Жергілікті бюджетті жетілдіру жолдары
жоспар
Кіріспе 3
1 Жергілікті бюджеттің қаржылық негіздері мен қалыптасу проблемалары
Жергілікті қаржының экономикалық рөлі және жергілікті бюджеттің 6
маңызы мен мәні
1.2 Жергілікті бюджеттің құрамы мен құрылымы 6
1.3 Жергiлiктi бюджеттiң жобасын қарау және бекiту тәртібі 11
1.4 Арнайы экономикалық аймақтардың қаржысы 14
18
2 жергілікті бюджеттер және олардың аумақтық әлеуметтік-экономикалық
дамудағы рөлі
2.1 Жергілікті бюджеттер және олардың аумақтық құрылымдардың 22
әлеуметтік-экономикалық дамуындағы мәні
2.2 2010 жылғы бюджеттің кірістері мен шығыстарын талдау 22
2.3 Қостанай қаласы бойынша 2010 жылғы бюджеттің орындалуының жалпы 24
көрсеткіштерін талдау
2.4 Қостанай қаласының 2010 жылға арналған бюджеттік бағдарламаларды 32
қаржыландыру жағдайын талдау
36
3. Жергілікті бюджетті жетілдіру жолдары
3.1 Жергілікті бюджетті жетілдірудегі шет елдер тәжірибесі 43
3.2 Жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру және оның әлеуетінің 43
тұрақтылығын қамтамасыз ету
3.3 Бюджеттің түсім бөлімін ұлғайтуды аймақ экономикасының дамуы мен 46
байланыстыру әдісі
55
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 62
65
Кіріспе
Әлемде нарықтық қатынастардың бұлжымастығын шайқалтқан қаржы дағдарысы
олардың даму стратегиясына жаңаша ой жүгіртуге, мемлекеттік басқару
тетіктерін қайта қарауға және нарық қатынастарына сай зер салуға мәжбүр
етті.
Қазіргі күні әлемдік экономикалық қатынастарды жаңаша таразылау
қажеттілігі анық болып отыр. Мемлекет басшысының Қазақстан халқына
үстіміздегі жылдың 6 наурызындағы кезекті Жолдауы осының негізін қалады.
Мұнда Мемлекет басшысы экономикалық құлдыраудың, одан әрі дамудың негізін
айқындап береді [1].
2009-2011 жылға арналған қолданыстағы бюджетті нақтылау және Елбасы
Жолдауының тұжырымдарын іске асыру барысында жекелеген шығыстарды жалпы
сомасы 297,4 миллиард теңгеге арттыру көзделуде [2].
Мемлекет басшысының Жолдауында Ұлттық қорға ағымдағы барлық түсімдер
екі жыл бойы дағдарысқа қарсы шараларды іске асыру үшін нысаналы
трансферттер түрінде толығымен бюджетке жіберілетіндігі жарияланды. Екінші
көзі бюджеттің өз ішішнен табылды. Үкімет оны бюджеттің жекелеген
шығыстарын оңтайландыру есебінен іске асыруды ұсынды.
Диплом жұмысының өзектілігі сол, мұнда қаржылық дағдарыс жағдайындағы
жергілікті бюджеттерге берілетін субвенциялардың мөлшерін бекітілген
көлемде сақтап қалу, тұрақты бюджетаралық қатынастарды қамтамасыз ету,
жергілікті бюджеттерге неғұрлым тұрақты көздерді қарастыру мәселелерін
қарастырады.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы – бұл үш
жылдық бюджет жүйесін енгізу кезіндегі жергілікті бюджеттердің кірісін
қамтамасыз ету жағдайын, сондай-ақ жергілікті бюджеттердің нысаналы
трансферттерін қысқарту механизмін жүзеге асыру жолдарының қарастырылуы.
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген, яғни бұл
жұмыста жергілікті және республикалық бюджет арасындағы салық, алымдар және
басқа да төлемдерді бөлу механизмі, жергілікті бюджетке түсетін салықтарға
тұрақты нормативтер орындау, бюджетаралық қатынастардың тиімді тәсілін
түрлендірудің, жергілікті бюджетті жоспарлаудың әр қилы жолдары талданады.
Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Халқына Қазақстан – 2030
Жолдауында: Көркею, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтардың тұрмыс
жағдайының жақсаруы мемлекетіміздің ең маңызды мәселелерінің бірі, қазіргі
заманға сай нәтижелі мемлекеттік қызмет орнын және мемлекеттік басқарма
құрылымын құру деп көрсеткен. [3, 4б].
Тақырып бойынша қазіргі ахуалды бағаласақ, облыстық, аудандық (қалалық)
және ауыл деңгейіндегі билік қызметтерін бөлу, бүгінгі күні облыстық
деңгейге берілді және орталықтандырылған басқарма жүйесін түгелдей
қабылдайды. Алайда орталықтан берілген үстемдік облыстық деңгейде қалды,
ал ол өткізілген реформа идеологиясымен толық мөлшерде сәйкеспейді.
Аудандық, қалалық және ауылдық билік деңгейі жергілікті мағынадағы
мәселені шешуде жауапкершілікті болуы тиіс, олардың құқығы, міндеті және
жауапкершілігі заңдылық акт деңгейінде реттелгені жөн.
Мемлекеттік қызметті орындау мемлекеттік материалдың және еңбек
ресурстарын нәтижелі пайдалануды және бюджеттік құралды дұрыс пайдалануды
қамтамасыз ету мақсатымен тұрғындарға максимальды түрде жақын болуы керек.
Бюджет, олармен өз қызметін мемлекеттік саясаттық шараны іске асыруының
орындалуын қамтамасыз ететін мемлекеттің негізгі құралы болып табылады.
Сондықтан да, тұрақтылыққа негізделген, оларға салынған қызметтің іске
асуына және қарым-қатынастың адалдығына, сондай-ақ бюджеттік саясаттың
жүзеге асуына ықпалын тигізу үшін және мемлекеттік басқарма деңгейінің
барлығын жеткілікті қаржылық құрал мен қамтамасыз ету үшін бюджетаралық
қатынастың оңтайлы моделін түрлендіру талап етілуде.
Қазіргі уақытта, нарықтық қатынастарды орнату жағдайда, жергілікті
органдардың қызмет шеңбері кеңеюде, әрі олар әлеуметтік, экономикалық,
экологиялық, көші-қондық мәселелерді өздері шешу мүмкіндіктері тууда.
Жергілікті басқару органдарына мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларын
жүзеге асыру, халыққа қызмет көрсету жөніндегі шараларды қаржыландыру
сияқты маңызды мәселелер жүктеліп отыр. Бұл жұмыста жергілікті
қаражаттардың бір ғана тетігі–жергілікті бюджеттер, жан-жақты қаралып отыр.
Еліміздің іс-әрекеті бюджеттік шығындармен тура байланысты. Бюджеттік
шығындар – ол экономикалық қатынастарға қаржы құралдарының бөлінуі.
Жергілікті бюджет шығындары жергілікті өкімет органдарымен және
маслихатпен басқарылады және қалыптастырылады. Қазақстан Республикасының
Бюджеттік кодексі заңымен қатар ҚР жергілікті өкілетті және орындаушы
органдары туралы заңымен де реттеледі. Қазақстан Республикаында жүйелік
бағытына ие ұзақ мерзімді стратегия және даму басымдылығы анықталған.
Бюджетті жоспарлауда бюджетті әзірлеу бағдарламасының және мемлекеттік
шығындарды жоспарлаудың үлкен маңызы бар.
Коммерциялық емес қызметтерді қаржыландыру ерекшелігі, жеке меншік
қаламайтын немесе қамтамасыз ете алмайтын, мекеме немесе ұйымның
қарастырылған шығындары жарғымен немесе басқа да бекітілген құжатпен іске
асырылады.
Бюджет мемлекеттік саяси шараларды іске асыруда, өзінің қызметтерін
атқаруды қамтамасыз ету бойынша мемлекеттің негізгі құралы болып табылады.
Жұмыстың мақсаты – Қазақстандағы жергілікті бюджеттердің бүгінгі күнгі
маңызы мен оны басқару жүйесінің басым бағыттарын анықтап, оның одан әрі
жетілдіру жолдарын табу және зерттеу.
Жұмыстың міндеті:
- Қазақстан Республикасындағы жергілікті бюджеттің теориялық және
әдістемелік негіздерін зерттеу;
- жергiлiктi бюджеттiң жобасын қарау және бекiту тәртібін қарастыру;
- жергілікті бюджеттердің жоспарлануы мен орындалуын талдау;
- Қазақстан Республикасындағы жергілікті бюджеттік қатынастардың шетел
тәжірибесін енгізу мәселелерімен мен тәжірибені талдау;
- Қазақстан Республикасындағы жергілікті бюджетті жетілдіру жолдарын
қарастыру.
Зерттелу объектісі – Қостанай қалалық бюджеті.
Тақырыптың теориялық және әдіснамалық негізі ретінде заң актілері, ҚР
Президентінің Жарлықтары мен ҚР Үкіметінің Қаулылары, отандық және шетелдік
ғалым-экономистердің ғылыми жұмыстары алынды. Диплом жұмысына А. Манап, Ә.
Байысова, С. Мақыш, О. Сәбден, Г. Сейітқасымов, К. Шаяхметова, Г.
Әбдірайымова, Ә. Шелекбай, Н. Әлмерекеов, Л. Шматько, Э. Тихонова, Г.
Папирян, Н. Кабушкин, Г. Бондаренко, А. Чудновский, А. Романов, О.
Ефимова тәрізді зерттеуші ғалымдардың ғылыми еңбектері мен жекелеген
мақалаларының негізгі теориялық тұжырымдары тірек болды, сондай-ақ, Ел
басының жыл сайынғы халыққа Жолдаулары, сондай–ақ, ағымдық баспасөз
беттерінде жарияланған мақалалар мен статистикалық мәліметтер қолданылды.
Диплом жұмысының жазылуының практикалық базасы Қостанай қаласының
2010 жылғы бюджеті болып табылады.
Тәжірибеде көрсетілгендей бюджеттік ұйымдар алдында, шаруашылық субъект
тұрғындар және қаржы институттары алдында мемлекет міндеттерінің
орындалмаған әр теңгесі бюджетке үш-төрт теңге кірісіне кері әсерін
тигізеді. Бюджет жүйесінде кірісі және шығысы бойынша қайта түрлендіруді
іске асыру керек. Бұған байланыста жергілікті және Республикалық шығындарды
түрлендіру, соның ішінде, шығындарды қаржыландыру және бағдарламаны
түрлендіру, бюджеттің кірістік қамтамасыз етілуімен байланысты.
Жұмыс құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Тәжірибеде көрсетілгендей бюджеттік ұйымдар алдында, шаруашылық субъект
тұрғындар және қаржы институттары алдында мемлекет міндеттерінің
орындалмаған әр теңгесі бюджетке үш-төрт теңге кірісіне кері әсерін
тигізеді. Жұмысты жазу барысында келесі экономикалық–статистикалық зерттеу
әдістері қолданылды: монографиялық, талдау, конструктивтік-есептік,
сызбалық және т.б.
1. Жергілікті бюджеттің қаржылық негіздері мен қалып-тасу проблемалары
1. Жергілікті қаржының экономикалық рөлі және жер-гілікті бюджеттің маңызы
мен мәні
Бюджет Қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік күштерді неғұрлым
ұтымды орналастырудың, экономика мен мәдениетті көтерудің талаптарын
ескере отырып салалааралық және аумақтық қайта бөлу үшін
пайдаланылады.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының
бүкiл аумағында қолданыста болады және барлық жеке және заңды тұлғаларға
қолданылады.
Қазақстан Республикасының Yкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың
тиiсiнше республикалық және жергiлiктi бюджеттерден тиiстi қаржы жылына
арнап ақша бөлу туралы актiлерi, осы актiлердiң қайтарымды негiзде ақша
бөлу туралы ережелерiн қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы аяқталғаннан кейiн
күшiн жояды [4].
Тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы заңдар, тиiстi қаржы жылына
арналған жергiлiктi бюджет туралы мәслихаттардың шешiмдерiне өзгерiстер мен
толықтырулар енгiзу туралы мәслихаттардың шешiмдерi, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Үкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың оларды iске
асыру туралы актiлерi тиiстi қаржы жылының 1 қаңтарынан бастап қолданысқа
енгiзiледi.
Егер заң актiлерiнде және өзге де нормативтiк құқықтық актiлерде
Қазақстан Республикасының бюджет заңдарына қайшы келетiн ережелер көзделсе,
онда Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының ережелерi қолданылады [4].
Бюджет жүйесi мынадай принциптерге негiзделедi:
1) бiрлiк принципi - Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан
Республикасының бiрыңғай бюджеттiк заңдарының қолданылуын, соның iшiнде
бiрыңғай бюджеттiк сыныптауды, бюджет процесiн жүзеге асырудың бiрыңғай
рәсiмдерiн пайдалануды қамтамасыз ету;
2) толықтық принципi - Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген
барлық түсiмдер мен шығыстарды бюджеттерде және Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорында көрсету, бюджет қаражатын пайдалана отырып, өзара талаптарды
есепке алуға, сол сияқты бюджет қаражаты бойынша талаптар құқықтарынан
шегiнуге жол бермеу;
3) реалистiк принципi - бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген) бюджет
көрсеткiштерiнiң орта мерзiмдi фискалдық саясатқа және Қазақстан
Республикасы мен аймақтарды әлеуметтiк-экономикалық дамытудың орта мерзiмдi
жоспарының бекiтiлген (түзетiлген) өлшемдерi мен бағыттарына сәйкес келуi;
4) транспаренттiлiк принципi - мемлекеттiк немесе заңмен қорғалатын
өзге де құпия болып табылатын мәлiметтердi қоспағанда, Қазақстан
Республикасының бюджет заңдары саласындағы нормативтiк құқықтық актiлердi,
бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген) бюджеттердi және олардың атқарылуы
туралы есептердi, мемлекеттiң фискалдық саясатына қатысты басқа да
ақпаратты мiндеттi түрде жариялау; бюджет процесiнiң ашықтығы, мемлекеттiк
қаржы бақылауын жүргiзу;
5) дәйектiлiк принципi - бюджеттiк қатынастар аясында бұрын қабылданған
шешiмдердi мемлекеттiк басқару органдарының сақтауы;
6) тиiмдiлiк және нәтижелiлiк принципi - бюджеттердi бюджеттiк
бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгiлi бiр нәтижелерге қол жеткiзу
қажеттiлiгiн негiзге алып, бюджет қаражатының осы нәтижелерге қол жеткiзу
үшiн қажеттi оңтайлы көлемiн пайдалана отырып әзiрлеу және атқару немесе
бюджеттiк қаражаттың бекiтiлген көлемiн пайдалана отырып ең үздiк нәтиженi
қамтамасыз ету;
7) басымдық принципi - бюджеттiк процестi республиканың немесе аймақтың
әлеуметтiк-экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге асыру;
8) жауапкершiлiк принципi - бюджет процесiне қатысушыларды Қазақстан
Республикасының бюджеттiк заңдарын бұзғаны үшiн жауапқа тарту;
9) бюджеттердiң дербестiк принципi - түрлi деңгейдегi бюджеттер
арасында түсiмдердiң тұрақты түрде бөлiнiп тұруын орнықтыру және осы
Кодекске сәйкес олардың жұмсалу бағыттарын анықтау, мемлекеттiк басқарудың
барлық деңгейлерiнiң осы Кодекске сәйкес бюджет процесiн дербес жүзеге
асыру құқығы, жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы барысында қосымша алынған
кiрiстердi, осы Кодекстiң 40-бабының 6-тармағында белгiленген жағдайларды
қоспағанда, жергiлiктi бюджеттер қаражатының бос қалдықтарын жоғары тұрған
бюджетке алып қоюға жол берiлмейтiндiгi, тиiстi өтемсiз төмен тұрған
бюджеттерге қосымша шығыстар жүктеуге жол берiлмейтiндiгi.
Жергілікті басқару органдарының жүктелген функцияларына сәйкес
экономикалық қатынас арқылы қоғамдық өнімнің бөлігін ақша нысанында
жұмылдыруын, бөлуін және пайдалануын жергілікті қаржы деп атайды.
Жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы жүйесіндегі маңызды құрылымы болып
табылады. Оған жергілікті бюджеттер, бюджеттен тыс арнайы қор және
жергілікті басқару органдарының жекеменшігіндегі шаруашылық жүргізетін
субъектілердің қаржысы кіреді.
Жергілікті қаржының құрылымы мен бағыты жергілікті үкімет және басқару
органдары – мәслихаттар (депутаттар жиналысы), жергілікті әкімдік және
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларымен белгіленеді.
Қазіргі уақытта, нарықтық қатынастарды орнату жағдайда, жергілікті
органдардың қызмет шеңбері кеңеюде, әрі олар әлеуметтік, экономикалық,
экологиялық, көші-қондық мәселелерді өздері шешу мүмкіндіктері тууда.
Жергілікті басқару органдарына мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларын
жүзеге асыру, халыққа қызмет көрсету жөніндегі шараларды қаржыландыру
сияқты маңызды мәселелер жүктеліп отыр.
Осы тарауда жергілікті қаражаттардың бір ғана тетігі– жергілікті
бюджеттер, жан-жақты қаралып отыр. Себебі қалған екі звено – шаруашылық
жүргізетін субъектілердің қаржысы мен бюджеттен тыс қорлар белгілері мен
қасиеттері ұқсас болып келетін түбегейлі бір типтес ұғымдар болғандықтан
оған тоқталу қажетсіз болып отыр.
Әлеуметтік-тұрмыстық инфраструктуралардың салалары халыққа қызметті
көбіне бюджет қаражатынан құралатын қорлар есебінен көрсетеді.
Жергілікті қаражаттың маңызды рөлін жергілікті үкімет және басқару
органдарының көп салалы қызметінің қаржылық базасы болып келетін жергілікті
бюджет атқарады.
Қазақстанда жергілікті бюджеттер (облыстардың, қалалардың, аудандардың)
кірістер және шығыстар бойынша, мемлекеттік бюджет қаражаты көлемінің
шамамен 50 %-ын алады.[5, 1б.]
Қаржылық қатынастарды ұйымдастыруда екі тенденция қатарлас болып
келеді:
1) дағдарыстан шығу және тұрақтандыру мақсатымен экономиканы
басқарудағы орталықтандыру бастамаларын дамытудың жалпы процессін
айқындайтын қаржы ресурстарының қозғалысымен басқару нысандары мен
тәсілдері жүйесін орталықтандыру;
2) қаржы қорларын құру және пайдаланудағы жергілікті үкімет пен басқару
органдары функцияларын күшейтіп, қаржыларды орталықсыздандыру.
Екінші тенденция жергілікті органдардың жергілікті жағдайларға жақын
болуына және олардың өз аумағының әлеуметтік-экономикалық дамуына көп көңіл
бөлуіне негізделеді. [6, 58б.]
Қаржылық қатынастарды әкімшіліктеу принципі қаржыларды бақылау
функцияларын жүзеге асыру болып табылады: белгілі қаржылық қатынас неғұрлым
аз бақыланса, соғырлұм оны орталықсыздандырылған реттеуге жатқызған жөн,
және, керісінше, жақсы бақылауға алынатынды – орталықтандырылған реттеуге
жатқызу керек.
Әлемдік қаржылық теория мен тәжрибе көрсетуінше, жергілікті (локалдық)
бюджеттер бюджет жүйесінің өзіндік еркін бөлігі болып қызмет етеді.
Бюджеттің өзіндік еркіндігі дегеніміз өңірлік басқару органы бекітілген
кіріс базасы негізінде бюджет көлемін, нақты құрамын және баптар бойынша
кіріс пен шығыс көлемдерін өзі белгілейтіндігі. Оның атқарылуы өңірлік
басқару органдардың құқығын белгілейтін республикалық заңнама негізінде
жүзеге асырылады.
Алайда, басқа жағынан қарағанда өңірлер белгілі бір байланыстағы бір
шаруашылық кешеннің бөліктері болып келеді де, және ол жеке дара бола
алмайды. Өңірлік өндірудің мазмұны барлық қоғамдық өндірудің негізгі даму
жолдарымен белгіленеді.
Сондықтан да өндірістің нақты жағдайы шеңберінде басқарудың
орталықтандырылуының қажеттілігі туындайды. Өңірлердің экономикалық өзіндік
еркіндігі абсолюттік бола алмайды. Ол ұдайы салыстырмалы, және де өңір
неғұрлым кішкентай болса, еркіндіктің де мөлшері шамалы келеді, яғни,
орталықтан тәуелсіз болып келетін шешімдерді қабылдау мүмкіндігі аз болады.
Әрі өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуының қазіргі деңгейі,
қалыптасқан бюджеттік қарым-қатынастар, рыноктық экономикаға ауысудың қиын-
қыспағы республиканың көптеген жергілікті бюджеттерінің нағыз еркіндігі
туралы айтуға әлі ерте.
Сондықтан да әлеуметтік игіліктердің кепілді минимумынмен халықты
қамтамасыздандыратын әлеуметтік инфраструктураны қаржыландыру үшін арналған
қаражаттың жеткілікті болуы принципі жүзеге асырылып отыруы керек. Әр
әкімшілік-шаруашылық бірліктің еркіндігі өңірдің экономикалық жоспарларын
барынша жүзеге асыра алатын оңтайлы деңгейде болуы керек.
Өңірлердің экономикалық еркіндігінің тағы бір маңызды жәйттерінің бірі
болып өңірлік ресурстарды өндіру, табиғатты қорғау бойынша шараларды
қаржыландыруға қажет болатын кепілді қаржы көздерін құру саналады.
Өңірдің экономикасын басқарудағы орталық пен жергіліктінің оңтайлы
байланысының жалпы принципі былайша тұжырымдалады: экономикалық дамуда
стратегияның анықталуын орталықтандыру, оны жүзеге асыруда еркіндік.
Оперативтік-шаруашылық еркіндік жергілікті звенода 50 % кем емес
шығыстарды жабатын, ерекше, бекітілген кіріс жүйесін құруды, ұзақ мерзімге
бюджетке кірістерді қатаң бекітуді талап етеді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде бюджет арқылы ұлттық кірістіқайта
бөлу фискальды федерализм теориясы негізінде жасалады.
Сонымен, жергілікті өзіндік басқару – демократиялық қатардың міндетті
компоненті. Ол тұрғындардың өздерімен еркін тағайындалған өкілетті органмен
іске асырылады.
Жергілікті өкілетті және атқарушы органға қатарланған қызметті атқару
үшін, олар белгілі мүліктік және қаржылық – бюджеттік құқықпен
үлестелінеді. Жергілікті билік органының қаржылық базасы олардың бюджеті
болып табылады. Осы органдарға берілген бюджеттік және мүліктік құқық,
оларға өз бюджетін құрастыру, қарастыруға бекітуге мүмкіндік береді.
Бюджет – жалпы ішкі өнімнің жартысынан көбін қамтитын қаржылық-
несиелік жүйенің орталықтандырылған бөлігі. Қазақстан Республикасының
қаржылық-несиелік жүйесі.
Жергілікті бюджет – ол жеке муниципальды пайда болудың қаржылық
ресурстарының орталықтандырылған қоры. Тұрғындарға өндірістің соңғы
нәтижесін жеткізетін басты жолдардың бірі. Солар арқылы қоғамдық тұтыну
қоры жеке тұрғын топтары арасында бөлінеді. Осы бюджеттерден өндірістік
аумақтағы салалардың дамуы қаржыландырылады, бірінші кезекте жергілікті
тағам өндірісі, коммуналдық шаруашылық, тұрғындардың өмір сүруіне қажетті
компонент болып табылатын өнім және қызмет көрсету көлемі [7].
Бюджет ұғымы экономикалық және құқықтық категория ретінде
қолданылады.
Құқықтық категория ретінде бюджет - мемлекеттік билік органдары
қазметін іске асыруға, ақша құралдарын шығындандыру және қалыптастыру,
заңмен бекітілген түрі.
Жергілікті бюджетті жеке даралық экономикалық категория ретінде
қарастыруға болады. Оның өзіндік ерекшеліктері бар:
– Жергілікті бюджет қайта бөлушілік қатынаста негізгі экономикалық түр
болып табылады. Ұлттық кірісті жергілікті өзіндік басқару органы
қолындағы және қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру мақсатымен оны
қолдану;
– Жергілікті бюджет көмегімен ұлттық кірісті ұлттық шаруашылық,
территориямен, қоғамды қызмет аумағы саласымен қайта бөлу іске асады.
– Жергілікті бюджетті қайта бөлу пропорциясының құны қайта өндірістің
қажеттілігімен анықталады, мәселесімен, әр тарихи этапта қоғамның
алдында тұрады [7].
Жергілікті бюджет маңызы экономикалық категория ретіндей бөлінушілік
және бақылаушылық қызмет арқылы іске асады.
Бөлушілік қызметтің мағынасы ол оның арқасында жергілікті өзіндік
ьасқару органы қолында ақша құралдарының концентрациясы іске асады және
олардың идара территориясының әлеуметтік-экономикалық қажеттілігін
қанағаттандыру мақсатымен оларды қолдану. Содан басқа, осы қызметтің
көмегімен жергілікті өзіндік басқаруға қаржы ресурстары қаншалықты
уақытымен және толықтай түсінетінін анықтауға болады және жергілікті
бюджет пропорция құрымы қалай құрылатынын көруге болады.
Қызмет құрамы қоғамдағы өндірістік әртүрлі бөлімдердің арасындағы
қаржылық ресурстардың қайта бөлушілік процесімен анықталады. Басқа
қаржылық жүйенің құрамдас бөлігінің бірде біреуі осындай әр түрлі қайта
бөлушілік қаржылық ресурстарды (сала аралық, территория аралық, көп
деңгейлі қайта бөлушілік қаржылық ресурстардың, сол сияқты бюджеттік
саясаттың әр түрлі деңгейімен) іске асырмайды.
Осы қызметтің іс-әрекеттік аумағы, заңды тұлғалардай жек тұлғаларда
(ведомствалық территориядағы), қоғамдық өндірістің барлық қатысушылары
жергілікті бюджетпен қатынасқа кіруімен анықталады.
Бақылау қызметінің қорытындысы, жергілікті өзіндік басқару ақша
құралдарын қолдану және түрлендіруі арқылы экономикалық муниципалды
құрастыру экономикасының процесін көрсетеді.
Осы қызметтің арқасында жергілікті өзіндік басқару органының құзырына,
әр түрлі шаруашылық субъектіден қаржылық ресурстардың қалай түсетінін
көруге болады, сондай-ақ муниципалды құрылу қажеттілігіне
орталықтандырылған ресурстардың мөлшері сәйкес келедіме екенін көруге
болады. Осы қызметтің негізін, жергілікті бюджеттік түсімдер мен шығындық
бағыттардың сәйкестік көрсеткішін тауып көрсететін жергілікті бюджет
ресурстарының қозғалысы құрастырады.
Жергілікті бюджет қызметі осы категорияның өзі сияқты объективті болып
келеді.
Жергілікті бюджет экономиканы және әлеуметтік аумақтың дамуында маңызды
құрал әрекеті болып табылады. Оның көмегімен мемлекет қоғамдық өнімнің
құрылымын өзгерте алады, шаруашылықтың нәтижесіне әсерін тигізе алады,
әлеуметтік қайта құрушылықты іске асыра алады [7].
Жергілікті өзіндік басқару органы, орындалуы заңмен
бекітілгенминимальды мемлекеттік әлеуметтік стандарт деңгейінен төмен емес
муниципалдық құрылымға қатынасты саласында, тұрғындардың өміршендік
қажеттілігін қамтамасыз етеді.
Нарықтық шаруашылық дәйегілерді дамытумен қатар, жергілікті билік
органдарының қызметтері кеңейеді және күрделенеді, өткізілген реформаның
орталық ауырлығы төменгі бюджеттік жүйе деңгейіне ығысады.
1.2 Жергілікті бюджеттің құрамы мен құрылымы
Жоғарыда жергілікті бюджетті жеке даралық экономикалық категория
ретінде қарастырып, оның мазмұны мен маңызына тоқталдық.
Ендігі жерде жергілікті бюджеттің құрамы мен құрылымын қарастыралық.
Жергiлiктi бюджетке - облыстық бюджет, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың бюджетi, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджетi
жатқызылады.
Салықтық және басқа да түсiмдер, есебiнен қалыптастырылатын және
облыстық деңгейдегi жергiлiктi мемлекеттiк органдардың, республикалық
маңызы бар қаланың, астананың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттiк
мекемелердiң мiндеттерi мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiкте мемлекеттiк саясатты iске асыруға
арналған орталықтандырылған ақша қоры облыс бюджетi, республикалық маңызы
бар қала, астана бюджетi болып табылады.
Тиiстi қаржы жылына арналған облыстың бюджетi, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың бюджетi облыс, республикалық маңызы бар қала, астана
мәслихатының шешiмiмен бекiтiледi.
Салықтық және басқа да түсiмдер есебiнен қалыптастырылатын және
ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергiлiктi мемлекеттiк органдарының,
оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттiк мекемелердiң мiндеттерi мен
функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және тиiстi аудандағы (облыстық
маңызы бар қаладағы) мемлекеттiк саясатты iске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетi болып
табылады.
Тиiстi қаржы жылына арналған аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетi
аудан (облыстық маңызы бар қала) мәслихатының шешiмiмен бекiтiледi.
