақстан облысы 1
Атырау облысы 1
Өзбекстан Республикасы 1
Германия Федеративтік Республикасы 1
Барлығы: 398
Азаматтардың ауызша жолданулары кезінде қозғайтын өзекті мәселелері,
бұрынғыдай, сот шешімімен келіспеу, тұрғын үй құқықтарын іске асыру, құқық
қорғау органдарының әрекеттері мен әрекетсіздігі.
Сонымен бірге 2007 жылы ауызша жолдану кезінде өтініш берушілер қойған
мәселелердің басымдылығы былтырғы жылға қарағанда аздап өзгерген, егер 2006
жылы азаматтардың ауызша қабылдау кезінде азаматтардың тұрғын үй
құқықтарын бұзу мәселелері алдыңғы қатарда болса, есептік кезеңде сот
шешіміне келіспеу мәселелері (16,3%) өтініш берушілердің тұрғын үй
құқықтарын іске асыру мәселелерінен (16,1%) асып кетті.
Сондай-ақ азаматтардың құқық қорғау органдарының әрекеттері мен
әрекетсіздігіне арыздарының саны көбейді 2006 жылы 6,8% есептік кезеңде 10%
дейін. Жергілікті атқару және өкілетті органдардағы әкімшілік етудің
тиісті деңгейде еместігіне өтініш берушілердің 8% жолданды. Ауызша кеңестер
барысында азаматтардың көтеретін мәселелері сипатының жалпы суреттемесі
келесі кестеде ұсынылған.
Ауызша өтініштерде көтерілген мәселелер сипаттамасы
Мәселелердің өзіндік ерекшелігі Саны
Сот шешімімен келіспеуі туралы 85
Тұрғын үй мәселелері 84
Құқық қорғау органдарының әрекеті мен 52
әрекетсіздігіне арналған шағымдар
Жергілікті атқарушы және өкілетті органдарына 42
әкімшілік ету мәселелері
Жеке тұлғалармен өзара қарым қатынас мәселелері32
Еңбек құқықтары 31
Орталық атқару органдарына әкімшілік ету 22
мәселелері
Әртүрлі негіздермен әлеуметтік қамтамасыз ету 16
Үкіметтің қатысы жоқ заңды мекемелердің 16
әрекеттеріне шағымдар
Сот органдарының әрекеті мен әрекетсіздігі 15
туралы шағымдар
Жер құқықтары 15
Тіркеу, азаматтықты алу, тұрғылықты орналасу 13
түріне, азаматтың жеке тұлғалылығын растайтын
құжаттар мәселелері
Зейнетақы тағайындау және төлеу мәселесі 10
Пенитенциярлық жүйе мекемелері әкімшіліктерінің8
әрекеттері мен әрекетсіздігі
Қылмыстық іс қозғаумен келіспеуі 7
Оралмандар құқықтары 7
Кәсіби заңгерлік көмек алу құқығы 5
Ақпарат алу құқығы 5
Жеке меншік құқығы 5
Денсаулық сақтау құқығы 5
Бала құқығы 5
Cот шешімдерінің орындалмауы 4
Білім алу құқығы 4
Шартты түрде мерзімінен бұрын босатылу құқығы 3
Мүгедектер құқығы 3
Тұтынушылар құқықтары 3
Бір пенитенциарлық мекемеден екіншіге ауыстыру 2
Басқа мемлекеттік органдарға тапсыру туралы 2
өтініштер бар хаттар
Жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке және отбасы 1
құпиясы, қадір қасиетін қорғау құқығы
Сайлану және сайлау құқығы 1
Қолайлы қоршаған ортаға құқық 1
Басқалар 16
Барлығы 520
2007 жылы Уәкілге өкілетті билік органдары депутаттарынан азаматтар
құқықтарының мүдделері, сонымен қатар өз құқықтарын қорғауға 3 өтініш
түсті. ҚР Парламенті Мәжілісінің үшінші шақырылымының депутаты
И. Чиркалин Б. және оның сотталған ұлы Б. (11.01.07 кіріс № 3402)
мүддесінде жолданды, ол хатында сот шешімімен келіспеушілік білдірді. Жеке
азаматтардың азаматша Т. психиартиялық ауруханаға орналастыруға ниет
білдіретініне шағыммен ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты
Ш. Мырзахметов жолданды (18.10.07 кіріс № 158602-974(3)). Осы екі
хат іс жүргізуге қабылданған жоқ, себебі онда көтерілген мәселелерді қарау
Уәкілдің құзырына жатпайды.
Сондай ақ есептік кезеңде Орал қаласы мәслихатының депутаты Қ. аталған
жергілікті өкілетті органның сессияларының шешімдерімен келіспейтіні туралы
хаты келіп түсті, ол хат Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінде
қаралуда.
Есептік кезеңде үкіметтік емес ұйымдардан 31 хат келіп түсті. Хат
жолдаған ҮЕҰ арасында ең көп хат Қазақстандық адам құқықтары мен
заңдылықты сақтау бюросынан (14 хат), Нұр Отан партиясының қоғамдық
қабылдау бөлімінен, автокөлік қызметкерлерінің кәсіподақ комитетінен (2)
келіп түсті.
Хаттарда жиі көтеретін мәселелер жергілікті атқарушы және өкілетті
органдарына әкімшілік ету, тұрғын үй, жер құқықтары, құқық қорғау
органдарының әрекеттері мен әрекетсіздігі, пенитенциарлық мекемелердің
әкімшілігіне қатысты, сот шешімдерімен келіспеу мәселелері.
Есептік кезеңде Уәкілге барлығы 3468 адам жолданды.
2007 жылы хаттар субъектілері туралы толық ақпарат мына кестеде
көрсетіледі.
Хаттар түрі Барлығы
Жеке 1073
Олардың ішінде әйелдер 546
Олардың ішінде ерлер 527
Ұжымдық 110
Олардың астында қолдар саны 1912
Хат жібергендер:
Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары 3
ҮЕҰ 31
өзге ұйымдар 51
Шет елдерден хаттар 94
Ауызша қабылдау 398
Олардың ішінде аумақтардан 40
Барлығы Уәкілге жолдаған азаматтардың саны 3468
Хаттардың субъектілері туралы ақпарат
Сот шешімдеріне келіспеушілік туралы хаттардың нақты саны аздап кеміді
(2006 жылы 363-тен 2007 жылы 336-ға дейін). Сонымен бірге, 2007 жылы түскен
жазбаша хаттардың көлемі жалпы азайса да, осы санаттағы хаттардың үлесі
2006 жылы 18,74% есептік кезеңдегі жазбаша хаттардың жалпы санынан 26,1%
дейін өсті.
Көлемі бойынша екінші орында құқық қорғау органдарының әрекеттері мен
әрекетсіздігіне шағымдар тобы, жазбаша хаттардың 22 % құрайды.
Есептік кезеңде тұрғын үй құқықтары мәселелері бойынша хаттар санының
өсу үрдісі жалғасты (2005 - 6,9%, 2006 - 7,22%, 2007- 14,8%). Әдеттегідей,
хаттардың көпшілігі жергілікті атқарушы органдарына әкімшілік ету (11,2%),
әлеуметтік қамтамасыз ету, зейнетақы мәселелеріне қатысты (8%).
Одан басқа, өткен жылмен салыстырғанда жер құқықтары (2006 жылы 1,44%-
дан 2007 жылы 4,6%-ға дейін), жеке тұлғалармен қарым қатынас (2006
жылы 1,49%-дан 2007 жылы 4,2%-ға дейін), тіркеу, азаматтықты алу,
тұрғылықты орналасу түріне, құжаттандыру (2006 жылы 1,7%-дан 2007 жылы 3,1%-
ға дейін) мәселелері бойынша хаттар, сот органдарының әрекеті мен
әрекетсіздігі туралы шағымдар саны (2006 жылы 2,37%-дан 2007 жылы
4,8%-ға дейін) көбейді.
Діни сенім бостандығы мәселелері бойынша хаттар саны екі еседен артық
кеміді (2006 жылы 3,66%-дан 2007 жылы 1,4% -ға дейін).
Сот шешімдерінің орындалмауы туралы (2006 жылы 3,66%-дан
2007 жылы 3,7%-ға дейін), ұлттық белгілері бойынша кемсіту туралы
хаттардың үлесі бұрынғы деңгейде сақталып отыр (2006 жылы 0,25%-дан
2007 жылы 0,31%-ға дейін).
Келген хаттардың сипатындағы маңызды өзгерістер келесі кестеде
келтіріледі.
Жазбаша өтініштерде көтерілетін мәселелер сипатының жалпы көрінісі мына
кестеде көрсетіледі.
Жазбаша өтініштерде көтерілген мәселелер сипаттамасы
Мәселелердің өзіндік ерекшелігі Саны Пайыздық
қатынасы
Сот шешімімен келіспеуі туралы 336 26,1
Құқық қорғау органдарының әрекеті мен 283 22
әрекетсіздігіне арналған шағымдар
Тұрғын үй мәселелері 191 14,8
Жергілікті атқарушы және өкілетті 144 11,2
органдарына әкімшілік ету мәселелері
Сот органдарының әрекеті мен 62 4,8
әрекетсіздігі туралы шағымдар
Әртүрлі негіздермен әлеуметтік 60 4,6
қамтамасыз ету
Жер құқықтары 60 4,6
Еңбек құқықтары 58 4,5
Жеке тұлғалармен өзара қарым қатынас 54 4,2
мәселелері
Басқалары 48 3,7
Cот шешімдерінің орындалмауы 45 3,5
Үкіметтің қатысы жоқ заңды мекемелердің 45 3,5
әрекеттеріне шағымдар
Зейнетақы тағайындау және төлеу мәселесі44 3,4
Тіркеу, азаматтықты алу, тұрғылықты 40 3,1
орналасу түріне, азаматтың жеке
тұлғалылығын растайтын құжаттар
мәселелері
Бала құқығы 32 2,4
Денсаулық сақтау құқығы 26 2,0
Пенитенциярлық жүйе мекемелері 24 1,8
әкімшіліктерінің әрекеттері мен
әрекетсіздігі
Орталық атқару органдарына әкімшілік ету23 1,7
мәселелері
Мүгедектер құқығы 19 1,4
Дін тұту құқығы 19 1,4
Қинау, зорлық зомбылық, адамның қадір 16 1,2
қасиетіне нұқсан келтіретін басқа да
қорлықтар мен жазалау
Ақпарат алу құқығы 14 1,1
Бір пенитенциарлық мекемеден екіншіге 13 1,0
ауыстыру
Жаппай құғын сүргін құрбандарын ақтау 12 0,9
мәселелері бойынша
Оралмандар құқықтары 12 0,9
Шартты түрде мерзімінен бұрын босатылу 9 0,7
құқығы
Білім алу құқығы 8 0,6
Пенитенциярлық жүйе мекемелері 7 0,5
әкімшіліктерінің әрекеттері мен
әрекетсіздігі
Кәсіпкерлер құқығы 7 0,5
Әйелдер құқығы 5 0,39
Тұтынушылар құқықтары 4 0,31
Жеке меншік құқығы 4 0,31
Ұлттық белгі бойынша кемсіту 4 0,31
Басқа мемлекеттік органдарға тапсыру 3 0,23
туралы өтініштер бар хаттар
Жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке және 3 0,23
отбасы құпиясы, қадір қасиетін қорғау
құқығы
Қолайлы қоршаған ортаға құқық 2 0,16
Кәсіби заңгерлік көмек алу құқығы 2 0,16
Қарулы Күштердегі жарғылық емес 2 0,16
қатынастар
Бірлестіктер, жиналыстар еркіндігіне 2 0,16
құқықтар
Жүйке ауруына байланысты кемсіту 2 0,16
Шет елдерде Қазақстан азаматтарының 1 0,08
құқықтарын бұзу
Кешірім жасау туралы өтініш 1 0,08
Мемлекет істерін басқаруға қатысу құқығы1 0,08
Сайлану және сайлау құқығы 1 0,08
Мемлекеттік қызметке қол жеткізу құқығы - -
Жеке салымдар және жинақтар, хат алмасу,- -
телефонмен сөйлесулер, почта және
телеграф хабарламалары құпиялылығына
құқықтар
Сөз бен шығармашылық бостандығы - -
Еркін жүру құқығы - -
Заңнамаға өзгерістер мен толықтырулар 1
енгізу жөніндегі ұсыныстар 0,08
Түсетін өтініштердің біраз бөлігін құқық қорғау органдарының әрекетіне
және әрекетсіздігіне қатысты шағымдар құрайды (22%). Тексеру процесі ҚР
ІЖЖК қатаң реттелгеніне қарамастан, қылмыстық іс жүргізу кодексінің
талаптарын бұзу жиі кездеседі.
Хат авторларының басым көпшілігі, тергеудегі қамауға алынғандар болсын,
бас бостандығынан айыруға сотталғандар болсын, құқық қорғау органдары
қызметкерлерінің ҚР ҚК 24-бабын бұзатынын көрсетеді. Бұл бапқа сәйкес
прокурорлар, тергеушілер, анықтаушылар істі жеткілікті дұрыс шешуге қажет
және жеткілікті жағдайларды жан жақты, толық және объективті зерттеу үшін
заңда қарастырылған барлық шараларды қолдануы қажет.
Ж. ақшалай қаражаттың ұрлануы бойынша тергеу жүргізу жөніндегі құқық
қорғау органдарының әрекетсіздігіне шағымы осыған мысал ретінде келтіруге
болады. Уәкілдің ҚР Бас прокуратурасына сұратуы бойынша осы істің мән жайын
тексеру жүргізілді, оның нәтижесінде қылмыстық тергеу органы тергеу
жұмыстарын жүргізгенде істің мән жайын жан жақты, объективті зерттеуді
қамтамасыз етпегені анықталды. Осыған байланысты қылмыстық іс Астана қаласы
ІІД тергеу басқармасына тергеу жұмыстарын жүргізу үшін жіберілді. Сарыарқа
ауданы ІІБ анықтау бөлімінің қызметкерлеріне қатысты тәртіптік іс қозғалды.
Д. да хатының сипаты осындай (21.11.07 кіріс № 114602-1074(2)). Хатта
өтініш беруші Қостанай ауданы ішкі істер органының оның ұлы Д. қаза болуына
байланысты қылмыстық іс қозғаудан бас тартуына келіспеушілік білдіреді. Бұл
ретте, шағымданушы тергеу жұмыстарын жүргізу және ұлының қаза болуына әкеп
соққан себепті анықтау мақсатында құзырлы мемлекеттік органдарға бірнеше
рет жолданғанын көрсетеді. Бірақ Д. қаза табуы фактісі бойынша қылмыстық
істі тергеу органдары бірнеше рет тоқтатқан. Есеп дайындау сәтінде хат
бойынша іс жүргізілуде.
Шағымданушылар өздерінің хаттарында заңсыз тінту, тінту кезінде
заттарды заңсыз тәркілеу, алдын ала тергеу кезінде сарсаңға салып
немқұрайлық таныту фактілеріне жиі шағымданады.
Т. оның үйіне заңсыз кірген Шымкент қаласының құқық қорғау органдары
қызметкерлерінің заңсыз әрекеттеріне шағымы (25.05.07 кіріс № 49502)
осыған мысал ретінде келтіруге болады. Бұдан кейін, Т. айтуы бойынша ақша
мен құжаттар жоғалған. Тексеру нәтижесінде құқықтардың бұзылуы анықталмады.
А. өзінің хатында (29.11.07 кіріс № 109802) тергеу бөлімшесінің
қызметкері заттық дәлелдеме - өлтірілген қызының жолдас қызы жазған
жазбашаны жоғалтқанына шағымданады, оны шағымданушы Талдықорған қаласының
ІІБ тергеу бөлімінің тергеушісіне жан жақты және объективті тергеу
жұмыстары жүргізіледі деген үмітпен берген. Өтініш берушінің пікірінше, осы
жазбаның мазмұны оның қызының өліміне кінәлі адамдардың жеке басын анықтау
кезінде және оларға кінә тағуға маңызды және сөзсіз дәлелдеме болуы мүмкін.
Есеп дайындау сәтінде хат бойынша іс жүргізілуде.
Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің заңсыз және негізсіз күш
қолдануына шағымдар үлкен топты құрайды.
Уәкіл атына Адам құқықтары және заңдылықты сақтау жөніндегі Қазақстан
халықаралық бюросының Карағанды облыстық филиалының директорынан З.
мүддесін білдірген хат келді (29.11.07 кіріс № 110202). Шағымның
мазмұнынына келсек, З. Қарағанды облысы ІІД қызметкері Р. тергеу жұмыстарын
жүргізудегі әрекетсіздігіне келіспейтінін білдіреді, ол шағымданушының
айтуы бойынша, полиция майоры М. оған 2 топ мүгедектікке әкеп соққан дене
жарақатын келтіру фактісі бойынша қылмыстық істі тергеуді әдейі созып
келеді. Есепті дайындау сәтінде хат бойынша іс жүргізілуде.
Өтініш берушілер тергеу жүргізу барысында азаптау фактілерін көрсететін
шағымдардың саны жоғары болып қалады. Әдеттей, сот шешімімен келіспейтін,
пенитенциарлық мекемеде ұсталатын адамдардың шағымдарының 13 бөлігі сотқа
дейінгі тергеу сатысында дене және психикалық зорлық жасау туралы
ақпаратты қамтиды. Көбінесе азаптаулар ұсталған адамға немесе оның
жақындарына қатысты күш қолданылып психикалық қысым жасаумен,
өрескелдікпен, қорлаумен, қорқытумен бірге пайдаланылады. Күш қолдану және
психикалық әсер ету фактілерін дәлелдеу өте киын.
С. хаты (29.11.07 кіріс № 110202) осындай сипатта, ол Қазақстан
Республикасы Әділет министрлігінің Қылмыстық атқару ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің үндеуі 3
1-бөлім. 2007 жылдағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесі 5
1. 2007 жылы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесі қызметінің
ұйымдастырылуы 5
2. Қазақстан Республикасында омбудсмен институтының даму
перспективалары 10
2-бөлім. Есептік кезең ішіндегі қызметті талдау 13
1. Өтініштермен жұмысты талдау 14
1.1. Келіп түсетін өтініштердің сипаттамасы 14
1.2. Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің құзыретіне жатпайтын
өтініштердің сипаты 64
1.3. Оң нәтижелі сипаттағы өтініштер 70
1.4. Қаралуы оң шешім таппайтын өтініштер 93
2. Адам құқығы жөніндегі уәкілдің ықпал ету тәсілдері мен тетіктері 96
2.1. Адам құқығы жөніндегі уәкілдің үндеулері 96
2.2. Сұраулар мен ұсынымдар 102
2.3. Құқық қорғау мониторингінің нәтижелері туралы ақпарат 111
3. Адам құқықтарын сақтау мониторингі 114
3.1. Балалардың құқықтарын қорғау және қолдау 114
3.2. Әйелдердің құқықтарын қорғау және қолдау 125
3.3 Мүгедектердің құқықтарын қорғау және қолдау 132
3.4 Егде адамдардың құқықтарын қорғау және қолдау 136
3.5 Алдын-ала қамау орындары мен түзеу мекемелеріндегі адамдардың
құқықтарын қорғау және қолдау 140
3.6 Діни сенім бостандығына құқықтарды қорғау және қолдау 148
3.7. Психиатриялық мекемелердегі адамдардың құқықтарын қорғау және
қолдау 152
3.8. Босқындар мен көшіп-қонушылардың құқықтарын қорғау және қолдау
156
4. Сараптамалық-талдау қызметі. Заңнаманы жетілдіру жұмыстары 159
5. Мемлекеттік органдармен ынтымақтастық 167
6. Ағартушылық және білім беру қызметі, бұқаралық ақпарат құралдарымен
жұмыс 172
7. Үкіметтік емес ұйымдармен серіктестік 184
8. Халықаралық ынтымақтастық 189
8.1. Адам құқықтарын қорғау саласындағы халықаралық шарттар бойынша ел
баяндамаларын дайындауға қатысу 189
8.2. Халықаралық ұйымдармен және шет мемлекеттердің ұлттық құқық қорғау
мекемелерімен ынтымақтастық 194
8.3. Жобалау қызметі 202
3-бөлім. Ұсыныстар 207
Қорытынды 216
Қосымша: ақпараттық-статистикалық деректер 218
1. Статистикалық деректер 218
2. Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінің өңірлердегі жұмысы 224
3. Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінің қоғамдық
іс-шараларға қатысуы 226
4. Халықаралық ынтымақтастық 245
5. Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мен оның аппараты қызметкерлерінің БАҚ-
та сөйлеген сөздері
251
6. Сараптамалық-талдау құжаттары 257
7. Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің өтініш берушілердің өтініштері
бойынша ұсынымдары 281
8. Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталық қызметкерлерінің тізімі 310
Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің үндеуі
Ұсынылып отырған бесінші жыл сайынғы есеп Адам құқықтары жөніндегі
уәкіл лауазымын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2002
жылғы 19 қыркүйектегі № 947 Жарлығымен бекітілген Адам құқықтары жөніндегі
уәкіл туралы ереженің 23-тармағына сәйкес дайындалған.
Онда Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің 2007
жылы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын мемлекеттік қорғау
кепілдіктерін және оларды мемлекеттік билік органдарындағы лауазымды
адамдардың сақтауын қамтамасыз ету жөніндегі қызметі туралы ақпарат
қамтылады.
Есеп азаматтардың келіп түскен шағымдары мен өтініштері, халықты
әлеуметтік қорғау, пенитенциарлық жүйе, білім беру мекемелерінің және басқа
да ұйымдардың мониторингі нәтижесінде Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мен
ұлттық мекеме қызметкерлері алған мәліметтердің талдауына, сондай-ақ
мемлекеттік органдар, үкіметтік емес ұйымдар және бұқаралық ақпарат
құралдары ұсынған ақпаратқа негізделген.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын қорғау жөніндегі жоғары стандарттарды
белгілейді, бірақ осы құқықтардың сақталмауы туралы Адам құқықтары
жөніндегі уәкілдің атына келіп түсетін шағымдар конституциялық
кепілдіктердің болу жағдайының өздігінен айтарлықтай жақсаруына әкеп
соқпайтынын куәландырады.
Қалыптасқан ахуалдың негізгі себебі құқықтар мен бостандықтардың
кепілдіктерін қамтамасыз етудің қолда бар тетіктерінің тиісті деңгейде
болмауында және олардың сақталуына жеткілікті бақылаудың жоқтығында.
Есепте Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарына адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын іске асыру кепілдіктерін
қамтамасыз ету жөніндегі, мемлекеттік әкімшілік ету саласындағы ахуалды
жақсарту жөніндегі, сондай-ақ ең маңызды құқықтық қорғау мәселелері бойынша
ұсынымдар қамтылады. Есепте бұрын қабылданған ұсынымдар мен
қорытындылардың нәтижелілігін бағалауға айтарлықтай орын берілген.
Есептік кезеңде, бұрынғыдай, азаматтардың құқықтарының бұзылуы
мәселелері бойынша жазбаша әрі ауызша шағымдармен жұмыс және оларды
қалпына келтіру жөніндегі шара қабылдау Уәкілдің жұмысында басым бағыт
болған. Сонымен бірге нормативтік құқықтық актілерді және адам құқықтары
саласындағы құқық қолдану практикасын талдау, сондай-ақ оларды жетілдіру
жөнінде адам құқықтары мәселелері бойынша құқықтық ағарту, оларды қорғау
нысандары мен әдістерін әзірлеу жөнінде ұсынымдарды әзірлеу, Қазақстан
Республикасында босқындар мен оралмандардың құқықтарын сақтау туралы
мамандандырылған баяндаманы дайындау қызметінің негізгі бағыттары болып
табылады.
Бес жылғы жұмыстың талдауы елімізде адамның және азаматтың құқықтары
мен бостандықтарын қорғау мен қалпына келтіру ісінде бағалы тәжірибе
жинақталғанын көрсетеді.
Уәкіл адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сақтауды
бақылауды, оның құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды жүзеге асыра
отырып, қоғамдық және мемлекеттік құқық қорғау институттары арасында
сындарлы өзара іс-қимылды орнатуға, азаматтық қоғамның, құқықтық
мемлекеттің қалыптасуына ықпал етеді.
Осыған байланысты бір жағынан билік органдарымен, және екінші жағынан
үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарымен өзара іс қимыл жасау Адам құқықтары
жөніндегі уәкілдің қызметіндегі маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Бүгінгі таңда Уәкіл мен мемлекеттік органдардың адам құқықтары
саласында, әсіресе құқықтық ағарту, азаматтар мен мемлекет арасында
сенімділікті дамыту және нығайту ісінде іс жүзінде ынтымақтастықтың
тұрақты үрдісі белгіленген.
Сонымен бірге азаматтық институттардың мемлекеттік органдармен
ынтымақтастығының тиімділігі айтарлықтай артуы мүмкін және артуға тиіс.
Ең алдымен, мұның қоғамдық бақылауды іске асыруға және қамтамасыз етуге
қатысы бар.
Адам құқықтарын қорғауға міндетті мемлекеттік құрылымдардың және
үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарының күшін біріктіре отырып, адам
құқықтарын сотта және соттан тыс қорғау қызметін жандандыруға және
тиімділігін арттыруға қол жеткізуге болатыны аян.
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінің 2007 жылғы жұмысының
нәтижелері оның Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекетті құру үшін
қажет екенін және қоғамға сөзсіз қажет екенін дәлелдейді.
Қазақстан Республикасындағы
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл
А. Шәкіров
1-бөлім.
2007 жылдағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесі
1. 2007 жылы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесі
қызметінің ұйымдастыру
Алдыңғы жылдардағыдай азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
азаматтардың хаттарын қарау және ұсыныстар әзірлеу, сондай-ақ аумақтарда
құқықтық қорғау мониторингі арқылы қорғау жөніндегі жұмыс Адам құқықтары
жөніндегі уәкіл қызметінің негізгі бағыты болып табылады.
2007 жылы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесіне 1286 жазбаша өтініш
келіп түсті. Алдыңғы екі жылмен салыстырғанда жазбаша өтініштер көлемі
кішкене азайды. 2005 жылы өтініштер санының көбеюі омбудсменнің құқықтық
қорғау өкілеттігін кеңейткен Қазақстан Республикасы Президентінің Адамның
және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғау жүйесін
одан әрі жетілдіру туралы 2004 жылғы 29 қарашадағы № 1474 Жарлығының
қабылдануына байланысты болғанын атап өткен жөн.
Осыған байланысты сот органдарының әрекеттері мен әрекетсіздігіне
арыздар саны, сондай ақ сот шешіміне келіспеуі туралы өтініштер саны
көбейді. Өткен жылы діни бірлестіктерді тіркеу мәселесі бойынша эдвокаси
кампаниялары аясында хаттардың түсуі себепші болды.Тұтастай алғанда,
2004 жылдан бастап түсетін хаттардың саны жыл сайын мыңнан асады.
Есептік кезеңде Уәкілге барлығы 3468 адам жолданды.
Мемлекеттік органдарға 2 хат Премьер-министрдің атына жіберілді, және
алам құқықтарын қамтамсыз ету мәселесі бойынша 12 нұсқау жіберілді.
Әкімдіктерге - 5, Бас прокуратураға - 2 ұсыным, еңбек және халықты
әлеуметтік қорғау – 2, бір-бірден денсаулық сақтау, әділет
министрліктеріне, ҚР Жоғарғы Соты жанындағы Сот әкімшілігі комитетіне
жіберілді.
Есептік кезеңде Уәкілдің ұсынымы бойынша адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын бұзған адамдар 31 жағдайда әртүрлі
жауапкершілікке тартылды. Олардың ішінде прокуратура, қылмыстық-атқару
жүйесі, ішкі істер органдары, кедендік бақылау органдарының лауазымды
адамдары мен сот орындаушылары.
Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің араласуымен 78 жағдайда өтініш
берушілердің құқықтары толық қалпына келтірілді, 24 жағдайда өтініш
берушінің құқығы ішінара қалпына келтірілген.
Өңірлерде адам құқықтарын сақтау мониторингі азаматтардың құқықтарын
қорғау жөніндегі жұмыстың маңызды бағыты болып табылады. Есептік кезеңде
Адам құқықтарын сақтау мониторингі Ақмола, Алматы облыстарында
пенитенциарлық, балалар, психиатриялық мекемелерінде өтті. Мониторинг
нәтижелері бойынша мемлекеттік органдарға адам құқықтарын қалпына келтіру
және оларды іске асыру жөнінде ұсыныстар жіберілген.
Сараптамалық-талдау жұмысы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің
қызметінде бұрынғыдай маңызды орын алады. Есептік кезеңде Қазақстан
Республикасының кейбір заң актілеріне жедел іздестіру қызметі мәселелері
бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы, Босқындар туралы,
Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне Қазақстан Республикасының
қолданылып жүрген заңнамасы жүйесін Қазақстан Республикасы Конституциясының
нормаларына сәйкес келтіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы заң жобаларына ұсыныстар әзірленді.
Заңнаманы одан әрі жетілдіру жөнінде ұсыныстар сараптамалық
қорытындылар нысанында әзірленген, Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы
жұмыс топтарының, консультативтік кеңес органдарының отырыстарында
мәлімделді.
Былтырғыдай, заң жобаларымен оларды әзірлеу сатысында жұмыс істеу Адам
құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінің есептік кезеңдегі сараптамалық-талдау
қызметінің негізгі бағыты болды.
2007 жылы Уәкіл атына құқықтық қорғау мәселелеріне сараптамалық-
талдау өтінішімен ҚР Конституциялық Кеңесі, Сыртқы істер министрлігі,
Әділет министрлігі, Білім және ғылым, Мәдениет және ақпарат министрліктері
жолданған. Халықаралық құқықтық қорғау шарттарын орындау, сондай-ақ адам
құқықтары саласындағы халықаралық стандарттарды іске асыру туралы елдік
есептерді дайындау мәселелері бойынша мемлекеттік органдардың
сұратуларының саны көбейді.
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесі жанындағы Сараптамалық кеңес
Уәкіл мекемесіне айтарлықтай сараптамалық консультативтік қолдау көрсетеді.
Есептік кезеңде кеңестің 3 отырысы өтті, онда Адам құқықтары жөніндегі
уәкілдің Қазақстан Республикасында егде адамдардың құқықтарын сақтауы
туралы арнайы баяндамасы, Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің 2006 жылғы
қызметі туралы есеп, Қазақстанда босқындар мен оралмандардың құқықтарын
сақтау туралы мамандандырылған баяндаманы дайындау мәселесі және т.б.
талқыланды.
Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің мемлекеттік органдармен және
азаматтық қоғаммен ынтымақтастығы және өзара іс-қимылы Адам құқықтары
жөніндегі уәкіл мекемесінің 2007 жылғы қызметінің маңызды бағыттарының
бірі болды. Шетелге баланы асырауға беру Қазақстанға қажет пе?
тақырыбында қоғамдық тыңдауды өткізу, Адам құқықтары жөніндегі орталық пен
Ішкі істер министрлігі арасында азаматтың құқықтары мен бостандықтарын
қорғау саласында ынтымақтастық туралы меморандумға қол қою, Қазақстанда
омбудсмен институтының дамуы атты халықаралық конференцияны өткізу осының
айғағы.
Адам құқықтары саласында білім беру жөніндегі жұмыс жалғасты. Есептік
кезеңде өткізілген кездесулер барысында Қазақстанда адам құқықтары
саласында білім беру жөніндегі бүкіләлемдік бағдарламаны және Бүкіләлемдік
бағдарламаның бірінші кезеңінің (2005-2007 жылдар) іс шаралар жоспарын
іске асыру барысына баға берілді.
Аталған Жоспарға сәйкес ағарту іс шаралары құқықтарды қорғаудың ұлттық
механизмдері туралы білім алуға ықпал етуі тиіс. Осыған байланысты Адам
құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесі 2007 жылы Уәкіл институты, оның құзыры,
оған жүгіну тәртібі туралы ақпаратты қамтитын плакаттар мен жаднамалар
сериясын шығарған, сондай-ақ көпшілік қолы жететін жерлерге тарату науқаны
жүргізілген.
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінің қызметінде адам құқықтары
саласындағы халықаралық ынтымақтастық ерекше орын алады.
Халықаралық ынтымақтастықтың негізгі нысандары мен механизмдері мыналар
болып табылады: шетелдік серіктестермен іскерлік хат алмасу, халықаралық
құқықтық қорғау ұйымдарының өкілдерімен және ҚР дипломатиялық миссиялар
басшыларымен екі жақты кездесулер, халықаралық және өңірлік конференциялар
мен форумдарға қатысу, бірлескен жобалар.
Уәкіл мекемесінің тұрақты серіктестігі Еуропадағы қауіпсіздік және
ынтымақтастық жөніндегі ұйым (ЕҚЫҰ), БҰҰ Балалар қоры (ЮНИСЕФ), және
Қазақстан Республикасындағы Босқындар ісі жөніндегі БҰҰ Жоғарғы
комиссарының басқармасы болып отыр. Есептік кезеңде Еуропалық құқық арқылы
демократия үшін комиссиямен (Венеция комиссиясы) сындарды өзара іс-қимыл
жалғасты, Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің құзыретін кеңейту
перспективасын зерттеу және бірлескен халықаралық конференцияны ұйымдастыру
соның нәтижесі болды.
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл және Адам құқықтары жөніндегі орталықтың
қызметкерлері ЕҚЫҰ-ның төрт форумына, сондай-ақ БҰҰның органдары мен
мекемелері өткізген әртүрлі іс шараларға қатысты, бұл қазақстандық
омбудсменнің жұмыс тәжірибесімен таныстыруға, адам құқықтарын қорғау және
қолдау саласындағы неғұрлым өзекті мәселелерді талқылауға мүмкіндік берді.
2007 жылы Қазақстан Республикасындағы Босқындар ісі жөніндегі БҰҰ
Жоғарғы комиссарының басқармасымен және Еурокомиссиямен Орталық Азияда
баспана жүйесін күшейту мақсатында институционалдық даму әлеуетін нығайту
қызметі, ЮНИСЕФ және Еурокомиссиямен Қазақстанда бала құқықтары
жөніндегі омбудсмен жүйесін құруды қолдау атты бірлескен жобаларды іске
асыру жалғасты.
Орталық Азияда баспана жүйесін күшейту мақсатында институционалдық
даму әлеуетін нығайту қызметі бағдарламасы нәтижесінің бірі Адам
құқықтары жөніндегі уәкілдің Қазақстан Республикасында босқындар мен
оралмандардың құқықтарын сақтау тақырыбына төртінші арнайы баяндаманы
дайындау болды. Баяндамада босқындар мен оралмандардың құқықтарының
сақталуына талдау жасалады, мемлекеттік, үкіметтік емес ұйымдардан алынған
ақпарат қорытылады, Қазақстан Республикасында босқындар мен оралмандардың
құқықтарын сақтау ахуалын жақсарту жөнінде ұсыныстар беріледі,
Одан басқа Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің ақпараттық бюллетені үш
рет басылып шықты, онда 2007 жылғы мекеме қызметінің мәселелері
көрсетіледі, Қазақстан аумағында босқындар мен оралмандардың құқықтарының
сақталуына мониторинг материалдары, сондай ақ үкіметтік емес ұйымдардың
ақпараты қамтылады. Үкіметтік емес ұйымдармен өзара іс қимыл жасауда Адам
құқықтары жөніндегі уәкіл жанындағы ҮЕҰ Консультативтік кеңесі маңызды рөл
атқарады, онда ҮЕҰ Уәкіл мекемесімен одан әрі іс қимыл жасау мәселелері
талқыланады, азаматтардың құқығын қорғаудың өзекті мәселелері қаралады,
оларды шешу жөніндегі шаралар әзірленеді. Есептік кезеңде Консультативтік
кеңестің бес отырысы өтті.
Адам құқықтары туралы, сондай-ақ Адам құқықтары жөніндегі уәкіл қызметі
және оған жүгіну тәртібі туралы ақпарат тұрақты жаңартылып отыратын
Уәкілдің веб-сайтында қамтылған (www.ombudsman.kz).. Сайттағы ақпарат
сайтқа кірушілерге үш тілде берілген: қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде.
Одан басқа азаматтардың Адам құқықтары жөніндегі уәкілге электрондық хат
жіберу мүмкіндігі пайда болды. Компьютерлендірудің дамуына байланысты
интернет жүйесі бойынша түсетін хаттар саны тұрақты өсіп келеді.
Электрондық байланыс құралдары арқасында өңірлерді қамту мүмкіндігі
кеңейді.
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл қызметінде бұқаралық ақпарат
құралдарымен серіктестік маңызды болады. Есептік кезеңде құқықтардың
бұзылуы туралы фактілерді тексеру практикасы жалғасты, олар туралы БАҚ-та
жарияланады.
Фактілерді тексеру туралы іс жүргізу БАҚ-та болған төрт хабар бойынша
басталды. Уәкілдің шетелдіктердің қазақстандық балаларды асырап алуы,
гендерлік теңдікті орнату, адамның қадір-қасиетіне қол сұқпаушылық,
мүгедектер құқықтары сияқты құқықтық қорғау мәселелері жөніндегі ұстанымы
БАҚ-та кеңінен жарияланды. Тоқсан сайынғы және тематикалық конференцияларды
өткізу, адам құқықтары мәселелері бойынша телебағдарламаларға қатысу, Адам
құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінің қызметкерлерінің БАҚ-та мақала беру
практикасы жалғасты. Одан басқа, есептік кезеңде телеканалмен бірлесіп жеке
телехабар дайындау сияқты БАҚ-та құқық қорғау мәселесін жариялау мүмкіндігі
алғаш рет пайдаланылды.
Сонымен бірге Уәкіл аппаратының қызметкерлері үшін методологиялық
семинарлар өткізу практикасы жалғасты. Есептік кезеңде шетелдік немесе
шетелдік қатысатын кәсіпорындарда жұмыс істейтіндердің құқықтары,
сондай-ақ адам құқықтары және саясат жайындағы ахуалды талдауға арналған
екі семинар өтті. Өз қызметі кезеңінде Адам құқықтары жөніндегі уәкіл
мекемесі мемлекеттік органдарға, сондай-ақ тұтас қоғамға қызметі қажет
құқықтық қорғау институты ретінде қалыптасты. Оған кәсіптік, адам
құқықтарын қолдау және қорғау процесіне тартылған барлық субъектілермен
тәуелсіздік және ынтымақтастық қағидалар негізінде өз функцияларын
орындауға ұмтылыс ықпал етті.
Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің бес
жылдағы қызметі нәтижелері бойынша оның қызметінің маңызды бағыттарының
бірі медиаторлық функция болып келеді деп қортынды жасауға болады.
2. Қазақстан Республикасында омбудсмен институтының
даму перспективалары
Уәкіл аппараты штатын кеңейту және институттың материалдық жағдайын
жақсарту мәселесі аса назар аударуды қажет етеді, онсыз омбудсменге
жүктелген функцияларды толыққанды орындау мүмкін емес.
Әлемнің барлық елдерінде, бұрынғы кеңес одағының елдерін есептемегенде,
омбудсмен бюроны немесе офисті басқарады, ол оның штатын құрады және
басқарады, әдетте, оның штатын өзі дербес белгіленген бюджет шегінде
белгілейді. Әдетте, омбудсмен офисі мамандандырылған бірнеше бөлімдер мен
тергеушілер штатынан, сондай-ақ қажетті техникалық персоналдан тұрады.
Бұл ретте, егер Испания омбудсмені институтының штаты 180-ге жетсе,
Греция омбудсменінің штаты 140, ал кейбір ТМД елдерінде: Ресей Федерациясы,
Украинада қызметкерлер саны 250 адам құрайды. Швецияда тек Ұлттық
Парламенттік омбудсмен қызметкерлінің штаты 50 адамды құайды, сонымен бірге
негізгі омбудсменнен басқа басқа да бірнешеуі бар, мысалы, этникалық
кемсітушілікке қарсы күрс жөніндегісі, оның штаты 40 адам. Көп санды
мемлекеттерде омбудсмен аппаратының штаты аймақтық өкілдіктерді санамағанда
50 адамды құрайды.
Нақты бір азаматтың бұзылған құқығын қалпына келтіру адам құқығын
бұзуға жол берген мемлекеттік мекеменің қызмет тәжірибесін қайта қарауға
ынталандырады.
Арыздармен жұмыс істеу, азаматтарды қабылдау институт қызметінің тиісті
әкімшілік ету жүйесін құру мақсатында мемлекеттік органдардың қызметін
жетілдіруге мүмкіндік беретін институт қызметінің бірінші кезектегі
құрылымы.
Азаматтардың жолдану практикасы әртүрлі: жеке қабылдау, қоңырау шалу,
факс бойынша. Барлық хаттар, қолдары болмаса да және интернет арқылы келсе
де іс жүргізуге алынады және ол бойынша нақты жұмыс жүргізеді.
Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің қызметі туралы ақпаратты белсенді
таратқанымен Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталық көрсететін қызметтер
мен көмекке азаматтардың қол жеткізу мәселесі орын алып отыр. Бұл бәрінен
географиялық факторға атап айтқанда, Астана қаласынан алыс болуына,
омбудсмен мекемесіне келіп түсетін хаттардың көбеюіне тиісінше оларды қарау
және тексеру жұмысы көлемінің ұлғаюына, халықаралық ұйымдармен
ынтымақтастықта жүзеге асырылатын сараптамалық консультативтік жұмыс
көлемінің өсуіне байланысты.
Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталық хаттармен жұмыс істеуден басқа
көлемді сараптамалық талдау жұмысын жүргізеді:
- Уәкіл қызметі туралы кезеңдік есептерді және жыл сайынғы арнайы
тақырыптық есепті дайындау;
- ел есептерін әзірлеуге қатысу;
- ол мониторинг жүргізу және комитеттер мен халықаралық ұйымдарға
құқықтық қорғау қызметінің барлық бағыттары бойынша нақты және объективті
ақпарат беру жөнінде жұмысты жандандыруды көздейді.
Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықпен Еуропалық одақ
қаржыландыратын Қазақстанда омбудсмен институтын нығайту атты
қазақстандық, испандық, грек омбудсмендерімен екі жақты серіктестік
бағдарламасы аясында жұмыс істеген халықаралық сарапшылар да оның штатын
кеңейту және мәртебесін көтеру қажеттігі туралы қорытындыңа келді. 2006
жылы Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенатында өткен Омбудсмен тиімді
жұмыс істеген жағдайда адам құқықтарының тұрақты дамуы халықаралық
конференцияда осындай сипаттағы ұсыныстар жасалған.
Сонымен бірге аймақтық орталықтарды құру мүмкіндігін қарастыру
ұсынылған, себебі шағымданушылар жиі өздерінің жолданғысы келетін
жергілікті өкілдіктер туралы ақпарат сұрайды.
Осылайша штат санының аз болуына және бар санатқа байланысты адам
құқықтарының бұзылуы туралы хабарға толыққанды және жедел шара қолдануды
қамтамасыз ету, сондай ақ құқықтардың бұзылуына күнәлі лауазымды адамдарды
жазалау процесін, Уәкілдің ұсынымдарын толық орындауды қадағалау, егер
ұсыным орындалмаса жұмысты жалғастыру өте қиын, және кейбір кезде
қызметкерлердің жүктемесі көп болғандықтан сапасына зиян келтіріледі.
Қызметкерлер штаты шектелген жағдайда басқа да маңызды функцияларды
орындау мүмкін болмай қалады: аумақтарға жиі бару, буқаралық ақпарат
құралдарындағы хабарлар мониторингі, заңнаманы жетілдіру.
Штаты он төрт адамды құрайтын, оның біреуі басшы, бес техникалық
қызметкер бар Ұлттық орталықтың өсіп келе жатқан жұмыс көлемін іске асыру
күрделеніп келеді.
Осыған байланысты Уәкіл институтының тиімді жұмысы аппарат
қызметкерлерінің штатын елу адамға дейін көбейту арқылы қамтамасыз етуге
болады, бұл басқа елдерде омбудсмен офистері тәжірибесіндегі ең ыңғайлы
саны болады.
Қазіргі кезде Уәкіл мекемесі персонал іріктеуде қиындықтарды бастап
кешіп отыр, себебі жұмыс сипаты кәсіби талаптарға сәйкес тек заңнаманы ғана
емес, арнайы білімнің, халықаралық қағидаттар мен стандарттардың болуын
талап етеді.
Уәкіл мекемесінің мемлекеттік қызметкерлерінің лауазымы деңгейін С
санатынан В санатына дейін көтеру аппараттың тиімді қызмет етуіне ықпал
етеді. Қазіргі кезде Адам құқығы жөніндегі ұлттық орталықтың келем деген
қызметкерлерге қызметінің өсуіне уәде бере алмайды, сондықтан мемлекеттік
органдардың қызметкерлерін орталыққа шақыруларды қабылдамайды. Сонымен
бірге С санатында бола тұра, Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықтың
соттарда, министрліктерде, құқық қорғау органдарында жеткілікті тәжірибесі
бар сауатты қызметкерлерді іріктеп алуына мүмкіндігі жоқ.
Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықтың қызметкерлерінің мәртебесін
көтеру Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мен орталықтың қызметіне қатысты
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығының логикасына жауап береді.
Уәкілдің заңнаманы жетілдіруге қатысу, мамандандырылған омбудсмендерді
құру және аппарат санын құру мәселелері сондай-ақ Құқық арқылы демократия
үшін Еуропалық Комиссиямен (Венеция комиссиясы) ынтымақтастықта талданған.
2007 жылы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінің өтініші бойынша
Венеция комиссиясының сарапшылары Хортур Торфасон және Петер Пацалау Адам
құқықтары жөніндегі уәкілдің құзыретін келешекте кеңейту мүмкіндігі туралы
зерттеу жүргізген. Венеция комиссиясының 71-ші пленарлық отырысында
мақұлданған сараптамалық қорытынды әртүрлі еуропалық елдердің тәжірибесін
салыстырып зерттеуді қамтитын сараптамалық жұмыстың нәтижесі болды.
Сараптамалық қорытындыда Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары
жөніндегі уәкіл мекемесін реформалау мүмкіндігімен дамуына байланысты
кейбір мәселелер бойынша мынадай қорытындылар келтірілді:
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесі конституциялық деңгейдегі
кепілдіктерге ие болуы керек, онда Адам құқықтары жөніндегі уәкіл
мекемесінің сипаттамаларының және өкілеттіктерінің мәні және оны
парламентте кәсіптік көпшілікпен сайлауды көздейтін тағайындаудың негізгі
шарттары мазмұндалуы тиіс.
Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл
Конституциялық Кеңеске жүгіну құқығына ие болуы керек.
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл, егер ол заң шығаруға бастамалық ету
құқығына ие болса артықшылықтарға ие болмайды, сондықтан ол заңнаманы
реформалау жөнінде Парламентке жәненемесе Үкіметке немесе Президентке
ұсыныс жіберу мүмкіндігімен шектелуі тиіс.
Уәкіл заңнаманы және бекітілген құқықтық қорғау шарттары бойынша өз
пікірін білдіру мүмкіндігіне ие болуы тиіс екенін ескерсек, ондай
қорытындылардың міндетті күші болмауы тиіс.
Уәкіл мекемесі нығаю және даму сатысында болғандықтан Қазақстанда
мамандандырылған омбудсмендер функцияларын еліміздің жалпы Уәкіл
мекемесінің шеңберінде жасау қажет.
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы заңнама осы мекеменің қызметіне
бөлінген бюджеттік қаражат осы мекеме өзінің міндеттері мен мақсаттарын
толық, тәуелді және тиімді атқаруын қамтамасыз етуі және алдыңғы жылы
мекемеге келіп түскен арыздар санын ескеруі қажет. Заңда немесе ережеде
мекеме өз бюджеті туралы өзі ұсыныс береді деп бекітіп омбудсменнің
бюджеттен тәуелсіз болуын көздеуге болады.
Венеция комиссиясының қатысушы елдерге арналған қарарлары халықаралық
шарттардың нормалары мен басқа мемлекеттердің жинақталған тәжірибесін
қамтитын маңызды сараптамалық құжаттар болып табылады. Конституциялық құқық
саласында белгілі сарапшылар болып табылатын комиссия мүшелері
қорытындыларда маңызды құқықтық қорғау мәселелерін шешу үшін әдіснамалық
бағыттарды қысқаша мазмұндайды.
Тұтас айтқанда, Қазақстандағы омбудсмен институты Париж қағидаларына
сәйкес тәуелсіз, нақты юрисдикциясы мен өкілеттері бар, қол жетімді, басқа
органдармен, үкіметтік емес құқықтық қорғау ұйымдармен ынтымақтас, жедел
мекеме болды.
Сонымен бірге адамның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету үшін
оларды іске асыру және қорғаудың нақты үйлестірілген құқықтық
механизмдері мен рәсімдер жүйесі қажет. Кешенді механизмді, барлық аумақта
адам құқықтарын қорғау мен қамтамасыз етудің бірыңғай жүйесін құру мәселесі
өзекті болып табылады, оған өңірлік орталықтарды құру ықпал етеді.
Мемлекеттік қызметкерлер санаты – мемлекеттік орган мәртебесінің
бағалау өлшемдерінің бірі. Осыған байланысты орталық мемлекеттік
органдармен жаңа деңгейдегі қатынастарға көшу Адам құқықтары жөніндегі
уәкіл аппараты қызметкерлерінің санаттарын көтеруге мүмкіндік береді.
2-бөлім.
Есептік кезең ішіндегі қызметті талдау
1. Өтініштермен жұмысты талдау
1.1. Келіп түсетін өтініштердің сипаттамасы
Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 19 қыркүйектегі
№ 947 Жарлығымен бекітілген Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы ережеге
сәйкес Адам құқықтары жөніндегі уәкіл адамның мен азаматтың құқықтарының
сақталуын қадағалайды және бұзылған құқықтарды қалпына келтіру жөнінде шара
қолданады. Адам құқықтары жөніндегі уәкіл қызметінің негізгі бағыттарының
бірі адам құқықтарының бұзылуы туралы өтініштерді қарау, оларды қалпына
келтіру жөнінде шара қолдану болып табылады.
Өтініштердің талдауы адам құқықтарының бұзылуының негізгі себептерін,
заңнаманың кемшіліктерін, жүргізіліп отырған реформалардың динамикасын,
азаматтардың мемлекеттік органдардың жұмысына қоғамдық тапсырушылар
есебінде қанағаттанушылығын анықтауға мүмкіндік береді.
2007 жылы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесіне 1684 өтініш келіп
түсті, олардың 1286 жазбаша және 398 ауызша.
Барлығы Уәкіл қызметінің 5 жылында 9456 ауызша және жазбаша өтініш
келіп түсті.
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл қызметіне
бес жыл ішінде келіп түскен жазбаша және ауызша
өтініштердің саны
Атауы 2003
жыл
Қатыстылығы жоқ хаттар 188
Мазмұны түсініксіз 12
Құжаттарды қайтару 5
Алғыс хаттар 4
Қайтарып алуға өтініш 4
Иесі көрсетілмеген хаттар 6
Қайтарып алынған өтініштер 2
Қосымша құжаттарды ұсыну 40
Барлығы 262
Қайта келген 283
Өткен жылдармен салыстырғанда қайта келген хаттардың саны азайды: 2005
жылы 433-тен, 2006 жылы - 298, есептік кезеңде 283 дейін.
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесі қызметі барысында жазбаша
өтініштер республикамыздың барлық облыстарынан келіп түседі.
Есептік кезеңде хаттардың неғұрлым көп деген бөлігі Астана (13 пайыз)
және Алматы қалаларынан (10%), Алматы (9,7%), Ақмола (9%), Шығыс Қазақстан
(8,9%), ең аз өтініш Батыс Қазақстан (1,3%), Маңғыстау (1,6%), Қызылорда
(1,9%) облыстарынан келді. Орташа алғанда аумақтар бойынша хаттардың
арақатысы соңғы үш жылдар бойы тұрақты болып отыр.
2007 жылы шет елдерден келген хаттар саны қүрт азайды
(2006 жылы – 215 тен 2007 жылы 94 дейін).Өткен жылы шетелден
келген хаттар көлемінің өсуі көбінесе дін тұту бостандығына құқықтарды іске
асыру мәселелерімен байланысты болды. Жазбаша өтініштердің аймақтық
сипаттамасы төмендегі кестеде ұсынылады.
Өңірлерден келген жазбаша өтініштер
Аймақтар Өтініштер саны Өтініш білдірушілер
санына пайыздық ара
қатынасы
Астана 161 13
Алматы 129 10
Алматы облысы 124 9,7
Ақмола облысы 114 9,0
Шығыс Қазақстан облысы 113 8,9
Шет елден 94 7,4
Қарағанды облысы 76 6,0
Ақтөбе облысы 71 5,6
Жамбыл облысы 68 5,3
Қостанай облысы 67 5,2
Оңтүстік Қазақстан облысы 65 5,1
Солтүстік Қазақстан облысы49 3,8
Павлодар облысы 46 3,6
Атырау облысы 28 2,2
Қызылорда облысы 25 1,9
Маңғыстау облысы 21 1,6
Батыс Қазақстан облысы 17 1,3
Жиыны 1268
Жазбаша өтініштердің географиялық бөлінуінің аса маңызды өзгерістерін
келесі диаграммада байқауға болады.
Есептік кезеңде ұжымдық хаттардың саны жазбаша хаттардың жалпы
санынан 8,5 пайызды құрды, ал 2006 жылы осы көрсеткіш 43 пайызды құрды.
Сонымен бірге былтырғымен салыстырғанда ҮЕҰ-дан келген хаттар саны көбейді
(2006 жылы -15, 2007 жылы -31).
Ұжымдық және жеке жазбаша хаттар санының арақатысы төменгі
диаграммада ұсынылған.
2007 жылы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесіне ауызша кеңес алу
үшін 398 адам жолданған, оның ішінде Уәкіл Ақмола және Алматы облыстарына
барған кезде 40 адам жолданды.
2007 жылы Уәкілге жолданған кезде алдыңғы жылдардағыдай Астана қаласы
мен Ақмола облысы тұрғындары жоғары белсенділік танытты, олардың хаттарының
саны жолданған азаматтардың жалпы санынан 67 пайызын құрайды.
Қарағанды және Алматы облыстарының көптеген азаматтары Уәкіл
мекемесінде ауызша қабылдауда болды (тиісінше 6% және 5,5%).
Ауызша тәртіппен жолданған азаматтардың географиялық бөлінуі төмендегі
кестеде берілген.
Өңірлерден түскен ауызша өтініштер
Ауызша кеңес алу үшін жолданған азаматтар Жалпы саны
тұратын аймақтар
Астана 201
Ақмола облысы 69
Қарағанды облысы 24
Алматы облысы 22
Қостанай облысы 17
Павлодар облысы 11
Алматы 9
Оңтүстік Қазақстан облысы 9
Жамбыл облысы 8
Ақтөбе облысы 7
Оңтүстік Қазақстан облысы 5
Шығыс Қазақстан облысы 5
Қызылорда облысы 3
Маңғыстау облысы 2
Ресей Федерациясы 2
Батыс Қазақстан облысы 1
Атырау облысы 1
Өзбекстан Республикасы 1
Германия Федеративтік Республикасы 1
Барлығы: 398
Азаматтардың ауызша жолданулары кезінде қозғайтын өзекті мәселелері,
бұрынғыдай, сот шешімімен келіспеу, тұрғын үй құқықтарын іске асыру, құқық
қорғау органдарының әрекеттері мен әрекетсіздігі.
Сонымен бірге 2007 жылы ауызша жолдану кезінде өтініш берушілер қойған
мәселелердің басымдылығы былтырғы жылға қарағанда аздап өзгерген, егер 2006
жылы азаматтардың ауызша қабылдау кезінде азаматтардың тұрғын үй
құқықтарын бұзу мәселелері алдыңғы қатарда болса, есептік кезеңде сот
шешіміне келіспеу мәселелері (16,3%) өтініш берушілердің тұрғын үй
құқықтарын іске асыру мәселелерінен (16,1%) асып кетті.
Сондай-ақ азаматтардың құқық қорғау органдарының әрекеттері мен
әрекетсіздігіне арыздарының саны көбейді 2006 жылы 6,8% есептік кезеңде 10%
дейін. Жергілікті атқару және өкілетті органдардағы әкімшілік етудің
тиісті деңгейде еместігіне өтініш берушілердің 8% жолданды. Ауызша кеңестер
барысында азаматтардың көтеретін мәселелері сипатының жалпы суреттемесі
келесі кестеде ұсынылған.
Ауызша өтініштерде көтерілген мәселелер сипаттамасы
Мәселелердің өзіндік ерекшелігі Саны
Сот шешімімен келіспеуі туралы 85
Тұрғын үй мәселелері 84
Құқық қорғау органдарының әрекеті мен 52
әрекетсіздігіне арналған шағымдар
Жергілікті атқарушы және өкілетті органдарына 42
әкімшілік ету мәселелері
Жеке тұлғалармен өзара қарым қатынас мәселелері32
Еңбек құқықтары 31
Орталық атқару органдарына әкімшілік ету 22
мәселелері
Әртүрлі негіздермен әлеуметтік қамтамасыз ету 16
Үкіметтің қатысы жоқ заңды мекемелердің 16
әрекеттеріне шағымдар
Сот органдарының әрекеті мен әрекетсіздігі 15
туралы шағымдар
Жер құқықтары 15
Тіркеу, азаматтықты алу, тұрғылықты орналасу 13
түріне, азаматтың жеке тұлғалылығын растайтын
құжаттар мәселелері
Зейнетақы тағайындау және төлеу мәселесі 10
Пенитенциярлық жүйе мекемелері әкімшіліктерінің8
әрекеттері мен әрекетсіздігі
Қылмыстық іс қозғаумен келіспеуі 7
Оралмандар құқықтары 7
Кәсіби заңгерлік көмек алу құқығы 5
Ақпарат алу құқығы 5
Жеке меншік құқығы 5
Денсаулық сақтау құқығы 5
Бала құқығы 5
Cот шешімдерінің орындалмауы 4
Білім алу құқығы 4
Шартты түрде мерзімінен бұрын босатылу құқығы 3
Мүгедектер құқығы 3
Тұтынушылар құқықтары 3
Бір пенитенциарлық мекемеден екіншіге ауыстыру 2
Басқа мемлекеттік органдарға тапсыру туралы 2
өтініштер бар хаттар
Жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке және отбасы 1
құпиясы, қадір қасиетін қорғау құқығы
Сайлану және сайлау құқығы 1
Қолайлы қоршаған ортаға құқық 1
Басқалар 16
Барлығы 520
2007 жылы Уәкілге өкілетті билік органдары депутаттарынан азаматтар
құқықтарының мүдделері, сонымен қатар өз құқықтарын қорғауға 3 өтініш
түсті. ҚР Парламенті Мәжілісінің үшінші шақырылымының депутаты
И. Чиркалин Б. және оның сотталған ұлы Б. (11.01.07 кіріс № 3402)
мүддесінде жолданды, ол хатында сот шешімімен келіспеушілік білдірді. Жеке
азаматтардың азаматша Т. психиартиялық ауруханаға орналастыруға ниет
білдіретініне шағыммен ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты
Ш. Мырзахметов жолданды (18.10.07 кіріс № 158602-974(3)). Осы екі
хат іс жүргізуге қабылданған жоқ, себебі онда көтерілген мәселелерді қарау
Уәкілдің құзырына жатпайды.
Сондай ақ есептік кезеңде Орал қаласы мәслихатының депутаты Қ. аталған
жергілікті өкілетті органның сессияларының шешімдерімен келіспейтіні туралы
хаты келіп түсті, ол хат Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінде
қаралуда.
Есептік кезеңде үкіметтік емес ұйымдардан 31 хат келіп түсті. Хат
жолдаған ҮЕҰ арасында ең көп хат Қазақстандық адам құқықтары мен
заңдылықты сақтау бюросынан (14 хат), Нұр Отан партиясының қоғамдық
қабылдау бөлімінен, автокөлік қызметкерлерінің кәсіподақ комитетінен (2)
келіп түсті.
Хаттарда жиі көтеретін мәселелер жергілікті атқарушы және өкілетті
органдарына әкімшілік ету, тұрғын үй, жер құқықтары, құқық қорғау
органдарының әрекеттері мен әрекетсіздігі, пенитенциарлық мекемелердің
әкімшілігіне қатысты, сот шешімдерімен келіспеу мәселелері.
Есептік кезеңде Уәкілге барлығы 3468 адам жолданды.
2007 жылы хаттар субъектілері туралы толық ақпарат мына кестеде
көрсетіледі.
Хаттар түрі Барлығы
Жеке 1073
Олардың ішінде әйелдер 546
Олардың ішінде ерлер 527
Ұжымдық 110
Олардың астында қолдар саны 1912
Хат жібергендер:
Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары 3
ҮЕҰ 31
өзге ұйымдар 51
Шет елдерден хаттар 94
Ауызша қабылдау 398
Олардың ішінде аумақтардан 40
Барлығы Уәкілге жолдаған азаматтардың саны 3468
Хаттардың субъектілері туралы ақпарат
Сот шешімдеріне келіспеушілік туралы хаттардың нақты саны аздап кеміді
(2006 жылы 363-тен 2007 жылы 336-ға дейін). Сонымен бірге, 2007 жылы түскен
жазбаша хаттардың көлемі жалпы азайса да, осы санаттағы хаттардың үлесі
2006 жылы 18,74% есептік кезеңдегі жазбаша хаттардың жалпы санынан 26,1%
дейін өсті.
Көлемі бойынша екінші орында құқық қорғау органдарының әрекеттері мен
әрекетсіздігіне шағымдар тобы, жазбаша хаттардың 22 % құрайды.
Есептік кезеңде тұрғын үй құқықтары мәселелері бойынша хаттар санының
өсу үрдісі жалғасты (2005 - 6,9%, 2006 - 7,22%, 2007- 14,8%). Әдеттегідей,
хаттардың көпшілігі жергілікті атқарушы органдарына әкімшілік ету (11,2%),
әлеуметтік қамтамасыз ету, зейнетақы мәселелеріне қатысты (8%).
Одан басқа, өткен жылмен салыстырғанда жер құқықтары (2006 жылы 1,44%-
дан 2007 жылы 4,6%-ға дейін), жеке тұлғалармен қарым қатынас (2006
жылы 1,49%-дан 2007 жылы 4,2%-ға дейін), тіркеу, азаматтықты алу,
тұрғылықты орналасу түріне, құжаттандыру (2006 жылы 1,7%-дан 2007 жылы 3,1%-
ға дейін) мәселелері бойынша хаттар, сот органдарының әрекеті мен
әрекетсіздігі туралы шағымдар саны (2006 жылы 2,37%-дан 2007 жылы
4,8%-ға дейін) көбейді.
Діни сенім бостандығы мәселелері бойынша хаттар саны екі еседен артық
кеміді (2006 жылы 3,66%-дан 2007 жылы 1,4% -ға дейін).
Сот шешімдерінің орындалмауы туралы (2006 жылы 3,66%-дан
2007 жылы 3,7%-ға дейін), ұлттық белгілері бойынша кемсіту туралы
хаттардың үлесі бұрынғы деңгейде сақталып отыр (2006 жылы 0,25%-дан
2007 жылы 0,31%-ға дейін).
Келген хаттардың сипатындағы маңызды өзгерістер келесі кестеде
келтіріледі.
Жазбаша өтініштерде көтерілетін мәселелер сипатының жалпы көрінісі мына
кестеде көрсетіледі.
Жазбаша өтініштерде көтерілген мәселелер сипаттамасы
Мәселелердің өзіндік ерекшелігі Саны Пайыздық
қатынасы
Сот шешімімен келіспеуі туралы 336 26,1
Құқық қорғау органдарының әрекеті мен 283 22
әрекетсіздігіне арналған шағымдар
Тұрғын үй мәселелері 191 14,8
Жергілікті атқарушы және өкілетті 144 11,2
органдарына әкімшілік ету мәселелері
Сот органдарының әрекеті мен 62 4,8
әрекетсіздігі туралы шағымдар
Әртүрлі негіздермен әлеуметтік 60 4,6
қамтамасыз ету
Жер құқықтары 60 4,6
Еңбек құқықтары 58 4,5
Жеке тұлғалармен өзара қарым қатынас 54 4,2
мәселелері
Басқалары 48 3,7
Cот шешімдерінің орындалмауы 45 3,5
Үкіметтің қатысы жоқ заңды мекемелердің 45 3,5
әрекеттеріне шағымдар
Зейнетақы тағайындау және төлеу мәселесі44 3,4
Тіркеу, азаматтықты алу, тұрғылықты 40 3,1
орналасу түріне, азаматтың жеке
тұлғалылығын растайтын құжаттар
мәселелері
Бала құқығы 32 2,4
Денсаулық сақтау құқығы 26 2,0
Пенитенциярлық жүйе мекемелері 24 1,8
әкімшіліктерінің әрекеттері мен
әрекетсіздігі
Орталық атқару органдарына әкімшілік ету23 1,7
мәселелері
Мүгедектер құқығы 19 1,4
Дін тұту құқығы 19 1,4
Қинау, зорлық зомбылық, адамның қадір 16 1,2
қасиетіне нұқсан келтіретін басқа да
қорлықтар мен жазалау
Ақпарат алу құқығы 14 1,1
Бір пенитенциарлық мекемеден екіншіге 13 1,0
ауыстыру
Жаппай құғын сүргін құрбандарын ақтау 12 0,9
мәселелері бойынша
Оралмандар құқықтары 12 0,9
Шартты түрде мерзімінен бұрын босатылу 9 0,7
құқығы
Білім алу құқығы 8 0,6
Пенитенциярлық жүйе мекемелері 7 0,5
әкімшіліктерінің әрекеттері мен
әрекетсіздігі
Кәсіпкерлер құқығы 7 0,5
Әйелдер құқығы 5 0,39
Тұтынушылар құқықтары 4 0,31
Жеке меншік құқығы 4 0,31
Ұлттық белгі бойынша кемсіту 4 0,31
Басқа мемлекеттік органдарға тапсыру 3 0,23
туралы өтініштер бар хаттар
Жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке және 3 0,23
отбасы құпиясы, қадір қасиетін қорғау
құқығы
Қолайлы қоршаған ортаға құқық 2 0,16
Кәсіби заңгерлік көмек алу құқығы 2 0,16
Қарулы Күштердегі жарғылық емес 2 0,16
қатынастар
Бірлестіктер, жиналыстар еркіндігіне 2 0,16
құқықтар
Жүйке ауруына байланысты кемсіту 2 0,16
Шет елдерде Қазақстан азаматтарының 1 0,08
құқықтарын бұзу
Кешірім жасау туралы өтініш 1 0,08
Мемлекет істерін басқаруға қатысу құқығы1 0,08
Сайлану және сайлау құқығы 1 0,08
Мемлекеттік қызметке қол жеткізу құқығы - -
Жеке салымдар және жинақтар, хат алмасу,- -
телефонмен сөйлесулер, почта және
телеграф хабарламалары құпиялылығына
құқықтар
Сөз бен шығармашылық бостандығы - -
Еркін жүру құқығы - -
Заңнамаға өзгерістер мен толықтырулар 1
енгізу жөніндегі ұсыныстар 0,08
Түсетін өтініштердің біраз бөлігін құқық қорғау органдарының әрекетіне
және әрекетсіздігіне қатысты шағымдар құрайды (22%). Тексеру процесі ҚР
ІЖЖК қатаң реттелгеніне қарамастан, қылмыстық іс жүргізу кодексінің
талаптарын бұзу жиі кездеседі.
Хат авторларының басым көпшілігі, тергеудегі қамауға алынғандар болсын,
бас бостандығынан айыруға сотталғандар болсын, құқық қорғау органдары
қызметкерлерінің ҚР ҚК 24-бабын бұзатынын көрсетеді. Бұл бапқа сәйкес
прокурорлар, тергеушілер, анықтаушылар істі жеткілікті дұрыс шешуге қажет
және жеткілікті жағдайларды жан жақты, толық және объективті зерттеу үшін
заңда қарастырылған барлық шараларды қолдануы қажет.
Ж. ақшалай қаражаттың ұрлануы бойынша тергеу жүргізу жөніндегі құқық
қорғау органдарының әрекетсіздігіне шағымы осыған мысал ретінде келтіруге
болады. Уәкілдің ҚР Бас прокуратурасына сұратуы бойынша осы істің мән жайын
тексеру жүргізілді, оның нәтижесінде қылмыстық тергеу органы тергеу
жұмыстарын жүргізгенде істің мән жайын жан жақты, объективті зерттеуді
қамтамасыз етпегені анықталды. Осыған байланысты қылмыстық іс Астана қаласы
ІІД тергеу басқармасына тергеу жұмыстарын жүргізу үшін жіберілді. Сарыарқа
ауданы ІІБ анықтау бөлімінің қызметкерлеріне қатысты тәртіптік іс қозғалды.
Д. да хатының сипаты осындай (21.11.07 кіріс № 114602-1074(2)). Хатта
өтініш беруші Қостанай ауданы ішкі істер органының оның ұлы Д. қаза болуына
байланысты қылмыстық іс қозғаудан бас тартуына келіспеушілік білдіреді. Бұл
ретте, шағымданушы тергеу жұмыстарын жүргізу және ұлының қаза болуына әкеп
соққан себепті анықтау мақсатында құзырлы мемлекеттік органдарға бірнеше
рет жолданғанын көрсетеді. Бірақ Д. қаза табуы фактісі бойынша қылмыстық
істі тергеу органдары бірнеше рет тоқтатқан. Есеп дайындау сәтінде хат
бойынша іс жүргізілуде.
Шағымданушылар өздерінің хаттарында заңсыз тінту, тінту кезінде
заттарды заңсыз тәркілеу, алдын ала тергеу кезінде сарсаңға салып
немқұрайлық таныту фактілеріне жиі шағымданады.
Т. оның үйіне заңсыз кірген Шымкент қаласының құқық қорғау органдары
қызметкерлерінің заңсыз әрекеттеріне шағымы (25.05.07 кіріс № 49502)
осыған мысал ретінде келтіруге болады. Бұдан кейін, Т. айтуы бойынша ақша
мен құжаттар жоғалған. Тексеру нәтижесінде құқықтардың бұзылуы анықталмады.
А. өзінің хатында (29.11.07 кіріс № 109802) тергеу бөлімшесінің
қызметкері заттық дәлелдеме - өлтірілген қызының жолдас қызы жазған
жазбашаны жоғалтқанына шағымданады, оны шағымданушы Талдықорған қаласының
ІІБ тергеу бөлімінің тергеушісіне жан жақты және объективті тергеу
жұмыстары жүргізіледі деген үмітпен берген. Өтініш берушінің пікірінше, осы
жазбаның мазмұны оның қызының өліміне кінәлі адамдардың жеке басын анықтау
кезінде және оларға кінә тағуға маңызды және сөзсіз дәлелдеме болуы мүмкін.
Есеп дайындау сәтінде хат бойынша іс жүргізілуде.
Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің заңсыз және негізсіз күш
қолдануына шағымдар үлкен топты құрайды.
Уәкіл атына Адам құқықтары және заңдылықты сақтау жөніндегі Қазақстан
халықаралық бюросының Карағанды облыстық филиалының директорынан З.
мүддесін білдірген хат келді (29.11.07 кіріс № 110202). Шағымның
мазмұнынына келсек, З. Қарағанды облысы ІІД қызметкері Р. тергеу жұмыстарын
жүргізудегі әрекетсіздігіне келіспейтінін білдіреді, ол шағымданушының
айтуы бойынша, полиция майоры М. оған 2 топ мүгедектікке әкеп соққан дене
жарақатын келтіру фактісі бойынша қылмыстық істі тергеуді әдейі созып
келеді. Есепті дайындау сәтінде хат бойынша іс жүргізілуде.
Өтініш берушілер тергеу жүргізу барысында азаптау фактілерін көрсететін
шағымдардың саны жоғары болып қалады. Әдеттей, сот шешімімен келіспейтін,
пенитенциарлық мекемеде ұсталатын адамдардың шағымдарының 13 бөлігі сотқа
дейінгі тергеу сатысында дене және психикалық зорлық жасау туралы
ақпаратты қамтиды. Көбінесе азаптаулар ұсталған адамға немесе оның
жақындарына қатысты күш қолданылып психикалық қысым жасаумен,
өрескелдікпен, қорлаумен, қорқытумен бірге пайдаланылады. Күш қолдану және
психикалық әсер ету фактілерін дәлелдеу өте киын.
С. хаты (29.11.07 кіріс № 110202) осындай сипатта, ол Қазақстан
Республикасы Әділет министрлігінің Қылмыстық атқару ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz