Бағалы қағаздар рыногының сызығы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

Кіріспе

1 Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар портфелі: теориясы, тәжірибесі
және мемлекеттік реттеудің қаржылық негіздері
1.1 Бағалы қағаздар портфелінің теориялық пен тәжірибелік мазмұны
1.2 Әлемдік және ұлттық бағалы қағаздар нарықтарының үлгілері және оны
құрушы факторлар

2 Бағалы қағаздар портфелін басқару және оның табыстылығын бағалау
2.1 Бағалы қағаздар портфелінің табыстылығын бағалау үлгiсi (моделi)
2.2 Баға белгiлеу төрелiгi теориясы
2.3 Опциондарға баға белгiлеу теориясы
2.4 Бағалы қағаздар рыногының сызығы

3 Бағалы қағаздар портфелінің дамуы жағдайында Қазақстанда мемлекеттік
реттеудің сипатын айқындау
3.1 ҚР бағалы қағаздар портфелінің жағдайын талдау
3.2 Бағалы қағаздар портфелінің даму бағыттары бойынша ұсыныстар

Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бағалы қағаз нарығы қаржы
нарығының негізгі құрамдас бөлігіне жатқызылады. Бағалы қағаз нарығын
дамыту елдің басыңқы бағыттарының бірі ретінде тануы қазіргі уақытта осы
нарыққа деген ғалымдардың, экономистердің аса көңіл аударуына септігін
тигізді.
Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу
елдегі бағалы қағаздар портфеліна әсерін береді. Әлемдік қаржы нарықтарының
дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар портфелімен сипат алады. Макро
деңгеймен қатар, бағалы қағаздар портфелі микро деңгейде де үлесі зор. Ең
алдымен, бағалы қағаздар портфелінда қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға
болады. Қаржылық ресурстар меншіктік, қарыздық және тартылған жіктелімі
бар. Олардың арасындағы бәсекелестіктің болуы дамыған нарықтың бірден-бір
факторы. Себебі, нарық субъектілері үшін қаржылық ресурстардың жедел, әрі
арзан құралды қолдануы негізгі мақсаттарына айналды.
ҚР қаржы нарығы негізінен банктік саладан тұрады. Банктік мекемелер
өнімдері мен қызметтерінің жыл сайын дамуы бағалы қағаздар портфелінің
бәсекелеске түсуіне кедергі келтіреді. Ал, қаржылық ресурстардың тек
банктік салада шоғырлануы, нарықтың барлық қатысушыларына кері әсерін
тигізеді. Еліміз егемендігін алғаннан бастап бағалы қағаздар портфелі
қалыптасты. Бағалы қағаздар портфелінің, соның ішінде қор нарығының
қалыптасу уақыты аз емес. Осы аралықта ұлттық бағалы қағаздар портфелінің
қалыптасу ерекшелігі, дамыған мемлекеттердің қолданған тәжірибесін
енгізуімен сипат алады. Алайда, соған қарамастан ұлттық нарықтағы біршама
қайшылықтардың салдарынан бағалы қағаздар портфелінің жете дамымауы көрініс
алады.
ҚР Президентінің кезекті жолдауында ұлттық бағалы қағаздар портфелін
дамыту бағыттары мен міндеттері айқындалды. Соған қарамастан, бағалы
қағаздар портфелінің дамуын тежейтін факторлардың болуы тұтастай қаржы
нарығының даму серпініне әсер ете алмайды.
Жоғарыдағы факторларды ескере отырып, бағалы қағаздар портфелі, оның
мәселелері жөніндегі зерттеулердің қажеттілігі, таңдалған тақырыптың
өзектілігін сипаттайды.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Бағалы қағаздар портфелі бойынша
шетелдік, ресейлік, қазақстандық ғалымдардың көптеген ғылыми еңбектері бар.
Бағалы қағаздар портфелі, оның қатысушылары, бағалы қағаздар портфелінің
қызмет ету механизмі ресейлік ғалымдар А.А. Галанов, Я. Миркин, Е.Ф. Жуков,
М.В. Романовский, Т.С.Селеванова, Б.Б. Рубцов еңбектерінде көрініс тапты.
Шетелдік экономистер Д. Кидуэлл, Э. Найман бағалы қағаздар портфелі және
шетелдік бағалы қағаздар портфелінің даму сипатын көрсетті.
Шетелдік және ресейлік экономистермен қатар, көптеген қазақстандық
ғалымдардың да бағалы қағаздар портфелі бойынша ғылыми еңбектері аз емес.
Бағалы қағаздар портфелінің негізгі теориялық және тәжірибелік тұстарын
зерттеуде Г.Т. Абдрахманова, У.М. Искаков, Д.Т. Бохаев, Э. Рузиева, Б.А.
Көшенова, А.А. Ильясов, А.А. Адамбекова, А.А. Арыстанов, Г.Н. Шалгимбаева,
Г.С. Сейтқасымов ғалымдардың еңбектері қарастырылды.
Бағалы қағаздар портфелі тұтастай механизмнен тұратындықтан, оның
элементтері, қаржы саясатының және мемлекеттік қаржылық реттеудің
жағдайларына көңіл аудару қажеттілігі туындады. Қаржылық жүйе, қаржылық
механизм, мемлекеттік қаржылық реттеудің негіздері, қаржы бойынша мәселелер
және оларды шешу жолдары көптеген қазақстандық ғалымдардың зерттеу
жұмыстарында көрініс тапқан. Атап айтқанда, В.Д. Ли, М.Х. Түсеева, С.Ш.
Әуелбаев, К.Ж. Бертаева, В.Д. Мельников, С. Құлпыбаев, Д.А. Шыныбеков, Ж.М.
Елубаева, Р.О. Смагулова ғылыми еңбектері жатқызылады.
Аталған мәселелердің маңыздылығы мен тақырыптың осы күнге дейін
толыққанды зерттелмегендігі диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға,
оның мақсаты мен міндеттерін айқындауға мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты ретінде
Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар портфелінің теориялық-әдістемелік
және тәжірибелік жақтарын зерттей отырып, бағалы қағаздар портфелінің
табыстылығын бағалау анықтау болып табылады. Аталған мақсатқа жету
барысында зерттеудің алдында келесідей міндеттер анықталған:
- бағалы қағаздар портфелінің теориялық пен тәжірибелік мазмұнын
қарастыру;
- әлемдік және ұлттық бағалы қағаздар нарықтарының үлгілерін, оны
құрушы факторларды зерттеу;
- бағалы қағаздар портфелінің дамуы жағдайында Қазақстанда мемлекеттік
реттеудің сипатын айқындау;
- ҚР эмиссиялық бағалы қағаздар портфелінің жағдайына талдау жүргізу;
- ҚР бағалы қағаздар портфеліндегі қатысушылардың өзара байланысының
механизмін және олардың қызметіне бағалау жүргізу;
- бағалы қағаздар портфелінің даму бағыттары бойынша ұсыныстар беру.

Зерттеу жұмысының пәні мен объектілері. Зерттеу жұмысының пәні ретінде
ҚР бағалы қағаздар портфеліндегі мемлекеттік органдар.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар
портфелі саналады.
Курстық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде әлемдік
экономикалық ғалымдардың еңбектері, отандық және шетелдік ғалымдар
монографиялары мен мақалалары, бағалы қағаздар нарық қатынастарын
реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық құжаттар алынды.
Ақпараттық база ретінде ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің
қаулылары, басқа да нормативтік құжаттар, ҚР Қаржылық қадағалау
Агенттігінің, ҚР Алматы өңірлік қаржылық орталықтың, ҚР Алматы өңірлік
қаржылық орталықтың қызметін реттейтін Агенттіктің, Қазақстан қор биржаның
материалдары пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазіргі уақытта бағалы қағаздар
портфелінің жағдайын зерттей отырып, тиімді бағалы қағаздар портфелін
қалыптастырудың қажеттілігін және бағыттарын анықтау басты шарт болып
табылады.
Негізгі ғылыми жаңалықтардан тұратын зерттеу жұмысының маңызды
нәтижелері болып келесілер жатады:
- теориялық-әдістемелік және құқықтық зерттеу нәтижесінде бағалы
қағаздар портфелінің негіздері нақтыланған;
- ҚР бағалы қағаздар портфеліндегі мемлекеттік реттеуді талдау
арқылы мемлекеттік реттеудің қағидалары мен ұсыныстары
негізделген;
- бағалы қағаздар портфелінің эмитенттері үшін ынталандыру
факторлары негізделген;
- бағалы қағаздар портфеліндегі кәсіби қатысушылар қызметін талдау
негізінде бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізу жүйесі
бойынша ұсыныс берілген;
- акция табыстылығының ықтималдылығын бағалау әдістемесі ұсынылған.

Курстық жұмысының ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Курстық жұмыста
берілген ұсыныстар мен қорытындылар ҚР бағалы қағаздар портфелін
жетілдіру бойынша теориялық-тәжірибелік міндеттерді шешуге бағытталған.
Зерттеу нәтижелерiн бағалы қағздар нарығын жетілдіруде пайдалана алады,
сондай-ақ қаржы және несие мамандарын дайындайтын жоғары оқу орындарында
пайдалануға болады.

1 Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар портфелі: теориясы,
тәжірибесі және мемлекеттік реттеудің қаржылық негіздері
1.1 Бағалы қағаздар портфелінің теориялық пен тәжірибелік мазмұны

Бағалы қағаздар портфелі – бағалы қағаздардың шығарылымы, айналысы
және өтеуі бойынша нарық қатысушылары арасындағы экономикалық қарым-
қатынастар жиынтығы болып табылады.
Бағалы қағаздар портфелі, қор нарығы түсініктері әр түрлі және
Қазақстанда оларды теориялық, құқықтық жағынан ажырату қажеттілігі бар. Қор
нарығы эмиссиялық бағалы қағаздардан тұрады, ал бағалы қағаздар портфелі
одан кең – эмиссиялық және туынды бағалы қағаздар портфелінан құралады.
Бағалы қағаздар портфелінің дамуы бірінші сатысынан немесе қалыптасу
сатысынан өтті деп тұжырымдауға болмайды, мұны тек қор нарығының үлесіне
тиеді. Өкінішке орай, бағалы қағаздар портфелінің басқа элементтері, яғни
туынды бағалы қағаздардың даму сипаты жоқ.
Сөйтіп, бағалы қағаздар портфелі екі үлкен топтан тұрады, атап айтсақ
қор нарығы және туынды бағалы қағаздар портфелі. Бағалы қағаздар портфелі
экономикалық және әлеуметтік сұрақтарды шешуге көмектеседі. ҚР-да бағалы
қағаздар портфелінің қалыптасуына мемлекеттік меншіктің жеке меншікке көшуі
негіз болып табылады.
Бағалы қағаздар портфеліна келесідей анықтама береміз. Бағалы
қағаздар портфелі – бұл мемлекеттің, нарық субъектілерінің қаржылық
ресурстарын шоғырландыруы мен бөлінуі сипат алатын қандай да болмасын
мерзімдегі бағалы қағаздардың айналысы қарастырылатын жүйе. Қор нарығы
бағалы қағаздар портфелінің құрылымына жатқызылады. Оның негізгі
айырмашылығы ретінде – капиталдың айналысын қамтитын бағалы қағаздардың
жүйесі.
Бағалы қағаздар келесідей ерекшеліктермен сипатталады: ақша қаражатқа
айырбастау мүмкіндігі, сату-сатып алуға, эмитентке қайта сатуға, құқықты
басқа тұлғаға беру мүмкіндігіне ие. Олар есеп айырысу кезінде қолдануға,
кепіл ретінде пайдалануға болады.
ҚР заңнамада бағалы қағаздар түсінігі және бағалы қағаз мәртебесіне
ие құралдар қарастырылған.
ҚР Азаматтық кодексіне сәйкес, бағалы қағаз - мүлiктiк құқықты
куәландыратын белгiлi бiр жазбалар мен басқа да белгiлердiң жиынтығы.
Бағалы қағаздарға акциялар, облигациялар және бағалы қағаздардың осы
Кодекспен және Қазақстан Республикасының өзге де заң актiлерiмен
айқындалған өзге де түрлерi жатады. Заңнамаларды салыстыру негізінде,
Азаматық кодекс пен Бағалы қағаздар портфелі заңдарының сәйкессіздігі
байқалады. Сонымен қатар, инвестициялық қор туралы ҚР заңында пайды бағалы
қағаз түрі деп бекітсе де, өзге құқықтық құжаттарда пай бағалы қағаз
мәртебесі ретінде негізделмеген.
Инфрақұрылым термині – экономикалық жүйе негізі, фундаменті, ішкі
құрылымын білдіреді. Осыған сәйкес, біз бағалы қағаздар портфелінің
инфрақұрылымына келесідей анықтама береміз. Бағалы қағаздардың
инфрақұрылымы – бұл бағалы қағаздарды шығаратын, сататын және сатып алатын
субъектілер арасындағы қатынастарда қызмет атқаратын қатысушылар жиынтығы.
Бағалы қағаздар портфелінің қатысушылары әр мемлекетте әр түрлі
жиынтықтардан тұрады. Бағалы қағаздар портфелінің инфрақұрылымын кәсіби
қатысушылар және сауданы ұйымдастырушылар ретінде қарастырмыз.

1.2 Әлемдік және ұлттық бағалы қағаздар нарықтарының үлгілері және оны
құрушы факторлар

Әлемдік және ұлттық бағалы қағаздар портфелінің сипатын зерделей келе
келесі тұжырымдама жасауға болады:
- бағалы қағаздар нарық үлгі түсінігінің жеткілікті деңгейде
қарастырылмауы;
- бағалы қағаз нарығын дамытуда нақты үлгіге сүйенбеуі;
- ұлттық бағалы қағаз нарығын қалыптастыруда үлгіні құрастырушы
факторлардың ескерілмеуі.
Біздің пікірімізше, бағалы қағаз нарығының үлгісі – бұл елдің
өндірістік, экономикалық, дәстүрлік факторларды ескере отырып, қоғам
субъектілеріне бағалы қағаз арқылы тиімді жүйесін құру болып табылады.
Бағалы қағаздар портфелінің үлгісін тек қатысушы институттарға ғана
байланысты емес, сондай-ақ корпоративтік басқару, қаржы нарығының
құрылымына байланысты анықтау қажет. Осыған байланысты, қаржы нарығының
құрылымына байланысты республиканың бағалы қағаздар үлгісі – жапон-немістік
үлгі деп танысақ, ал корпоративтік басқару жағынан – немістік үлгі деп
анықтаймыз.
Ішкі инвестициялық ресурстарды тарту стратегиялық маңызы бар мәселеге
айналды. Экономиканың нақты секторларына инвестицияны тартуды қамтамасыз
ету үшін, сонымен қатар, қаржы дағдарысын алдын-алу үшін келесідей шаралар
жиынтығы жүргізілуі тиіс:
• бағалы қағаздар портфелінің қызмет ету механизмін зерттеу;
• бағалы қағаздар портфелінің дамуын тежейтін себептерді анықтау;
• бағалы қағаздар портфелінің тиімді дамуына әсер ететін мемлекеттік
әсер ету шараларын жүргізу.
Осыған орай, бағалы қағаздар портфелін мемлекеттік реттеудің
маңыздылығын, қажеттілігін байқауға болады. Қазақстан Республикасы
мемлекеттік реттеу органдары республиканың даму сатысына қарай өзгерді.
Бағалы қағаздар портфелінің қалыптасуы мен дамуы мемлекеттік реттеуді
жүргізуіне байланысты. Бағалы қағаздар портфелін реттеудің құралдарын,
әдістерін және бағыттарын таңдау нарыққа ғана емес, мемлекеттің бүкіл
экономикалық жүйесіне әсер етеді. Бағалы қағаздар портфелін реттеу – бұл
өкілетті қатысушылардың қызмет процесінде пайда болатын қарым-қатынастар
жиынтығы болып табылады. Бағалы қағаздар портфелін реттеу нарықтың барлық
қатысушылары, ресурстары, қызметтері мен операциялары қамтылады. Реттеудің
2 негізгі үлгісі бар: мемлекеттік және өзін-өзі реттеу.

2 Бағалы қағаздар портфелін басқару және оның табыстылығын бағалау
2.1 Бағалы қағаздар портфелінің табыстылығын бағалау үлгiсi (моделi)

Қаржылық активтер портфелін басқарудың басты мақсаты – қаржы нарығында
акционерлік компанияның (корпорацияның) инвестициялық стратегиясын жүзеге
асырудың неғұрлым рационалды жолдарын қамтамасыз ету. Сонымен бірге бұл
нарықта эмитенттер мен инвесторлардың мақсаттары бірдей емес.
Эмитент-кәсіпорынның инвеститциялық стратегиясы эмиссиялық бағалы
қағаздары (акция және облигация) қосымша капитал тарту мақсатында
потенциалды инвесторлардың арасында тиімді әрі жылдам орналастырумен
сипатталады. Соған сәйкес осы бағалы қағаздарды шығаруға кеткен шығындар аз
болу керек.
Инвестор ретінде көрінетін кәсіпорынның (корпорацияның) инвестициялық
стратегиясы көпжоспарлы және бірнеше мақстатқа бағытталады. Тікелей
стратегиялық инвестор қаржылық салымдар арқылы өз бетімен инвестициялау
объектісін басқаруға тырысады(акцияның бақылау пакетіне қол жеткізу немесе
жарғылық капиталда басымды қатысу негізінде).
Портфельді инвестор ағымдық кірістерді (пайыздар мен дивидиенттер
түрінде) алу мақстатында және бағалы қағаздардың курстық құнының
жоғарылауы нәтижесінде қаржылық салымдар арқылы қорландыру портфельін
құруға қол жеткізеді.
Бағалы қағаздар нарығындағы инвестициялық қоғамдардың инвестициялық
қызметтердің масштабын анықтаушы факторлар келесілер:
-Кәсіпорынның (корпорацияның) өмірлік циклінің стадиясы;
-Қор нарығының сыйымдылығы;
- Берілген нарықтағы қаржылық саясат;
- Тікелей немесе портфельдік инвестициялау үшін жеткілікті
инвестициялық ресурстар көлемі;
- Ағымдық кезеңде кіріс келтірмейтін, келешекте жоғары кіріс келтіретін
сезілетін инвестициялық шығындарды жұмсауға дайындық;
- Бағалы қағаздар нарығындағы потенциалдық инвесторлар үшін тәуекел
деңгейі және т.б.
Қаржылық активтер портфелін басқару процесінде келесідей мәселелер
шешіледі.
Кәсіпорындардың инвестициялық қызметінің тиімділігі есебінен тұрақты
экономикалық өсудің жоғарғы қарқынын қамтамасыз ету. Осы қызметтің
тиімділігі мен экономикалық өсу арасында тығыз байланыс бар. Тәжірибеде
сату көлемі және түсім неғұрлым жоғары болса, соғұрлым инвестицияға көп
қаражат қалады.
Инвестициялық қызметтен түсетін кірісті жоғарылату жетістігі.
Кәсіпорынның экономикалық дамуындағы мақсатта артықшылық бухгалтерлік
қызметке емес, таза табысқа беріледі. Сондықтан портфельді құрудың бірнеше
нұсқаларының ішінен неғұрлым салынған капиталдан таза табыс көп түсіретін
нұсқасы таңдау ұсынылады.
Инвестициялық қызметтің барлық түріне сәйкес келетін инвестициялық
тәуекел деңгейін төмендетуді қамтамасыз ету. Бұл тәуекелдер келеңсіз
жағдайларда тек табыстың ғана емес сонысымен бірге салынған капиталдың бір
бөлігінің жоғалуына алып келуі мүмкін.
Үлкен көлемде және ұзақ мезімге қаржылық ресурстарды аудырумен
байланысты инвестициялық қызметті іске асыру үрдісінде кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығы мен төлемқабілеттілігін қамтамасыз ету ағымдық
шаруашылық операциялар бойынша кәсіпорынның төлемқабілеттілігін төмендетуге
алып келуі мүмкін. Сонымен қатар, ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға ақша
қаражаттарын аудару болашақта кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын жоғалтуына
алып келуі мүмкін. Сондықтан, нақты және қаржылық активтерді инвестициялау
үшін көздерді қалыптастырғанда, оның инвестордың қаржылық жағдайына
қаншалықты әсер ететінін алдын ала болжаған дұрыс.
Портфельге кіретін бағалы қағаздардың жеткілікті өтімділігін алу. Бұл
мәселені шешу үшін нақты ақша құралдарына тез айналдыру мақсатында жоғары
өтімді бағалы қағаздардың (10%-дан кем емес) белгілі бір үлесі болу қажет.
инвестициялық портфельді құруда қарастырылған мәселелер балама болып
табылады. Капитал өсімінің жоғары қарқынын қамтамасыз ету қор портфелінің
ағымдық кірістілігін төмендету есебінен қол жеткізіледі.
Табыстар мен капиталдың өсуі олардың тәуекел дәрежесімен анықталады.
Өтімділіктің жоғары қарқынына жету болашақта капитал мен табыстардың өсуін
қамтамасыз ететін перспективті қаржылық активтерді портфельге қосуға
кедергі келтіреді.
Сондықтан, кәсіпорынның қор портфельін құру қаржылық активтер арасында
инвестицияланатын ақша құралдарының сомасын, портфельдің өмір сүру
кезеңінде шекті тәуекелдер деңгейінде максималды табыстылық акелетіндей
орналастырылады.
Ф.Модильяни және М.Миллер ұсынған корпорацияның акция бағамына
дивиденттік төлемнің концепциялық әсері. Идеалды нарық капиталының
алғышарттарының болуымен қатар, олар мынадай жорамалдар ұсынған:
- дивиденттерді төлеу саясаты компанияның инвестициялық бюджетіне әсер
етпейді;
- барлық инвесторлардың іс-әрекеті тиімді-рационалды болып келеді.
Берілген шарттарды қабылдай отырып, дивиденттерді төлеу саясаты және
капитал құрылымы компанияның құнына әсер етпейді деген қорытындыға келді.
Бұл дегеніміз қазіргі таңда дивиденттерді төлеуге жіберілген әрбір ақша
бірлігі жаңа активтерге инвестиция салуға арналған таратылмаған кіріс
көлемін азайтады және де осы азайтылым қосымша акция эмиссиясы арқасында
орнын толтырады. Акцияның жаңа иесі дивиденттерді төлеуге міндетті болады,
және бұл төлемдер күтілетін дивиденттердің келтірілген құнын бұрынғы меншік
иесіне ағымдағы жылдар бойы алынған дивиденттердің сомасына тең көлемді
етіп азайтады. Демек, дивидент иеленетін әрбір ақша бірлігі акционерлерді
шамаға баламалы дисконтталатын мерзiмде болатын болашақ кірістен айырады.
Осы тұжырымнан шыға отырып, бүгін бір ақша бірлігі дивидентін алумен
болашақта оларды алу арасындағы таңдау акция иегерлеріне қажетсіз, себебі
келтірілген құн сол ақша бірлігін құрайды. Осылайша, дивиденттік саясат
корпорацияның акция бағасына ешбір әсерін тигізбейді.
Портфель тұжырымын және қаржы активтерінің кірісіне баға беру моделін
Г.Марковитц, У.Шарп, Д.Линтнер жасап шығарған, мамандары мынадай
қорытындыларға алып келді:
- қор портфелінің құрылымы компанияның жеке бағалы қағаздарының тәуекел
дәрежесіне әсер етеді;
- инвесторлардан талап етілетін акция кірісі осы тәуекелдің мөлшеріне
тәуелді;
- тәуекелді минимумға жеткізу үшін тәуекел қаржы активтерін
портфельдерге топтастыру орынды болар;
- активтердің әрбір түрінің тәуекел дәрежесін басқа активтерден бөлмей
өлшеу қажет, көзқарас бойынша құнсызданатын портфелдің жалпы тәуекел
дәрежесіне деген оның әсері бар.
CAPM – бірфакторлы модель. Бұл дегеніміз – тәуекелділіктің бағалы
қағаздардың пайдалылығымен нарықтық пайдалылығының арасындағы
тәуекелділікті көрсететін – β коэффициентінің бір факторының функциясын
білдіреді. Тәуекел мен пайдалылықтың арасындағы тәуелділік күрделірек болуы
мүмкін. Осы жағдайда акцияның қажетті пайдалылығы бір фактордан да көп
фактордың функциясы деп айтуға болады. Мысалы, инвесторлар дивидент алдында
капиталданған пайдаға приоритет беруі мүмкін, себебі акция сатылған уақытқа
дейін оған салық салнбайды. Осыдан шығатыны, нарықтық тәуекелі бар екі
акцияның ішіндегі жоғары диведент әкелетіні, жоғары қажетті пайдалылыққа ие
болуы керек. Осы жағдайда қажетті пайдалылық нарықтық тәуекел мен
дивиденттің пайдалылық функциялары болады, яғни екі факторлық функциясы
болады.

2.2 Баға белгiлеу төрелiгi теориясы

Тәуекел мен пайдалылық арасындағы тәуекелділік көпфакторлы болуы
мүмкіндігі де шығарылмайды. Стивен Росс Баға белгілеу төрелігі теориясы
(Arbitrage Pricing Theory, APT) әдісін ұсынған.
APT-ң концепциясы көптүрлі тәуекел факторларының қосылуын қарастырады.
Сол үшін қажетті пайдалылық, үш, төрт немесе одан да көп факторлардың
функциясы бола алады. APT күрделі математикалық және статистикалық
теорияларға негізделеді.
CAPM теориясының тұжырымында, әр акцияның қажетті пайдалылығы тәуелсіз
пайдалылыққы тәуекелге нарықтық сыйақының 3-коэффициентке көбейтіндісінің
қосындысына тең:
(4.1)
- нақтылы пайдалылығы келесі формуламен есептелінеді:
(4.2)
нарықтық пайдалылығы көптеген факторларға тәуелді. Мысалы:
мемлекеттегі экономикалық жағдай, ЖІӨ, әлемдік экономиканың тұрақтылығы,
инфляцияның қарқыны, салық заңнамасындағы өзгерістер және т.б. Осы
факторлар әр түрлі компаниялардың акцияларына арқылы әсер етеді. Осыдан
анық байқалатыны кез келген акцияның қажетті және фактілі пайдалылықтары –
ол бір ғана емес бірнеше экономикалық факторлардың функциясы болып
табылады. Сонда (2) формуланы келесідей түрлендіруге болады:
(4.3)
- i акциялардыңфактілі пайдалылығы;
- i акциялардың күтілетін пайдалылығы;
- j экономикалық фактордың фактілік мәні;
- j факторының күтілетін мәні;
- j экономикалық факторына деген i акциясының сезімталдығы;
- i акциясының фактілік пайдалылығының өзгеруіне әсер ететін
спецификалық факторлардың әсері.
(4.3) формулада көрсетілгендей кез-келген акцияның пайдалылығы акцияның
күтілетін пайдалылығының өсуі немесе азаю көлемінің қосындысына тең болады.
Олар келесілерге тәуелді болады:
1. негізгі экономикалық факторлардың өзгерісіне;
2. осы өзгерістерге акциялардың сезімталдығына;
3. кездейсоқ факторларға;
Әр түрлі факторларға әр акцияның сезімталдығы бірдей емес, ол
портфельдің пайдалылығы негізгі факторлардың өзгерісіне тәуелді. Теориялық
тұрғыда тәуелсіз және таза инвестициялар нөлдік күтілетін табыстылығы болуы
керек, ал гер олай болмаса, онда нәтижесінде бағалы қағаздардың құны
портфельдің табыстылығы нөлге тең болғанға дейін өзгеріп отыратын
арбитраждық операциялар туындауы мүмкін. Төрелік теориясында SML сызығының
моделі (3) формуладан күрделі математикалық есептеулер, мысалы, қысқа
сатулар мүмкіндігі өзгертулері арқылы шығарылады:

(4.4)
CAPM концепциясы идеалды нарық капиталын ұсынуына негізделген, барлық
инвесторларға ақпараттардың бірдей қол жетілімді болуы. Осы тұжырыммен
байланысты кез келген қаржы активтерінің түрлерінен талап етілетін кіріс 3
факторға тәуелді болып келеді:
- мемлекеттік қысқа мерзімді бағалы қағаздардың тәуекелсіз кірісі;
- жалпы алғанда қор нарығындағы орташа кіріс;
- жалпы алғанда, нарықтағы бағалы қағаздардың орташа кірісімен
байланысты берілген қаржы активтерінің кіріс индексінің өзгерісі.
Опцион – бұл опцион иесіне мен ұстаушысына белгілі бір уақыт аралығында
белгілі бір активте алдын ала келісілген бағаға сатып алу және сату құқығын
беретін келісім шарт. Опциондар кез-келген актив түріне жазылуы мүмкін,
алайда олардың ең көп тараған түрі, бұл жылжымайтын мүлік мен бағалы
қағаздардан жасалатын операциялармен байланысты опцион. Опиондардың ең
маңызды сипаты болып опцион ұстаушының келісім шартқа көрсетілген іс-
әрекеттерді жасауға міндетті емес екендігі саналады, яғни опцион оның
иесіне активті сату немесе сатып алу міндетін емес, оған құқық береді.
Сондықтан, егер де опциондықорындалу барысында кері әсерлер қалыптасса,
опцион иесі оның атқарылуынан бас тарта алады.

2.3 Опциондарға баға белгiлеу теориясы

Опциондар көптеген жылдар бұрын пайда болған, алайда олардың кең өріс
алуы жақында ғана көрінді. Баяғыда опционды келісім шарттың шарттары әрбір
келісімде сатып алушы мен сатушы арасында өтуі міндетті болуы. Бұл
контрагенттің ізделуін қиындатты, сондықтан 1973 жылы ең алғашқы опциондық
биржа – Chicago Board Option Exchange ашылды (CBOE). Биржада
стандартталған келісім шарттар қолданылып, келісім шарттың өзі клирингтік
талаптар көмегімен орталықтандырылып орындалғандықтан опциондық
операциялардың ликвидтілігі артып, ал олардың орындалуының трансакциондық
шығындары азаяды. Қазіргі таңда АҚЩ-та опциондармен сауда 5 биржада
өткізіледі: CBOE, American Stock Exchange (AMEX), Pacific Stock
Exchange, New York Stock Exchange (NYSE).
Опциондық келісімнің объектісі болып:
- қарапайым акциялар мысалы, Ford немесе IBM компанияларының
акциялары;
- қордың индекстер мәндері S&P 500$ NYSE Index.
Сонымен қатар, фьючерстік опциондар кең етек жайды, олар келесіде
көрсетілген активтерге белгілі бір фъючерстік келісім шарттарды сату және
сатып алу құқығын ұсынады:
- ұзақ мерзімді құралдар, мысалы: қазыналық облигациялар мен вексельдер
- тауарлар, мысалы: арпа мен алтын
- шетелдік валюта.
Опциондық келісім шарттардың негізгі терминдері:
Колл опцион (call option) келісілген мерзімде белгілі бір бағаға
берілген акциялар санын сатып алу құқығы.
Пут опцион (put option) келісілген мерзім ішінде белгілі бір бағаға
акциялардың берілген санын сату құқығы
Опцион бағасы (option price) опционды сатып алушының сатушыға төленетін
сома: сатушы – опционды жазушы тұлға
Орындалу бағасы (exercise, striking price) опционды ұстаушының
100акцияны сатып алу және сатуға болатын акция бағасы
Опционның күшін жою мерзімі (expiration date) опцион орындалуы мүмкін
соңғы құн. Бұл ай бойынша жүргізіледі.
Еуропалық немесе американдық опцион еуропалық опциондар опционның күшін
жою кезінде ғана орындалады, басқаша айтқанда олар опционды ұстаушыға
қарапайым акцияны белгілі бір бағаға сату және сатып алу құқығыннақты
белгіленген уақытта береді. Американдық опциондар кез-келген уақытта
орындалуы мүмкін.
Жабылмаған (naked) және жабылған (cavored) опциондар Егер сатушы колл
опционды акцияға сатса, ал акцияларды иеленбесе онда сатушы жабылмаған колл
опционды сатып жатыр делінеді. Ал егерде сатушы опцион негізінде жаткан
нақты акцияларды иеленсе, онда жабылмаған колл акцияларды сатады.
Ақшадағы опцион (in the money) және ақшасыз опцион (out of the
money) егер базистік акцияның бағасы колл опциондарының орындалу бағасынан
жоғары болса, онда опцион ақшадағыделінеді. Егер керісінше жаңдай болса,
онда опцион ақшасыз делінеді.
Опциондарға баға белгілеудің Блэк- Шоуз моделі. Опцион мен сауданың
жылдам өсу кезеңі басталғанда, яғни1973жылы жасалған колл опциондарды
бағалау моделі. Бұл моделдің тәжірибеде опционмен саудаласушылар кең
қолданады. Опциондар теориясы варрант конвертирленетін бағалы қағаздарды
бағалау үшін қолданылуы қажет.
Блэк және Шоуз өзінің опциондарға баға белгілеу моделін жасау үшін
келесідей:
Колл опционның базисті активі бойынша девиденттер опционның әрекет ету
мерзімнде төленбейді.
Акция немесе опциондарды сату және сатып алулармен байланысты
трансакциялық шыңындары жоқ.
Қысқа мерзімді тәуекелсіз пайыздық мөлшерлеме белгілі және опционның
әрекет ету мерзімінде тұрақты болады.
Кез келген сатып алушы қысқа мерзімдік тәуекелсіз мөлшерлемемен бағалы
қағаздың бағасының кез келген бөлігін төлеу үшін ссуда ала алады.
Қысқа сатуға шектеулерсіз рұқсат беріледі.
Колл опцион опционның мерзімі өткен кезде ғана орындалуы мүмкін.
Бағалы қағаздармен сауда үзіліссіз жүргізіледі және акцияның баңасы да
үзіліссіз кездейсоқ әдіспен қозғалады.
ОРМ қорытындысы тәуекелсіз хеджге негізделеді. Акцияны сатып алып және
сол уақытта осы акцияларға колл опциондарды сата отырып, инвесторлар
акциялар бойынша табыс, опциондар бойынша шығындарды өтейтін тәуекелсіз
позицияны құра салады. Тәуекелсіз хедждің позиция тәуекелсәз пайыздық
мөлшерлемемен тең мөлшерлеме бойынша кіріс әкелуі тиіс. ОРМ келесі 3
формуладан құралады:

мұндағы, V-опционның мерзімі өткен кездегі t колл опционның ағымдық
құны.
P-базисті акцияның ағымдық бағасы
стандартта нормальді бөлу жағдайындағы ауытқудың -ден аз болу
ықтималдығы.
X-опционды орындау бағасы
тәуекелсіз пайыздық мөлшерлеме
базисті акцияға табыстылығының ықтималдығы
Егер де опционның бағасы (3) формуласымен табылған бағадан ерекшеленсе
осы бағаларды біртіндеп жақындауында әкелетін арбитражды пайданы жою
мүмкіндігі болады.
АҚШ-да бета-коэффиценті статистикалық мағлұматтарды әрбір компанияға
анықтап отыруын білдіреді, қор биржасында өз акцияларының бағасын кесу,
мерзімді түрде арнайы қаржы анықтамаларда басылып отырады. Бета-
коэффицентінің интерпретациясы нақты корпорацияға мынаны білдіреді:
β =1 болғанда – жалпы қор нарығында орын алған компания акциялары орта
деңгейлі тәуекелге ие болады;
β≤1 болғанда – орта есеппен компания акциялары қор нарығына қарағанда
азырақ тәуекелге түседі;
β≥1 болғанда – орта есеппен компания акциялары қор нарығына қарағанда
көбірек тәуекелге түседі;
CAPM үлгісінің басты қасиеті болып тәуекел деңгейіне байланысты оның
сызықтылығы, ол қор құралдарының портфеліне кіретін орта өлшемді коэффицент
шамасы секілді қор портфеліндегі бета-коэффицентін анықтауға мүмкіндік
береді:

(4.5)
мұндағы: - компанияның қор портфеліндегі бета-коэффицентін
білдіреді; – компания портфеліндегі i-қаржы құралының бета-
коэффицентін білдіреді; - компанияның қор портфеліндегі i-қаржы
құралының еншісін білдіреді; – портфельдегі (i – 1,2,3...n) түрлі қаржы
құралдарының мөлшерін білдіреді.
Осылайша, CAPM үлгісінің компанияның жалпы капитал құнын анықтауда және
де инвестициялық портфелге кіретін жеке қаржы құралдары үшін талап етілетін
кіріс нормаларына әсер ететін маңызды пратикалық мәні бар.

2.4 Бағалы қағаздар рыногының сызығы

Капитал нарығының түзуі (CML). Кредит беру, қаражатты қарызға алу мен
нарықтық портфель.
Егер тәуекелдігі бар және тәуекелдігі жоқ активтер болса, инвестор
олардың біреуін таңдауы немесе ақшасын олардың комбинациясына салуы мүмкін.

Жалпы жағдайда тәуекелдігі жоқ активтер деп мемлекеттік бағалы
қағаздарды айтады. Бұл активтер мемлекеттің кепілдігіне ие және олар үшін
төлемсіздік тәуекелі жоқ. Инвестициялық портфельде қаржылық активтердің әр
түрі болуы мүмкін, соның ішінде кірістілігі Rf-қа тең тәуекелдігі жоқ
активтер де болуы мүмкін. Олардың тәуекелі нолге тең сондықтан олар тіке
вертикальді өске түседі (сурет 8).

С
Табыстылық

Мр
Кред
В
Р
Е Р
А
Е

А

Сурет 8 - Капитал нарығының түзуі (CML) 2

Табыстылығы Rf-қа тең тәуекелдігі жоқ активтерге салу мүмкіндігін ала
отырып инвестор құрамына тәуекелдігі бар және тәуекелдігі жоқ активтер
кіретін портфельдің жаңа түрін құруы мүмкін. Осылайша инвестор Мр және Rf
нүктелері арқылы өтетін түзуде орын алған тәуекел мен кірістің кез-келген
комбинациясына жетуі мүмкін. RfMpC түзуіне түсетін барлық портфельдер AМpB
доғалына түсетін портфельдерге қарағанда маңызы жоғары. RfMpC түзуінде
орналасқан нүктелердің барлығы тәуекел мен кірістің мүмкін болатын тиімді
комбинацияларын көрсетеді.
Rf нүктесіндегі инвестор барлық қаражатын тәуекелдігі жоқ активтерге
салды да Rf кірістілігін күтеді. RfMp кесіндісіне түсетін портфельдер
ссудалық портфельдер болып табылады және тәуекелдігі бар және тәуекелдігі
жоқ активтерге салымдардың комбинациясынан тұрады.
Mp нүктесінде тұрған инвестор портфелінде тек тәуекелдігі бар активтер
бар және мұндай портфель нарықтық деп аталады. Mp нүктесінде тұрған
инвестор Rm табыстылығына және тәуекеліне ие болады.
Капиталдар нарығы түзуі күтілетін кірістілік пен жиынтық тәуекелдің
қатынасын сипаттайды. Капиталдар нарығы түзуінің анықтамасы мен графигі
берілді. Оны формуламен де көрсетуге болады:
(4.6)
мұндағы - тәуекелдігі жоқ активтердің табыстылығының
мөлшерлемесі; - М нарықтық портфелінің табыстылығы;
– құрамында тәуекелдігі жоқ активтер мен Мр портфелі бар портфельдің
табыстылығы; және – портфель мен нарықтың орташа квадраттық
ауытқуы; Е операторы күтуді білдіреді.
Инвестордың үш нұсқасы бар: тәуекелдігі жоқ активтер (), нарықтық
портфель (Мр), тиімділік аймағындағы түзуге түскен кез келген тиімді
портфель.
Тәуекелдігі жоқ активтер табыстылығын береді; нарықтық портфель
орташа табыстылығы және тәуекелін береді; Р портфелі
орташа табыстылығын және тәуекелін береді. мен арасындағы
айырмашылық тәуекел үшін нарықтық сыйақы деп аталады.
Р портфеліне инвестиция салған адам өзіне аз тәуекелін алады,
сондықтан тәуекел үшін нарықтық премиясы Мр портфелі барға қарағанда аз
болады.
РЕ мен МрD үшбұрыштары ұқсас, яғни тура пропорционалды.
(4.7)
Тепе-теңдік жағдайында барлық инвесторлар тәуекелдігі бар және
тәуекелдігі жоқ активтерді комбинациялауға тырысады. Тепе-теңдік жағдайында
барлық активтер бойынша сұраныс ұсынысқа тең, ал Мр нүктесі тұтас нарықты
көрсетеді. Әрбір қаржылық активтің нарықтық портфельдегі үлесі оның
нарықтық құнының барлық акциялардың нарықтық құнына қатынасына тең немесе:
Х=Белгілі активтердің нарықтық құны Барлық активтердің нарықтық құны

(4.8)
Сонымен тепе-теңдік жағдайында барлық активтер бойынша сұраныс ұсынысқа
тең, ал идеалды нарықтық портфель құрамына нарықтық құнына сәйкес әр бағалы
қағаз кіреді 3.
Бағалы қағаздар рыногының сызығы. Шарп, Линтнер және Моссин тиімді
портфель мен бағалы қағазды бағалауға мүмкіндік беретін негізгі активтер
табыстылық бағалау үлгісін жасады.
Әуелі инвесторлар мен қор нарығы туралы болжамдар келтіреміз:
- Инвесторлар тәуекелден қашуға тырысады.
- Инвесторлар әр период соңында байлықтарын максималдандыруға тырысады
деп болжанатындықтан үлгі бір ғана кезеңге есептелген.
Тиімділік фронты барлық инвесторлар үшін біру және олар кірістілік пен
активтердің тәуекелдігі туралы бірдей ойлайды.
Портфельдер мен бағалы қағаздар орташа кірістілікке ие.
R табыстылығы бар тәуекелсіз активтер бар. Осы мөлшерлемемен олар әр
инвестор үшін қолжетімді.
Барлық активтер нарықта даналап сатылады. Әр активтің көлемі шектелген.

Трансакциялық шығындар нолге тең.
Сауда салықпен де, ережелермен де шектелмеген. Бұдан шығатыны
активтердің табыстылық бағалау үлгісі келесідей:
(4.9)
мұндағы – i активінің күтілетін табыстылығы; - тәуекелсіз
активтің табыстылығы; - i активі үшін жүйелік тәуекел көрсеткіші;
- нарықтық портфельдің күтілетін табыстылығы.
Мұндай басқару активі үшін жүйелік тәуекел бөлек активтер үшін де,
портфель үшін де сенімді тәуекел көрсеткіші болып табылады. 9 суретінде
бағалау үлгісі үшін тәуекел мен кірістіліктің өзара байланысы көрсетілген.
Бұл график бағалы қағаздар нарығының түзуі деп аталады.

Табыстылық (R)

Сурет 9- Бағалы қағаздар нарығының түзуі (SML) 2

Байлығын максималдандыруға ұмтылатын инвесторлар капитал нарығы
түзуінде орналасқан мүмкіндіктерді таңдайтын болады және олардың
портфелінің бір бөлігін тәуекелді активтердің нарықтық портфелінің
активтері құрайтын болады.
Негізгі активтердің табыстылық бағалау үлгісі (CAPM) бойынша тәуекелді
активтердің нарықтық портфелінің алмастырушысы жоқ. Кез-келген актив
бойынша тәуекелді өлшеу үшін тек ковариация көрсеткіші жарамды.
Капиталдар нарығы түзуі мен үлгі арасындағы байланысты көрсету үшін
бета коэффициентін анықтаудан бастаймыз:

(4.10)

мұндағы - i активі табыстылықтың орташа квадраттық ауытқуы;
–табыстылықтың нарықтық мөлшерлемесінің орташа
квадраттық ауытқуы;
- корреляциясының коэффициенті.
Егер =1 болса, теңдік келесі түрге ауысады:

Егер =1 болса, портфель тиімді болып есептеледі, ал ол бөлек актив
болса, онда оның табыстылығы мен тәуекелінің қатынасы тұтас нарықтай
болады. Бұдан шығатын қорытынды:
Теңдікте мәні бірге тең корреляциясының коэффициенті бар, олай болса ол
теңдіктің жалпы түрі болып табылады.
Жеке активтің немесе тиімсіз портфельдің табыстылығын бағалау үшін
бағалы қағаздар нарығының түзуін қолдану керек.
Капиталдар нарығы түзуі жиынтық тәуекелді ескереді, ал бағалы қағаздар
нарығының түзуі тек жүйелік тәуекелді ескереді.
CAPM моделін тәжірибе жүзінде қолдану. Негізгі активтердің табыстылығын
бағалау үлгісі (CAPM) қаржылық талдау мен жоспарлаудың барлық саласында
қолданылады. Үлгі капитал құнын анықтау үшін инвестициялық мүмкіндіктерді
талдауға және инвестициялық жобалар бойынша тәуекелді анықтау үшін
қолданылады. Ол сондай-ақ құрал-жабдықты сатып алу және жалға алу
арасындағы таңдау жасауда өте пайдалы.
Үлгі компанияны тұтас бағалауда, бірігу мен жұтылуды талдағанда, әр
түрлі қаржылық теорияларды тексергенде пайдаланылады. Үлгі акция курсына
дивидендтік саясаттың әсерін білуге және тиімді нарық болжамын тексеруге
қолданылуы мүмкін. Жобаны инвестициялық талдағанда үлгі көмегімен тәуекелі
жоғары жоба бағаланады.
Рубинштейн қаржылық активтерді бағалау үшін CAPM-ты қалай қолдану
керектігін көрсетті. Біріншіден, үлгіні бағалық айнымалыларға жазу керек:
(4.11)
мұндағы – CAPM бойынша күтілетін табыстылық;
– І периодындағы акция бағамы;
- келесі периодындағы акция бағамы.
Нәтижесінде CAPM теңдеуі келесі түрге ие болады:
(4.12)
түрлендіріп, келесіні аламыз:
(4.13)
Осылайша кезең соңында күтілетін бағаны дисконттау үшін қолданылатын
табыстылық мөлшерлемесі құрамында қаржылық активтің жүйелік тәуекеліне
тәуелді тәуекел үшін премия бар.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.