Жалпы жергілікті бюджет Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің
құрамындағы бюджеттердің 50 пайызын құрайды. Жергілікті бюджеттің құрамы
келесі суретте нақты көрсетілген [7].
Сурет 1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Жергiлiктi бюджеттердiң құрылымы мынадай бөлiмдерден тұрады:
1) кiрiстер:
салықтық түсiмдер;
салықтық емес түсiмдер;
негiзгi капиталды сатудан түскен түсiмдер;
трансферттер түсiмдерi;
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттiк кредит беру:
бюджеттiк кредиттер;
бюджеттiк кредиттердi өтеу;
5) қаржы активтерiмен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
қаржы активтерiн сатып алу;
мемлекеттiң қаржы активтерiн сатудан түсетiн түсiмдер;
6) бюджет тапшылығы (профицитi);
7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитiн пайдалану):
қарыздар түсiмi;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Қайтарылмайтын негiзде бөлiнетiн бюджет қаражаты республикалық және
жергiлiктi бюджеттердiң шығындары болып табылады.
Республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң шығындары мынадай түрлерге
бөлiнедi:
1) мемлекеттiк мекемелердiң қызметiн қамтамасыз ететiн шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ iс-шараларды ұйымдастыру мен өткiзуге
байланысты шығындар;
3) мемлекеттiк тапсырыс шығындары - бюджеттiк бағдарламаларды (iшкi
бағдарламаларды) iске асыру шеңберiндегi азаматтық-құқықтық мәмiлелер
негiзiнде жеке, заңды тұлғалардан және шаруа (фермер) қожалықтарынан
алынған тауарларға (жұмыстарға, көрсетiлетiн қызметтерге) мемлекеттiк
мекемелердiң ақы төлеуi;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер - қызметкерлерге еңбегi үшiн
ақшалай төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiне
сәйкес жеке тұлғаларға ақшалай нысандағы төлемдермен байланысты шығындар;
5) мемлекеттiң мiндеттемелерiн орындауға арналған шығындардың өзге де
түрлерi.
Жергiлiктi бюджеттiк бағдарламалардың әкiмшiлерi Қазақстан
Республикасының Yкiметi бекiтетiн жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың үлгiлiк
құрылымы негiзге алына отырып айқындалады.
Облыстар, республикалық маңызы бар қала, астана әкiмдерiнiң және
мәслихаттарының аппараттары, облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың әкiмдiктерi уәкiлеттiк берген атқарушы органдар және облыстардың,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың iшкi iстер органдары Қазақстан
Республикасының заңдарында белгiленген өздерiнiң функцияларына сәйкес
облыстық бюджеттiк бағдарламалардың, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың бюджеттiк бағдарламаларының әкiмшiлерi болып табылады.
Аудан (облыстық маңызы бар қала) әкiмiнiң және мәслихатының
аппараттары, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) әкiмдiгi уәкiлеттiк
берген атқарушы органдар Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген
өздерiнiң функцияларына сәйкес аудандық (қалалық) бюджеттiк
бағдарламалардың әкiмшiлерi болып табылады.
Қаладағы аудан, аудандық маңызы бар қала, кент, ауыл (село), ауылдық
(селолық) округ әкiмдерiнiң аппараттары осы әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктердiң
бюджеттiк бағдарламаларының әкiмшiлерi болып табылады.
1.3 Жергiлiктi бюджеттiң жобасын қарау және бекiту тәртібі
Республикалық бюджеттiң жобасын әзiрлеу тәртiбiн Қазақстан
Республикасының Президентi айқындайды.
Жергiлiктi бюджеттердiң жобаларын әзiрлеу тәртiбiн Қазақстан
Республикасының Үкiметi айқындайды.
Алдағы қаржы жылына арналған облыстық бюджеттiң, республикалық маңызы
бар қала, астана бюджетiнiң жобасын облыстың, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың жергiлiктi атқарушы органы жоспарланып отырған жыл
алдындағы жылдың 15 қазанынан кешiктiрмей тиiстi мәслихатқа енгiзедi [4].
Алдағы қаржы жылына арналған аудан бюджетiнiң жобасын ауданның
жергiлiктi атқарушы органы жоспарланып отырған жылдың алдындағы жылдың 1
қарашасынан кешiктiрмей тиiстi мәслихатқа енгiзедi.
Жергiлiктi атқарушы орган алдағы қаржы жылына арналған жергiлiктi
бюджеттiң жобасымен бiр мезгiлде мынадай құжаттарды және материалдарды:
1) әлеуметтiк-экономикалық дамудың орта мерзiмдi жоспарын;
2) үш жылдық кезеңге арналған орта мерзiмдi фискалдық саясатты;
3) жергiлiктi бюджеттiк бағдарламалар паспорттарының жобаларын;
4) жергiлiктi бюджеттiң түсiмдерi бойынша негiздемелер мен болжамдық
есептердi;
5) алдағы қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджет жобасында негiзге
алынған шешiмдердi ашып көрсететiн түсiндiрме жазбаны табыс етедi.
Алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта мерзiмдi фискалдық саясатты
айқындау мынадай негізде жүргізіледі.
Орта мерзiмдi фискалдық саясат алдағы үш жылдық кезеңге арналған салық-
бюджет саясатын, соның iшiнде:
➢ мемлекеттiк, республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң болжамдық
көрсеткiштерiн;
➢ республиканың немесе өңiрдiң стратегиялық, әлеуметтiк-
экономикалық дамуының орта мерзiмдi кезеңiне арналып белгiленген
басымдықтарын ескере отырып, бюджет қаражатын жұмсаудың басым
бағыттарын;
➢ бюджетаралық қатынастардың даму бағыттарын;
➢ мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз алу мен борыш
саласындағы саясатты;
➢ ықтимал фискалдық тәуекелдердi айқындайтын құжат болып табылады.
Орта мерзiмдi фискалдық саясат республиканың немесе өңiрдiң
стратегиялық және орта мерзiмдi әлеуметтiк-экономикалық даму жоспарлары
негiзiнде, өткен қаржы жылы бекiтiлген орта мерзiмдi фискалдық саясат,
мемлекеттiк, салалық (секторлық), аймақтық бағдарламалар, өткен қаржы жылы
iшiнде бюджеттiң атқарылуын талдау және бағдарламаларды бағалау ескерiле
отырып, оның негiзгi бағыттары жыл сайын түзетiлiп, бюджеттiк
бағдарламаларды әзiрлеу мен iске асыру бағалана отырып үш жылдық кезеңге
әзiрленедi.
Егер бюджеттi әзiрлеу немесе нақтылау кезiнде орта мерзiмдi фискалдық
саясаттың негiзгi бағыттары түзетiлетiн болса, оған өзгерiстер мен
толықтырулар енгiзiлуi мүмкiн.
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң алдағы үш жылдық кезеңге арналған
орта мерзiмдi фискалдық саясатын Қазақстан Республикасының Yкiмeтi ағымдағы
жылдың 1 қыркүйегiне дейiн бекiтедi және ол мiндеттi түрде жариялануға
жатады.
Облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның
(республикалық маңызы бар қаланың) жергiлiктi атқарушы органының алдағы үш
жылдық кезеңге арналған орта мерзiмдi фискалдық саясатын облыстың,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (республикалық маңызы
бар қаланың) жергiлiктi атқарушы органдары ағымдағы жылдың 1 қазанына дейiн
бекiтедi және ол мiндеттi түрде жариялануға жатады.
Алдағы қаржы жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың бюджетi Қазақстан Республикасының Президентi тиiстi
қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға қол қойғаннан кейiн
екi апта мерзiмнен кешiктiрiлмей бекiтiледi.
Ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) алдағы қаржы жылына арналған
бюджетi тиiстi қаржы жылына арналған облыстық бюджеттi бекiту туралы
облыстық мәслихаттың шешiмiне қол қойылғаннан кейiн екi апта мерзiмнен
кешiктiрiлмей бекiтiледi.
Мәслихат жоғарыдағы мерзiмде алдағы қаржы жылына арналған жергiлiктi
бюджет туралы шешiмдi қабылдамаған жағдайда, тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық
бiрлiктiң жергiлiктi атқарушы органы алдағы қаржы жылының бiрiншi тоқсанына
арналған жергiлiктi қаржы жоспары туралы шешiм шығаруға құқылы, ол
жергiлiктi бюджеттi мәслихат бекiткенге дейiн қолданылады.
Алдағы қаржы жылының бiрiншi тоқсанына арналған жергiлiктi қаржы
жоспары ағымдағы жылдың 30 желтоқсанынан кешiктiрiлмей алдағы қаржы жылына
арналған жергiлiктi бюджет жобасының төрттен бiр бөлiгi көлемiнде
бекiтiледi.
Кезектi қаржы жылының бiрiншi тоқсанына арналған жергiлiктi қаржы
жоспары бекiтiлген жағдайда осы қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджет сол
жылғы 1 наурыздан кешiктiрiлмей бекiтiлуге тиiс.
Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергiлiктi
атқарушы органдары аудандық мәслихаттар аудандардың бюджеттерiн бекiту
туралы шешiм қабылдағаннан кейiн бiр апта мерзiмде бюджеттiк жоспарлау
жөнiндегi орталық уәкiлеттi органға және бюджеттi атқару жөнiндегi орталық
уәкiлеттi органға бекiтiлген жергiлiктi бюджеттердiң негiзiнде жинақталған
облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың бюджеттерiн,
сондай-ақ тиiстi қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджеттерден
қаржыландырылатын жергiлiктi бюджеттiк инвестициялық жобалар мен
бағдарламалардың тiзбесiн табыс етедi.
Бюджеттi жоспарлау принциптерi мыналар [4]:
1) сабақтастық принципi - республикалық және жергiлiктi бюджеттердi,
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына жiберiлетiн бюджет түсiмдерiн өткен
және ағымдағы қаржы жылдары бағдарламаларының iске асырылуы мен бюджетi
атқарылуының тиiмдiлiгiн бағалау нәтижелерiн ескерiп, республиканың
әлеуметтiк-экономикалық дамуының, өткен кезеңде негiзге алынған орта
мерзiмдi фискалдық саясаттың бағыттарын сақтай отырып жоспарлау;
2) басымдық принципi - республикалық және жергiлiктi бюджеттердi
республиканың немесе өңiрдiң алдағы орта мерзiмдi кезеңге арналған
стратегиялық және әлеуметтiк-экономикалық дамудың басым бағыттарын сақтай
отырып жоспарлау;
3) негiздiлiк принципi - бюджеттi нормативтiк құқықтық актiлер және
бюджет жобасына белгiлi бiр түсiмдердi немесе шығыстарды енгiзу қажеттiгiн
айқындайтын басқа да құжаттар негiзiнде жоспарлау және олардың көлемдерiнiң
негiздiлiгi;
4) шығыстардың мұнайдан түсетiн түсiмдерге тәуелдiлiгiн азайту принципi
- мұнайға қатысты емес секторды нысаналы дамыту есебiнен мұнайға қатысты
емес тапшылықтың мөлшерiн азайту бюджеттi жоспарлаудың негiзгi принциптерi
болып табылады.
Жергiлiктi бюджеттердi нақтылау кезiнде мынадай принциптер сақталады:
➢ уақтылылық принципi - республикалық және жергiлiктi бюджеттердi
нақтылауды бюджеттiк бағдарламаларды тиiмдi iске асыруға
мүмкiндiк беретiн мерзiмдерде жүргiзу;
➢ негiздiлiк принципi - енгiзiлiп отырған өзгерiстер мен
толықтырулардың қажеттiгiн нормативтiк құқықтық актiлермен,
тиiстi есептермен және басқа да құжаттармен растау;
➢ теңдестiрiлiмдiктi сақтау принципi - депутаттардың тиiстi қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға немесе тиiстi
қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджет туралы мәслихаттың
шешiмiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы заңның
жобасын немесе мәслихаттың шешiмiн ескере отырып, тиiстi қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда немесе тиiстi
қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджет туралы мәслихаттың
шешiмiнде белгiленгеннен аспайтын республикалық және жергiлiктi
бюджеттер тапшылығының көлемiн сақтау үшiн түсiмдердiң қосымша
көздерiн не қысқартылатын шығыстарды негiздей және айқындай
отырып, кез келген өзгерiстер мен толықтырулар енгiзуi.
Негiздiлiк принципi депутаттардың бюджет жобасына өзгерiстер немесе
толықтырулар енгiзу туралы кез келген ұсыныстары, тиiстi есептердi оларға
қоса тiркей отырып, осы түзетулердi енгiзудiң қажеттiгiн, олардың
әлеуметтiк-экономикалық даму басымдықтарына сәйкестiгiн жазбаша баяндаумен
қатар жүруге тиiс екендiгiн бiлдiредi.
Бюджеттiң теңдестiрiмдiлiгiн сақтау принципi депутаттар бюджет жобасына
кез келген өзгерiс пен толықтыру енгiзген кезде бюджет тапшылығының
мөлшерiн бюджет жобасында белгiленген деңгейден асырмай сақтау үшiн
түсiмдердiң қосымша көздерi не қысқартылатын шығыстар айқындалуға тиiс
екендiгiн бiлдiредi.
Жергiлiктi бюджеттерге мына жағдайларда түзетулер енгізуге:
1) төмен тұрған бюджетке қаржы жылы iшiнде Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң немесе облыстық деңгейдегi атқарушы органдардың резервiнен
қаражат бөлiнсе;
2) жоғары тұрған бюджеттен бөлiнген нысаналы трансферттер мен бюджеттiк
кредиттердiң мөлшерi Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң және жергiлiктi
атқарушы органдардың тиiстi бюджеттi iске асыру туралы актiлерiн қабылдау
жолымен өзгертiлсе;
3) жергiлiктi бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органдар және оларға
ведомстволық бағыныстағы мемлекеттiк мекемелер құрылған, таратылған, қайта
ұйымдастырылған, олардың функциялары өзгертiлген жағдайларда жол берiледi.
Бұл ретте түзету аталған жағдайларға байланысты тиiстi бюджеттiк
бағдарламаларды тиiстi қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджет туралы
мәслихат шешiмiмен бекiтiлген осы бюджеттiк бағдарламалардың жалпы сомасы
шегiнде бiрiктiрудi, бөлудi, берудi бiлдiредi.
Бюджетте бюджеттiк бағдарламалардың бiр әкiмшiсi бойынша бекiтiлген
бюджеттiк бағдарлама қаражаты бюджеттiк бағдарламалардың түрлi әкiмшiлерi
арасында Қазақстан Республикасы Үкiметi айқындайтын тәртiппен бөлiнеді.
Мәслихаттардың алдағы қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджет туралы
қабылдаған шешiмдерi қосымшаларымен және жергiлiктi атқарушы органдардың
алдағы қаржы жылының бiрiншi тоқсанына арналған жергiлiктi қаржы жоспары
туралы шешiмдерi қосымшаларымен бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланады.
Жергiлiктi бюджет жобасы тиiстi мәслихаттың тұрақты комиссияларында
қаралады. Тиiстi мәслихаттардың тұрақты комиссиялары комиссия мүшелерiнiң
арасынан жұмыс топтарын құрады.
Жұмыс топтарына жергiлiктi атқарушы органдардың өкiлдерi тартылуы
мүмкiн. Тұрақты комиссиялар жұмыс топтарының пiкiрлерiн ескере отырып,
тиiстi негiздемелермен және есептермен қоса жергiлiктi бюджет жобасына
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу жөнiнде ұсыныстар жасайды және оларды
тиiстi мәслихат белгiлеген бас тұрақты комиссияға жiбередi.
Бас тұрақты комиссия тұрақты комиссиялардан түскен ұсыныстардың
жинақтамасын жасап, оны мәслихаттың сессиясына шығарады. Бұл ретте
жинақтамаға тиiстi негiздемелерi мен есептерi бар ұсыныстар ғана
енгiзiледi.
Тиiстi мәслихаттың сессиясында жергiлiктi бюджеттiң жобасын талқылау
тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiк әкiмiнiң немесе жергiлiктi атқарушы орган
уәкiлеттiк берген адамның тиiстi, әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктiң орта
мерзiмдi әлеуметтiк-экономикалық даму бағдарламасы, орта мерзiмдi фискалдық
саясат және тиiстi қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджеттiң жобасы
бойынша баяндамаларын, сондай-ақ мәслихат уәкiлеттiк берген адамдардың
жергiлiктi бюджеттiң жобасы бойынша қорытындысымен қоса баяндамаларын
қамтиды.
Мәслихат сессияда алдағы қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджет
бойынша жергiлiктi бюджеттiк бағдарламалар әкiмшiлерi басшыларының сөздерiн
тыңдауға құқылы. Тиiстi қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджеттi бекiту
мәслихаттың шешiмiн қабылдау арқылы жүзеге асырылады.
1.4. Арнайы экономикалық аймақтардың қаржысы
Нарықтық экономикада әкімшілік-аумақтық бірліктерді олардың
аумақтарында экномикалық және әлеуметтік қызметінде либерализациялау арқылы
ұйымдастыру-экономикалық дамыту әдісі кеңінен таралған. Ол әдістер
экономиканың дамуында еркін немесе арнайы экономикалық аймақ түрінде
нарықтық жол таңдаған елдерде күшті дамыған.
Экономикалық әрекеттің еркіндік дәрежесі әртүрлі болуы мүмкін,
сондықтан да олардың атауларында да әртүрлі варианттар бар: еркін сауда
аймағы, еркін кеден аймағы, субаймақ және т.б.; экономикалық
либерализацияланудың соңғы варинаты – оффшорлық аймақ немесе аумақ.
Арнайы (еркін) экономикалық аймақ дегеніміз – аймақ аумағының
әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдету үшін шетелдің капиталды,
прогрессивтік шетелдік технологиялар мен басқару тәжрибесін өзіне тарту
мақсатымен жасалынған белгіленген әкімшілік шекарасы және бөлек құқықытық
тәртібі бар арнайы бөлінген аумақ.
Еркін экономикалық аймақты жасау өңірдің экономикасын жақсартуға,
макроэкономикалық мәселелерді шешуге көзделеді: өндірісті тұрақтандыру және
оны кеңейту, шаруашылықты жаңарту, ішкі нарықты жоғары сапалы тауарлармен
толтыру. Қосымша шетелдік капиталды және алдыңғы технологияларды өзіне
тарту халықты жұмыспен қамтуды көбейту, жергілікті жұмыс күшінің
біліктілігін арттыру, маркетинг пен менеджмент саласында тәжірибе алу
мүмкіндіктерін туғызады.
Еркін экономикалық аймақта заңдармен тиым салынған әрекеттерден басқа,
отандық және шетелдік заңды және жеке тұлғалар шаруашылық, қаржылық және
басқа да әрекеттер түрлерін жүзеге асыруларына болады. Отандық заңды
тұлғалар, энергетикалық және көлік жүйелерінен басқа, аймақта дербес, әрі
ведомстволық бағынудан тәуелсіз болып келеді.
Аймақтан тыс орналасқан заңды тұлғалар аймақ аумағында өз филиалдары
мен жаңа кәсіпорындар құруына болады.
Қазақстанда еркін экономикалық аймақтың жұмыс тәжірибесі бар: 1992 жылы
әртүрлі облыстарда бірнеше аймақтар құрылған болатын, алайда олардың жұмысы
орталық үкіметті қанағаттандырған жоқ, себебі олардың тауар-ақшалық
массаларының қозғалыстарын толық бақылау мүмкіндігі айырылып, әкімшілік-
аумақтық бірліктер экономикалық дербестік алған болатын. Сондықтан да
аймақтар таратылып жіберілген.
1996 жылдан бастап еркін экономикалық аймақ әрекетін жаңғырту (Қызыл
Орда, Ақмола, Лисаковск) өңір дамуының тиімді жолының жұмыс істеу
механизмдерін жақсартуға жол берген болатын, алайда 1998 жылдың аяғында
басқару мен қаржыны орталықтандыруға бет бұру осы аймақтардың тағдырын
шешкен болатын; Астана қаласында мемлекет астанасының бөлек мәртебесіне
орай салықты бөлуде, өндірістік-техникалық мақсатқа көзделген тауарлар
импортына жеңілдетілген режим сақталған.
Осы мысалдарда еркін экономикалық аймақтарда шаруашылықтың экономикалық-
құқықтық реттеу тәртібінің қалай болатынын байқауға болады.
Арнайы экономикалық аймақ орталық атқарушы үкіметтің шешімі бойынша
жергілікті өкілдік және атқарушы органдардың ұсынысына негізделіп белгілі
бір мерзімге құрылады. Оны басқару үшін республикалық және жергілікті
үкімет органдарынан, еркін экономикалық аймақта тіркелген отандық және
шетелдік кәсіпорындар мен ұйымдардан тұратын Әкімшілік кеңес құрылады.
Кеңесті төраға басқарады, оны Президент тағайындайды және лауазымнан
босатады. Әкімшілік кеңес, егер аймақта белгіленген құқытық тәртіпке қарсы
келмесе, кәсіпорындар мен ұйымдардың оперативтік шаруашылық-қаржылық
қызметіне араласпайды. Бірақ жалпы алғанда, аймақтың Әкімшілік кеңесінде
зор өкілеттілік бар, оның ішінде: шетел капиталын өзіне тартуда, аймақтың
ағымдағы және перспективадағы кезеңде даму бағдарламасын құру мен жүзеге
асыруда; аймақта қаржылық, кредиттік, кедендік саясатты белгілейді; тауар,
қызмет, табиғи ресурстардың экспорты мен импортын лицензиялау және
квоталау; салық және басқа да төлемдерді жинайды, құнды қағаздарды
шығарады; жерді, жер қойнауын, басқа да табиғи ресурстарды, негізгі
қорларды жалға береді; қаржылық рынокты және оның инфрақұрылымын
ұйымдастырады.
Аймақтың отандық және шетелдік заңды тұлғалардың аймақ аумағынан тыс
серіктерімен кредиттік-есеп айырысу операциялары ұлттық валютада
корреспонденттік есеп-шот жүйесі арқылы жүргізіледі.
Аймақтың әкімшілік кеңесінің салық қызметі аймақ аумағында барлық
салықтық операциялар түрлерін жүзеге асырады.
Еркін экономикалық аймақтың әкімшілік кеңесі қаржылық қорды құрады, ал
аймақтың шекарасы әкімшілік-аумақтық бірліктің шекарасымен сәйкес келген
жағдайда - әрі әкімшілік-аумақтық бірліктің бюджеті, әрі аймақтың бюджеті
болып келетін бюджетті де құрайды. Қор (бюджет) аймақ аумағында тіркелген
заңды және жеке тұлғалардан түсетін салық, жинаулар және басқа да міндетті
төлемдер есебінен құрылады.
Арнайы қорларға түсетін төлемдер еркін экономикалық аймақтың қаржылық
қорын (бюджетін) құруға көзделмейді.
Қаржылық қор (бюджет) және жоғарыда тұрған бюджеттің арасындағы қарым-
қатынас еркін экономикалық аймақтың қаржылық қорына (бюджетіне) түсетін
кірістің жалпы сомасынан жүргізілетін төлемдердің ұзақ уақыттылық тұрақты
нормативтері арқылы белгіленеді.
Бюджет қаржы саясатына Қазақстан Республикасының қаржы жүйесіне
кіреді, ол өзінене оқыту білім тұлғасын және мемлекет өкілдер
органдарын қаржыландыру үшін ақша шығынының көрсеткіші Қазақстан
Республикасы Республика бюджеттің жүйелігі, Қазақстан Республикасы
республикалық бюджеттің құрамында, Қазақстан Республикасы ұлттық
мемлекеттің бюджеті және әкімшілік территория білімі, экономикалық
қатынаста және заңды нормада негізделгендер Қазақстанда өзінен бюджеттік
жүйені көрсетеді.
Құқықтық норма әр түрлі бюджет саласында шектейді, мемлекет
өкіметінің жеке орган өкіметігін бюджет заңын істе анықтайды, бұл заңның
орындалу және дайындау тәртібін реттейді, Қазақстан Республикасының
бюджет құқығын құрайды.
Қазақстан Республикасының бюджет процесі – бұл өкімет органдарымен
бюджеттің орындалу, бақылау, бекіту, құрастыру туралы заңмен
регламентталған (келісім) қызметі.
Бюджет процесі мына сатыларға бөлінеді:
1) бюджет құрастыру (бюджет заңы);
2) бюджет жобасын құрау заңы;
3) бюджет бекіту;
4) бюджет орындалуы;
5) бюджет орындалу есебін құрау және бекіту.
Қостанай қаласының және Қостанай облысының бюджет құрылымы,
Қазақстан Республикасының қаржы құрылымның бөлігіне жатады, өзіне жеке
тұлға мен заңды тұлғаның қаржысы кіреді.
Салық салу құрылымы қазір әлемдік әр түрлі қаржы салым процесінің
іске жұмылдыруына көзделуі керек. Бұл негізінен құнды қағаздар даму
нарығы мен құрылуына және орталық бөлімшелік нарықтық шаруа реттеу
типінің қаржы капиталына керек.
Кәсіпорынның қаржы қорын арттыруы үшін және амортизациялық
индексацияның бөлінуі үшін кәсіпорынның негізгі қордың қаржы
қадағалау керек, ол кәсіпорындарына қаржы салу үшін жақсы база құрайды
және тәжірибелі акциялау жұмысын іске асырады. Келешекте жеке тұлғалар үшін
негізінен заттай салық ставкасы артта берілуі мүмкін болады.
Кризистік пайда болулар басым болмай тұрғанда экономикамызда
автоматтандырылған, кейбір ұғымда банктік қызмет көрсету әсерімен табыс
салығын алу, мәжбүр етушілік механизмін еңгізу керек.
Ақырғы 3 жылдың ішінде салық қызметін түрлендіру тәжірибесінде,
мемлекеттік емес шаруашылық түріндегі меншік субъектілердің пайда
болуына іске жұмылдыру процесінде, оның ұтқырлығы мен нәтижелігін
көрсетті.
Осы уақыт ішінде салық төлемеу жүйенің тұрақты құқықтық базасын
жасау керек, салықтан қашқаны үшін статья енгізу керек, салық
инспекторлары статусы туралы қағиданы қабылдау қажет.
Мысалы қосалқы құн салығы: Қазақстан Республикасында ол айналымнан
және сатудан алынатын салық орнына келеді. Осы салықты енгізу алынатын
салық орнына келеді. Осы салықты енгізу барысында оны есептеудің тұрақты
методикасы қарастырылған жоқ, (қосылған құн болып құнның қай бөлігі жатады:
табыс немесе еңбек ақы, шикізат құны және т.б.).
Барлық дамыған елдерде қосалқы құн мағынасына өндіріс бағасынан
асатын өнімнің өзіндік құнынан жоғары және оған қоса орташа табыс
жатады.
Бүгінгі күні қалыптасқан экономикалық, саяси және әлеуметтік
жағдайларды қорыта келсек, бүгінгі күні Қазақстан Республикасымызда салық
салу концепциясы бірінші кезекте келесі кенізгі мәселелерді шешуі керек:
– бюджеттің тұрақтылығы және баланстығы;
– валюталардың антиинфляциялық механизмін түрлендіру және
меншілігінің тұрақтығын қамтамасыз ету;
– кең масштабы инвестицияларды қамтамасыз ету;
– меншік түріне қарамай, барлық шаруашылық субъектілердің іскерлік
белсенділігін барлық шарамен арттыру.
Осы мәселелердің шешімі Қазақстан Республикамызда экономикалық және
әлеуметтік тұрақтылыққа жетуге ықпал етеді.
2 жергілікті бюджеттер және олардың аумақтық әлеуметтік-экономикалық
дамудағы рөлі
2.1 Жергілікті бюджеттер және олардың аумақтық құрылымдардың
әлеуметтік-экономикалық дамуындағы мәні
Елдің мемлекеттік құрылысында аумақтық құрылымдардың болуы оларда
тіршілік ету қызметін қамтамасыз ету үшін оларға белгілі бір өкілеттіктер
мен қаржы ресурстарының көлемін беру қажеттілігін негіздейді. Осыған
байланысты қаржылық жүйенің құрылымында жергілікті бюджеттер ерекше буын
ретінде бөлінеді.
Жергілікті бюджет тиісті мәслихаттың шешімімен бекітілетін,
түсімдердің және жергілікті атқарушы орган өзіне жүктелген функцияларды
жүзеге асыру үшін айқындайтын жергілікті бюджеттік бағдарламаларды
қаржыландыруға арналған бюджеттің тапшылығын (профицитті пайдалану)
қаржыландырудың есебінен қалыптастырылатын әкімшілік аумақтық бірліктің
ақшалай қорын білдіреді.
Жергілікті бюджеттердің рөлі, олардың құрамы мен құрылымы жергілікті
мемлекеттік органдарға жүктелген функциялар мен міндеттердің мазмұнымен
және сипатымен, сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және
саяси-экономикалық бағыттылығымен толықтай айқындалады.
Жергілікті бюджеттердің жай-күйі әр түрлі факторларға тәуелді болады.
Оларға мыналар жатады:
- елдің жалпы экономикалық жағдайы;
- тиісті аумақтың экономикалық әлеуеті;
- жергілікті билік және басқару органдарының құқықтары мен міндеттерін
реттейтін мемлекеттік заңнаманың деңгейі;
- жергілікті билік және басқару органдарының өздеріне берілген
құқықтарды іске асырудағы құзыреттілік дәрежесі.
Жергілікті бюджеттер тұрақтылығының басты шарты нақты қаржы кезеңі мен
нақты аумақтың шеңберінде жергілікті мемлекеттік органдардың келіп түсетін
кірістер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Жергілікті бюджеттің қаржылық негіздері мен қалыптасу проблемалары
Жергілікті қаржының экономикалық рөлі және жергілікті бюджеттің 6
маңызы мен мәні
1.2 Жергілікті бюджеттің құрамы мен құрылымы 6
1.3 Жергiлiктi бюджеттiң жобасын қарау және бекiту тәртібі 11
1.4 Арнайы экономикалық аймақтардың қаржысы 14
18
2 жергілікті бюджеттер және олардың аумақтық әлеуметтік-экономикалық
дамудағы рөлі
2.1 Жергілікті бюджеттер және олардың аумақтық құрылымдардың 22
әлеуметтік-экономикалық дамуындағы мәні
2.2 2010 жылғы бюджеттің кірістері мен шығыстарын талдау 22
2.3 Қостанай қаласы бойынша 2010 жылғы бюджеттің орындалуының жалпы 24
көрсеткіштерін талдау
2.4 Қостанай қаласының 2010 жылға арналған бюджеттік бағдарламаларды 32
қаржыландыру жағдайын талдау
36
3. Жергілікті бюджетті жетілдіру жолдары
3.1 Жергілікті бюджетті жетілдірудегі шет елдер тәжірибесі 43
3.2 Жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру және оның әлеуетінің 43
тұрақтылығын қамтамасыз ету
3.3 Бюджеттің түсім бөлімін ұлғайтуды аймақ экономикасының дамуы мен 46
байланыстыру әдісі
55
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 62
65
Кіріспе
Әлемде нарықтық қатынастардың бұлжымастығын шайқалтқан қаржы дағдарысы
олардың даму стратегиясына жаңаша ой жүгіртуге, мемлекеттік басқару
тетіктерін қайта қарауға және нарық қатынастарына сай зер салуға мәжбүр
етті.
Қазіргі күні әлемдік экономикалық қатынастарды жаңаша таразылау
қажеттілігі анық болып отыр. Мемлекет басшысының Қазақстан халқына
үстіміздегі жылдың 6 наурызындағы кезекті Жолдауы осының негізін қалады.
Мұнда Мемлекет басшысы экономикалық құлдыраудың, одан әрі дамудың негізін
айқындап береді [1].
2009-2011 жылға арналған қолданыстағы бюджетті нақтылау және Елбасы
Жолдауының тұжырымдарын іске асыру барысында жекелеген шығыстарды жалпы
сомасы 297,4 миллиард теңгеге арттыру көзделуде [2].
Мемлекет басшысының Жолдауында Ұлттық қорға ағымдағы барлық түсімдер
екі жыл бойы дағдарысқа қарсы шараларды іске асыру үшін нысаналы
трансферттер түрінде толығымен бюджетке жіберілетіндігі жарияланды. Екінші
көзі бюджеттің өз ішішнен табылды. Үкімет оны бюджеттің жекелеген
шығыстарын оңтайландыру есебінен іске асыруды ұсынды.
Диплом жұмысының өзектілігі сол, мұнда қаржылық дағдарыс жағдайындағы
жергілікті бюджеттерге берілетін субвенциялардың мөлшерін бекітілген
көлемде сақтап қалу, тұрақты бюджетаралық қатынастарды қамтамасыз ету,
жергілікті бюджеттерге неғұрлым тұрақты көздерді қарастыру мәселелерін
қарастырады.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы – бұл үш
жылдық бюджет жүйесін енгізу кезіндегі жергілікті бюджеттердің кірісін
қамтамасыз ету жағдайын, сондай-ақ жергілікті бюджеттердің нысаналы
трансферттерін қысқарту механизмін жүзеге асыру жолдарының қарастырылуы.
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген, яғни бұл
жұмыста жергілікті және республикалық бюджет арасындағы салық, алымдар және
басқа да төлемдерді бөлу механизмі, жергілікті бюджетке түсетін салықтарға
тұрақты нормативтер орындау, бюджетаралық қатынастардың тиімді тәсілін
түрлендірудің, жергілікті бюджетті жоспарлаудың әр қилы жолдары талданады.
Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Халқына Қазақстан – 2030
Жолдауында: Көркею, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтардың тұрмыс
жағдайының жақсаруы мемлекетіміздің ең маңызды мәселелерінің бірі, қазіргі
заманға сай нәтижелі мемлекеттік қызмет орнын және мемлекеттік басқарма
құрылымын құру деп көрсеткен. [3, 4б].
Тақырып бойынша қазіргі ахуалды бағаласақ, облыстық, аудандық (қалалық)
және ауыл деңгейіндегі билік қызметтерін бөлу, бүгінгі күні облыстық
деңгейге берілді және орталықтандырылған басқарма жүйесін түгелдей
қабылдайды. Алайда орталықтан берілген үстемдік облыстық деңгейде қалды,
ал ол өткізілген реформа идеологиясымен толық мөлшерде сәйкеспейді.
Аудандық, қалалық және ауылдық билік деңгейі жергілікті мағынадағы
мәселені шешуде жауапкершілікті болуы тиіс, олардың құқығы, міндеті және
жауапкершілігі заңдылық акт деңгейінде реттелгені жөн.
Мемлекеттік қызметті орындау мемлекеттік материалдың және еңбек
ресурстарын нәтижелі пайдалануды және бюджеттік құралды дұрыс пайдалануды
қамтамасыз ету мақсатымен тұрғындарға максимальды түрде жақын болуы керек.
Бюджет, олармен өз қызметін мемлекеттік саясаттық шараны іске асыруының
орындалуын қамтамасыз ететін мемлекеттің негізгі құралы болып табылады.
Сондықтан да, тұрақтылыққа негізделген, оларға салынған қызметтің іске
асуына және қарым-қатынастың адалдығына, сондай-ақ бюджеттік саясаттың
жүзеге асуына ықпалын тигізу үшін және мемлекеттік басқарма деңгейінің
барлығын жеткілікті қаржылық құрал мен қамтамасыз ету үшін бюджетаралық
қатынастың оңтайлы моделін түрлендіру талап етілуде.
Қазіргі уақытта, нарықтық қатынастарды орнату жағдайда, жергілікті
органдардың қызмет шеңбері кеңеюде, әрі олар әлеуметтік, экономикалық,
экологиялық, көші-қондық мәселелерді өздері шешу мүмкіндіктері тууда.
Жергілікті басқару органдарына мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларын
жүзеге асыру, халыққа қызмет көрсету жөніндегі шараларды қаржыландыру
сияқты маңызды мәселелер жүктеліп отыр. Бұл жұмыста жергілікті
қаражаттардың бір ғана тетігі–жергілікті бюджеттер, жан-жақты қаралып отыр.
Еліміздің іс-әрекеті бюджеттік шығындармен тура байланысты. Бюджеттік
шығындар – ол экономикалық қатынастарға қаржы құралдарының бөлінуі.
Жергілікті бюджет шығындары жергілікті өкімет органдарымен және
маслихатпен басқарылады және қалыптастырылады. Қазақстан Республикасының
Бюджеттік кодексі заңымен қатар ҚР жергілікті өкілетті және орындаушы
органдары туралы заңымен де реттеледі. Қазақстан Республикаында жүйелік
бағытына ие ұзақ мерзімді стратегия және даму басымдылығы анықталған.
Бюджетті жоспарлауда бюджетті әзірлеу бағдарламасының және мемлекеттік
шығындарды жоспарлаудың үлкен маңызы бар.
Коммерциялық емес қызметтерді қаржыландыру ерекшелігі, жеке меншік
қаламайтын немесе қамтамасыз ете алмайтын, мекеме немесе ұйымның
қарастырылған шығындары жарғымен немесе басқа да бекітілген құжатпен іске
асырылады.
Бюджет мемлекеттік саяси шараларды іске асыруда, өзінің қызметтерін
атқаруды қамтамасыз ету бойынша мемлекеттің негізгі құралы болып табылады.
Жұмыстың мақсаты – Қазақстандағы жергілікті бюджеттердің бүгінгі күнгі
маңызы мен оны басқару жүйесінің басым бағыттарын анықтап, оның одан әрі
жетілдіру жолдарын табу және зерттеу.
Жұмыстың міндеті:
- Қазақстан Республикасындағы жергілікті бюджеттің теориялық және
әдістемелік негіздерін зерттеу;
- жергiлiктi бюджеттiң жобасын қарау және бекiту тәртібін қарастыру;
- жергілікті бюджеттердің жоспарлануы мен орындалуын талдау;
- Қазақстан Республикасындағы жергілікті бюджеттік қатынастардың шетел
тәжірибесін енгізу мәселелерімен мен тәжірибені талдау;
- Қазақстан Республикасындағы жергілікті бюджетті жетілдіру жолдарын
қарастыру.
Зерттелу объектісі – Қостанай қалалық бюджеті.
Тақырыптың теориялық және әдіснамалық негізі ретінде заң актілері, ҚР
Президентінің Жарлықтары мен ҚР Үкіметінің Қаулылары, отандық және шетелдік
ғалым-экономистердің ғылыми жұмыстары алынды. Диплом жұмысына А. Манап, Ә.
Байысова, С. Мақыш, О. Сәбден, Г. Сейітқасымов, К. Шаяхметова, Г.
Әбдірайымова, Ә. Шелекбай, Н. Әлмерекеов, Л. Шматько, Э. Тихонова, Г.
Папирян, Н. Кабушкин, Г. Бондаренко, А. Чудновский, А. Романов, О.
Ефимова тәрізді зерттеуші ғалымдардың ғылыми еңбектері мен жекелеген
мақалаларының негізгі теориялық тұжырымдары тірек болды, сондай-ақ, Ел
басының жыл сайынғы халыққа Жолдаулары, сондай–ақ, ағымдық баспасөз
беттерінде жарияланған мақалалар мен статистикалық мәліметтер қолданылды.
Диплом жұмысының жазылуының практикалық базасы Қостанай қаласының
2010 жылғы бюджеті болып табылады.
Тәжірибеде көрсетілгендей бюджеттік ұйымдар алдында, шаруашылық субъект
тұрғындар және қаржы институттары алдында мемлекет міндеттерінің
орындалмаған әр теңгесі бюджетке үш-төрт теңге кірісіне кері әсерін
тигізеді. Бюджет жүйесінде кірісі және шығысы бойынша қайта түрлендіруді
іске асыру керек. Бұған байланыста жергілікті және Республикалық шығындарды
түрлендіру, соның ішінде, шығындарды қаржыландыру және бағдарламаны
түрлендіру, бюджеттің кірістік қамтамасыз етілуімен байланысты.
Жұмыс құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Тәжірибеде көрсетілгендей бюджеттік ұйымдар алдында, шаруашылық субъект
тұрғындар және қаржы институттары алдында мемлекет міндеттерінің
орындалмаған әр теңгесі бюджетке үш-төрт теңге кірісіне кері әсерін
тигізеді. Жұмысты жазу барысында келесі экономикалық–статистикалық зерттеу
әдістері қолданылды: монографиялық, талдау, конструктивтік-есептік,
сызбалық және т.б.
1. Жергілікті бюджеттің қаржылық негіздері мен қалып-тасу проблемалары
1. Жергілікті қаржының экономикалық рөлі және жер-гілікті бюджеттің маңызы
мен мәні
Бюджет Қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік күштерді неғұрлым
ұтымды орналастырудың, экономика мен мәдениетті көтерудің талаптарын
ескере отырып салалааралық және аумақтық қайта бөлу үшін
пайдаланылады.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының
бүкiл аумағында қолданыста болады және барлық жеке және заңды тұлғаларға
қолданылады.
Қазақстан Республикасының Yкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың
тиiсiнше республикалық және жергiлiктi бюджеттерден тиiстi қаржы жылына
арнап ақша бөлу туралы актiлерi, осы актiлердiң қайтарымды негiзде ақша
бөлу туралы ережелерiн қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы аяқталғаннан кейiн
күшiн жояды [4].
Тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы заңдар, тиiстi қаржы жылына
арналған жергiлiктi бюджет туралы мәслихаттардың шешiмдерiне өзгерiстер мен
толықтырулар енгiзу туралы мәслихаттардың шешiмдерi, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Үкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың оларды iске
асыру туралы актiлерi тиiстi қаржы жылының 1 қаңтарынан бастап қолданысқа
енгiзiледi.
Егер заң актiлерiнде және өзге де нормативтiк құқықтық актiлерде
Қазақстан Республикасының бюджет заңдарына қайшы келетiн ережелер көзделсе,
онда Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының ережелерi қолданылады [4].
Бюджет жүйесi мынадай принциптерге негiзделедi:
1) бiрлiк принципi - Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан
Республикасының бiрыңғай бюджеттiк заңдарының қолданылуын, соның iшiнде
бiрыңғай бюджеттiк сыныптауды, бюджет процесiн жүзеге асырудың бiрыңғай
рәсiмдерiн пайдалануды қамтамасыз ету;
2) толықтық принципi - Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген
барлық түсiмдер мен шығыстарды бюджеттерде және Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорында көрсету, бюджет қаражатын пайдалана отырып, өзара талаптарды
есепке алуға, сол сияқты бюджет қаражаты бойынша талаптар құқықтарынан
шегiнуге жол бермеу;
3) реалистiк принципi - бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген) бюджет
көрсеткiштерiнiң орта мерзiмдi фискалдық саясатқа және Қазақстан
Республикасы мен аймақтарды әлеуметтiк-экономикалық дамытудың орта мерзiмдi
жоспарының бекiтiлген (түзетiлген) өлшемдерi мен бағыттарына сәйкес келуi;
4) транспаренттiлiк принципi - мемлекеттiк немесе заңмен қорғалатын
өзге де құпия болып табылатын мәлiметтердi қоспағанда, Қазақстан
Республикасының бюджет заңдары саласындағы нормативтiк құқықтық актiлердi,
бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген) бюджеттердi және олардың атқарылуы
туралы есептердi, мемлекеттiң фискалдық саясатына қатысты басқа да
ақпаратты мiндеттi түрде жариялау; бюджет процесiнiң ашықтығы, мемлекеттiк
қаржы бақылауын жүргiзу;
5) дәйектiлiк принципi - бюджеттiк қатынастар аясында бұрын қабылданған
шешiмдердi мемлекеттiк басқару органдарының сақтауы;
6) тиiмдiлiк және нәтижелiлiк принципi - бюджеттердi бюджеттiк
бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгiлi бiр нәтижелерге қол жеткiзу
қажеттiлiгiн негiзге алып, бюджет қаражатының осы нәтижелерге қол жеткiзу
үшiн қажеттi оңтайлы көлемiн пайдалана отырып әзiрлеу және атқару немесе
бюджеттiк қаражаттың бекiтiлген көлемiн пайдалана отырып ең үздiк нәтиженi
қамтамасыз ету;
7) басымдық принципi - бюджеттiк процестi республиканың немесе аймақтың
әлеуметтiк-экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге асыру;
8) жауапкершiлiк принципi - бюджет процесiне қатысушыларды Қазақстан
Республикасының бюджеттiк заңдарын бұзғаны үшiн жауапқа тарту;
9) бюджеттердiң дербестiк принципi - түрлi деңгейдегi бюджеттер
арасында түсiмдердiң тұрақты түрде бөлiнiп тұруын орнықтыру және осы
Кодекске сәйкес олардың жұмсалу бағыттарын анықтау, мемлекеттiк басқарудың
барлық деңгейлерiнiң осы Кодекске сәйкес бюджет процесiн дербес жүзеге
асыру құқығы, жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы барысында қосымша алынған
кiрiстердi, осы Кодекстiң 40-бабының 6-тармағында белгiленген жағдайларды
қоспағанда, жергiлiктi бюджеттер қаражатының бос қалдықтарын жоғары тұрған
бюджетке алып қоюға жол берiлмейтiндiгi, тиiстi өтемсiз төмен тұрған
бюджеттерге қосымша шығыстар жүктеуге жол берiлмейтiндiгi.
Жергілікті басқару органдарының жүктелген функцияларына сәйкес
экономикалық қатынас арқылы қоғамдық өнімнің бөлігін ақша нысанында
жұмылдыруын, бөлуін және пайдалануын жергілікті қаржы деп атайды.
Жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы жүйесіндегі маңызды құрылымы болып
табылады. Оған жергілікті бюджеттер, бюджеттен тыс арнайы қор және
жергілікті басқару органдарының жекеменшігіндегі шаруашылық жүргізетін
субъектілердің қаржысы кіреді.
Жергілікті қаржының құрылымы мен бағыты жергілікті үкімет және басқару
органдары – мәслихаттар (депутаттар жиналысы), жергілікті әкімдік және
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларымен белгіленеді.
Қазіргі уақытта, нарықтық қатынастарды орнату жағдайда, жергілікті
органдардың қызмет шеңбері кеңеюде, әрі олар әлеуметтік, экономикалық,
экологиялық, көші-қондық мәселелерді өздері шешу мүмкіндіктері тууда.
Жергілікті басқару органдарына мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларын
жүзеге асыру, халыққа қызмет көрсету жөніндегі шараларды қаржыландыру
сияқты маңызды мәселелер жүктеліп отыр.
Осы тарауда жергілікті қаражаттардың бір ғана тетігі– жергілікті
бюджеттер, жан-жақты қаралып отыр. Себебі қалған екі звено – шаруашылық
жүргізетін субъектілердің қаржысы мен бюджеттен тыс қорлар белгілері мен
қасиеттері ұқсас болып келетін түбегейлі бір типтес ұғымдар болғандықтан
оған тоқталу қажетсіз болып отыр.
Әлеуметтік-тұрмыстық инфраструктуралардың салалары халыққа қызметті
көбіне бюджет қаражатынан құралатын қорлар есебінен көрсетеді.
Жергілікті қаражаттың маңызды рөлін жергілікті үкімет және басқару
органдарының көп салалы қызметінің қаржылық базасы болып келетін жергілікті
бюджет атқарады.
Қазақстанда жергілікті бюджеттер (облыстардың, қалалардың, аудандардың)
кірістер және шығыстар бойынша, мемлекеттік бюджет қаражаты көлемінің
шамамен 50 %-ын алады.[5, 1б.]
Қаржылық қатынастарды ұйымдастыруда екі тенденция қатарлас болып
келеді:
1) дағдарыстан шығу және тұрақтандыру мақсатымен экономиканы
басқарудағы орталықтандыру бастамаларын дамытудың жалпы процессін
айқындайтын қаржы ресурстарының қозғалысымен басқару нысандары мен
тәсілдері жүйесін орталықтандыру;
2) қаржы қорларын құру және пайдаланудағы жергілікті үкімет пен басқару
органдары функцияларын күшейтіп, қаржыларды орталықсыздандыру.
Екінші тенденция жергілікті органдардың жергілікті жағдайларға жақын
болуына және олардың өз аумағының әлеуметтік-экономикалық дамуына көп көңіл
бөлуіне негізделеді. [6, 58б.]
Қаржылық қатынастарды әкімшіліктеу принципі қаржыларды бақылау
функцияларын жүзеге асыру болып табылады: белгілі қаржылық қатынас неғұрлым
аз бақыланса, соғырлұм оны орталықсыздандырылған реттеуге жатқызған жөн,
және, керісінше, жақсы бақылауға алынатынды – орталықтандырылған реттеуге
жатқызу керек.
Әлемдік қаржылық теория мен тәжрибе көрсетуінше, жергілікті (локалдық)
бюджеттер бюджет жүйесінің өзіндік еркін бөлігі болып қызмет етеді.
Бюджеттің өзіндік еркіндігі дегеніміз өңірлік басқару органы бекітілген
кіріс базасы негізінде бюджет көлемін, нақты құрамын және баптар бойынша
кіріс пен шығыс көлемдерін өзі белгілейтіндігі. Оның атқарылуы өңірлік
басқару органдардың құқығын белгілейтін республикалық заңнама негізінде
жүзеге асырылады.
Алайда, басқа жағынан қарағанда өңірлер белгілі бір байланыстағы бір
шаруашылық кешеннің бөліктері болып келеді де, және ол жеке дара бола
алмайды. Өңірлік өндірудің мазмұны барлық қоғамдық өндірудің негізгі даму
жолдарымен белгіленеді.
Сондықтан да өндірістің нақты жағдайы шеңберінде басқарудың
орталықтандырылуының қажеттілігі туындайды. Өңірлердің экономикалық өзіндік
еркіндігі абсолюттік бола алмайды. Ол ұдайы салыстырмалы, және де өңір
неғұрлым кішкентай болса, еркіндіктің де мөлшері шамалы келеді, яғни,
орталықтан тәуелсіз болып келетін шешімдерді қабылдау мүмкіндігі аз болады.
Әрі өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуының қазіргі деңгейі,
қалыптасқан бюджеттік қарым-қатынастар, рыноктық экономикаға ауысудың қиын-
қыспағы республиканың көптеген жергілікті бюджеттерінің нағыз еркіндігі
туралы айтуға әлі ерте.
Сондықтан да әлеуметтік игіліктердің кепілді минимумынмен халықты
қамтамасыздандыратын әлеуметтік инфраструктураны қаржыландыру үшін арналған
қаражаттың жеткілікті болуы принципі жүзеге асырылып отыруы керек. Әр
әкімшілік-шаруашылық бірліктің еркіндігі өңірдің экономикалық жоспарларын
барынша жүзеге асыра алатын оңтайлы деңгейде болуы керек.
Өңірлердің экономикалық еркіндігінің тағы бір маңызды жәйттерінің бірі
болып өңірлік ресурстарды өндіру, табиғатты қорғау бойынша шараларды
қаржыландыруға қажет болатын кепілді қаржы көздерін құру саналады.
Өңірдің экономикасын басқарудағы орталық пен жергіліктінің оңтайлы
байланысының жалпы принципі былайша тұжырымдалады: экономикалық дамуда
стратегияның анықталуын орталықтандыру, оны жүзеге асыруда еркіндік.
Оперативтік-шаруашылық еркіндік жергілікті звенода 50 % кем емес
шығыстарды жабатын, ерекше, бекітілген кіріс жүйесін құруды, ұзақ мерзімге
бюджетке кірістерді қатаң бекітуді талап етеді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде бюджет арқылы ұлттық кірістіқайта
бөлу фискальды федерализм теориясы негізінде жасалады.
Сонымен, жергілікті өзіндік басқару – демократиялық қатардың міндетті
компоненті. Ол тұрғындардың өздерімен еркін тағайындалған өкілетті органмен
іске асырылады.
Жергілікті өкілетті және атқарушы органға қатарланған қызметті атқару
үшін, олар белгілі мүліктік және қаржылық – бюджеттік құқықпен
үлестелінеді. Жергілікті билік органының қаржылық базасы олардың бюджеті
болып табылады. Осы органдарға берілген бюджеттік және мүліктік құқық,
оларға өз бюджетін құрастыру, қарастыруға бекітуге мүмкіндік береді.
Бюджет – жалпы ішкі өнімнің жартысынан көбін қамтитын қаржылық-
несиелік жүйенің орталықтандырылған бөлігі. Қазақстан Республикасының
қаржылық-несиелік жүйесі.
Жергілікті бюджет – ол жеке муниципальды пайда болудың қаржылық
ресурстарының орталықтандырылған қоры. Тұрғындарға өндірістің соңғы
нәтижесін жеткізетін басты жолдардың бірі. Солар арқылы қоғамдық тұтыну
қоры жеке тұрғын топтары арасында бөлінеді. Осы бюджеттерден өндірістік
аумақтағы салалардың дамуы қаржыландырылады, бірінші кезекте жергілікті
тағам өндірісі, коммуналдық шаруашылық, тұрғындардың өмір сүруіне қажетті
компонент болып табылатын өнім және қызмет көрсету көлемі [7].
Бюджет ұғымы экономикалық және құқықтық категория ретінде
қолданылады.
Құқықтық категория ретінде бюджет - мемлекеттік билік органдары
қазметін іске асыруға, ақша құралдарын шығындандыру және қалыптастыру,
заңмен бекітілген түрі.
Жергілікті бюджетті жеке даралық экономикалық категория ретінде
қарастыруға болады. Оның өзіндік ерекшеліктері бар:
– Жергілікті бюджет қайта бөлушілік қатынаста негізгі экономикалық түр
болып табылады. Ұлттық кірісті жергілікті өзіндік басқару органы
қолындағы және қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру мақсатымен оны
қолдану;
– Жергілікті бюджет көмегімен ұлттық кірісті ұлттық шаруашылық,
территориямен, қоғамды қызмет аумағы саласымен қайта бөлу іске асады.
– Жергілікті бюджетті қайта бөлу пропорциясының құны қайта өндірістің
қажеттілігімен анықталады, мәселесімен, әр тарихи этапта қоғамның
алдында тұрады [7].
Жергілікті бюджет маңызы экономикалық категория ретіндей бөлінушілік
және бақылаушылық қызмет арқылы іске асады.
Бөлушілік қызметтің мағынасы ол оның арқасында жергілікті өзіндік
ьасқару органы қолында ақша құралдарының концентрациясы іске асады және
олардың идара территориясының әлеуметтік-экономикалық қажеттілігін
қанағаттандыру мақсатымен оларды қолдану. Содан басқа, осы қызметтің
көмегімен жергілікті өзіндік басқаруға қаржы ресурстары қаншалықты
уақытымен және толықтай түсінетінін анықтауға болады және жергілікті
бюджет пропорция құрымы қалай құрылатынын көруге болады.
Қызмет құрамы қоғамдағы өндірістік әртүрлі бөлімдердің арасындағы
қаржылық ресурстардың қайта бөлушілік процесімен анықталады. Басқа
қаржылық жүйенің құрамдас бөлігінің бірде біреуі осындай әр түрлі қайта
бөлушілік қаржылық ресурстарды (сала аралық, территория аралық, көп
деңгейлі қайта бөлушілік қаржылық ресурстардың, сол сияқты бюджеттік
саясаттың әр түрлі деңгейімен) іске асырмайды.
Осы қызметтің іс-әрекеттік аумағы, заңды тұлғалардай жек тұлғаларда
(ведомствалық территориядағы), қоғамдық өндірістің барлық қатысушылары
жергілікті бюджетпен қатынасқа кіруімен анықталады.
Бақылау қызметінің қорытындысы, жергілікті өзіндік басқару ақша
құралдарын қолдану және түрлендіруі арқылы экономикалық муниципалды
құрастыру экономикасының процесін көрсетеді.
Осы қызметтің арқасында жергілікті өзіндік басқару органының құзырына,
әр түрлі шаруашылық субъектіден қаржылық ресурстардың қалай түсетінін
көруге болады, сондай-ақ муниципалды құрылу қажеттілігіне
орталықтандырылған ресурстардың мөлшері сәйкес келедіме екенін көруге
болады. Осы қызметтің негізін, жергілікті бюджеттік түсімдер мен шығындық
бағыттардың сәйкестік көрсеткішін тауып көрсететін жергілікті бюджет
ресурстарының қозғалысы құрастырады.
Жергілікті бюджет қызметі осы категорияның өзі сияқты объективті болып
келеді.
Жергілікті бюджет экономиканы және әлеуметтік аумақтың дамуында маңызды
құрал әрекеті болып табылады. Оның көмегімен мемлекет қоғамдық өнімнің
құрылымын өзгерте алады, шаруашылықтың нәтижесіне әсерін тигізе алады,
әлеуметтік қайта құрушылықты іске асыра алады [7].
Жергілікті өзіндік басқару органы, орындалуы заңмен
бекітілгенминимальды мемлекеттік әлеуметтік стандарт деңгейінен төмен емес
муниципалдық құрылымға қатынасты саласында, тұрғындардың өміршендік
қажеттілігін қамтамасыз етеді.
Нарықтық шаруашылық дәйегілерді дамытумен қатар, жергілікті билік
органдарының қызметтері кеңейеді және күрделенеді, өткізілген реформаның
орталық ауырлығы төменгі бюджеттік жүйе деңгейіне ығысады.
1.2 Жергілікті бюджеттің құрамы мен құрылымы
Жоғарыда жергілікті бюджетті жеке даралық экономикалық категория
ретінде қарастырып, оның мазмұны мен маңызына тоқталдық.
Ендігі жерде жергілікті бюджеттің құрамы мен құрылымын қарастыралық.
Жергiлiктi бюджетке - облыстық бюджет, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың бюджетi, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджетi
жатқызылады.
Салықтық және басқа да түсiмдер, есебiнен қалыптастырылатын және
облыстық деңгейдегi жергiлiктi мемлекеттiк органдардың, республикалық
маңызы бар қаланың, астананың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттiк
мекемелердiң мiндеттерi мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiкте мемлекеттiк саясатты iске асыруға
арналған орталықтандырылған ақша қоры облыс бюджетi, республикалық маңызы
бар қала, астана бюджетi болып табылады.
Тиiстi қаржы жылына арналған облыстың бюджетi, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың бюджетi облыс, республикалық маңызы бар қала, астана
мәслихатының шешiмiмен бекiтiледi.
Салықтық және басқа да түсiмдер есебiнен қалыптастырылатын және
ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергiлiктi мемлекеттiк органдарының,
оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттiк мекемелердiң мiндеттерi мен
функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және тиiстi аудандағы (облыстық
маңызы бар қаладағы) мемлекеттiк саясатты iске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетi болып
табылады.
Тиiстi қаржы жылына арналған аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетi
аудан (облыстық маңызы бар қала) мәслихатының шешiмiмен бекiтiледi.
Жалпы жергілікті бюджет Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің
құрамындағы бюджеттердің 50 пайызын құрайды. Жергілікті бюджеттің құрамы
келесі суретте нақты көрсетілген [7].
Сурет 1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Жергiлiктi бюджеттердiң құрылымы мынадай бөлiмдерден тұрады:
1) кiрiстер:
салықтық түсiмдер;
салықтық емес түсiмдер;
негiзгi капиталды сатудан түскен түсiмдер;
трансферттер түсiмдерi;
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттiк кредит беру:
бюджеттiк кредиттер;
бюджеттiк кредиттердi өтеу;
5) қаржы активтерiмен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
қаржы активтерiн сатып алу;
мемлекеттiң қаржы активтерiн сатудан түсетiн түсiмдер;
6) бюджет тапшылығы (профицитi);
7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитiн пайдалану):
қарыздар түсiмi;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Қайтарылмайтын негiзде бөлiнетiн бюджет қаражаты республикалық және
жергiлiктi бюджеттердiң шығындары болып табылады.
Республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң шығындары мынадай түрлерге
бөлiнедi:
1) мемлекеттiк мекемелердiң қызметiн қамтамасыз ететiн шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ iс-шараларды ұйымдастыру мен өткiзуге
байланысты шығындар;
3) мемлекеттiк тапсырыс шығындары - бюджеттiк бағдарламаларды (iшкi
бағдарламаларды) iске асыру шеңберiндегi азаматтық-құқықтық мәмiлелер
негiзiнде жеке, заңды тұлғалардан және шаруа (фермер) қожалықтарынан
алынған тауарларға (жұмыстарға, көрсетiлетiн қызметтерге) мемлекеттiк
мекемелердiң ақы төлеуi;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер - қызметкерлерге еңбегi үшiн
ақшалай төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiне
сәйкес жеке тұлғаларға ақшалай нысандағы төлемдермен байланысты шығындар;
5) мемлекеттiң мiндеттемелерiн орындауға арналған шығындардың өзге де
түрлерi.
Жергiлiктi бюджеттiк бағдарламалардың әкiмшiлерi Қазақстан
Республикасының Yкiметi бекiтетiн жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың үлгiлiк
құрылымы негiзге алына отырып айқындалады.
Облыстар, республикалық маңызы бар қала, астана әкiмдерiнiң және
мәслихаттарының аппараттары, облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың әкiмдiктерi уәкiлеттiк берген атқарушы органдар және облыстардың,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың iшкi iстер органдары Қазақстан
Республикасының заңдарында белгiленген өздерiнiң функцияларына сәйкес
облыстық бюджеттiк бағдарламалардың, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың бюджеттiк бағдарламаларының әкiмшiлерi болып табылады.
Аудан (облыстық маңызы бар қала) әкiмiнiң және мәслихатының
аппараттары, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) әкiмдiгi уәкiлеттiк
берген атқарушы органдар Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген
өздерiнiң функцияларына сәйкес аудандық (қалалық) бюджеттiк
бағдарламалардың әкiмшiлерi болып табылады.
Қаладағы аудан, аудандық маңызы бар қала, кент, ауыл (село), ауылдық
(селолық) округ әкiмдерiнiң аппараттары осы әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктердiң
бюджеттiк бағдарламаларының әкiмшiлерi болып табылады.
1.3 Жергiлiктi бюджеттiң жобасын қарау және бекiту тәртібі
Республикалық бюджеттiң жобасын әзiрлеу тәртiбiн Қазақстан
Республикасының Президентi айқындайды.
Жергiлiктi бюджеттердiң жобаларын әзiрлеу тәртiбiн Қазақстан
Республикасының Үкiметi айқындайды.
Алдағы қаржы жылына арналған облыстық бюджеттiң, республикалық маңызы
бар қала, астана бюджетiнiң жобасын облыстың, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың жергiлiктi атқарушы органы жоспарланып отырған жыл
алдындағы жылдың 15 қазанынан кешiктiрмей тиiстi мәслихатқа енгiзедi [4].
Алдағы қаржы жылына арналған аудан бюджетiнiң жобасын ауданның
жергiлiктi атқарушы органы жоспарланып отырған жылдың алдындағы жылдың 1
қарашасынан кешiктiрмей тиiстi мәслихатқа енгiзедi.
Жергiлiктi атқарушы орган алдағы қаржы жылына арналған жергiлiктi
бюджеттiң жобасымен бiр мезгiлде мынадай құжаттарды және материалдарды:
1) әлеуметтiк-экономикалық дамудың орта мерзiмдi жоспарын;
2) үш жылдық кезеңге арналған орта мерзiмдi фискалдық саясатты;
3) жергiлiктi бюджеттiк бағдарламалар паспорттарының жобаларын;
4) жергiлiктi бюджеттiң түсiмдерi бойынша негiздемелер мен болжамдық
есептердi;
5) алдағы қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджет жобасында негiзге
алынған шешiмдердi ашып көрсететiн түсiндiрме жазбаны табыс етедi.
Алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта мерзiмдi фискалдық саясатты
айқындау мынадай негізде жүргізіледі.
Орта мерзiмдi фискалдық саясат алдағы үш жылдық кезеңге арналған салық-
бюджет саясатын, соның iшiнде:
➢ мемлекеттiк, республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң болжамдық
көрсеткiштерiн;
➢ республиканың немесе өңiрдiң стратегиялық, әлеуметтiк-
экономикалық дамуының орта мерзiмдi кезеңiне арналып белгiленген
басымдықтарын ескере отырып, бюджет қаражатын жұмсаудың басым
бағыттарын;
➢ бюджетаралық қатынастардың даму бағыттарын;
➢ мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз алу мен борыш
саласындағы саясатты;
➢ ықтимал фискалдық тәуекелдердi айқындайтын құжат болып табылады.
Орта мерзiмдi фискалдық саясат республиканың немесе өңiрдiң
стратегиялық және орта мерзiмдi әлеуметтiк-экономикалық даму жоспарлары
негiзiнде, өткен қаржы жылы бекiтiлген орта мерзiмдi фискалдық саясат,
мемлекеттiк, салалық (секторлық), аймақтық бағдарламалар, өткен қаржы жылы
iшiнде бюджеттiң атқарылуын талдау және бағдарламаларды бағалау ескерiле
отырып, оның негiзгi бағыттары жыл сайын түзетiлiп, бюджеттiк
бағдарламаларды әзiрлеу мен iске асыру бағалана отырып үш жылдық кезеңге
әзiрленедi.
Егер бюджеттi әзiрлеу немесе нақтылау кезiнде орта мерзiмдi фискалдық
саясаттың негiзгi бағыттары түзетiлетiн болса, оған өзгерiстер мен
толықтырулар енгiзiлуi мүмкiн.
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң алдағы үш жылдық кезеңге арналған
орта мерзiмдi фискалдық саясатын Қазақстан Республикасының Yкiмeтi ағымдағы
жылдың 1 қыркүйегiне дейiн бекiтедi және ол мiндеттi түрде жариялануға
жатады.
Облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның
(республикалық маңызы бар қаланың) жергiлiктi атқарушы органының алдағы үш
жылдық кезеңге арналған орта мерзiмдi фискалдық саясатын облыстың,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (республикалық маңызы
бар қаланың) жергiлiктi атқарушы органдары ағымдағы жылдың 1 қазанына дейiн
бекiтедi және ол мiндеттi түрде жариялануға жатады.
Алдағы қаржы жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың бюджетi Қазақстан Республикасының Президентi тиiстi
қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға қол қойғаннан кейiн
екi апта мерзiмнен кешiктiрiлмей бекiтiледi.
Ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) алдағы қаржы жылына арналған
бюджетi тиiстi қаржы жылына арналған облыстық бюджеттi бекiту туралы
облыстық мәслихаттың шешiмiне қол қойылғаннан кейiн екi апта мерзiмнен
кешiктiрiлмей бекiтiледi.
Мәслихат жоғарыдағы мерзiмде алдағы қаржы жылына арналған жергiлiктi
бюджет туралы шешiмдi қабылдамаған жағдайда, тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық
бiрлiктiң жергiлiктi атқарушы органы алдағы қаржы жылының бiрiншi тоқсанына
арналған жергiлiктi қаржы жоспары туралы шешiм шығаруға құқылы, ол
жергiлiктi бюджеттi мәслихат бекiткенге дейiн қолданылады.
Алдағы қаржы жылының бiрiншi тоқсанына арналған жергiлiктi қаржы
жоспары ағымдағы жылдың 30 желтоқсанынан кешiктiрiлмей алдағы қаржы жылына
арналған жергiлiктi бюджет жобасының төрттен бiр бөлiгi көлемiнде
бекiтiледi.
Кезектi қаржы жылының бiрiншi тоқсанына арналған жергiлiктi қаржы
жоспары бекiтiлген жағдайда осы қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджет сол
жылғы 1 наурыздан кешiктiрiлмей бекiтiлуге тиiс.
Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергiлiктi
атқарушы органдары аудандық мәслихаттар аудандардың бюджеттерiн бекiту
туралы шешiм қабылдағаннан кейiн бiр апта мерзiмде бюджеттiк жоспарлау
жөнiндегi орталық уәкiлеттi органға және бюджеттi атқару жөнiндегi орталық
уәкiлеттi органға бекiтiлген жергiлiктi бюджеттердiң негiзiнде жинақталған
облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың бюджеттерiн,
сондай-ақ тиiстi қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджеттерден
қаржыландырылатын жергiлiктi бюджеттiк инвестициялық жобалар мен
бағдарламалардың тiзбесiн табыс етедi.
Бюджеттi жоспарлау принциптерi мыналар [4]:
1) сабақтастық принципi - республикалық және жергiлiктi бюджеттердi,
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына жiберiлетiн бюджет түсiмдерiн өткен
және ағымдағы қаржы жылдары бағдарламаларының iске асырылуы мен бюджетi
атқарылуының тиiмдiлiгiн бағалау нәтижелерiн ескерiп, республиканың
әлеуметтiк-экономикалық дамуының, өткен кезеңде негiзге алынған орта
мерзiмдi фискалдық саясаттың бағыттарын сақтай отырып жоспарлау;
2) басымдық принципi - республикалық және жергiлiктi бюджеттердi
республиканың немесе өңiрдiң алдағы орта мерзiмдi кезеңге арналған
стратегиялық және әлеуметтiк-экономикалық дамудың басым бағыттарын сақтай
отырып жоспарлау;
3) негiздiлiк принципi - бюджеттi нормативтiк құқықтық актiлер және
бюджет жобасына белгiлi бiр түсiмдердi немесе шығыстарды енгiзу қажеттiгiн
айқындайтын басқа да құжаттар негiзiнде жоспарлау және олардың көлемдерiнiң
негiздiлiгi;
4) шығыстардың мұнайдан түсетiн түсiмдерге тәуелдiлiгiн азайту принципi
- мұнайға қатысты емес секторды нысаналы дамыту есебiнен мұнайға қатысты
емес тапшылықтың мөлшерiн азайту бюджеттi жоспарлаудың негiзгi принциптерi
болып табылады.
Жергiлiктi бюджеттердi нақтылау кезiнде мынадай принциптер сақталады:
➢ уақтылылық принципi - республикалық және жергiлiктi бюджеттердi
нақтылауды бюджеттiк бағдарламаларды тиiмдi iске асыруға
мүмкiндiк беретiн мерзiмдерде жүргiзу;
➢ негiздiлiк принципi - енгiзiлiп отырған өзгерiстер мен
толықтырулардың қажеттiгiн нормативтiк құқықтық актiлермен,
тиiстi есептермен және басқа да құжаттармен растау;
➢ теңдестiрiлiмдiктi сақтау принципi - депутаттардың тиiстi қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға немесе тиiстi
қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджет туралы мәслихаттың
шешiмiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы заңның
жобасын немесе мәслихаттың шешiмiн ескере отырып, тиiстi қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда немесе тиiстi
қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджет туралы мәслихаттың
шешiмiнде белгiленгеннен аспайтын республикалық және жергiлiктi
бюджеттер тапшылығының көлемiн сақтау үшiн түсiмдердiң қосымша
көздерiн не қысқартылатын шығыстарды негiздей және айқындай
отырып, кез келген өзгерiстер мен толықтырулар енгiзуi.
Негiздiлiк принципi депутаттардың бюджет жобасына өзгерiстер немесе
толықтырулар енгiзу туралы кез келген ұсыныстары, тиiстi есептердi оларға
қоса тiркей отырып, осы түзетулердi енгiзудiң қажеттiгiн, олардың
әлеуметтiк-экономикалық даму басымдықтарына сәйкестiгiн жазбаша баяндаумен
қатар жүруге тиiс екендiгiн бiлдiредi.
Бюджеттiң теңдестiрiмдiлiгiн сақтау принципi депутаттар бюджет жобасына
кез келген өзгерiс пен толықтыру енгiзген кезде бюджет тапшылығының
мөлшерiн бюджет жобасында белгiленген деңгейден асырмай сақтау үшiн
түсiмдердiң қосымша көздерi не қысқартылатын шығыстар айқындалуға тиiс
екендiгiн бiлдiредi.
Жергiлiктi бюджеттерге мына жағдайларда түзетулер енгізуге:
1) төмен тұрған бюджетке қаржы жылы iшiнде Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң немесе облыстық деңгейдегi атқарушы органдардың резервiнен
қаражат бөлiнсе;
2) жоғары тұрған бюджеттен бөлiнген нысаналы трансферттер мен бюджеттiк
кредиттердiң мөлшерi Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң және жергiлiктi
атқарушы органдардың тиiстi бюджеттi iске асыру туралы актiлерiн қабылдау
жолымен өзгертiлсе;
3) жергiлiктi бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органдар және оларға
ведомстволық бағыныстағы мемлекеттiк мекемелер құрылған, таратылған, қайта
ұйымдастырылған, олардың функциялары өзгертiлген жағдайларда жол берiледi.
Бұл ретте түзету аталған жағдайларға байланысты тиiстi бюджеттiк
бағдарламаларды тиiстi қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджет туралы
мәслихат шешiмiмен бекiтiлген осы бюджеттiк бағдарламалардың жалпы сомасы
шегiнде бiрiктiрудi, бөлудi, берудi бiлдiредi.
Бюджетте бюджеттiк бағдарламалардың бiр әкiмшiсi бойынша бекiтiлген
бюджеттiк бағдарлама қаражаты бюджеттiк бағдарламалардың түрлi әкiмшiлерi
арасында Қазақстан Республикасы Үкiметi айқындайтын тәртiппен бөлiнеді.
Мәслихаттардың алдағы қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджет туралы
қабылдаған шешiмдерi қосымшаларымен және жергiлiктi атқарушы органдардың
алдағы қаржы жылының бiрiншi тоқсанына арналған жергiлiктi қаржы жоспары
туралы шешiмдерi қосымшаларымен бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланады.
Жергiлiктi бюджет жобасы тиiстi мәслихаттың тұрақты комиссияларында
қаралады. Тиiстi мәслихаттардың тұрақты комиссиялары комиссия мүшелерiнiң
арасынан жұмыс топтарын құрады.
Жұмыс топтарына жергiлiктi атқарушы органдардың өкiлдерi тартылуы
мүмкiн. Тұрақты комиссиялар жұмыс топтарының пiкiрлерiн ескере отырып,
тиiстi негiздемелермен және есептермен қоса жергiлiктi бюджет жобасына
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу жөнiнде ұсыныстар жасайды және оларды
тиiстi мәслихат белгiлеген бас тұрақты комиссияға жiбередi.
Бас тұрақты комиссия тұрақты комиссиялардан түскен ұсыныстардың
жинақтамасын жасап, оны мәслихаттың сессиясына шығарады. Бұл ретте
жинақтамаға тиiстi негiздемелерi мен есептерi бар ұсыныстар ғана
енгiзiледi.
Тиiстi мәслихаттың сессиясында жергiлiктi бюджеттiң жобасын талқылау
тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiк әкiмiнiң немесе жергiлiктi атқарушы орган
уәкiлеттiк берген адамның тиiстi, әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктiң орта
мерзiмдi әлеуметтiк-экономикалық даму бағдарламасы, орта мерзiмдi фискалдық
саясат және тиiстi қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджеттiң жобасы
бойынша баяндамаларын, сондай-ақ мәслихат уәкiлеттiк берген адамдардың
жергiлiктi бюджеттiң жобасы бойынша қорытындысымен қоса баяндамаларын
қамтиды.
Мәслихат сессияда алдағы қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджет
бойынша жергiлiктi бюджеттiк бағдарламалар әкiмшiлерi басшыларының сөздерiн
тыңдауға құқылы. Тиiстi қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджеттi бекiту
мәслихаттың шешiмiн қабылдау арқылы жүзеге асырылады.
1.4. Арнайы экономикалық аймақтардың қаржысы
Нарықтық экономикада әкімшілік-аумақтық бірліктерді олардың
аумақтарында экномикалық және әлеуметтік қызметінде либерализациялау арқылы
ұйымдастыру-экономикалық дамыту әдісі кеңінен таралған. Ол әдістер
экономиканың дамуында еркін немесе арнайы экономикалық аймақ түрінде
нарықтық жол таңдаған елдерде күшті дамыған.
Экономикалық әрекеттің еркіндік дәрежесі әртүрлі болуы мүмкін,
сондықтан да олардың атауларында да әртүрлі варианттар бар: еркін сауда
аймағы, еркін кеден аймағы, субаймақ және т.б.; экономикалық
либерализацияланудың соңғы варинаты – оффшорлық аймақ немесе аумақ.
Арнайы (еркін) экономикалық аймақ дегеніміз – аймақ аумағының
әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдету үшін шетелдің капиталды,
прогрессивтік шетелдік технологиялар мен басқару тәжрибесін өзіне тарту
мақсатымен жасалынған белгіленген әкімшілік шекарасы және бөлек құқықытық
тәртібі бар арнайы бөлінген аумақ.
Еркін экономикалық аймақты жасау өңірдің экономикасын жақсартуға,
макроэкономикалық мәселелерді шешуге көзделеді: өндірісті тұрақтандыру және
оны кеңейту, шаруашылықты жаңарту, ішкі нарықты жоғары сапалы тауарлармен
толтыру. Қосымша шетелдік капиталды және алдыңғы технологияларды өзіне
тарту халықты жұмыспен қамтуды көбейту, жергілікті жұмыс күшінің
біліктілігін арттыру, маркетинг пен менеджмент саласында тәжірибе алу
мүмкіндіктерін туғызады.
Еркін экономикалық аймақта заңдармен тиым салынған әрекеттерден басқа,
отандық және шетелдік заңды және жеке тұлғалар шаруашылық, қаржылық және
басқа да әрекеттер түрлерін жүзеге асыруларына болады. Отандық заңды
тұлғалар, энергетикалық және көлік жүйелерінен басқа, аймақта дербес, әрі
ведомстволық бағынудан тәуелсіз болып келеді.
Аймақтан тыс орналасқан заңды тұлғалар аймақ аумағында өз филиалдары
мен жаңа кәсіпорындар құруына болады.
Қазақстанда еркін экономикалық аймақтың жұмыс тәжірибесі бар: 1992 жылы
әртүрлі облыстарда бірнеше аймақтар құрылған болатын, алайда олардың жұмысы
орталық үкіметті қанағаттандырған жоқ, себебі олардың тауар-ақшалық
массаларының қозғалыстарын толық бақылау мүмкіндігі айырылып, әкімшілік-
аумақтық бірліктер экономикалық дербестік алған болатын. Сондықтан да
аймақтар таратылып жіберілген.
1996 жылдан бастап еркін экономикалық аймақ әрекетін жаңғырту (Қызыл
Орда, Ақмола, Лисаковск) өңір дамуының тиімді жолының жұмыс істеу
механизмдерін жақсартуға жол берген болатын, алайда 1998 жылдың аяғында
басқару мен қаржыны орталықтандыруға бет бұру осы аймақтардың тағдырын
шешкен болатын; Астана қаласында мемлекет астанасының бөлек мәртебесіне
орай салықты бөлуде, өндірістік-техникалық мақсатқа көзделген тауарлар
импортына жеңілдетілген режим сақталған.
Осы мысалдарда еркін экономикалық аймақтарда шаруашылықтың экономикалық-
құқықтық реттеу тәртібінің қалай болатынын байқауға болады.
Арнайы экономикалық аймақ орталық атқарушы үкіметтің шешімі бойынша
жергілікті өкілдік және атқарушы органдардың ұсынысына негізделіп белгілі
бір мерзімге құрылады. Оны басқару үшін республикалық және жергілікті
үкімет органдарынан, еркін экономикалық аймақта тіркелген отандық және
шетелдік кәсіпорындар мен ұйымдардан тұратын Әкімшілік кеңес құрылады.
Кеңесті төраға басқарады, оны Президент тағайындайды және лауазымнан
босатады. Әкімшілік кеңес, егер аймақта белгіленген құқытық тәртіпке қарсы
келмесе, кәсіпорындар мен ұйымдардың оперативтік шаруашылық-қаржылық
қызметіне араласпайды. Бірақ жалпы алғанда, аймақтың Әкімшілік кеңесінде
зор өкілеттілік бар, оның ішінде: шетел капиталын өзіне тартуда, аймақтың
ағымдағы және перспективадағы кезеңде даму бағдарламасын құру мен жүзеге
асыруда; аймақта қаржылық, кредиттік, кедендік саясатты белгілейді; тауар,
қызмет, табиғи ресурстардың экспорты мен импортын лицензиялау және
квоталау; салық және басқа да төлемдерді жинайды, құнды қағаздарды
шығарады; жерді, жер қойнауын, басқа да табиғи ресурстарды, негізгі
қорларды жалға береді; қаржылық рынокты және оның инфрақұрылымын
ұйымдастырады.
Аймақтың отандық және шетелдік заңды тұлғалардың аймақ аумағынан тыс
серіктерімен кредиттік-есеп айырысу операциялары ұлттық валютада
корреспонденттік есеп-шот жүйесі арқылы жүргізіледі.
Аймақтың әкімшілік кеңесінің салық қызметі аймақ аумағында барлық
салықтық операциялар түрлерін жүзеге асырады.
Еркін экономикалық аймақтың әкімшілік кеңесі қаржылық қорды құрады, ал
аймақтың шекарасы әкімшілік-аумақтық бірліктің шекарасымен сәйкес келген
жағдайда - әрі әкімшілік-аумақтық бірліктің бюджеті, әрі аймақтың бюджеті
болып келетін бюджетті де құрайды. Қор (бюджет) аймақ аумағында тіркелген
заңды және жеке тұлғалардан түсетін салық, жинаулар және басқа да міндетті
төлемдер есебінен құрылады.
Арнайы қорларға түсетін төлемдер еркін экономикалық аймақтың қаржылық
қорын (бюджетін) құруға көзделмейді.
Қаржылық қор (бюджет) және жоғарыда тұрған бюджеттің арасындағы қарым-
қатынас еркін экономикалық аймақтың қаржылық қорына (бюджетіне) түсетін
кірістің жалпы сомасынан жүргізілетін төлемдердің ұзақ уақыттылық тұрақты
нормативтері арқылы белгіленеді.
Бюджет қаржы саясатына Қазақстан Республикасының қаржы жүйесіне
кіреді, ол өзінене оқыту білім тұлғасын және мемлекет өкілдер
органдарын қаржыландыру үшін ақша шығынының көрсеткіші Қазақстан
Республикасы Республика бюджеттің жүйелігі, Қазақстан Республикасы
республикалық бюджеттің құрамында, Қазақстан Республикасы ұлттық
мемлекеттің бюджеті және әкімшілік территория білімі, экономикалық
қатынаста және заңды нормада негізделгендер Қазақстанда өзінен бюджеттік
жүйені көрсетеді.
Құқықтық норма әр түрлі бюджет саласында шектейді, мемлекет
өкіметінің жеке орган өкіметігін бюджет заңын істе анықтайды, бұл заңның
орындалу және дайындау тәртібін реттейді, Қазақстан Республикасының
бюджет құқығын құрайды.
Қазақстан Республикасының бюджет процесі – бұл өкімет органдарымен
бюджеттің орындалу, бақылау, бекіту, құрастыру туралы заңмен
регламентталған (келісім) қызметі.
Бюджет процесі мына сатыларға бөлінеді:
1) бюджет құрастыру (бюджет заңы);
2) бюджет жобасын құрау заңы;
3) бюджет бекіту;
4) бюджет орындалуы;
5) бюджет орындалу есебін құрау және бекіту.
Қостанай қаласының және Қостанай облысының бюджет құрылымы,
Қазақстан Республикасының қаржы құрылымның бөлігіне жатады, өзіне жеке
тұлға мен заңды тұлғаның қаржысы кіреді.
Салық салу құрылымы қазір әлемдік әр түрлі қаржы салым процесінің
іске жұмылдыруына көзделуі керек. Бұл негізінен құнды қағаздар даму
нарығы мен құрылуына және орталық бөлімшелік нарықтық шаруа реттеу
типінің қаржы капиталына керек.
Кәсіпорынның қаржы қорын арттыруы үшін және амортизациялық
индексацияның бөлінуі үшін кәсіпорынның негізгі қордың қаржы
қадағалау керек, ол кәсіпорындарына қаржы салу үшін жақсы база құрайды
және тәжірибелі акциялау жұмысын іске асырады. Келешекте жеке тұлғалар үшін
негізінен заттай салық ставкасы артта берілуі мүмкін болады.
Кризистік пайда болулар басым болмай тұрғанда экономикамызда
автоматтандырылған, кейбір ұғымда банктік қызмет көрсету әсерімен табыс
салығын алу, мәжбүр етушілік механизмін еңгізу керек.
Ақырғы 3 жылдың ішінде салық қызметін түрлендіру тәжірибесінде,
мемлекеттік емес шаруашылық түріндегі меншік субъектілердің пайда
болуына іске жұмылдыру процесінде, оның ұтқырлығы мен нәтижелігін
көрсетті.
Осы уақыт ішінде салық төлемеу жүйенің тұрақты құқықтық базасын
жасау керек, салықтан қашқаны үшін статья енгізу керек, салық
инспекторлары статусы туралы қағиданы қабылдау қажет.
Мысалы қосалқы құн салығы: Қазақстан Республикасында ол айналымнан
және сатудан алынатын салық орнына келеді. Осы салықты енгізу алынатын
салық орнына келеді. Осы салықты енгізу барысында оны есептеудің тұрақты
методикасы қарастырылған жоқ, (қосылған құн болып құнның қай бөлігі жатады:
табыс немесе еңбек ақы, шикізат құны және т.б.).
Барлық дамыған елдерде қосалқы құн мағынасына өндіріс бағасынан
асатын өнімнің өзіндік құнынан жоғары және оған қоса орташа табыс
жатады.
Бүгінгі күні қалыптасқан экономикалық, саяси және әлеуметтік
жағдайларды қорыта келсек, бүгінгі күні Қазақстан Республикасымызда салық
салу концепциясы бірінші кезекте келесі кенізгі мәселелерді шешуі керек:
– бюджеттің тұрақтылығы және баланстығы;
– валюталардың антиинфляциялық механизмін түрлендіру және
меншілігінің тұрақтығын қамтамасыз ету;
– кең масштабы инвестицияларды қамтамасыз ету;
– меншік түріне қарамай, барлық шаруашылық субъектілердің іскерлік
белсенділігін барлық шарамен арттыру.
Осы мәселелердің шешімі Қазақстан Республикамызда экономикалық және
әлеуметтік тұрақтылыққа жетуге ықпал етеді.
2 жергілікті бюджеттер және олардың аумақтық әлеуметтік-экономикалық
дамудағы рөлі
2.1 Жергілікті бюджеттер және олардың аумақтық құрылымдардың
әлеуметтік-экономикалық дамуындағы мәні
Елдің мемлекеттік құрылысында аумақтық құрылымдардың болуы оларда
тіршілік ету қызметін қамтамасыз ету үшін оларға белгілі бір өкілеттіктер
мен қаржы ресурстарының көлемін беру қажеттілігін негіздейді. Осыған
байланысты қаржылық жүйенің құрылымында жергілікті бюджеттер ерекше буын
ретінде бөлінеді.
Жергілікті бюджет тиісті мәслихаттың шешімімен бекітілетін,
түсімдердің және жергілікті атқарушы орган өзіне жүктелген функцияларды
жүзеге асыру үшін айқындайтын жергілікті бюджеттік бағдарламаларды
қаржыландыруға арналған бюджеттің тапшылығын (профицитті пайдалану)
қаржыландырудың есебінен қалыптастырылатын әкімшілік аумақтық бірліктің
ақшалай қорын білдіреді.
Жергілікті бюджеттердің рөлі, олардың құрамы мен құрылымы жергілікті
мемлекеттік органдарға жүктелген функциялар мен міндеттердің мазмұнымен
және сипатымен, сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және
саяси-экономикалық бағыттылығымен толықтай айқындалады.
Жергілікті бюджеттердің жай-күйі әр түрлі факторларға тәуелді болады.
Оларға мыналар жатады:
- елдің жалпы экономикалық жағдайы;
- тиісті аумақтың экономикалық әлеуеті;
- жергілікті билік және басқару органдарының құқықтары мен міндеттерін
реттейтін мемлекеттік заңнаманың деңгейі;
- жергілікті билік және басқару органдарының өздеріне берілген
құқықтарды іске асырудағы құзыреттілік дәрежесі.
Жергілікті бюджеттер тұрақтылығының басты шарты нақты қаржы кезеңі мен
нақты аумақтың шеңберінде жергілікті мемлекеттік органдардың келіп түсетін
кірістер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz