Бурабай аудандық маслихатының жергілікті басқару құрылымы мен қызметтерін бағалау
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 Жергілікті мемлекеттік басқарудың мәні мен теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1.1 Жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқару: мәні мен 6
маңызы ... .
1.2 Жергілікті мемлекеттік басқару органдары және олардың
қаржы-экономикалық негіздері 13
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
1.3 Шетелдік тәжірибедегі жергілікті басқару модельдерінің
ерекшеліктері 19
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
2 ҚР жергілікті мемлекеттік басқару органдарының құрылымы,
олардың негізгі қызметтері мен мәселелері ... ... ... 24
2.1 Бурабай аудандық маслихатының жергілікті басқару құрылымы мен
қызметтерін бағалау 24
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
2.2 Бурабай ауданының әлеуметтік-экономикалық жағдайын және оны
дамыту бағдарламаларын талдау 35
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
3 Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының қызметін жетілдіру
бағыттарының тиімділігін арттыру жолдары ... ... ... 54
3.1 ҚР жергілікті басқару органдарының қызметін дамытудағы негізгі
мәселелер 54
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Жергiлiктi мемлекеттiк басқару органдары тиiмдi жұмыс iстеуi
үшiн жағдай жасау шаралары 65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Жергілікті мемлекеттік басқару реформасы және басқаруды
демократиялау 72
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .76
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Қолданылған әдебиеттер 79
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
...
Қосымшалар 82
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қай елде болмасын басқарудың екі деңгейі бар. Ол мемлекеттік басқару
және жергілікті басқару болып бөлінеді. Азаматтық қоғамның қалыптасуы мен
демократияның жетілуі билік құзіретін кеңейтумен тікелей байланысты.
Сондықтан мемлекеттік басқаруға азаматтардың қатысуын кеңейту және
мемлекеттік органдардың халық алдындағы жауапкершілігін арттыру бүгінгі
күннің маңызды мәселесі. Қазақстанның қазіргі кездегі дамуы мемлекеттік
билікті орталықсыздандыруды, яғни орталықтан жергілікті деңгейді қолдауды
қажет етеді.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы
Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Заңының қабылдануымен
әрбір билік деңгейі үшін мемлекеттік функцияларды жүзеге асыру, сондай-ақ
оларды ретке келтіру жөніндегі өкілеттіктер мен жауапкершіліктерді бекіту
мәселелері реттелді. Тұтастай алғанда, мемлекеттік басқару жүйесінің
базалық негіздерін жасау аяқталды.
Қабылданған Заңға сәйкес жергілікті мемлекеттік басқару – заңнамалық
актілерінде белгіленген құзырет шегінде жергілікті өкілетті (мәслихаттар)
және атқарушы органдар (әкімдіктер) тиісті аумақта мемлекеттік саясатты
жүргізеді және тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты болып табылады.
Әкiм - Қазақстан Республикасының Президентi мен Үкiметiнiң жергiлiктi
атқарушы органды (ол құрылған жағдайда) басқаратын және тиiстi аумақта
мемлекеттiк саясаттың жүргiзiлуiн, Қазақстан Республикасы орталық
мемлекеттiк органдардың барлық аумақтық бөлiмшелерiнiң үйлесiмдi қызмет
iстеуiн, тиiстi бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органдарға басшылықты
қамтамасыз ететiн, Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттiк
басқару өкiлеттiгi берiлген, тиiстi аумақтың әлеуметтiк-экономикалық
дамуының жай-күйiне жауапты өкiлi;
Мәслихаттар мен әкiмияттар өз қызметiнде:
1) жалпы мемлекеттiк сыртқы және iшкi саясатқа, қаржы және
инвестициялық саясатқа сәйкес келмейтiн шешiмдердiң қабылдануына жол
бермеуге;
2) ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз етуде Қазақстан Республикасының
мүдделерiн сақтауға;
3) қызметтiң қоғамдық маңызы бар салаларында белгiленген жалпы
мемлекеттiк стандарттарды ұстануға;
4) азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерiнiң сақталуын қамтамасыз
етуге мiндеттi.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында нақтылаған
аудандық мәслихаттардың өкілеттігін күшейту мәселесі де еліміздегі
демократияның кең қанат жаюына талпыныс екені аян. Президент Қазақстан
халқына Жолдауында: ...Біз мәслихаттарды күшейтіп, оларға қосымша
өкілеттіктер беретін боламыз... Уақыт өте келе аудандық мәслихаттар
жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастырудың негізіне айнала алады, деген
болатын.
Еліміз өтпелі кезеңде биліктің атқарушы тармағын күшейте отырып, өзін-
өзі басқару органдарының сатылық қалыптасуын анықтады. Енді бүгін,
экономика мен мемлекеттігімізді нығайтып, аяғымыздан нық тұрған кезде
жергілікті өкілетті органдарды күшейту туралы сөз бастауымыздың дұрыс
таңдау, дұрыс жол екендігіне ешкімнің күмәні бола қоймас.
Сондықтан өзін-өзі басқаруға біз қоғамда сұраныс пен шынайы қабылдау
болып, ол пісіп-жетілген кезде ғана табиғи жолмен келуіміз керек. Асығыстық
өзін-өзі басқарудың мәнін жоғалтуға немесе мемлекеттің бүлінуіне әкеліп
соғады. Мемлекет басшысы мәслихаттарды жергілікті өзін-өзі басқаруды
қалыптастырудың негізі деп атады, өйткені, жергілікті өкілетті органдар мен
жергілікті бірлестіктер органдарының түпкі табиғи бастауы ұқсас — олардың
екеуін де жергілікті жерде халық өзі сайлайды және өзінің әкімшілік-
аумақтық бірлігінің проблемаларын өздері шешуге шақырады.
Барлық елдерде жергілікті өзін-өзі басқару әкімшілік-аумақтық
бірліктің төменгі буынынан, яғни ауылдық буыннан басталған. Дегенмен,
жергілікті өкілетті органдар өзін-өзі басқару органы сияқты биліктің
өздерінен жоғары тармағына тікелей байланбаған. Аудандық мәслихаттар мен
жергілікті өзін-өзі басқарудың ауылдық органдарының тікелей қатысы заңда
нақты көрініс табуы керек. Бұл жерде басты мәселе оның бюджетінде, қаржылай
негізінде болып отыр. Бүгінде жергілікті бюджеттерді мәслихаттар бекітеді.
Онда мәслихаттар туралы заңға да түзетулер енгізілуі тиіс еді. Бюджетаралық
қатынастар проблемасының үлкен бір бөлігі – бюджет қаржысын мақсатты
пайдалануды, басымдықтарды, мемлекеттік сұраныстарды бақылау шешімін табар
еді.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды конституциялық-құқықтық реттеудің
теориялық базасы Еуропа Хартиясы бекіткен муниципалды демократия мен
муниципалды басқарудың әлем мойындаған құндылықтарынан тұратыны белгілі.
Олар мыналар: жергілікті өзін-өзі басқару кез келген демократиялық құрылыс
негіздерінің бірін құрайды; азаматтардың мемлекетті басқаруға қатысу құқы
тікелей жергілікті жерде жүзеге асырылады; жергілікті өзін-өзі басқару
органдарына шынайы биліктің үлес беруі; демократиялық жолмен құрылған
жергілікті өзін өзі басқару органы өзінің құзырына кіретін мәселелерді үй
ішінен үй тіккендей бөліп алуы және оларды жүзеге асырудың тәртібін анықтап
алуы керек және ол үшін қаржысы болуы қажет.
Елбасының Қазақстан халқына Жолдауының екі ерекшелігіне тоқталсам
деймін. Біріншіден, онда халықтың әл-ауқатын жақсарту мәселесі нақтылы
цифрлармен дәйектелген. Әсіресе, ана мен баланы әлеуметтік жағынан қорғауға
ерекше көңіл бөлінген. Екіншіден, Жолдауда жергілікті өкілетті органдардың
жұмысын одан әрі жетілдіріп, дамыту мәселесінің де қамтылғанына ризашылық
сезімімізді білдіреміз. Бұл өзі еліміздегі саяси реформаны жүзеге асырудың
заңды жалғасы деп білеміз. “Мәскеу бірден орнаған жоқ” деген қанатты сөз
бар ғой. Сол секілді саяси реформаны жүзеге асыру әсіре науқаншылдықты,
асығып, аптығуды көтермейді. Ол үшін, ең алдымен, тәжірибе жинақтауымыз
керек. Мәселен, өткен жылы аудандық, қалалық деңгейдегі әкімдерді
депутаттар корпусы арқылы сайлау басталды. Әкімдердің мәслихатта,
депутаттардың алдында есеп беруі дағдылы іске айналды. Жергілікті бюджетті
бекітіп, оны қадағалап отыру мәслихаттың құзырында. Міне, енді жергілікті
мәслихатқа қосымша мүмкіндіктер беріліп отыр.
Елбасы айтқан қандай міндет пен тапсырма да еліміздің дәулеті мен
Қазақстанды мекендеген ұлттар мен ұлыстардың бейбіт, тату-тәтті өмірін
орнатуды мақсат тұтады. Ал оны жүзеге асыруда биліктің жергілікті
органдарының тиімділігін, халықтың өзі сайлап қоятын мәслихаттардың рөлін
арттыру керек. Ол орталықсыздандырусыз жүзеге аспайды. Мәжілісте сөз алған
сенаторлар, Сенат жанындағы Жергілікті өкілетті органдармен
(мәслихаттармен) өзара іс-қимыл жасау жөніндегі кеңестің мүшелері қоғамды
демократияландырудың бір жолы – орталықсыздандыру мен жергілікті өзін өзін
басқарудың өзекті мәселелерін ортаға салды.
Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының қызметін жетілдіру” атты
дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты - Елбасының халыққа Жолдауындағы
тапсырмаларға сүйене отырып, еліміздегі жергілікті басқару деңгейіе
зерттеу, сонымен қатар жергілікті халықтың демократиялық жағдайын
қарастыратын шараларды ұйымдастырушы билік органдарының қызметін жетілдіру
шараларын жан-жақты қарастыру болып табылады.
Тақырып өзектілігі зерттеу барысында статистикалық мәліметтер мен
нақты аналитикалық шолулармен ашылады. Дипломдық жұмыс үлкен үш тараудан
тұрады. Бірінші бөлімде жергілікті мемлекеттік және өзін өзі басқарудың
теориялық негіздемелері және шетелдердегі жергілікті басқару модельдері
салыстырмалы түрде баяндалған.
Екінші бөлімде Ақмола облысы Бурабай аудандық маслихаты тәжірибесіне
сүйене отырып, жергілікті басқару деңгейі, жергілікті бюджет шығындары және
ауданның әлеуметтік экономикалық жағдайы жан-жақты көрсетілген. Осы
бөлімнің өзектілігі ретінде қазіргі жергілікті басқару органдарын
дамытудағы кедергі болып отырған мәселелер мен олардың мүмкін шешілу
жолдары алынған.
Үшінші бөлім барлығын қорытындылай келе, нақты өзекті мәселелердің
шешілу жолдары мен жетілдіру этаптарын, сонымен қатар демократиялану
принциптері мен жергілікті мемлекеттік басқару органдарының тиімді қызметі
үшін жағдай жасау амалдары қарастырылған.
Жалпы алғанда жергілікті мемлекеттік басқару - заң актiлерiнде
белгiленген құзырет шегiнде жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдар тиiстi
аумақта мемлекеттiк саясатты жүргiзу, оны дамыту мақсатында жүзеге
асыратын, сондай-ақ тиiстi аумақтағы iстiң жай-күйiне жауапты болып
табылатын қызмет.
1 Жергілікті мемлекеттік басқарудың мәні мен теориялық негіздері
1.1 Жергілікті мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару: мәні мен
маңызы
Жергілікті әкімшілік-аумақтық бөліктерде биліктің екі түрі қатар
жүзеге асуы мүмкін. Бұлар: жергілікті мемлекеттік басқару және жергілікті
өзін-өзі басқару.
Жергілікті мемлекеттік басқару дегеніміз, жергілікті әкімшілік-
аумактық жердегі Орталық өкіметтің атынан немесе деңгейі жоғары тұрған
әкімшіліктің атынан жүргізілетін биліктің түрі.
Жергілікті мемлекеттік басқаруды жүзеге асыратын адамдарды деңгейі
жоғары тұрған әкімшілік орындары тағайындайды (мысалы, ауылдың әкімін аудан
әкімі тағайындаса, аудан әкімім тағанындау облыс әкімінің қолында).
Жергілікті өзін-өзі басқару дегеніміз, сол аумақта тұратын
тұрғындардың билігі, бұл билік сол тұрғындардың қалауымен сайланып
қойылатын органдардың кызметі арқылы жүзеге асады. Осы жерде Жергілікті
өзін-өзі басқару туралы Еуропа Хартиясынан үзінді келтіре отырып,
жоғарыдағы мағынаны толықтыра түсейік: Жергілікті тұрғындардың мүддесін
қорғай отырып, заң шеңберінің көлемінде мемлекеттік істердің негізгі
бөлігін жүзеге асыруды және сол істерді басқарудың нақты мүмкіншілігі мен
құқығына ие болуды — жергілікті өзін-өзі басқару деп тусінеміз. Еуропалық
жүйе бойынша жергілікті мемлекеттік басқару мен ЖӨӨБ аралас жүреді, екеуі
біріге отырып, бір жүйені құрайды. Басқарудың екі түрінің араласуының да
түрлі нұсқасы бар. Әсіресе, жергілікті мемлекеттік басқаруға өзін-өзі
басқару жүйесіне байланысты әртүрлі міндет қойылады.
Қазақстан-2030 Стратегиясында мемлекеттік басқарудың тиімді
құрылымын қалыптастыру шешуші міндеттердің бірі ретінде көрсетілді. Бұл
мемлекеттік басқарудың әрбір деңгейі үшін өкілеттіктер, міндеттер мен
функциялар, қаржыландыру көздері нақты айқындалуы тиіс екендігін білдіреді
[1, 37 б.].
90-жылдардың аяғында басталған әкімшілік-бюджеттік реформа шеңберінде
Қазақстан Республикасында мемлекеттік басқарудың республикалық және
облыстық деңгейлері арасындағы өкілеттіктердің ара-жігі бөлінді. Мемлекетке
тән емес функциялардың бір бөлігі жеке секторға берілді, мемлекеттік
секторға қызмет көрсететін мемлекеттік мекемелер мен ұйымдар шешетін
мәселелер тобы нақтыланды.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы
Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Заңының қабылдануымен
әрбір билік деңгейі үшін мемлекеттік функцияларды жүзеге асыру, сондай-ақ
оларды ретке келтіру жөніндегі өкілеттіктер мен жауапкершіліктерді бекіту
мәселелері реттелді. Тұтастай алғанда, мемлекеттік басқару жүйесінің
базалық негіздерін жасау аяқталды.
Қабылданған Заңға сәйкес жергілікті мемлекеттік басқару – заңнамалық
актілерінде белгіленген құзырет шегінде жергілікті өкілетті (мәслихаттар)
және атқарушы органдар (әкімдіктер) тиісті аумақта мемлекеттік саясатты
жүргізеді және тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты болып табылады.
Бүгінде елімізде Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі
басқару туралы заң жобасы жан-жақты талқыланып жатыр. Әдеттегідей,
пікірлер де бір-біріне қарама-қайшы: біреулері заң жобасының үкіметтік
нұсқасы мүлдем жарамсыз десе, екіншілері толықтай қолдайтындықтарын айтады.
Жалпы, осы институт бізге қажет пе, өзі? – дейтін тұрғыдағы
көзқарастар да аз емес. Олардың көлденең тартатын уәждері мынадай: біз
тұрақты даму үстіндегі мемлекетпіз. Ал жергілікті өзін-өзі басқару
институты енгізілсе, жаңа құрылымдар – кеңестер мен төрағалар құруға тура
келеді. Қазіргі жағдайда, мүмкін, бүгінде қалыптасып үлгерген, төменгі
деңгейге, яғни кенттік, ауылдық округтерге дейін қамтитын әрі қызмет етуге
қабілетті жергілікті мемлекеттік басқару органдарымен шектелген де
жеткілікті шығар?
Кейбір сарапшылар қолданыстағы Конституция шеңберінде Жергілікті өзін-
өзі басқару туралы толыққанды заң қабылдау мүлдем мүмкін емес деп
есептейді. Жергілікті өзін-өзі басқару демократияның негізгі, нақты
айтқанда, міндетті атрибуты болып табылады. Егер біз әлемдегі барынша
дамыған елу елдің қатарынан көрінуге, ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуге, БСҰ-ға өтуге
ұмтылып отырсақ, онда аталған беделді халықаралық ұйымдардың талаптарына
сай болуымыз керек [2].
Екіншіден, жергілікті өзін-өзі басқару бірінші кезекте өзімізге қажет.
Өйткені, ол жергілікті жердің түйінді мәселелерін шешуге тұрғындардың
өздерін тартуға мүмкіндік береді. Түйіп айтқанда, бұл қатардағы
қазақстандықтар мемлекетке алақан жаймай, күнделікті тұрмыстық мәселелерін:
малды қай жерге жаятындарын, бау-бақшасын қандай сумен суаратынын, күл-
қоқысты кім жинайтынын, жолдарды кім жөндейтінін өздері шешулері үшін
керек.
Үшіншіден, кез келген қазіргі заманғы демократиялық мемлекет тым
болмаса жергілікті өзін-өзі басқару әдісіне кепілдік бермесе немесе оның
бар екенін мойындамаса, экономикалық және әлеуметтік үдерістердің тиімді
басқарылуын қамтамасыз ете алмайды. Себебі, басқару саласы аса күрделі және
көпқырлы, сондықтан қоғамдық дамудың барлық мәселелерін тек орталықтан шешу
қиындық туғызады. Басқару қызметінің тиімділігін арттыру үшін
өкілеттіліктің бір бөлігін тұрғындардың ортақ мүддесі тұрғысынан алып
қарағанда оңтайлы нәтижеге қол жеткізеді деуге болатын басқару деңгейіне
берген ұтымды. Бұл өз кезегінде жергілікті жағдайды, мүмкіндікті,
басқарудың әдістері мен тәсілдерін сөзсіз есепке алуды талап етеді. Ал
жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік басқаруды оңтайландырудың нағыз
төте жолы болып табылады.
Онда мынадай заңды сұрақ туады: егер жергілікті өзін-өзі басқару
соншалықты тиімді болса, онда бізде аталған қажетті институт күні бүгінге
дейін неліктен құрылмай келген?
Басты себеп – жергілікті өзін-өзі басқаруды айқындаудағы
Конституцияның ерекшелігінде. Дүние жүзінде жергілікті өзін-өзі басқарудың
бірнеше түрлері мен үлгілері бар. Олар: англосаксондық, француздық,
ибериялық, аралас, т.б. болып бөлінеді. Бірақ негізінен екі үлгі –
англосаксондық және француздық үлгілер туралы көп айтылады. Бұл екеуінің
басты айырмашылығы: англосаксондық үлгі жергілікті өзін-өзі басқару ісіне
мемлекеттің араласуын болдырмайды, ол мемлекеттік басқарудан автономды және
қатаң бөліп тасталған. Ал француздық үлгі “орталықтан” тағайындау жолымен
белгілі бір деңгейде мемлекеттің араласуын жоққа шығармайды. Сөйтіп,
комиссарлар, префектілер, суперпрефектілер, т.б. тек бақылау функциясын
ғана атқарып қоймайды, іске тікелей араласа алады. Мәселен, Францияда
муниципалитеттің бірде-бір қаулысы, егер оған префектінің қолы қойылмаса,
заңды күшіне енгізілмейді.
Алайда, әлемнің көптеген елдерінде, жергілікті өзін-өзі басқарудың
қандай да бір моделіне қарамастан, конституциямен немесе конституциялық
заңдармен жергілікті өзін-өзі басқару іс-әрекет ететін деңгейлер
айқындалған. Әдетте бұл – төменгі және аралық, яғни өңірлік буындарды
қамтитын қос деңгейлі жүйе. Үш деңгейлі жүйе де бар. Мысалы, Польшада:
гмина – новьят – воеводство.
Біздің Конституциямызда мұндай деңгейлер қарастырылмаған. Негізгі
Заңның жергілікті өзін-өзі басқаруға арналған 89-бабы оны құрудың басты
элементтерін айқындайды. Оның мәнісі мынада: жергілікті өзін-өзі басқаруды
құру – бұл азаматтардың құқы, бірақ міндеті емес; жергілікті өзін-өзі
басқару ауылда да, қалада да құрылады; ол ұйымдастырылған кезде
азаматтардың жиі қоныстануы мен оның органдарының міндетті сайламалылығы
қамтамасыз етілуі қажет. Өзін-өзі басқаратын қоғамның мүшелері өз
қызметінің тәртібін заң шеңберінде өздері белгілейді және ақыр соңында,
жергілікті өзін-өзі басқарудың өз бетінше жұмыс істеуіне конституциялық
кепілдік беріледі, яғни ол мемлекеттік басқарудан қатаң түрде бөлінеді.
Бірақ, сонымен бір мезгілде, ел Конституциясында мемлекеттік басқарудың
жекелеген өкілеттілігін жергілікті өзін-өзі басқаруға беруге болатын
негіздегі бап жоқ [3, 7 б.].
Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң Конституцияның осындай негізгі
ережелеріне сүйеніп жасалуы тиіс.
Бірақ ең бастысы, басқару жүйесінде өзін-өзі басқарудың орнын және ол
құрылуы тиісті деңгейді айқындап алу қажет. Бұл негізгі тұжырымдамалық
ереже, өйткені, біздің Конституциямыз билік жүйесінде өзін-өзі басқарудың
орнын нақты көрсетпейді.
Парламенттің жергілікті өзін-өзі басқару туралы заңды ұзақ уақыт
қабылдай алмай келе жатқанының басты себебі, меніңше, осында жатқан
секілді. Ертеректе мемлекеттік басқаруды аудандық деңгейде шектеу ұсынылған
заң жобасының нұсқасы болғаны да ұмытыла қойған жоқ. Ол бойынша, ауданнан
төмен деңгейде, оның өзінде міндетті түрде тек ауылдарда ғана жергілікті
өзін-өзі басқару институты енгізілуі тиіс болатын. Ондай жағдайда
Конституцияның бұзылуына жол берілетіні күмәнсіз еді. Сол нұсқаны Үкіметтің
кері қайтарып алғанын бүгінде заңдылық деуіміз керек.
Уақыт өте келе Парламентке кезекті заң жобасы енгізіліп, оған сәйкес
жергілікті мемлекеттік басқаруды бұрынғы күйінде – ауылдық округ деңгейінде
қалдыру, ал осы әкімшілік-аумақтық шепте қатарластырыла жергілікті басқару
органын: кеңес – өкілетті орган және жәмият – атқарушы орган құру
жоспарланды. Бірақ жаңа коллозия туындады: сонда бір аумақта басшысы
жетекші болып табылатын әкім, кеңсе және жәмият қалайша өзара іс-қимыл
танытпақ? Өйткені, мұндай жағдайда бірін-бірі қайталайтын функциядан қашсаң
да құтыла алмайсың. Нәтижесінде бұл нұсқа да жарамсыз деп саналып, оны да
Үкімет қайтарып алуға мәжбүр болды, ендігі ұсынылып отырған нұсқада өткен
жылдардың қателіктері барынша ескерілген. Бұл заңдық құжат сапалық тұрғыдан
жаңа негізде жасалды. Өйткені, елімізде осы кезең ішінде заңшығарушылық
деңгейде мемлекеттік басқару реформасы жүргізілді.
Атап айтқанда, 150-ден астам заңнамалық актілерге өзгерістер
енгізілді. Олардың негізінде басқару деңгейлері арасындағы функциялар қайта
бөлінді. Шамамен 2,5 мың функция орталықтан жергілікті жерлердің құзырына
өтті. Оның үстіне, заңды тұлғаның құқығы шеңберінде ауылдық округтер
әкімдерінің аппараттары құрылып, енді әкімдердің өзі бюджеттік
бағдарламалардың әкімшілері болып табылады әрі олардың функциялары мен
өкілеттіктері айтарлықтай кеңейген. Міне, жергілікті өзін-өзі басқаруды осы
жаңа негізде құру ұсынылып отыр.
Жергілікті өзін-өзі басқару туралы болашақ заң жобасының үкіметтік
нұсқасы тұжырымдамалық тұрғыдан жаңашыл мән-мағынаға ие. Яғни, жергілікті
өзін-өзі басқаруды ауыл, кент және аудандық маңыздағы қала деңгейінде құру
ұсынылады. Мұнда тұрғындардың жақын қоныстану қағидаты сақталынған.
Мәселен, ірі қалаларда жергілікті өзін-өзі басқарудың бірнеше аумақтық
органдарын құруға болады. Мұнда құқықтық қағида да сақталған, яғни
жергілікті өзін-өзі басқару ешқандай “міндеттеме” жүктелусіз, тек
тұрғындардың өз бастамасымен ғана құрылады [4, 17 б.].
Заң жобасында жергілікті өзін-өзі басқару органдарына берілетін
функциялар мен өкілеттіктер де нақтыланған. Түйіп айтқанда, олардың
жергілікті мемлекеттік органдар қызметін қайталауына жол бермеуге әрекет
жасалған. Ал соңғысына келсем, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
өкілеттілік мерзімі 4 жыл деп белгіленгенін, оның үстіне, өкілетті орган –
кеңесті бүкілхалықтық тікелей сайлау арқылы, ал атқарушы орган – төрағаны
сайлау немесе кеңес тағайындайтын етіп құру ұсынылып отырғанын айта кеткен
жөн. Тұтастай алғанда, заң жобасы мемлекетіміздің Ата Заңына сәйкес келеді
дей тұрғанмен, белгілі бір кемшіліктері де жоқ емес, әрине. Бұл арада
сарапшылар пікірімен санасуға тура келетінін мойындауға мәжбүрміз. Міне,
нақ осыған байланысты Нұр Отан партиясының басшылығы мен оның
Парламенттегі фракциясы құрған біздің сарапшылар тобының атап көрсетуінше,
болашақ заңның мәтініне тұжырымдамалық өзгерістер енгізілуі қажет.
Сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару тетігін, заң жобасында
көзделгеніндей, қол қою парақшаларын жинау арқылы ғана емес, бұған қоса
жиналыстар, кездесулер, мәслихаттар өткізу жолымен де жеңілдете түсу керек.
Ал азаматтардың қатысуымен жиналыстар, мәслихаттар өткізудің, қол қою
парақшаларын толтырудың тәртібін, оның формасын анықтауды мәслихаттарға
жүктеу қажет. Меніңше, осының өзі аталған үдерісте мәслихаттардың рөлін
көтереді.
Мемлекеттік органдардың жергілікті өзін-өзі басқарумен ықпалдастығына
қатысты бір ортақ баптың орнына облыс, аудан және ауылдық округ әкімдерінің
жергілікті өзін-өзі басқаруға байланысты құзыры бойынша жеке баптар
енгізіп, мәтінді мәслихаттардың құзырына сәйкес келетін арнайы баппен
толықтырған дұрыс болатын секілді.
Заң жобасын облыстық, республикалық маңыздағы қалалар мен астанадағы
жергілікті өзін-өзі басқаруды құрудың ерекшеліктеріне орай жаңа баптармен
толықтыру, сондай-ақ ірі мегаполистердегі жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының өкілеттігі мен оларды құрудың тетіктерін нақты белгілеп алу
орынды көрінеді [5].
Мемлекеттік басқарудағы секілді жергілікті өзін-өзі басқарудағы
жергілікті органдардың құзырлары мен өкілеттіктерін бұдан да нақтырақ ашып
көрсетіп, мемлекеттік функцияларды әкімдерде қалдырған жөн, ал шаруашылық-
пайдалану функцияларын өзін-өзі басқаруға беру керек.
Сонымен қатар, болашақ заңның үкіметтік нұсқасы жергілікті өзін-өзі
басқару органдарын қаржымен қамтамасыз ету проблемасын шешпейді. Құжаттың
тиісті бабында оның көздері ғана аталған. Бірінші орында мемлекеттік
бюджеттен берілетін қаржылар тұр. Бірақ бұл терминнің астарында не сыр бары
заң жобасында нақтыланбаған. Бұл қаржылардың берілу тетігі де анық емес.
Олар мақсатты немесе жалпы трансферттер түрінде беріле ме, айқындалмаған.
Заң жобасына қаржыны мемлекеттік бюджеттен беру тәртібін Үкімет
айқындайтындай етіп толықтыру енгізген дұрыс болады ғой деп ойлаймын. Осы
қаржылар сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару органдарын ұстап тұру үшін
де бағытталуы тиіс, өйткені, олардың өзге қаржыландыру көздері жоқ қой.
Сарапшылар тобы тұжырымдамалық ұсыныстардан басқа Нұр Отан халықтық-
демократиялық партиясы төрағасының міндетін атқарушы Бақытжан Жұмағұлов
жетекшілік ететін Қазақстан Республикасындағы Демократиялық реформалар
бағдарламасын әзірлеу және нақтылау жөніндегі мемлекеттік комиссиясының
жергілікті өзін-өзі басқару мәселелері бойынша жұмыс тобының мәжілістерінде
мақұлданған 60 шақты түзетулерді де әзірлеп қойды. Бір атап көрсететін
жәйт, аталған мәжілістерге қатысқан үкіметтік заң жобасын жасаушылар біздің
барлық түзетулерімізбен келіскен болатын. Соған қарамастан, біраз уақыт
өткен соң заң жобасы Парламентке біз ұсынған түзетулер есепке алынбастан,
яғни құжатқа енгізілмеген күйінде келіп түсті [6].
Тұтастай алып қарағанда, заң жобасы қолданыстағы Конституциямызға
сәйкеседі, сондықтан оны сол қалпында негізге алып, Парламентте дұрыстауға
болатынын тағы да атап көрсеткім келеді. Дей тұрғанмен, менің пікірімше,
қандай да бір түзетулер мен егжей-тегжейлі кәсіби толықтырулар болмасын,
аталған заңдық құжатты жекелеген кемшіліктерден толықтай арашалап қала
алмайды.
Бірінші қиындық – бұл жергілікті өзін-өзі басқаруды құрудағы 50
пайыздық кедергі, яғни оны құру үшін оның аумағында тұрып жатқан халықтың
ең кемі жартысының жергілікті өзін-өзі басқару институтын енгізуге
келісімін беру қажеттігі.
Екіншіден, егер біз функциялардың бірін-бірі қайталауын толықтай
болдырмаған жағдайдың өзінде бәрі бір жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының ауылдық округ әкімдерімен қарым-қатынас орнатуы оңайға
түспейді.
Үшіншіден, егер жергілікті өзін-өзі басқару органында салық түріндегі
тұрақты қаржыландыру көзі болмаса, онда олардың мемлекеттік басқару
органдарына тәуелділігі мықтап орнығады. Демек, олар жеке-дара шешім
қабылдауға қауқарсыз болады.
Аталған мәселеге қатысты соңында айтарым, тіпті болжамды болашақта
шағын ауылдар мен кенттердегі жергілікті өзін-өзі басқару органдары
өздерінің бюджетін қалыптастыратындай мүмкіндікке қол жеткізе алмайды.
Тығырықтан шығудың мәнісі мынада: оны қолданыстағы жергілікті
мемлекеттік басқару жүйесіне қосымша ретінде енгізуге болады.
Ұсынылып отырған жергілікті өзін-өзі басқаруды құрудың схемасы
қарапайым. Мәселен, ауылдық округтер әкімдерін сайлауды тәжірибе ретінде
қалай өткізгенімізді жұртшылық ұмыта қоймаған болулары керек. Олар екі
кезеңде өткізілді. Әуелі азаматтар басқосуында әр ауылдан таңдаушылар
сайланды. Содан кейін таңдаушылар әкімді сайлады. Сайлау комиссияларында
сол таңдаушыларды сайлаудың схемасы да, тәртібі де, тіпті аты-жөндері де
сақтаулы. Міне, таңдаушылардың осы институты, менің көзқарасымша, болашақ
жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілетті органының тамаша үлгісі болып
табылады. Ал ол кеңес, әлде басқаша атала ма, мәселе онда емес. Содан кейін
осы өкілетті орган әкімді сайлайды [7, 6 б.].
Сондай-ақ әкімді сайлаудың схемасы да әртүрлі болуы мүмкін. Оның
кандидатурасын жоғары тұрған әкім де ұсына алатын болуы ықтимал. Бірақ,
мұны таңдаушылар ұсынуымен немесе ұжымдық ұсыну арқылы, сонымен бірге, өзін-
өзі ұсыну жолымен де жасауға болады.
Алайда бастысы мынада: кез келген жағдайда сайланған әкім (немесе
төраға) “екі әміршінің қызметшісі” болып шығады. Яғни, ол бір жағынан өзін
сайлаған кеңеске, екінші жағынан мемлекеттік функциясына сәйкес өзінен
жоғары тұрған әкімге бағынуға міндетті болады. Демек, бұл схема республика
Конституциясына қайшы келеді. Өйткені, Негізгі Заңымызда жергілікті өзін-
өзі басқару мемлекеттік басқарудан нақты бөлінген деп көрсетілген.
Жергілікті өзін-өзі басқару туралы бір ғана заң жобасы үшін
мемлекеттің Негізгі Заңын өзгерту шарт емес қой деп ойлаймын. Дегенмен, оны
өзгертуге алғышарттар қалайда пісіп-жетілетін болса, онда жергілікті өзін-
өзі басқару туралы бапқа өзгерісті де міндетті түрде естен шығармау керек.
Атап айтқанда, мемлекеттік басқарудың жекелеген функциялары жергілікті
өзін-өзі басқаруға беріле алады деген тезисті бекіту қажет. Сонда
жергілікті өзін-өзі басқару туралы заңның ұсынылып отырған нұсқасы заңды
күшіне ие болады.
Ал заң жобасының үкіметтік нұсқасына қатысты айтатын болсам, оны осы
схемаға иліктірудің еш қиындығы жоқ. Тек заң жобасының жергілікті өзін-өзі
басқаруды құру деңгейіне қатысы бар бірнеше бабын ғана өзгертсе жетіп
жатыр. Атап айтқанда, жергілікті өзін-өзі басқару ауылдарда, кенттерде,
аудандық маңыздағы қалаларда, сонымен қатар, ауылдық округтерде құрылатыны
анықталуы тиіс. Осылайша өкілетті және атқарушы органдарды құрудың тәртібі
біршама өзгеріп, жергілікті өзін-өзі басқарудың функциялары мен
өкілеттіктерін бүге-шігесіне дейін көрсетудің қажеттілігі түсіп қалады.
Егер осы нұсқа қабылданатын болса, онда ең басты проблеманы – қаржымен
қамтамасыз ету проблемасын оңай шешуге болады. Бұл үшін әуелі әкімшілері
кеңес таңдаған әкімдер болатын тәжірибелік схема арқылы бюджеттік
бағдарламаларды бекітіп алу қажет. Кейін жергілікті өзін-өзі басқаруды
өзінің жеке бюджетімен қамтамасыз етуге әбден болады.
Бірақ жергілікті өзін-өзі басқаруды құру үшін қандай схема таңдап
алынғанына қарамастан, бұл алдағы ауқымды заңшығарушылық қызметтегі тек
алғашқы тырнақалды қадам ғана болады деуіміз керек. Өйткені, жергілікті
өзін-өзі басқару туралы заң қабылданғаннан кейін аталған институттың
құқықтық қызмет алаңын қамтамасыз ету үшін басқа заңнамалық актілерге
шамамен отыз шақты тиісті өзгерістер енгізу керек. Бұған қоса, жаңа
заңнамалық актілердің тұтас бір шоғырын қабылдау қажеттігі туындайды. Олар
Муниципалды қызмет туралы, Жергілікті өзін-өзі басқару қызметінің
экономикалық және қаржылық негіздері туралы, Жергілікті референдум
туралы, Муниципалды меншік туралы, Жергілікті өзін-өзі басқаруды
облыстық, республикалық маңыздағы қалалар мен ел астанасында ұйымдастырудың
ерекшеліктері туралы, басқа да бірқатар заңдар. Бірақ мұның барлығы ең
басты мәселе қалай шешілетініне, яғни ел Конституциясын, атап айтқанда,
жергілікті өзін-өзі басқаруға қатысты бапты өзгерту қажет пе деген мәселе
қалай шешілетініне байланысты болмақ.
1.2 Жергілікті мемлекеттік басқару органдары және олардың қаржы-
экономикалық негіздері
Жергілікті деңгейдегі мемлекеттік басқару, оның өкілді және атқарушы
органдарының құзыреттері, ұйымдастырылу тәртібі мен қызмет бағыттары,
сондай-ақ қызметтерінің экономикалық және қаржылық негіздері Қазақстан
Республикасы Конституциясы мен Қазақстан Республикасы жергілікті
мемлекеттік басқару туралы заңның тиісті баптарында айқындалып,
белгіленген. Сонымен, жергілікті мемлекетті басқару деп аумақтардың
әлеметтік-экономикалық инфрақұрылымдарын жаңаша ұйымдастырып,
қалыптастыруға және мемлекеттік саясат пен әкімшілік-аумақтық бөліністерді
дамыту бағдарламаларында көзделген мүдделер мен міндет-мақсаттарды
қамтамасыз етуге, сондай-ақ тұрғылықты халықтың әл-ауқатын жақсартуға
бағытталған іс-шараларды өздеріне белгіленген құзыреттері шегінде жүзеге
асыруға атсалысатын тиісті мәслихаттар мен әкімдіктердің басқарушы-атқарушы
ықпал ету сипатындағы қызметтерін айтамыз.
Мәслихат – облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және астананың
немесе ауданның, облыстық маңызы бар қаланың тұрғылықты халқы сайлайтын,
халықтың еркі мен тынысын білдіретін және олардың мүдделерін тиісті заңдар
негізінде қамтамасыз ету үшін қажетті іс-шаралар белгілейтін, сондай-ақ
олардың тиісінше жүзеге асырылуын бақылайтын жергілікті өкілетті орган
болып табылады [8, 4 б.]. Мәслихат құзыретіне:
- тиісті аумақты дамытудың жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларын, жергілікті бюджетті және олардың атқарылуы туралы
есептерді бекіту, соның ішінде республикалық маңызы бар қаладағы
(астанадағы) ауданды, кентті, ауылды (селоны), ауылдық (селолық) округті
ұстауға арналған шығыстар сметасын бекіту;
- тиісті аумақтарда қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты пайдалану
жөніндегі бағдарламаларды және қоршаған ортаны қорғау, сауықтыру
жөніндегі шығыстарды бекіту, сондай-ақ қоршаған ортаны қорғау
саласындағы заңдарға сәйкес өзге де мәселелерді шешу;
- өздерінің қарауына жатқызылған әкімшілік-аумақтық құрылыс және
жергілікті қауымдастық ұйымның шекараларын айқындау мәселелерін шешу;
- әкімнің ұсынысы бойынша мәслихат сессиясының шешімімен тиісті әкімдіктің
дербес құрамын келісу;
- атқарушы органдар басшыларының есептерін қарау және тиісті органдарға
мәслихат шешімдерін орындамағаны үшін мемлекеттік органдардың лауазымды
адамдарын, сондай-ақ ұйымдарды жауапқа тарту туралы ұсыныстар енгізуге;
- Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес азаматтардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қамтамасыз ету жөніндегі өкілеттіктерді жүзеге асыру;
- тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністі дамыту жоспарларының, экономикалық
және әлеуметтік бағдарламаларының, жергілікті бюджеттің атқарылуына
бақылау жасау және т.б.
Әкімдіктер – облыстың, республикалық маңызы бар каланың әкімі
басқаратын, өз құызыреті шегінде тиісті әкімшілік-аумақтық құрылыс
ауқымында жергілікті мемлекеттік басқаруды жүзеге асыратын алқалы атқарушы
органды айтамыз.
Әкім Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жергілікті деңгейде
мемлекетті басқару өкілеттілігі берілген, орталық атқарушы органдардың
барлық аумақтық бөлімшелерінің үйлесімді қызмет істеуіне және сол
аумақтарда тиісті мемлекеттік саясаттың жүргізілуін, сондай-ақ жергілікті
бюджеттен қаржыландырылатын өз уәкілеттілік берген мемлекеттік мекемеге
басшылық ететін және аумақтың әлеуметтік-экономикалық тиісінше дамуын
қамтамасыз етуге жауап беретін Қазақстан Республикасы Президенті мен
Үкіметтің өкілі болып табылады. Жергілікті атқарушы органның және қызметін
қамтамасыз ететін мемлекеттік мекемеге әкімнің аппараты жауапты [9].
Атқарушы органдар өздеріне тән мына келесі белгілермен айрықшаланады:
олар жоғары тұрған уәкілетті органдар арқылы құрылады және осы органдарға
есеп беруге міндетті болады; оларға айтарлықтай дербестілік берілгенімен,
жоғары тұрған атқарушы билік органдарының бақылауында болады; олардың
тұрақты штаттары болады және атқарушы билік қызметін жүзеге асырады;
олардың құрылымы мен қызмет бағыттары әкімшілік құқықтық нормалармен
белгіленеді.
Атқарушы органдар қызметтері мыналар: болжауда, қолда бар
ақпараттардың, оның ішінде ғылыми ақпараттардың негізінде қандай да
болмасын оқиғалардың немесе процестердің дамуында болатын өзгерістерге көз
жеткізу; жоспарлау-басқару қызметінің күткен нәтижелерін, міндеттері мен
мақсаттарын, бағыттарын, нақты сандық және сапалық көрсеткішін анықтау;
жүйеге сай басқарушы мен басқарылушыны ұйымдастыру т.б.
Жергілікті өкілетті және атқарушы органдар өз қызметтерін жүзеге асыру
мақсатында мүліктік және қаржы-бюджеттік құқықтармен қамтамасыз етіледі.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, бұндай құқықтардың ресурстық қамтамасыз
етілуі жергілікті қаржылар болып табылады. Оған жергілікті бюджеттер мен
территориялық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қолданылатын шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қаржылары кіреді. Жергілікті қаржылар халықты
коммуналды-тұрмыстық және әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетумен байланысты
кең ауқымды шаралардың қаржыландырылуын қамтамасыз етеді. Сонымен,
жергілікті қаржылар – муниципалды құрылымдардың экономикалық және
әлеуметтік дамуына жұмсалатын ақша құралдарының қорларын, ұлттық табысты
бөлетін және қайта бөлетін экономикалық қарым-қатынастар жүйесі.
Жергілікті қаржылар арқылы мемлекет әлеуметтік саясатты белсенді
жүргізеді. Жергілікті билік органдарын бюджет құралдарымен қамтасыз ете
отырып, білім беруді, денсаулық сақтауды, халыққа коммуналды қызмет
көрсетуді, құрылыс пен жолдарды қаржыландыруды қамтамасыз етеді.
Жергілікті қаржылар көмегі арқылы мемлекет территорияның экономикалық
және әлеуметтік даму деңгейлерін теңдестіруді жүзеге асыруы мүмкін.
Теңдестіруді жүзеге асыру үшін аймақтық бағдарламалар дайындалуы керек.
Аймақтық бағдарламаларды жүзеге асыру құралдары әкімшілік-территориялық
бірліктерге сәйкес бюджет табыстары мен салықтары көздерінен қалыптасады.
Муниципалды бюджетке аймақтық салықтық есептеулер, сондай-ақ субвенциялар,
яғни денсаулық сақтауды дамытуға, жол құрылысына, коммуналды объектілерге
бюджеттен берілетін қаржылық ресурстар бөлінеді [10].
Жергілікті қаржыларды қолданудың басты бағыты әлеуметтік және
өндірістік инфрақұрылымды қаржылық қамтамасыз ету болып табылады.
Жергілікті қаржыландыру көзі бюджеттік қаржы бөлу және шаруашылық жүргізуші
субъектілер құралдары болып табылады.
Жергілікті қаржылардың негізгі құрамдас бөлігі жергілікті бюджеттер
болып табылады. Жергілікті бюджеттер жүйесі мемлекеттік құрылымдық пен
тиісті әкімшілік-аумақтық бөлімге негізделеді. Жергілікті бюджеттер
республиканың бюджеттік жүйесінің екінші деңгейі және облыс, республика
маңындағы қала, астана, аудан, облыс маңындағы қала бюджеттерін құрайды.
Бұлардың барлығы тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік бойынша биліктің
жергілікті органдары өз функцияларын орындауды қаржылық қамтамасыз етуге
арналған ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры болып табылады.
Жергілікті бюджетердің кірістері мен шығыстарының құрылымы
республикалық бюджеттікіндей Бюджеттік кодекс ережелерімен анықталған,
бірақ әлдебір ерекшеліктері бар. Ол ерекшеліктері әрбір мемлекеттік басқару
деңгейі бойынша өздерінің өкілеттіктерін іске асыру мақсатта тұрақты
кірістік қайнар көздерді бекіту мен билік құрылымдардың өкілеттіктерін
шектеу және бюджетаралық қатынастарды жетілдіруге сәйкес бюджеттер
деңгейлері арасында шығындарды бөлумен шарттасады. Шығындық өкілеттікті
бөлудің жүйелігін қамтамасыз ету мақсатта басқару деңгейлері бойынша
мемлекеттік органдардың белгілі функциялар орындау құзіреттері анықталып
оларға шығындық өкілеттік бекітіледі.
Жергілікті қаржылардың бір бөлігі шаруашылық жүргізуші субъектілер
құралдары болып табылады. Оларға келесілер кіреді:
– біріншіден, муниципалды меншіктегі кәсіпорындардың қаржылық
ресурстары. Көбінесе бұл коммуналдық кәсіпорындар;
– екіншіден, әлеуметтік-мәдени және тұрғын-коммуналдық объектілерді
қаржылардыруға жұмсалатын кәсіпорындардың, фирмалардың, ұйымдардың
қаржылық ресурстары.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер өз қызметкерлерін әлеуметтік қолдау
мақсатында үйлер, пәтерлер, мектепке дейінгі мекемелер, әдістемелік
мекемелер, демалыс объектілерін салады және сатып алады. Көп жағдайда
кәсіпорын қаржысы әлеуметтік дамуға бағытталған. Тұрғылықты жерлерді
дамыту, қаржылық және ондағы өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды
қамтамасыз етудің басты бөлігі өндірістік және шаруашылық ұйымдар
қаражаттары болып табылады.
Әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылымға арналған кәсіпорын қаржыларының
қалыптасу көзі – оның пайдасы. Кәсіпорында қалатын пайдадан мақсатты қорлар
қалыптасады. Осы қорлар есебінен кәсіпорындар ұйымның тұрғын үй, әлеуметтік-
мәдени және тұрмыстық қызметтердегі қажеттіліктерін қанағаттандыра алады
[11, 19б.].
Кәсіпорын пайдасының көп бөлігі ведомстволық бағынысты тұрғын-
коммуналдық және мәдени-тұрмыстық объектілерді қамтамасыз етуге
бағытталған. Ведомстволық бағынысты объектілерге келесілер жатады:
– тұрғын үй қоры;
– коммуналдық кәсіпорындар;
– мектепке дейінгі мекемелер;
– лагерьлер, демалыс үйлері, санаторийлер және т.б.
Жергілікті билік органдарының ресурстары халық қажеттіліктерін
қанағаттандыруға жеткіліксіз болса, олар кәсіпорындардан көмек сұрайды.
Кәсіпорындар жалпы қалалық шараларға материалдық, қаржылық, еңбек
ресурстарын бөледі. Кей жағдайларда кәсіпорындар жол төсеу, аумақты
көгалдандыру шығындарын өздеріне алады.осындай мәселелерді шешу үшін көп
қалаларда кәсіпорындар директорлар кеңесі құрылады.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқарудың
экономикалық негізін келесілер құрайды:
– муниципалды меншік;
– жергілікті қаржылар;
– мемлекеттік меншіктегі және жергілікті басқару органдарына
пайдалануға берілген мүліктер.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық негізі болып табылатын
материалды-қаржылық ресурстар шын мәнінде жергілікті өзін-өзі басқарудың
тиімділігін анықтайды.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық негізі муниципалды
меншікті, жергілікті бюджетті және муниципалды құрылым халқының
қызығушылықтары негізінде басқа да жергілікті қаржыларды қалыптастыру және
пайдаланумен байланысты қоғамдық қарым-қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалар жиынтығымен сипатталады.
Экономикалық негіздер жергілікті өзін-өзі басқарудың шаруашылық
жүргізу қабілетін қамтамасыз етеді, халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыру
үшін қызмет етеді және өмір сүру шарттарын қалыптастырады.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық негіздерінің нығаюы мен
дамуы жоғары дәрежеде жалпы Қазақстанның экономикалық жағдайына әсер етеді.
Осыдын шығатын қорытынды мемлекеттік билік органдары жергілікті өзін-өзі
басқарудың экономикалық негіздерін дамытуға септігін тигізеді. Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес билік органдары келесілерді
қамтамасыз етеді:
– обьектілерді мемлекеттік меншіктен муниципалды меншікке беру
тәртібін заң жүзінде реттеу;
– жеке мемлекеттік құзыреттіліктерді жүзеге асыруға қажетті
материалдық ресурстармен қамтамасыз ету;
– мақсатты аймақтық бағдарламалар арқылы міндеттерді шешуге қатысу;
– қабылданған мемлекеттік шешімдерді жүзеге асыру барысында туындаған
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қосымша шығындарын жабу;
-мемлекеттік минималды әлеуметтік стандарттарды дайындау.
Муниципалды меншік. Муниципалды меншіктің қалыптасу процесі 13 қаңтар
1992 жылы Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару туралы
Заңының қабылдануымен басталды.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексіне сәйкес муниципалды құрылым
меншігіндегі мүлік екіге бөлінеді. Бір бөлігі шаруашылық жүргізу және
оперативті басқару құқығы негізінде муниципалды кәсіпорындар мен ұйымдарға
беріледі. Екінші бөлігі, яғни жергілікті бюджет құралдары мен басқа да
муниципалды мүлік Азаматтық кодексіне сәйкес муниципалды құрылымның
қазынасын құрайды.
Муниципалды меншік құрамына кіруі тиіс:
– жергілікті бюджет, бюджеттен тыс қорлардың құралдары;
– жергілікті өзін-өзі басқару(әрі қарай ЖӨӨБ) органдарының мүлкі;
– муниципалды меншікке кіретін жерлер мен басқа да табиғи ресурстар;
– муниципалды кәсіпорындар мен ұйымдар;
– муниципалды банктер мен басқа да қаржы-несиелік ұйымдар;
– муниципалды тұрғын үй қоры мен тұрғын үйге жатпайтын ғимараттар;
– муниципалды білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет және спорт
мекемелері, сондай-ақ басқа да жылжитын және жылжымайтын мүлік.
Муниципалды меншік субъектісі территориялық басқару органдары болып
табылады.
Муниципалды меншік есебі муниципалды меншікке иелік ету, оны пайдалану
тәртібі туралы ережеге сәйкес жүргізіледі. Бұл ереже Қазақстан Республикасы
Конституциясы мен Азаматтық кодексіне сәйкес жасалған. Меншік есебін
мүлікті басқару комитеті муниципалды меншік объектілер реестрін енгізу
арқылы жүргізеді [12].
Қаланың муниципалды меншік объектілер реестріне кіреді:
– унитарлы муниципалдық кәсіпорындар;
– муниципалды мекемелер;
– қалалық бюджет, бюджеттен тыс қорлар құралдары есебінен құралған
және сатып алынған немесе заңдық тәртіппен муниципалды меншікке
берілген муниципалды тұрғын үй мен тұрғын үйге жатпайтын ғимараттар,
құрылыстар;
– акционерлік қоғамның жарғылық капиталындығы акциялар пакеті;
– өзіндік бюджеті бар қалалық өзін-өзі басқару органдарының
құрылымдық бөлімшелерінің мүлкі.
Муниципалды құрылымның жергілікті өзін-өзі басқару органдары
муниципалды меншікті басқарады. Олар муниципалды меншікті жеке және заңды
тұлғаларға уақытша немесе тұрақты пайдалануға беруге, жалға беруге мүліктік
келісімдер жасуға, жекешелендірілген және пайдалануға берілген объектілерді
пайдалану шарттарын келісім-шарттарда анықтауға құқылы.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 87-бабына сәйкес муниципалды
меншік мемлекетпен танылады және қорғалады.
Муниципалды меншіктегі жылжымайтын мүлік объектілері сату-сатып алу,
айырбастау, сыйға, жалға бару процесстеріне қатысады, тұрғын үй объектілері
уақытша пайдалануға, белгілі бір мерзімге тегін пайдалануға беріледі.
Муниципалды меншіктегі объектілері сату-сатып алу мүлікті басқару
комитетіне жазбаша өтініш беретін жеке және заңды тұлғаларғамен жүзеге
асырылады.
Комитет өтінішті тіркегеннен кейін территориалды әкімшіліктің және
басқа ұйымдардың баланс ұстаушыларымен жылжымайтын мүлік объектісінің
келісілген сатылымын жүргізеді.
Муниципалды меншікке объектілерді сатып алу бөлімшелердің,
комитеттердің, басқармалардың, департаменттің ұсыныстары, сондай-ақ
әкімшіліктің тұрақты комиссиясының шешімі негізінде жүзеге асырылады.
Объектілерді сату және сатып алу бағасы лицензиясы бар нарықшылармен
анықталған нарықтық бағамен жүзеге асырылады. Жылжымайтын мүлік
объектілерін сату-сатып алу келісім-шартын мүлікті басқару комитеті жазбаша
нұсқада қатысушы жақтардың қолы қойылған құжат негізінде бекітеді.
Айырбас. Ғимараттар, құрылыстар, тұрғын үй мен тұрғын емес ғимараттар
және басқа жылжымайтын мүлік кез келген басқа меншікке басқа мүлікке
айырбастау арқылы берілуі мүмкін. Айырбас келісім-шартына Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексінің 152-бабы сату-сатып алу ережесі
қолданылады. Айырбас келісім-шартын мүлікті басқару комитетіжазбаа нұсқада
бекітеді және міндетті түрде тіркеуге жатқызылады.
Сыйға беру. Сыйға беру келісім-шартына сәйкес ғимараттарды,
құрылыстарды, тұрғын үй мен тұрғын емес ғимараттарды және басқа жылжитын
және жылжымайтын мүлікті сыйға беруші жақ екінші жақтың муниципалды
меншігіне тегін береді немесе беруі тиіс.
Сыйға беруші мүлікті басқару комитеті болып табылады. Меншікті сыйға
тарту туралы шешімді сыйға беру келісім-шартына сәйкес қала әкімі
қабылдайды. Сыйға беру келісім-шарты мүлікті басқару комитетінде міндетті
түрде тіркеуден өтуі тиіс.
Барлық жағдайда: сатып алу, айырбастау, сыйға беру кезінде келісім-
шарттар бойынша жылжымайтын мүлік объектілеріне иелік ету құқын мемлекеттік
тіркеу Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жүргізіледі.
Жалға беру. Мүлікті жалға беруші мүлікті басқару комитеті болып
табылады. Жалға беруші ретінде Қазақстан Республикасының жеке және заңды
тұлғалары, шет мемлекеттердің жеке және заңды тұлғалары, бірлескен
кәсіпорындар бола алады [13].
Жалға жер телімдері, ғимараттар, құрылыстар тұрғын үй және тұрғын емес
ғимараттар, құрал-жабдықтар, көлік құралдары берілуі мүмкін.
Мүлікті жалға алғысы келетін жеке және заңды тұлғалар мүлікті басқару
комитетіне жалға алғысы келетін объектісі көрсетілген жазбаша өтініш
береді. Мүлікті басқару комитетіне бірнеше өтініштер түскен жағдайда жал
құқығына сауда жүргізіледі.
Жалға беру келісім-шартында уақыт мерзімдері көрсетеледі, мүлікті
жалға беру акт негізінде жүргізіледі. Жал төлемі ақшалай формада бекітіледі
және жергілікті бюджет қаражаты болып табылады.
1.3 Шетелдік тәжірибедегі жергілікті басқару модельдерінің
ерекшеліктері
ЖӨӨБ жүйесінің Конституциялық негіздерін қарастырмастан бұрын, біздің
ұлттық заңымызға негіз болатын халықаралық және ТМД елдерінің құжаттарына
шолу жасау керек.
Қазіргі кезде әлем елдерінде жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
екі түрі бар: бірінші, жергілікті тұрғындармен сайланатын, аса маңызды
мәселелер бойынша шешім қабылдайтын өкілетті орган. Екіншісі, - әдетте
оперативтік басқаруды жүргізетін атқару органы. Халықаралық тәжірибеде
жергілікті өзін-өзі басқарудың екі моделін қарастырады: англосаксондық
(ағылшындық) және континентальдық (француздық). Бұл екі модельдердің
айырмашылығы жергілікті өзін-өзі басқару органдарынан, орталық мемлекеттік
билік органдарының арақатынасынан байқалады.
Англо-американдық жүйе бойынша жергілікті өзін-өзі басқару жоғарғы
мемлекеттік биліктен бастап, жергілікті жерлерге дейін орын алады. Бұл
ретте мемлекеттік жоғарғы билік шектеліп, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарына тиісті мәселелерді шешуге құқықтар беріледі. Мысалға, қала,
округтер деңгейінде. Екінші, континентальды жүйе бойынша, жергілікті
жерлерде тікелей жоғарғы мемлекеттік басқару органымен қатар жергілікті
өзін-өзі басқару органы үйлесіп жүре береді. Осы екі жүйеден бөлек тағы бір
жергілікті өзін-өзі басқарудың аралас түрі де бар. Бұндай жүйе Жапония,
Германия сыңды мемлекеттерде қалыптасқан.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың түрлерін нақтырақ қарастырайық.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың алглосаксондық жүйесі (кейде ЖӨӨБ-нің
Америкалық түрі деп те аталады). Мұндай жүйе Америка Құрама Штаттарында,
Канада, Австралия, Жаңа Зеландия сияқты елдерде кең тараған.
Англосаксондық жүйенің басты ерекшелігі – жергілікті сайланбалы
органды бақылап, қамқоршы болып отыратын орталық үкімет өкілінің болмауы.
Дегенмен, мемлекеттік басқару жүйесінің ЖӨӨБ-ға ықпал етіп отыратын
механизмі бар. Мысалы, Англиядағы қоршаған ортаны қорғау министрлігі
жергілікті қауымның құзіретіне берілген мәселенің іске асырылуын толық
бақылап отырады. Қысқасы, мемлекет ЖӨӨБ-нің өз өкілеттігі деңгейінде жұмыс
жасауын ғана қадағалайды. Ал қажет деп тапқан жағдайда, түрлі қаржы
механизмдерін пайдалана отырып (субвенция, дотация, т.б.) жергікті қауымның
бағдарламаларына әсер ете алады.
Бұл жүйенің екінші бір ерекшелігі — ЖӨӨБ органдары заң бойынша рұқсат
етілген мәселелерді ғана жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 Жергілікті мемлекеттік басқарудың мәні мен теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1.1 Жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқару: мәні мен 6
маңызы ... .
1.2 Жергілікті мемлекеттік басқару органдары және олардың
қаржы-экономикалық негіздері 13
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
1.3 Шетелдік тәжірибедегі жергілікті басқару модельдерінің
ерекшеліктері 19
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
2 ҚР жергілікті мемлекеттік басқару органдарының құрылымы,
олардың негізгі қызметтері мен мәселелері ... ... ... 24
2.1 Бурабай аудандық маслихатының жергілікті басқару құрылымы мен
қызметтерін бағалау 24
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
2.2 Бурабай ауданының әлеуметтік-экономикалық жағдайын және оны
дамыту бағдарламаларын талдау 35
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
3 Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының қызметін жетілдіру
бағыттарының тиімділігін арттыру жолдары ... ... ... 54
3.1 ҚР жергілікті басқару органдарының қызметін дамытудағы негізгі
мәселелер 54
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Жергiлiктi мемлекеттiк басқару органдары тиiмдi жұмыс iстеуi
үшiн жағдай жасау шаралары 65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Жергілікті мемлекеттік басқару реформасы және басқаруды
демократиялау 72
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .76
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Қолданылған әдебиеттер 79
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
...
Қосымшалар 82
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қай елде болмасын басқарудың екі деңгейі бар. Ол мемлекеттік басқару
және жергілікті басқару болып бөлінеді. Азаматтық қоғамның қалыптасуы мен
демократияның жетілуі билік құзіретін кеңейтумен тікелей байланысты.
Сондықтан мемлекеттік басқаруға азаматтардың қатысуын кеңейту және
мемлекеттік органдардың халық алдындағы жауапкершілігін арттыру бүгінгі
күннің маңызды мәселесі. Қазақстанның қазіргі кездегі дамуы мемлекеттік
билікті орталықсыздандыруды, яғни орталықтан жергілікті деңгейді қолдауды
қажет етеді.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы
Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Заңының қабылдануымен
әрбір билік деңгейі үшін мемлекеттік функцияларды жүзеге асыру, сондай-ақ
оларды ретке келтіру жөніндегі өкілеттіктер мен жауапкершіліктерді бекіту
мәселелері реттелді. Тұтастай алғанда, мемлекеттік басқару жүйесінің
базалық негіздерін жасау аяқталды.
Қабылданған Заңға сәйкес жергілікті мемлекеттік басқару – заңнамалық
актілерінде белгіленген құзырет шегінде жергілікті өкілетті (мәслихаттар)
және атқарушы органдар (әкімдіктер) тиісті аумақта мемлекеттік саясатты
жүргізеді және тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты болып табылады.
Әкiм - Қазақстан Республикасының Президентi мен Үкiметiнiң жергiлiктi
атқарушы органды (ол құрылған жағдайда) басқаратын және тиiстi аумақта
мемлекеттiк саясаттың жүргiзiлуiн, Қазақстан Республикасы орталық
мемлекеттiк органдардың барлық аумақтық бөлiмшелерiнiң үйлесiмдi қызмет
iстеуiн, тиiстi бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органдарға басшылықты
қамтамасыз ететiн, Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттiк
басқару өкiлеттiгi берiлген, тиiстi аумақтың әлеуметтiк-экономикалық
дамуының жай-күйiне жауапты өкiлi;
Мәслихаттар мен әкiмияттар өз қызметiнде:
1) жалпы мемлекеттiк сыртқы және iшкi саясатқа, қаржы және
инвестициялық саясатқа сәйкес келмейтiн шешiмдердiң қабылдануына жол
бермеуге;
2) ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз етуде Қазақстан Республикасының
мүдделерiн сақтауға;
3) қызметтiң қоғамдық маңызы бар салаларында белгiленген жалпы
мемлекеттiк стандарттарды ұстануға;
4) азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерiнiң сақталуын қамтамасыз
етуге мiндеттi.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында нақтылаған
аудандық мәслихаттардың өкілеттігін күшейту мәселесі де еліміздегі
демократияның кең қанат жаюына талпыныс екені аян. Президент Қазақстан
халқына Жолдауында: ...Біз мәслихаттарды күшейтіп, оларға қосымша
өкілеттіктер беретін боламыз... Уақыт өте келе аудандық мәслихаттар
жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастырудың негізіне айнала алады, деген
болатын.
Еліміз өтпелі кезеңде биліктің атқарушы тармағын күшейте отырып, өзін-
өзі басқару органдарының сатылық қалыптасуын анықтады. Енді бүгін,
экономика мен мемлекеттігімізді нығайтып, аяғымыздан нық тұрған кезде
жергілікті өкілетті органдарды күшейту туралы сөз бастауымыздың дұрыс
таңдау, дұрыс жол екендігіне ешкімнің күмәні бола қоймас.
Сондықтан өзін-өзі басқаруға біз қоғамда сұраныс пен шынайы қабылдау
болып, ол пісіп-жетілген кезде ғана табиғи жолмен келуіміз керек. Асығыстық
өзін-өзі басқарудың мәнін жоғалтуға немесе мемлекеттің бүлінуіне әкеліп
соғады. Мемлекет басшысы мәслихаттарды жергілікті өзін-өзі басқаруды
қалыптастырудың негізі деп атады, өйткені, жергілікті өкілетті органдар мен
жергілікті бірлестіктер органдарының түпкі табиғи бастауы ұқсас — олардың
екеуін де жергілікті жерде халық өзі сайлайды және өзінің әкімшілік-
аумақтық бірлігінің проблемаларын өздері шешуге шақырады.
Барлық елдерде жергілікті өзін-өзі басқару әкімшілік-аумақтық
бірліктің төменгі буынынан, яғни ауылдық буыннан басталған. Дегенмен,
жергілікті өкілетті органдар өзін-өзі басқару органы сияқты биліктің
өздерінен жоғары тармағына тікелей байланбаған. Аудандық мәслихаттар мен
жергілікті өзін-өзі басқарудың ауылдық органдарының тікелей қатысы заңда
нақты көрініс табуы керек. Бұл жерде басты мәселе оның бюджетінде, қаржылай
негізінде болып отыр. Бүгінде жергілікті бюджеттерді мәслихаттар бекітеді.
Онда мәслихаттар туралы заңға да түзетулер енгізілуі тиіс еді. Бюджетаралық
қатынастар проблемасының үлкен бір бөлігі – бюджет қаржысын мақсатты
пайдалануды, басымдықтарды, мемлекеттік сұраныстарды бақылау шешімін табар
еді.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды конституциялық-құқықтық реттеудің
теориялық базасы Еуропа Хартиясы бекіткен муниципалды демократия мен
муниципалды басқарудың әлем мойындаған құндылықтарынан тұратыны белгілі.
Олар мыналар: жергілікті өзін-өзі басқару кез келген демократиялық құрылыс
негіздерінің бірін құрайды; азаматтардың мемлекетті басқаруға қатысу құқы
тікелей жергілікті жерде жүзеге асырылады; жергілікті өзін-өзі басқару
органдарына шынайы биліктің үлес беруі; демократиялық жолмен құрылған
жергілікті өзін өзі басқару органы өзінің құзырына кіретін мәселелерді үй
ішінен үй тіккендей бөліп алуы және оларды жүзеге асырудың тәртібін анықтап
алуы керек және ол үшін қаржысы болуы қажет.
Елбасының Қазақстан халқына Жолдауының екі ерекшелігіне тоқталсам
деймін. Біріншіден, онда халықтың әл-ауқатын жақсарту мәселесі нақтылы
цифрлармен дәйектелген. Әсіресе, ана мен баланы әлеуметтік жағынан қорғауға
ерекше көңіл бөлінген. Екіншіден, Жолдауда жергілікті өкілетті органдардың
жұмысын одан әрі жетілдіріп, дамыту мәселесінің де қамтылғанына ризашылық
сезімімізді білдіреміз. Бұл өзі еліміздегі саяси реформаны жүзеге асырудың
заңды жалғасы деп білеміз. “Мәскеу бірден орнаған жоқ” деген қанатты сөз
бар ғой. Сол секілді саяси реформаны жүзеге асыру әсіре науқаншылдықты,
асығып, аптығуды көтермейді. Ол үшін, ең алдымен, тәжірибе жинақтауымыз
керек. Мәселен, өткен жылы аудандық, қалалық деңгейдегі әкімдерді
депутаттар корпусы арқылы сайлау басталды. Әкімдердің мәслихатта,
депутаттардың алдында есеп беруі дағдылы іске айналды. Жергілікті бюджетті
бекітіп, оны қадағалап отыру мәслихаттың құзырында. Міне, енді жергілікті
мәслихатқа қосымша мүмкіндіктер беріліп отыр.
Елбасы айтқан қандай міндет пен тапсырма да еліміздің дәулеті мен
Қазақстанды мекендеген ұлттар мен ұлыстардың бейбіт, тату-тәтті өмірін
орнатуды мақсат тұтады. Ал оны жүзеге асыруда биліктің жергілікті
органдарының тиімділігін, халықтың өзі сайлап қоятын мәслихаттардың рөлін
арттыру керек. Ол орталықсыздандырусыз жүзеге аспайды. Мәжілісте сөз алған
сенаторлар, Сенат жанындағы Жергілікті өкілетті органдармен
(мәслихаттармен) өзара іс-қимыл жасау жөніндегі кеңестің мүшелері қоғамды
демократияландырудың бір жолы – орталықсыздандыру мен жергілікті өзін өзін
басқарудың өзекті мәселелерін ортаға салды.
Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының қызметін жетілдіру” атты
дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты - Елбасының халыққа Жолдауындағы
тапсырмаларға сүйене отырып, еліміздегі жергілікті басқару деңгейіе
зерттеу, сонымен қатар жергілікті халықтың демократиялық жағдайын
қарастыратын шараларды ұйымдастырушы билік органдарының қызметін жетілдіру
шараларын жан-жақты қарастыру болып табылады.
Тақырып өзектілігі зерттеу барысында статистикалық мәліметтер мен
нақты аналитикалық шолулармен ашылады. Дипломдық жұмыс үлкен үш тараудан
тұрады. Бірінші бөлімде жергілікті мемлекеттік және өзін өзі басқарудың
теориялық негіздемелері және шетелдердегі жергілікті басқару модельдері
салыстырмалы түрде баяндалған.
Екінші бөлімде Ақмола облысы Бурабай аудандық маслихаты тәжірибесіне
сүйене отырып, жергілікті басқару деңгейі, жергілікті бюджет шығындары және
ауданның әлеуметтік экономикалық жағдайы жан-жақты көрсетілген. Осы
бөлімнің өзектілігі ретінде қазіргі жергілікті басқару органдарын
дамытудағы кедергі болып отырған мәселелер мен олардың мүмкін шешілу
жолдары алынған.
Үшінші бөлім барлығын қорытындылай келе, нақты өзекті мәселелердің
шешілу жолдары мен жетілдіру этаптарын, сонымен қатар демократиялану
принциптері мен жергілікті мемлекеттік басқару органдарының тиімді қызметі
үшін жағдай жасау амалдары қарастырылған.
Жалпы алғанда жергілікті мемлекеттік басқару - заң актiлерiнде
белгiленген құзырет шегiнде жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдар тиiстi
аумақта мемлекеттiк саясатты жүргiзу, оны дамыту мақсатында жүзеге
асыратын, сондай-ақ тиiстi аумақтағы iстiң жай-күйiне жауапты болып
табылатын қызмет.
1 Жергілікті мемлекеттік басқарудың мәні мен теориялық негіздері
1.1 Жергілікті мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару: мәні мен
маңызы
Жергілікті әкімшілік-аумақтық бөліктерде биліктің екі түрі қатар
жүзеге асуы мүмкін. Бұлар: жергілікті мемлекеттік басқару және жергілікті
өзін-өзі басқару.
Жергілікті мемлекеттік басқару дегеніміз, жергілікті әкімшілік-
аумактық жердегі Орталық өкіметтің атынан немесе деңгейі жоғары тұрған
әкімшіліктің атынан жүргізілетін биліктің түрі.
Жергілікті мемлекеттік басқаруды жүзеге асыратын адамдарды деңгейі
жоғары тұрған әкімшілік орындары тағайындайды (мысалы, ауылдың әкімін аудан
әкімі тағайындаса, аудан әкімім тағанындау облыс әкімінің қолында).
Жергілікті өзін-өзі басқару дегеніміз, сол аумақта тұратын
тұрғындардың билігі, бұл билік сол тұрғындардың қалауымен сайланып
қойылатын органдардың кызметі арқылы жүзеге асады. Осы жерде Жергілікті
өзін-өзі басқару туралы Еуропа Хартиясынан үзінді келтіре отырып,
жоғарыдағы мағынаны толықтыра түсейік: Жергілікті тұрғындардың мүддесін
қорғай отырып, заң шеңберінің көлемінде мемлекеттік істердің негізгі
бөлігін жүзеге асыруды және сол істерді басқарудың нақты мүмкіншілігі мен
құқығына ие болуды — жергілікті өзін-өзі басқару деп тусінеміз. Еуропалық
жүйе бойынша жергілікті мемлекеттік басқару мен ЖӨӨБ аралас жүреді, екеуі
біріге отырып, бір жүйені құрайды. Басқарудың екі түрінің араласуының да
түрлі нұсқасы бар. Әсіресе, жергілікті мемлекеттік басқаруға өзін-өзі
басқару жүйесіне байланысты әртүрлі міндет қойылады.
Қазақстан-2030 Стратегиясында мемлекеттік басқарудың тиімді
құрылымын қалыптастыру шешуші міндеттердің бірі ретінде көрсетілді. Бұл
мемлекеттік басқарудың әрбір деңгейі үшін өкілеттіктер, міндеттер мен
функциялар, қаржыландыру көздері нақты айқындалуы тиіс екендігін білдіреді
[1, 37 б.].
90-жылдардың аяғында басталған әкімшілік-бюджеттік реформа шеңберінде
Қазақстан Республикасында мемлекеттік басқарудың республикалық және
облыстық деңгейлері арасындағы өкілеттіктердің ара-жігі бөлінді. Мемлекетке
тән емес функциялардың бір бөлігі жеке секторға берілді, мемлекеттік
секторға қызмет көрсететін мемлекеттік мекемелер мен ұйымдар шешетін
мәселелер тобы нақтыланды.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы
Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Заңының қабылдануымен
әрбір билік деңгейі үшін мемлекеттік функцияларды жүзеге асыру, сондай-ақ
оларды ретке келтіру жөніндегі өкілеттіктер мен жауапкершіліктерді бекіту
мәселелері реттелді. Тұтастай алғанда, мемлекеттік басқару жүйесінің
базалық негіздерін жасау аяқталды.
Қабылданған Заңға сәйкес жергілікті мемлекеттік басқару – заңнамалық
актілерінде белгіленген құзырет шегінде жергілікті өкілетті (мәслихаттар)
және атқарушы органдар (әкімдіктер) тиісті аумақта мемлекеттік саясатты
жүргізеді және тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты болып табылады.
Бүгінде елімізде Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі
басқару туралы заң жобасы жан-жақты талқыланып жатыр. Әдеттегідей,
пікірлер де бір-біріне қарама-қайшы: біреулері заң жобасының үкіметтік
нұсқасы мүлдем жарамсыз десе, екіншілері толықтай қолдайтындықтарын айтады.
Жалпы, осы институт бізге қажет пе, өзі? – дейтін тұрғыдағы
көзқарастар да аз емес. Олардың көлденең тартатын уәждері мынадай: біз
тұрақты даму үстіндегі мемлекетпіз. Ал жергілікті өзін-өзі басқару
институты енгізілсе, жаңа құрылымдар – кеңестер мен төрағалар құруға тура
келеді. Қазіргі жағдайда, мүмкін, бүгінде қалыптасып үлгерген, төменгі
деңгейге, яғни кенттік, ауылдық округтерге дейін қамтитын әрі қызмет етуге
қабілетті жергілікті мемлекеттік басқару органдарымен шектелген де
жеткілікті шығар?
Кейбір сарапшылар қолданыстағы Конституция шеңберінде Жергілікті өзін-
өзі басқару туралы толыққанды заң қабылдау мүлдем мүмкін емес деп
есептейді. Жергілікті өзін-өзі басқару демократияның негізгі, нақты
айтқанда, міндетті атрибуты болып табылады. Егер біз әлемдегі барынша
дамыған елу елдің қатарынан көрінуге, ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуге, БСҰ-ға өтуге
ұмтылып отырсақ, онда аталған беделді халықаралық ұйымдардың талаптарына
сай болуымыз керек [2].
Екіншіден, жергілікті өзін-өзі басқару бірінші кезекте өзімізге қажет.
Өйткені, ол жергілікті жердің түйінді мәселелерін шешуге тұрғындардың
өздерін тартуға мүмкіндік береді. Түйіп айтқанда, бұл қатардағы
қазақстандықтар мемлекетке алақан жаймай, күнделікті тұрмыстық мәселелерін:
малды қай жерге жаятындарын, бау-бақшасын қандай сумен суаратынын, күл-
қоқысты кім жинайтынын, жолдарды кім жөндейтінін өздері шешулері үшін
керек.
Үшіншіден, кез келген қазіргі заманғы демократиялық мемлекет тым
болмаса жергілікті өзін-өзі басқару әдісіне кепілдік бермесе немесе оның
бар екенін мойындамаса, экономикалық және әлеуметтік үдерістердің тиімді
басқарылуын қамтамасыз ете алмайды. Себебі, басқару саласы аса күрделі және
көпқырлы, сондықтан қоғамдық дамудың барлық мәселелерін тек орталықтан шешу
қиындық туғызады. Басқару қызметінің тиімділігін арттыру үшін
өкілеттіліктің бір бөлігін тұрғындардың ортақ мүддесі тұрғысынан алып
қарағанда оңтайлы нәтижеге қол жеткізеді деуге болатын басқару деңгейіне
берген ұтымды. Бұл өз кезегінде жергілікті жағдайды, мүмкіндікті,
басқарудың әдістері мен тәсілдерін сөзсіз есепке алуды талап етеді. Ал
жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік басқаруды оңтайландырудың нағыз
төте жолы болып табылады.
Онда мынадай заңды сұрақ туады: егер жергілікті өзін-өзі басқару
соншалықты тиімді болса, онда бізде аталған қажетті институт күні бүгінге
дейін неліктен құрылмай келген?
Басты себеп – жергілікті өзін-өзі басқаруды айқындаудағы
Конституцияның ерекшелігінде. Дүние жүзінде жергілікті өзін-өзі басқарудың
бірнеше түрлері мен үлгілері бар. Олар: англосаксондық, француздық,
ибериялық, аралас, т.б. болып бөлінеді. Бірақ негізінен екі үлгі –
англосаксондық және француздық үлгілер туралы көп айтылады. Бұл екеуінің
басты айырмашылығы: англосаксондық үлгі жергілікті өзін-өзі басқару ісіне
мемлекеттің араласуын болдырмайды, ол мемлекеттік басқарудан автономды және
қатаң бөліп тасталған. Ал француздық үлгі “орталықтан” тағайындау жолымен
белгілі бір деңгейде мемлекеттің араласуын жоққа шығармайды. Сөйтіп,
комиссарлар, префектілер, суперпрефектілер, т.б. тек бақылау функциясын
ғана атқарып қоймайды, іске тікелей араласа алады. Мәселен, Францияда
муниципалитеттің бірде-бір қаулысы, егер оған префектінің қолы қойылмаса,
заңды күшіне енгізілмейді.
Алайда, әлемнің көптеген елдерінде, жергілікті өзін-өзі басқарудың
қандай да бір моделіне қарамастан, конституциямен немесе конституциялық
заңдармен жергілікті өзін-өзі басқару іс-әрекет ететін деңгейлер
айқындалған. Әдетте бұл – төменгі және аралық, яғни өңірлік буындарды
қамтитын қос деңгейлі жүйе. Үш деңгейлі жүйе де бар. Мысалы, Польшада:
гмина – новьят – воеводство.
Біздің Конституциямызда мұндай деңгейлер қарастырылмаған. Негізгі
Заңның жергілікті өзін-өзі басқаруға арналған 89-бабы оны құрудың басты
элементтерін айқындайды. Оның мәнісі мынада: жергілікті өзін-өзі басқаруды
құру – бұл азаматтардың құқы, бірақ міндеті емес; жергілікті өзін-өзі
басқару ауылда да, қалада да құрылады; ол ұйымдастырылған кезде
азаматтардың жиі қоныстануы мен оның органдарының міндетті сайламалылығы
қамтамасыз етілуі қажет. Өзін-өзі басқаратын қоғамның мүшелері өз
қызметінің тәртібін заң шеңберінде өздері белгілейді және ақыр соңында,
жергілікті өзін-өзі басқарудың өз бетінше жұмыс істеуіне конституциялық
кепілдік беріледі, яғни ол мемлекеттік басқарудан қатаң түрде бөлінеді.
Бірақ, сонымен бір мезгілде, ел Конституциясында мемлекеттік басқарудың
жекелеген өкілеттілігін жергілікті өзін-өзі басқаруға беруге болатын
негіздегі бап жоқ [3, 7 б.].
Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң Конституцияның осындай негізгі
ережелеріне сүйеніп жасалуы тиіс.
Бірақ ең бастысы, басқару жүйесінде өзін-өзі басқарудың орнын және ол
құрылуы тиісті деңгейді айқындап алу қажет. Бұл негізгі тұжырымдамалық
ереже, өйткені, біздің Конституциямыз билік жүйесінде өзін-өзі басқарудың
орнын нақты көрсетпейді.
Парламенттің жергілікті өзін-өзі басқару туралы заңды ұзақ уақыт
қабылдай алмай келе жатқанының басты себебі, меніңше, осында жатқан
секілді. Ертеректе мемлекеттік басқаруды аудандық деңгейде шектеу ұсынылған
заң жобасының нұсқасы болғаны да ұмытыла қойған жоқ. Ол бойынша, ауданнан
төмен деңгейде, оның өзінде міндетті түрде тек ауылдарда ғана жергілікті
өзін-өзі басқару институты енгізілуі тиіс болатын. Ондай жағдайда
Конституцияның бұзылуына жол берілетіні күмәнсіз еді. Сол нұсқаны Үкіметтің
кері қайтарып алғанын бүгінде заңдылық деуіміз керек.
Уақыт өте келе Парламентке кезекті заң жобасы енгізіліп, оған сәйкес
жергілікті мемлекеттік басқаруды бұрынғы күйінде – ауылдық округ деңгейінде
қалдыру, ал осы әкімшілік-аумақтық шепте қатарластырыла жергілікті басқару
органын: кеңес – өкілетті орган және жәмият – атқарушы орган құру
жоспарланды. Бірақ жаңа коллозия туындады: сонда бір аумақта басшысы
жетекші болып табылатын әкім, кеңсе және жәмият қалайша өзара іс-қимыл
танытпақ? Өйткені, мұндай жағдайда бірін-бірі қайталайтын функциядан қашсаң
да құтыла алмайсың. Нәтижесінде бұл нұсқа да жарамсыз деп саналып, оны да
Үкімет қайтарып алуға мәжбүр болды, ендігі ұсынылып отырған нұсқада өткен
жылдардың қателіктері барынша ескерілген. Бұл заңдық құжат сапалық тұрғыдан
жаңа негізде жасалды. Өйткені, елімізде осы кезең ішінде заңшығарушылық
деңгейде мемлекеттік басқару реформасы жүргізілді.
Атап айтқанда, 150-ден астам заңнамалық актілерге өзгерістер
енгізілді. Олардың негізінде басқару деңгейлері арасындағы функциялар қайта
бөлінді. Шамамен 2,5 мың функция орталықтан жергілікті жерлердің құзырына
өтті. Оның үстіне, заңды тұлғаның құқығы шеңберінде ауылдық округтер
әкімдерінің аппараттары құрылып, енді әкімдердің өзі бюджеттік
бағдарламалардың әкімшілері болып табылады әрі олардың функциялары мен
өкілеттіктері айтарлықтай кеңейген. Міне, жергілікті өзін-өзі басқаруды осы
жаңа негізде құру ұсынылып отыр.
Жергілікті өзін-өзі басқару туралы болашақ заң жобасының үкіметтік
нұсқасы тұжырымдамалық тұрғыдан жаңашыл мән-мағынаға ие. Яғни, жергілікті
өзін-өзі басқаруды ауыл, кент және аудандық маңыздағы қала деңгейінде құру
ұсынылады. Мұнда тұрғындардың жақын қоныстану қағидаты сақталынған.
Мәселен, ірі қалаларда жергілікті өзін-өзі басқарудың бірнеше аумақтық
органдарын құруға болады. Мұнда құқықтық қағида да сақталған, яғни
жергілікті өзін-өзі басқару ешқандай “міндеттеме” жүктелусіз, тек
тұрғындардың өз бастамасымен ғана құрылады [4, 17 б.].
Заң жобасында жергілікті өзін-өзі басқару органдарына берілетін
функциялар мен өкілеттіктер де нақтыланған. Түйіп айтқанда, олардың
жергілікті мемлекеттік органдар қызметін қайталауына жол бермеуге әрекет
жасалған. Ал соңғысына келсем, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
өкілеттілік мерзімі 4 жыл деп белгіленгенін, оның үстіне, өкілетті орган –
кеңесті бүкілхалықтық тікелей сайлау арқылы, ал атқарушы орган – төрағаны
сайлау немесе кеңес тағайындайтын етіп құру ұсынылып отырғанын айта кеткен
жөн. Тұтастай алғанда, заң жобасы мемлекетіміздің Ата Заңына сәйкес келеді
дей тұрғанмен, белгілі бір кемшіліктері де жоқ емес, әрине. Бұл арада
сарапшылар пікірімен санасуға тура келетінін мойындауға мәжбүрміз. Міне,
нақ осыған байланысты Нұр Отан партиясының басшылығы мен оның
Парламенттегі фракциясы құрған біздің сарапшылар тобының атап көрсетуінше,
болашақ заңның мәтініне тұжырымдамалық өзгерістер енгізілуі қажет.
Сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару тетігін, заң жобасында
көзделгеніндей, қол қою парақшаларын жинау арқылы ғана емес, бұған қоса
жиналыстар, кездесулер, мәслихаттар өткізу жолымен де жеңілдете түсу керек.
Ал азаматтардың қатысуымен жиналыстар, мәслихаттар өткізудің, қол қою
парақшаларын толтырудың тәртібін, оның формасын анықтауды мәслихаттарға
жүктеу қажет. Меніңше, осының өзі аталған үдерісте мәслихаттардың рөлін
көтереді.
Мемлекеттік органдардың жергілікті өзін-өзі басқарумен ықпалдастығына
қатысты бір ортақ баптың орнына облыс, аудан және ауылдық округ әкімдерінің
жергілікті өзін-өзі басқаруға байланысты құзыры бойынша жеке баптар
енгізіп, мәтінді мәслихаттардың құзырына сәйкес келетін арнайы баппен
толықтырған дұрыс болатын секілді.
Заң жобасын облыстық, республикалық маңыздағы қалалар мен астанадағы
жергілікті өзін-өзі басқаруды құрудың ерекшеліктеріне орай жаңа баптармен
толықтыру, сондай-ақ ірі мегаполистердегі жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының өкілеттігі мен оларды құрудың тетіктерін нақты белгілеп алу
орынды көрінеді [5].
Мемлекеттік басқарудағы секілді жергілікті өзін-өзі басқарудағы
жергілікті органдардың құзырлары мен өкілеттіктерін бұдан да нақтырақ ашып
көрсетіп, мемлекеттік функцияларды әкімдерде қалдырған жөн, ал шаруашылық-
пайдалану функцияларын өзін-өзі басқаруға беру керек.
Сонымен қатар, болашақ заңның үкіметтік нұсқасы жергілікті өзін-өзі
басқару органдарын қаржымен қамтамасыз ету проблемасын шешпейді. Құжаттың
тиісті бабында оның көздері ғана аталған. Бірінші орында мемлекеттік
бюджеттен берілетін қаржылар тұр. Бірақ бұл терминнің астарында не сыр бары
заң жобасында нақтыланбаған. Бұл қаржылардың берілу тетігі де анық емес.
Олар мақсатты немесе жалпы трансферттер түрінде беріле ме, айқындалмаған.
Заң жобасына қаржыны мемлекеттік бюджеттен беру тәртібін Үкімет
айқындайтындай етіп толықтыру енгізген дұрыс болады ғой деп ойлаймын. Осы
қаржылар сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару органдарын ұстап тұру үшін
де бағытталуы тиіс, өйткені, олардың өзге қаржыландыру көздері жоқ қой.
Сарапшылар тобы тұжырымдамалық ұсыныстардан басқа Нұр Отан халықтық-
демократиялық партиясы төрағасының міндетін атқарушы Бақытжан Жұмағұлов
жетекшілік ететін Қазақстан Республикасындағы Демократиялық реформалар
бағдарламасын әзірлеу және нақтылау жөніндегі мемлекеттік комиссиясының
жергілікті өзін-өзі басқару мәселелері бойынша жұмыс тобының мәжілістерінде
мақұлданған 60 шақты түзетулерді де әзірлеп қойды. Бір атап көрсететін
жәйт, аталған мәжілістерге қатысқан үкіметтік заң жобасын жасаушылар біздің
барлық түзетулерімізбен келіскен болатын. Соған қарамастан, біраз уақыт
өткен соң заң жобасы Парламентке біз ұсынған түзетулер есепке алынбастан,
яғни құжатқа енгізілмеген күйінде келіп түсті [6].
Тұтастай алып қарағанда, заң жобасы қолданыстағы Конституциямызға
сәйкеседі, сондықтан оны сол қалпында негізге алып, Парламентте дұрыстауға
болатынын тағы да атап көрсеткім келеді. Дей тұрғанмен, менің пікірімше,
қандай да бір түзетулер мен егжей-тегжейлі кәсіби толықтырулар болмасын,
аталған заңдық құжатты жекелеген кемшіліктерден толықтай арашалап қала
алмайды.
Бірінші қиындық – бұл жергілікті өзін-өзі басқаруды құрудағы 50
пайыздық кедергі, яғни оны құру үшін оның аумағында тұрып жатқан халықтың
ең кемі жартысының жергілікті өзін-өзі басқару институтын енгізуге
келісімін беру қажеттігі.
Екіншіден, егер біз функциялардың бірін-бірі қайталауын толықтай
болдырмаған жағдайдың өзінде бәрі бір жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының ауылдық округ әкімдерімен қарым-қатынас орнатуы оңайға
түспейді.
Үшіншіден, егер жергілікті өзін-өзі басқару органында салық түріндегі
тұрақты қаржыландыру көзі болмаса, онда олардың мемлекеттік басқару
органдарына тәуелділігі мықтап орнығады. Демек, олар жеке-дара шешім
қабылдауға қауқарсыз болады.
Аталған мәселеге қатысты соңында айтарым, тіпті болжамды болашақта
шағын ауылдар мен кенттердегі жергілікті өзін-өзі басқару органдары
өздерінің бюджетін қалыптастыратындай мүмкіндікке қол жеткізе алмайды.
Тығырықтан шығудың мәнісі мынада: оны қолданыстағы жергілікті
мемлекеттік басқару жүйесіне қосымша ретінде енгізуге болады.
Ұсынылып отырған жергілікті өзін-өзі басқаруды құрудың схемасы
қарапайым. Мәселен, ауылдық округтер әкімдерін сайлауды тәжірибе ретінде
қалай өткізгенімізді жұртшылық ұмыта қоймаған болулары керек. Олар екі
кезеңде өткізілді. Әуелі азаматтар басқосуында әр ауылдан таңдаушылар
сайланды. Содан кейін таңдаушылар әкімді сайлады. Сайлау комиссияларында
сол таңдаушыларды сайлаудың схемасы да, тәртібі де, тіпті аты-жөндері де
сақтаулы. Міне, таңдаушылардың осы институты, менің көзқарасымша, болашақ
жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілетті органының тамаша үлгісі болып
табылады. Ал ол кеңес, әлде басқаша атала ма, мәселе онда емес. Содан кейін
осы өкілетті орган әкімді сайлайды [7, 6 б.].
Сондай-ақ әкімді сайлаудың схемасы да әртүрлі болуы мүмкін. Оның
кандидатурасын жоғары тұрған әкім де ұсына алатын болуы ықтимал. Бірақ,
мұны таңдаушылар ұсынуымен немесе ұжымдық ұсыну арқылы, сонымен бірге, өзін-
өзі ұсыну жолымен де жасауға болады.
Алайда бастысы мынада: кез келген жағдайда сайланған әкім (немесе
төраға) “екі әміршінің қызметшісі” болып шығады. Яғни, ол бір жағынан өзін
сайлаған кеңеске, екінші жағынан мемлекеттік функциясына сәйкес өзінен
жоғары тұрған әкімге бағынуға міндетті болады. Демек, бұл схема республика
Конституциясына қайшы келеді. Өйткені, Негізгі Заңымызда жергілікті өзін-
өзі басқару мемлекеттік басқарудан нақты бөлінген деп көрсетілген.
Жергілікті өзін-өзі басқару туралы бір ғана заң жобасы үшін
мемлекеттің Негізгі Заңын өзгерту шарт емес қой деп ойлаймын. Дегенмен, оны
өзгертуге алғышарттар қалайда пісіп-жетілетін болса, онда жергілікті өзін-
өзі басқару туралы бапқа өзгерісті де міндетті түрде естен шығармау керек.
Атап айтқанда, мемлекеттік басқарудың жекелеген функциялары жергілікті
өзін-өзі басқаруға беріле алады деген тезисті бекіту қажет. Сонда
жергілікті өзін-өзі басқару туралы заңның ұсынылып отырған нұсқасы заңды
күшіне ие болады.
Ал заң жобасының үкіметтік нұсқасына қатысты айтатын болсам, оны осы
схемаға иліктірудің еш қиындығы жоқ. Тек заң жобасының жергілікті өзін-өзі
басқаруды құру деңгейіне қатысы бар бірнеше бабын ғана өзгертсе жетіп
жатыр. Атап айтқанда, жергілікті өзін-өзі басқару ауылдарда, кенттерде,
аудандық маңыздағы қалаларда, сонымен қатар, ауылдық округтерде құрылатыны
анықталуы тиіс. Осылайша өкілетті және атқарушы органдарды құрудың тәртібі
біршама өзгеріп, жергілікті өзін-өзі басқарудың функциялары мен
өкілеттіктерін бүге-шігесіне дейін көрсетудің қажеттілігі түсіп қалады.
Егер осы нұсқа қабылданатын болса, онда ең басты проблеманы – қаржымен
қамтамасыз ету проблемасын оңай шешуге болады. Бұл үшін әуелі әкімшілері
кеңес таңдаған әкімдер болатын тәжірибелік схема арқылы бюджеттік
бағдарламаларды бекітіп алу қажет. Кейін жергілікті өзін-өзі басқаруды
өзінің жеке бюджетімен қамтамасыз етуге әбден болады.
Бірақ жергілікті өзін-өзі басқаруды құру үшін қандай схема таңдап
алынғанына қарамастан, бұл алдағы ауқымды заңшығарушылық қызметтегі тек
алғашқы тырнақалды қадам ғана болады деуіміз керек. Өйткені, жергілікті
өзін-өзі басқару туралы заң қабылданғаннан кейін аталған институттың
құқықтық қызмет алаңын қамтамасыз ету үшін басқа заңнамалық актілерге
шамамен отыз шақты тиісті өзгерістер енгізу керек. Бұған қоса, жаңа
заңнамалық актілердің тұтас бір шоғырын қабылдау қажеттігі туындайды. Олар
Муниципалды қызмет туралы, Жергілікті өзін-өзі басқару қызметінің
экономикалық және қаржылық негіздері туралы, Жергілікті референдум
туралы, Муниципалды меншік туралы, Жергілікті өзін-өзі басқаруды
облыстық, республикалық маңыздағы қалалар мен ел астанасында ұйымдастырудың
ерекшеліктері туралы, басқа да бірқатар заңдар. Бірақ мұның барлығы ең
басты мәселе қалай шешілетініне, яғни ел Конституциясын, атап айтқанда,
жергілікті өзін-өзі басқаруға қатысты бапты өзгерту қажет пе деген мәселе
қалай шешілетініне байланысты болмақ.
1.2 Жергілікті мемлекеттік басқару органдары және олардың қаржы-
экономикалық негіздері
Жергілікті деңгейдегі мемлекеттік басқару, оның өкілді және атқарушы
органдарының құзыреттері, ұйымдастырылу тәртібі мен қызмет бағыттары,
сондай-ақ қызметтерінің экономикалық және қаржылық негіздері Қазақстан
Республикасы Конституциясы мен Қазақстан Республикасы жергілікті
мемлекеттік басқару туралы заңның тиісті баптарында айқындалып,
белгіленген. Сонымен, жергілікті мемлекетті басқару деп аумақтардың
әлеметтік-экономикалық инфрақұрылымдарын жаңаша ұйымдастырып,
қалыптастыруға және мемлекеттік саясат пен әкімшілік-аумақтық бөліністерді
дамыту бағдарламаларында көзделген мүдделер мен міндет-мақсаттарды
қамтамасыз етуге, сондай-ақ тұрғылықты халықтың әл-ауқатын жақсартуға
бағытталған іс-шараларды өздеріне белгіленген құзыреттері шегінде жүзеге
асыруға атсалысатын тиісті мәслихаттар мен әкімдіктердің басқарушы-атқарушы
ықпал ету сипатындағы қызметтерін айтамыз.
Мәслихат – облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және астананың
немесе ауданның, облыстық маңызы бар қаланың тұрғылықты халқы сайлайтын,
халықтың еркі мен тынысын білдіретін және олардың мүдделерін тиісті заңдар
негізінде қамтамасыз ету үшін қажетті іс-шаралар белгілейтін, сондай-ақ
олардың тиісінше жүзеге асырылуын бақылайтын жергілікті өкілетті орган
болып табылады [8, 4 б.]. Мәслихат құзыретіне:
- тиісті аумақты дамытудың жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларын, жергілікті бюджетті және олардың атқарылуы туралы
есептерді бекіту, соның ішінде республикалық маңызы бар қаладағы
(астанадағы) ауданды, кентті, ауылды (селоны), ауылдық (селолық) округті
ұстауға арналған шығыстар сметасын бекіту;
- тиісті аумақтарда қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты пайдалану
жөніндегі бағдарламаларды және қоршаған ортаны қорғау, сауықтыру
жөніндегі шығыстарды бекіту, сондай-ақ қоршаған ортаны қорғау
саласындағы заңдарға сәйкес өзге де мәселелерді шешу;
- өздерінің қарауына жатқызылған әкімшілік-аумақтық құрылыс және
жергілікті қауымдастық ұйымның шекараларын айқындау мәселелерін шешу;
- әкімнің ұсынысы бойынша мәслихат сессиясының шешімімен тиісті әкімдіктің
дербес құрамын келісу;
- атқарушы органдар басшыларының есептерін қарау және тиісті органдарға
мәслихат шешімдерін орындамағаны үшін мемлекеттік органдардың лауазымды
адамдарын, сондай-ақ ұйымдарды жауапқа тарту туралы ұсыныстар енгізуге;
- Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес азаматтардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қамтамасыз ету жөніндегі өкілеттіктерді жүзеге асыру;
- тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністі дамыту жоспарларының, экономикалық
және әлеуметтік бағдарламаларының, жергілікті бюджеттің атқарылуына
бақылау жасау және т.б.
Әкімдіктер – облыстың, республикалық маңызы бар каланың әкімі
басқаратын, өз құызыреті шегінде тиісті әкімшілік-аумақтық құрылыс
ауқымында жергілікті мемлекеттік басқаруды жүзеге асыратын алқалы атқарушы
органды айтамыз.
Әкім Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жергілікті деңгейде
мемлекетті басқару өкілеттілігі берілген, орталық атқарушы органдардың
барлық аумақтық бөлімшелерінің үйлесімді қызмет істеуіне және сол
аумақтарда тиісті мемлекеттік саясаттың жүргізілуін, сондай-ақ жергілікті
бюджеттен қаржыландырылатын өз уәкілеттілік берген мемлекеттік мекемеге
басшылық ететін және аумақтың әлеуметтік-экономикалық тиісінше дамуын
қамтамасыз етуге жауап беретін Қазақстан Республикасы Президенті мен
Үкіметтің өкілі болып табылады. Жергілікті атқарушы органның және қызметін
қамтамасыз ететін мемлекеттік мекемеге әкімнің аппараты жауапты [9].
Атқарушы органдар өздеріне тән мына келесі белгілермен айрықшаланады:
олар жоғары тұрған уәкілетті органдар арқылы құрылады және осы органдарға
есеп беруге міндетті болады; оларға айтарлықтай дербестілік берілгенімен,
жоғары тұрған атқарушы билік органдарының бақылауында болады; олардың
тұрақты штаттары болады және атқарушы билік қызметін жүзеге асырады;
олардың құрылымы мен қызмет бағыттары әкімшілік құқықтық нормалармен
белгіленеді.
Атқарушы органдар қызметтері мыналар: болжауда, қолда бар
ақпараттардың, оның ішінде ғылыми ақпараттардың негізінде қандай да
болмасын оқиғалардың немесе процестердің дамуында болатын өзгерістерге көз
жеткізу; жоспарлау-басқару қызметінің күткен нәтижелерін, міндеттері мен
мақсаттарын, бағыттарын, нақты сандық және сапалық көрсеткішін анықтау;
жүйеге сай басқарушы мен басқарылушыны ұйымдастыру т.б.
Жергілікті өкілетті және атқарушы органдар өз қызметтерін жүзеге асыру
мақсатында мүліктік және қаржы-бюджеттік құқықтармен қамтамасыз етіледі.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, бұндай құқықтардың ресурстық қамтамасыз
етілуі жергілікті қаржылар болып табылады. Оған жергілікті бюджеттер мен
территориялық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қолданылатын шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қаржылары кіреді. Жергілікті қаржылар халықты
коммуналды-тұрмыстық және әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетумен байланысты
кең ауқымды шаралардың қаржыландырылуын қамтамасыз етеді. Сонымен,
жергілікті қаржылар – муниципалды құрылымдардың экономикалық және
әлеуметтік дамуына жұмсалатын ақша құралдарының қорларын, ұлттық табысты
бөлетін және қайта бөлетін экономикалық қарым-қатынастар жүйесі.
Жергілікті қаржылар арқылы мемлекет әлеуметтік саясатты белсенді
жүргізеді. Жергілікті билік органдарын бюджет құралдарымен қамтасыз ете
отырып, білім беруді, денсаулық сақтауды, халыққа коммуналды қызмет
көрсетуді, құрылыс пен жолдарды қаржыландыруды қамтамасыз етеді.
Жергілікті қаржылар көмегі арқылы мемлекет территорияның экономикалық
және әлеуметтік даму деңгейлерін теңдестіруді жүзеге асыруы мүмкін.
Теңдестіруді жүзеге асыру үшін аймақтық бағдарламалар дайындалуы керек.
Аймақтық бағдарламаларды жүзеге асыру құралдары әкімшілік-территориялық
бірліктерге сәйкес бюджет табыстары мен салықтары көздерінен қалыптасады.
Муниципалды бюджетке аймақтық салықтық есептеулер, сондай-ақ субвенциялар,
яғни денсаулық сақтауды дамытуға, жол құрылысына, коммуналды объектілерге
бюджеттен берілетін қаржылық ресурстар бөлінеді [10].
Жергілікті қаржыларды қолданудың басты бағыты әлеуметтік және
өндірістік инфрақұрылымды қаржылық қамтамасыз ету болып табылады.
Жергілікті қаржыландыру көзі бюджеттік қаржы бөлу және шаруашылық жүргізуші
субъектілер құралдары болып табылады.
Жергілікті қаржылардың негізгі құрамдас бөлігі жергілікті бюджеттер
болып табылады. Жергілікті бюджеттер жүйесі мемлекеттік құрылымдық пен
тиісті әкімшілік-аумақтық бөлімге негізделеді. Жергілікті бюджеттер
республиканың бюджеттік жүйесінің екінші деңгейі және облыс, республика
маңындағы қала, астана, аудан, облыс маңындағы қала бюджеттерін құрайды.
Бұлардың барлығы тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік бойынша биліктің
жергілікті органдары өз функцияларын орындауды қаржылық қамтамасыз етуге
арналған ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры болып табылады.
Жергілікті бюджетердің кірістері мен шығыстарының құрылымы
республикалық бюджеттікіндей Бюджеттік кодекс ережелерімен анықталған,
бірақ әлдебір ерекшеліктері бар. Ол ерекшеліктері әрбір мемлекеттік басқару
деңгейі бойынша өздерінің өкілеттіктерін іске асыру мақсатта тұрақты
кірістік қайнар көздерді бекіту мен билік құрылымдардың өкілеттіктерін
шектеу және бюджетаралық қатынастарды жетілдіруге сәйкес бюджеттер
деңгейлері арасында шығындарды бөлумен шарттасады. Шығындық өкілеттікті
бөлудің жүйелігін қамтамасыз ету мақсатта басқару деңгейлері бойынша
мемлекеттік органдардың белгілі функциялар орындау құзіреттері анықталып
оларға шығындық өкілеттік бекітіледі.
Жергілікті қаржылардың бір бөлігі шаруашылық жүргізуші субъектілер
құралдары болып табылады. Оларға келесілер кіреді:
– біріншіден, муниципалды меншіктегі кәсіпорындардың қаржылық
ресурстары. Көбінесе бұл коммуналдық кәсіпорындар;
– екіншіден, әлеуметтік-мәдени және тұрғын-коммуналдық объектілерді
қаржылардыруға жұмсалатын кәсіпорындардың, фирмалардың, ұйымдардың
қаржылық ресурстары.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер өз қызметкерлерін әлеуметтік қолдау
мақсатында үйлер, пәтерлер, мектепке дейінгі мекемелер, әдістемелік
мекемелер, демалыс объектілерін салады және сатып алады. Көп жағдайда
кәсіпорын қаржысы әлеуметтік дамуға бағытталған. Тұрғылықты жерлерді
дамыту, қаржылық және ондағы өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды
қамтамасыз етудің басты бөлігі өндірістік және шаруашылық ұйымдар
қаражаттары болып табылады.
Әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылымға арналған кәсіпорын қаржыларының
қалыптасу көзі – оның пайдасы. Кәсіпорында қалатын пайдадан мақсатты қорлар
қалыптасады. Осы қорлар есебінен кәсіпорындар ұйымның тұрғын үй, әлеуметтік-
мәдени және тұрмыстық қызметтердегі қажеттіліктерін қанағаттандыра алады
[11, 19б.].
Кәсіпорын пайдасының көп бөлігі ведомстволық бағынысты тұрғын-
коммуналдық және мәдени-тұрмыстық объектілерді қамтамасыз етуге
бағытталған. Ведомстволық бағынысты объектілерге келесілер жатады:
– тұрғын үй қоры;
– коммуналдық кәсіпорындар;
– мектепке дейінгі мекемелер;
– лагерьлер, демалыс үйлері, санаторийлер және т.б.
Жергілікті билік органдарының ресурстары халық қажеттіліктерін
қанағаттандыруға жеткіліксіз болса, олар кәсіпорындардан көмек сұрайды.
Кәсіпорындар жалпы қалалық шараларға материалдық, қаржылық, еңбек
ресурстарын бөледі. Кей жағдайларда кәсіпорындар жол төсеу, аумақты
көгалдандыру шығындарын өздеріне алады.осындай мәселелерді шешу үшін көп
қалаларда кәсіпорындар директорлар кеңесі құрылады.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқарудың
экономикалық негізін келесілер құрайды:
– муниципалды меншік;
– жергілікті қаржылар;
– мемлекеттік меншіктегі және жергілікті басқару органдарына
пайдалануға берілген мүліктер.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық негізі болып табылатын
материалды-қаржылық ресурстар шын мәнінде жергілікті өзін-өзі басқарудың
тиімділігін анықтайды.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық негізі муниципалды
меншікті, жергілікті бюджетті және муниципалды құрылым халқының
қызығушылықтары негізінде басқа да жергілікті қаржыларды қалыптастыру және
пайдаланумен байланысты қоғамдық қарым-қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалар жиынтығымен сипатталады.
Экономикалық негіздер жергілікті өзін-өзі басқарудың шаруашылық
жүргізу қабілетін қамтамасыз етеді, халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыру
үшін қызмет етеді және өмір сүру шарттарын қалыптастырады.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық негіздерінің нығаюы мен
дамуы жоғары дәрежеде жалпы Қазақстанның экономикалық жағдайына әсер етеді.
Осыдын шығатын қорытынды мемлекеттік билік органдары жергілікті өзін-өзі
басқарудың экономикалық негіздерін дамытуға септігін тигізеді. Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес билік органдары келесілерді
қамтамасыз етеді:
– обьектілерді мемлекеттік меншіктен муниципалды меншікке беру
тәртібін заң жүзінде реттеу;
– жеке мемлекеттік құзыреттіліктерді жүзеге асыруға қажетті
материалдық ресурстармен қамтамасыз ету;
– мақсатты аймақтық бағдарламалар арқылы міндеттерді шешуге қатысу;
– қабылданған мемлекеттік шешімдерді жүзеге асыру барысында туындаған
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қосымша шығындарын жабу;
-мемлекеттік минималды әлеуметтік стандарттарды дайындау.
Муниципалды меншік. Муниципалды меншіктің қалыптасу процесі 13 қаңтар
1992 жылы Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару туралы
Заңының қабылдануымен басталды.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексіне сәйкес муниципалды құрылым
меншігіндегі мүлік екіге бөлінеді. Бір бөлігі шаруашылық жүргізу және
оперативті басқару құқығы негізінде муниципалды кәсіпорындар мен ұйымдарға
беріледі. Екінші бөлігі, яғни жергілікті бюджет құралдары мен басқа да
муниципалды мүлік Азаматтық кодексіне сәйкес муниципалды құрылымның
қазынасын құрайды.
Муниципалды меншік құрамына кіруі тиіс:
– жергілікті бюджет, бюджеттен тыс қорлардың құралдары;
– жергілікті өзін-өзі басқару(әрі қарай ЖӨӨБ) органдарының мүлкі;
– муниципалды меншікке кіретін жерлер мен басқа да табиғи ресурстар;
– муниципалды кәсіпорындар мен ұйымдар;
– муниципалды банктер мен басқа да қаржы-несиелік ұйымдар;
– муниципалды тұрғын үй қоры мен тұрғын үйге жатпайтын ғимараттар;
– муниципалды білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет және спорт
мекемелері, сондай-ақ басқа да жылжитын және жылжымайтын мүлік.
Муниципалды меншік субъектісі территориялық басқару органдары болып
табылады.
Муниципалды меншік есебі муниципалды меншікке иелік ету, оны пайдалану
тәртібі туралы ережеге сәйкес жүргізіледі. Бұл ереже Қазақстан Республикасы
Конституциясы мен Азаматтық кодексіне сәйкес жасалған. Меншік есебін
мүлікті басқару комитеті муниципалды меншік объектілер реестрін енгізу
арқылы жүргізеді [12].
Қаланың муниципалды меншік объектілер реестріне кіреді:
– унитарлы муниципалдық кәсіпорындар;
– муниципалды мекемелер;
– қалалық бюджет, бюджеттен тыс қорлар құралдары есебінен құралған
және сатып алынған немесе заңдық тәртіппен муниципалды меншікке
берілген муниципалды тұрғын үй мен тұрғын үйге жатпайтын ғимараттар,
құрылыстар;
– акционерлік қоғамның жарғылық капиталындығы акциялар пакеті;
– өзіндік бюджеті бар қалалық өзін-өзі басқару органдарының
құрылымдық бөлімшелерінің мүлкі.
Муниципалды құрылымның жергілікті өзін-өзі басқару органдары
муниципалды меншікті басқарады. Олар муниципалды меншікті жеке және заңды
тұлғаларға уақытша немесе тұрақты пайдалануға беруге, жалға беруге мүліктік
келісімдер жасуға, жекешелендірілген және пайдалануға берілген объектілерді
пайдалану шарттарын келісім-шарттарда анықтауға құқылы.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 87-бабына сәйкес муниципалды
меншік мемлекетпен танылады және қорғалады.
Муниципалды меншіктегі жылжымайтын мүлік объектілері сату-сатып алу,
айырбастау, сыйға, жалға бару процесстеріне қатысады, тұрғын үй объектілері
уақытша пайдалануға, белгілі бір мерзімге тегін пайдалануға беріледі.
Муниципалды меншіктегі объектілері сату-сатып алу мүлікті басқару
комитетіне жазбаша өтініш беретін жеке және заңды тұлғаларғамен жүзеге
асырылады.
Комитет өтінішті тіркегеннен кейін территориалды әкімшіліктің және
басқа ұйымдардың баланс ұстаушыларымен жылжымайтын мүлік объектісінің
келісілген сатылымын жүргізеді.
Муниципалды меншікке объектілерді сатып алу бөлімшелердің,
комитеттердің, басқармалардың, департаменттің ұсыныстары, сондай-ақ
әкімшіліктің тұрақты комиссиясының шешімі негізінде жүзеге асырылады.
Объектілерді сату және сатып алу бағасы лицензиясы бар нарықшылармен
анықталған нарықтық бағамен жүзеге асырылады. Жылжымайтын мүлік
объектілерін сату-сатып алу келісім-шартын мүлікті басқару комитеті жазбаша
нұсқада қатысушы жақтардың қолы қойылған құжат негізінде бекітеді.
Айырбас. Ғимараттар, құрылыстар, тұрғын үй мен тұрғын емес ғимараттар
және басқа жылжымайтын мүлік кез келген басқа меншікке басқа мүлікке
айырбастау арқылы берілуі мүмкін. Айырбас келісім-шартына Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексінің 152-бабы сату-сатып алу ережесі
қолданылады. Айырбас келісім-шартын мүлікті басқару комитетіжазбаа нұсқада
бекітеді және міндетті түрде тіркеуге жатқызылады.
Сыйға беру. Сыйға беру келісім-шартына сәйкес ғимараттарды,
құрылыстарды, тұрғын үй мен тұрғын емес ғимараттарды және басқа жылжитын
және жылжымайтын мүлікті сыйға беруші жақ екінші жақтың муниципалды
меншігіне тегін береді немесе беруі тиіс.
Сыйға беруші мүлікті басқару комитеті болып табылады. Меншікті сыйға
тарту туралы шешімді сыйға беру келісім-шартына сәйкес қала әкімі
қабылдайды. Сыйға беру келісім-шарты мүлікті басқару комитетінде міндетті
түрде тіркеуден өтуі тиіс.
Барлық жағдайда: сатып алу, айырбастау, сыйға беру кезінде келісім-
шарттар бойынша жылжымайтын мүлік объектілеріне иелік ету құқын мемлекеттік
тіркеу Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жүргізіледі.
Жалға беру. Мүлікті жалға беруші мүлікті басқару комитеті болып
табылады. Жалға беруші ретінде Қазақстан Республикасының жеке және заңды
тұлғалары, шет мемлекеттердің жеке және заңды тұлғалары, бірлескен
кәсіпорындар бола алады [13].
Жалға жер телімдері, ғимараттар, құрылыстар тұрғын үй және тұрғын емес
ғимараттар, құрал-жабдықтар, көлік құралдары берілуі мүмкін.
Мүлікті жалға алғысы келетін жеке және заңды тұлғалар мүлікті басқару
комитетіне жалға алғысы келетін объектісі көрсетілген жазбаша өтініш
береді. Мүлікті басқару комитетіне бірнеше өтініштер түскен жағдайда жал
құқығына сауда жүргізіледі.
Жалға беру келісім-шартында уақыт мерзімдері көрсетеледі, мүлікті
жалға беру акт негізінде жүргізіледі. Жал төлемі ақшалай формада бекітіледі
және жергілікті бюджет қаражаты болып табылады.
1.3 Шетелдік тәжірибедегі жергілікті басқару модельдерінің
ерекшеліктері
ЖӨӨБ жүйесінің Конституциялық негіздерін қарастырмастан бұрын, біздің
ұлттық заңымызға негіз болатын халықаралық және ТМД елдерінің құжаттарына
шолу жасау керек.
Қазіргі кезде әлем елдерінде жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
екі түрі бар: бірінші, жергілікті тұрғындармен сайланатын, аса маңызды
мәселелер бойынша шешім қабылдайтын өкілетті орган. Екіншісі, - әдетте
оперативтік басқаруды жүргізетін атқару органы. Халықаралық тәжірибеде
жергілікті өзін-өзі басқарудың екі моделін қарастырады: англосаксондық
(ағылшындық) және континентальдық (француздық). Бұл екі модельдердің
айырмашылығы жергілікті өзін-өзі басқару органдарынан, орталық мемлекеттік
билік органдарының арақатынасынан байқалады.
Англо-американдық жүйе бойынша жергілікті өзін-өзі басқару жоғарғы
мемлекеттік биліктен бастап, жергілікті жерлерге дейін орын алады. Бұл
ретте мемлекеттік жоғарғы билік шектеліп, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарына тиісті мәселелерді шешуге құқықтар беріледі. Мысалға, қала,
округтер деңгейінде. Екінші, континентальды жүйе бойынша, жергілікті
жерлерде тікелей жоғарғы мемлекеттік басқару органымен қатар жергілікті
өзін-өзі басқару органы үйлесіп жүре береді. Осы екі жүйеден бөлек тағы бір
жергілікті өзін-өзі басқарудың аралас түрі де бар. Бұндай жүйе Жапония,
Германия сыңды мемлекеттерде қалыптасқан.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың түрлерін нақтырақ қарастырайық.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың алглосаксондық жүйесі (кейде ЖӨӨБ-нің
Америкалық түрі деп те аталады). Мұндай жүйе Америка Құрама Штаттарында,
Канада, Австралия, Жаңа Зеландия сияқты елдерде кең тараған.
Англосаксондық жүйенің басты ерекшелігі – жергілікті сайланбалы
органды бақылап, қамқоршы болып отыратын орталық үкімет өкілінің болмауы.
Дегенмен, мемлекеттік басқару жүйесінің ЖӨӨБ-ға ықпал етіп отыратын
механизмі бар. Мысалы, Англиядағы қоршаған ортаны қорғау министрлігі
жергілікті қауымның құзіретіне берілген мәселенің іске асырылуын толық
бақылап отырады. Қысқасы, мемлекет ЖӨӨБ-нің өз өкілеттігі деңгейінде жұмыс
жасауын ғана қадағалайды. Ал қажет деп тапқан жағдайда, түрлі қаржы
механизмдерін пайдалана отырып (субвенция, дотация, т.б.) жергікті қауымның
бағдарламаларына әсер ете алады.
Бұл жүйенің екінші бір ерекшелігі — ЖӨӨБ органдары заң бойынша рұқсат
етілген мәселелерді ғана жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz