Қазақстандағы кедейліктің осы заманғы жағдайы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Бөлім. Кедейлік әлеуметтік проблема ретінде 5
1.1 Кедейлік түсінігі және оны зерттеу бағыттары 5
1.2 Кедейлік және оның өлшемі 10
1.3 Қазақстанда кедейліктің пайда болу себептері мен алғышарттары 14
2 Бөлім. Қазақстандағы кедейліктің осы заманғы жағдайы
2.1 Кедейлік пен теңсіздік 17
2.2 Экономикалық өсудің кедейліктің деңгейіне ықпалы 17
2.3 Қазақстандағы кедейліктің аймақтық айырмашылықтары 27
29
3 Бөлім. Кедейлік проблемаларын шешу жолдары
34
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі 36
37
Кіріспе
Бүгінгі күні кедейшілік қандай мемлекеттік болмасын өзекті мәселесіне
айналып отырғаны баршамызға айдай анық. Кедейшілік ол басқару органдарының
назарын аударуды қажет ететін ең маңызды мәселелердің бірі. Қазақстандағы
кедейшілік әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени-психологиялық және табиғи
себептерге негізделген. Кедейлік – адам мен отбасының өмір сүруінің барлық
қырларын қамтитын әлеуметтік құбылыс. Бұл күрделі мәселе бүгінде тек
адамның өмір сүру деңгейінің көрсеткіші ретінде ғана емес, жалпы қоғамның
тіршілік тұрмысын анықтайды, яғни халықтың әлеуметтік жағдайы, тұрмысы,
экономикалық жағдайы қаншалықты қанағаттанарлық екенін көрсетеді. Кедей
адамдар мемлекет алдында экономикалық тәуелді. Ол мемлекеттің көмегінсіз
өзінің отбасының материалдық жағдайын қамтамасыз етуге қабілетсіз
әлеуметтік топ.
Әлемнің көптеген елдерінде мемлекеттік күш экономикалық өсуге ғана
емес, сонымен қатар тұрмысы нашар халықты әлеуметтік қорғау жүйесіне де
бағытталып отыр.
Кедейлік қоғам өмірінің барлық қырларына әсерін тигізеді; оны
болдырмау үшін кедейліктің ең негізгі шығу себептеріне көңіл аудары керек.
Әлеуметтік теңсіздік, жұмыссыздық, әлеуметтік жанжал, қылмыс,
дискриминация, шынайылықтан бас тарту сияқты қоғамдағы болып отырған
көптеген мәселелер осы кедейшіліктің әсерінен туындап отыр.
Бүгінгі күнге дейін Қазақстанда халықты кедей тобына жатқызатын нақты
бір қабылданған критериялар жоқ, сонымен қатар елдегі кедейшіліктің
масштабын анықтауда халықтың орта деңгейдегі табысы туралы ақпараттың
жоқтығы қиынға соқтырады. Кедейліктің негізін анықтаудың қажеттілігі ол
елдегі бай адамдар мен кедей адамдар арасында айырмашылықты анықтауға және
кедейлікті жою мақсатында қолданылып отырған күш қай аймаққа бағытталуы
керектігін көрсетеді.
Жоғарыда көрсетілген өзекті мәселені шешу жолында елдегі кедейшілік
деңгейін төмендету басымдықтарын таңдауда анықтау қажет. Қазіргі нарықтық
экономикалық жағдайда халықтың әлеуметтік жағдайы төмен топтарға әлеуметтік
көмек көрсету бағдарламалары белсенді түрде қызмет ету керек. Бүгінгі күнге
дейін Қазақстан басқа да елдер сияқты әлеуметтік саясаттың негізгі
шараларын әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін қолданып келді. Республикада
әлеуметтік кепілдік беру жүйесіне бағытталған заңдар қабылданды. Бірақ та
бұл жағдайлар нәтижелі шешім бермеді, керісінше кедейлік проблемасы
Қазақстанда да көптеген басқа да КСРО елдеріндегідей одан әрі күрделене
түсті.
Елдегі бұрыннан қалыптасқан халықты әлеуметтік қамтамасыз ету саясаты,
нарықтық экономикаға қажетті әлеуметтік қорғау жүйесімен бүгінгі күні әлі
жеткілікті түрде ауыстырылған жоқ, сондықтан қазіргі кезде қарттардың,
жұмыс істемейтін мүгедектердің және жалғыз басты аналардың әсіресе ауылдық
аймақтарда әлеуметтік жағдайлары өте нашар. Маңызды мәселе осы мемлекеттің
осал топтарына жалпы бірдей әлеуметтік деңгейді қамтамасыз етуді қажет етіп
отыр.
Мемлекет тарапынан кедейшіліктің аймақтық ерекшеліктеріне, оның осы
мәселенің одан әрі күрделене түсуіне үлкен орын алатынына немқұрайлы
қарайды, себебі бұл мәселемен күресу шаралары өте баяу жұмыс істеуде.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың бір үндеуінде елдің күрделі мәселелерін шешуде
саясат пен бизнестің атқаратын қызметі бірдей делінген. Ал бүгінде іскер
адамдардың елдегі жұмыс істей алмайтын адамдарға қамқорлық көрсетудің
орнына, олардан зардап шегушілерді жиі кездестіреміз.
Қазақстанда кедейшілік деңгейі әдетте күнкөріс минимумы деңгейінен
төмен табыстағы халықтың үлесімен анықталады. Күнкөріс минимумы –
тіршілікті демеу үшін қажетті болып саналатын және ең аз тұтыну себетіне
енгізілген тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің құнын өлшейтін табыстар
мен шығыстардың объективті белгіленген деңгейі.
Зерттелу деңгейі: Жалпы кедейшіліктің зерттелу тарихы екі жүз жылдан
астам уақыттан тұрады. АҚШ пен Батыс Еуропада бұл мәселе ертеден
қарастырылып келеді. Ал Қазақстанда кедейшілік мәселесі қайта құру
кезеңінен бастап зерттеле бастады. Осы өзекті мәселенің қоғамда зерттелу
кезеңдерін 18 ғасырдан бастап 20 ғасырдың бірінші жартысына дейін бөлуге
болады. А.Смит, Д.Рикардо, Т.Мальтус, Г.Спенсер, Ж.Прудон, Э.Реклю,
К.Маркс, Ч.Бут және С.Раунтри және қазіргі кездегі кедейлікті зерттеу 20
ғасырдан бері Ф.А.Хайек, П.Таусенд және басқа ғалымдарды атауға болады.
Ал бүгінгі күні біздің елде жүргізіліп отырған зерттеулер М.С.Аженов,
М.С.Садырова, К.С.Мұхтарова, Ю.К.Шокаманова сияқты әлеуметтанушылардың
бастауымен болып отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты: кедейлікпен күресудегі мемлекеттік
қабылданған стратегияларды қарастырып олардың халыққа тигізіп отырған
әсерін көрсету. Сонымен бірге елдегі аймақтық деңгейдегі кедей халықтардың
бүгінгі күнгі жағдайына жалпылама сипаттама беру.
Зерттеу жұмысының міндеті:
- кедейлікке және оның шығу себептеріне жалпы теориялық сипаттама беру;
- Қазақстандағы экономикалық өсудың кедейлікке тигізетін әсерін
қарастыру;
- қоғамдағы кедейліктің аймақтық ерекшеліктерінің өзектілігін жан-жақты
қарастыру.
Зерттеу жұмысының объектісі: Қазақстан Республикасының аймақтарындағы
әлеуметтік-экономикалық жағдайдың бүгінгі күні ахуалы, сонымен бірге
халықтың материалдық қамсыздану деңгейі.
Зерттеу жұмысының пәні: Қазақстандағы кедейліктің шығу мәселелері,
ауыл және қала кедейшілік проблемалары, халықтардың табыстарындағы
әлеуметтік-экономикалық теңсіздік сонымен қатар, қазіргі нарықтық
экономикалық жағдайдағы халықтың әл-ауқатын жақсарту стратегиялары.
БӨлім. Кедейлік Әлеуметтік проблема ретінде
1. Кедейлік түсінігі және оны зерттеу бағыттары
Кедейшілік қай қоғамның болмасын экономикалық дамуының нәтижесінде
қалыптасатын жағдай. Кедейшілік ол өте күрделі, көпфакторлы, тарихи
қалыптасқан түсінік. Кез-келген мемлекеттің әлеуметтік дамуы, іске
асырылатын экономикалық даму үлгісіне тәуелсіз, белгілі бір себептерге
қарай (экономикалық, демографиялық, әлеуметтік, физикалық, психологиялық
және т.б.) қоғамнан тысқары қалған халық арасындағы топтардың тұрмыс
деңгейі бойынша сарапталады, оған қоғамда қабылданған тіршілік
стандарттарын (тамақ ішуге, киінуге, бос уақыт өткізуге ж.т.б.) тіпті ең
төменгі деңгейде ұстауға шамалары келмейтіндер де жатады. Ондай адамдарды
кедей деп атайды. Кедейлік – адам мен отбасының өмір сүруінің барлық
қырларын қамтитын әлеуметтік құбылыс. Бұл тұрғыдан алғанда, кедейлік
адамның не әлеуметтік топтың қоғамдағы белгілі бір құндылықтарға қол
жеткізе алмауынан, ресми және бейресми сипаттағы шектеулерден көрінеді.
Кедейлік сонымен қатар, адамның интеллектуалдық, мәдени дамуымен, оның
кедейлік туралы субъективтік түсініктерімен анықталады.
Қазіргі кездегі әдебиеттерден кедейшіліктің алуан түрлі анықтамасын
кездестіреміз. Олардың алуан түрлілігі оның әр қайсысы осы кедейшілік
жағдайының шығу себептерін анықтауда түрлі аргументтерге сүйене отырып
беріледі. Яғни, қазіргі кезде кедейшілік туралы анықты бір қалыптасқан
анықтама жоқ. Түрлі себептерге байланысты кедейшілік туралы түсініктер бар.
Солардың кейбіреулеріне тоқталатын болсақ.
Кедейшілік – бірінші ретті физиологиялық қажеттіліктерін
қанағаттандыруда қиыншылықтарға тап болған және Конституцияда қабылданған
өмір сүруге деген құқықпен бостандықты толық қолдана алу мүмкіндігінен
айырылған белгілі бір халық тобы (1(.
Кедейшілік – бұл адамның қажеттілігі оны қанағаттандыру
мүмкіншілігінен жоғары болуы (2(.
Кедейшілік – тұрғындардың немесе отбасылардың белгілі бір бөлігі ең
төменгі деңгейдегі ақшалай мүліктік және басқа да ресурстармен қамтамасыз
етілуінің, дәлірек айтқанда өзінің жаратылыстану – физиологиялық,
материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруының ең төменгі
деңгейдегі әлеуметтік экономикалық жағдайы (3(.
Кедейшілік – индивидтің қажетті құндылықтарын қанағаттандыра алмайтын
экономикалық жағдайы.
Жалпы кедейшілікті бірнеше әдістер арқылы қарастырып көрсетуге болады.
Біз түрлі осы зерттеу мәселесімен айналысатын философия, экономика,
әлеуметтік жұмыс, әлеуметтану, статистика, саясаттану білім салаларының
талқылауларын қоса отырып, кедейшілікке анықтама беріп көрейік.
Философиялық тұрғыдан кедейшілік ол үнемі белгілі бір қиыншлықтарды
жеңу үшін әрекет етуші стимул ретінде көрінеді. Бірінші кедейлік мәселесі
Англияда 19 ғасырдың соңында Ч.Бут және С.Ровентри кедейліктің деңгейін
тамақ, киім және баспанаған мұқтаждығы арқылы қарастырады.
Экономикалық тұрғыдан қарастырсақ кедейшілік материалдық жетістіктерге
толық қарама-қарсы, яғни өте төмен деңгейде өмір сүру және материалдық,
рухани қажеттіліктері толық қамсыздандырылмаған.
Әлеуметтік тұрғыдан алып қарағанда кедейлікті әлеуметтік индикатор
ретінде қарастырады. Қоғамның жағдайы нашар халықтарына мемлекет тарапынан
атаулы көмек көрсету, мемлекеттік түрлі жеңілдіктер беру секілді
жағдайлармен көрінеді.
Бүгінгі қоғамда халықтың басым бөлігі материалдық жағдайларынан тыс
заңды құқыққа ие, кедейлікте осы саяси құқықтық өмірде белгілі бір рөлге ие
болады. Кедейлер көптеген елдерде соның ішінде біздің елде де – билікке
түрлі саясатты қолдана отырып жететін халықтың басым бөлігі. Сонымен
кедейлік көпмағыналы және бәсекелі түсінік, бұл тек материалдық мысалы,
тамақ, азаматтық өмір сапасы, қоғамдық өмірге белсенді қатысуы ғана емес,
бастауыш білім алуы, сауаттылық деңгейі, бала өлімі осының барлығы
кедейшіліктің көлемін, оның етек алуын көрсетеді. Жоғарыдағы айтылғандарға
қарай отырып кедейшілік туралы мынадай тұжырым шығаруға болады. Кедейшілік
– бұл төмен немесе өте төмен табыс деңгейі, осы қоғамға сай адам өзінің
бірінші ретті физиологиялық қажеттіліктерін қанағаттандыра алмауы. Ғылыми
әдебиеттерде сонымен қатар кедейшіліктің түрлері туралы түрлі талқылауларды
кездестіруге болады. Е.Н.Холостованың кедейшілікке берген анықтамасын
қарастырайық:
Холостованың кедейшілік туралы түсіндірмесі кең көлемде
көрсетілген. әр бір берілген кедейшілік түрлеріне тоқталып өтейік.
Абсолюттік кедейшілік - индивидтің өзінің табысымен тамаққа,
баспанаға, киімге, жылуға деген негізгі сұраныстарын қанағаттандыруға
қабілетсіздігін, болмаса тек қана биологиялық өмір сүруін қамтамасыз ететін
минималдық сұраныстарын ғана қанағаттандыруға мүмкіндігі бар екенін
сипаттайды. Абсолюттік кедейшілік сандық көрсеткіші кедейлік табалдырығы
болып есептеледі.
Салыстырмалы кедейшілік - басқа адамдарға қарағанда қаншалықты кедей
адам екенін көрстеді. Бұл жерде екі түрлі мағына беріледі: біріншіден,
салыстырмалы кедейшілік, ол қоғамдағы сол топтағы адамның басқа кедей
саналмайтын топтағы адамдардың жетістіктерімен салыстырғанда қаншалықты
кедей екенін көрсетеді. Екіншіден, салыстырмалы кедейшілік адамның
қоғамдағы өмір сүру стандарттарынан қаншалықты кедей екенін көрсетеді.
Салыстырмалы кедейшілік – бұл адамның өзінің материалдық және әлеуметтік
жағдайын және мүмкіндіктерін субъективтік бағалауы. Сонымен бірге Холостова
абсолютті және салыстырмалы кедейшіліктің шекаралары сай келмейтінін
көрсетеді. Қоғамда абсолютті кедейшілік жойылуы мүмкін бірақ салыстармалы
кедейшілік міндетті түрде сақталынып қалады. Кедейшіліктің бұл түрі адамның
табиғи сұраныстарымен ғана емес, сонымен қатар қоғамның болашақта күтетін
нормаларымен және күтулерімен байланыстырады. Салыстармалы кедейшілік –
нақты қоғамдағы не елдегі қабылданған өмір сүру стандартын не қалпты өмір
сүру деңгейін сақтап тұрудың мүмкін болмауы.
Жоқшылық - бұл жерде шектен тыс кедейшілік көрсетіледі. Бұндай
кедейлер тобына қайыр сұраушылар, күнкөріс минимумынан төмен табасы бар
адамдар кіреді. Әлеуметтік мағынада бұл кедейшлілік түріне өзінің тек
физиологиялық және әлеуметтік қажеттіліктердің орындалмауы жағдайындағы
өмір сүру деңгейін есептейді. Адамрдар тамаққа деген қажеттліктерін
салыстырмалы түрде деңгейін есептейді. Адамдар тамаққа деген
қажеттіліктерін салыстырмалы түрде толық қанағаттандырады. Дегенмен,
олардың тамақ рационын толық дәрігерлік нормаларға сай келеді деп айта
алмаймыз. Олар өз деңгейінде болса да, демалуға да, киінуге де, емделуге де
көңіл бөле алады. Бірақ бұл қажеттіліктердің барлығы өте төмен деңгейде
өтеледі.
Депривация - бұл әлеуметтік түсінік, қоғамдағы күнделікті адамдық
құқығынан айырылған, сонымен қатар толық қажеттіліктерін қанағаттандыра
алмайтын халықтық тобына қолданылады. Әдетте олар мүмкіндігі жоқ балалар,
мүгедектер, жұмыссыздар, зейнеткерлер және кедейлердің басқа категориялары.
Депривация ол қарапайым өмір сүруге жағдайдың жоқтығы немесе
жеткіліксіздігі.
Шетқалушылық – кедейліктің бір түрі ретінде қарастырылады. Кедейліктің
бұл түрі адамның денсаулығына, көпбалалығына, маскүнемдігіне және тағы
басқа себептеріне байланысты материалдық және мәдени байлықтарға қолы
жетпеуден пайда болады. Әлеуметтік шетқалушылық түсінігі қарапайым адам
құқықтарына байланысты шектеулерге тап болып отырған және толық өмір салтын
жүргізе алмайтын тұрғындардың тобына қолданылады. Мысалы, балалар,
зейнеткерлер, мүгедектер және тағы басқа категориядағы адамдар кіреді.
Қуып жететін кедейшілік – бұл құбылыс адамдардың престижді материалдық
және басқа да құндылықтарды тұтынуымен сипатталады. Бүгінгі қоғамда
бәрімізге белгілі үлкен кісілерге қарағанда жастарымыз жақсы киінуге,
басқалардан артта қалмауға тырысады. Қымбат киім, тағы басқадай заттар
өздерінің жоғары қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Кейбір
ауқатты ата-аналар басқа қалталары көтермейтн отбасылардың балалары
бағытталған өмір сүру стандарттарын қалыптастырады.
Бірден бір осы кедейшіліктің адамға әсері ол (мысалы, депривация оның
түрлері) кедейлер жоғарғы мәдени құндылықтарды дұрыс нақты қабылдай
алмайды; оларда қоршаған ортадағы шынайылықты дұрыс қабылдау сапасы
жеткіліксіз қалыптасқан. Осыған орай, кедей топтар шынайы нақтылықты кері
бағалауға, пессимизмге және түңілуге бейім. Шет қалу мен депривация
кедейлердің ерекшелігін көрсетеді. Денсаулыққа көпбалалылыққа,
маскүнемдікке, нашақорлыққа байланысты материалдық және мәдени
құндылықтарға қол жетпеуі адамдарды шет қалуға алып келеді. Қалыпты өмір
сүруге қажетті жағдайлардың жетіспеуі адамның күнделікті құқықтарының
шектелуіне және қалыпты өмір салтын сақтай алмауына алып келеді.
Нәтижесінде олар отбасында қалыпты қарым-қатынас құра алмайды және олар
қоғамдағы ауытқымалы мінез-құлыққа бейімдеу келеді. Сонымен қатар, бұндай
адамдардың экономикалық дұрыс қалыптаспағаны олардың балаларының мектептегі
сабақ үлгерімінен де көруге болады. Ата-аналар өздері сауатсыз, әрине
балаларының сабақтарына көмектесе алмайды және бұндай отбасыларының ішінде
білімнің беделі болмайды және жоғарғы құндылық ретінде саналмайды.
Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігі өзінің сандық
ақпарат беруінде де және әлеуметтік-экономикалық саясатында кедейшілік
концепциясының негізгілері түріне көп жүгінді [4].
Осы екі кедейшілік концепциясымен келісе отырып, абсолютті кедейшілік
ол салыстармалы кедейшілікке қарағанда, ертеректе қалыптасқан тарихи болып
келеді. Салысмтырмалы кедейшілік түсінігі соғыстан кейінгі уақытта белең
ала бастады. Оған жататындар: сол қоғамның орта деңгейдегі жағдайынан төмен
табысы бар отбасылар болды.
Осы жоғарыда көрсетілген кедейліктің классификациясына қоса, тағын
экономикалық жағынан дамыған шет елдерде (мысалы, АҚШ, Франция, Ұлыбритания
ж.т.б.) кедейліктің психологиялық жағына былай айтқанда субъективтік
аспектілеріне көп назарын аударады
Психологиялық әдіс тек кедейліктің қанша екенін анықтап қана қоймай
сонымен қатар адамның қоғамнан қаншалықты алшақтап кеткенін және оның ішкі
позициясын, жағдайын анықтауға мүмкіндік береді. Кедейшіліктің зерттеудің
бұл түрі біздің елде әсіресе, қазіргі демократиялыққа өту кезеңінде өте
тиімді деп санаймын. Келесі бір шетелдік ғалымдар жоғарыда айтылып кеткен
кедейліктің түрлерінен басқадай түрлерін көрсетеді. Олар кедейлікті екіге
бөліп көрсетеді: алғашқы және екінші кезектегі кедейшілік. Алғашқы кездегі
кедейлік өздерінде бар қор мен күшті максималды керегіне қарай үнемдеп
пайдаланатын және тиімді өмір салтын ұйымдастырғанның өзінде кедейліктің
шегінде қалып отырған отбасыларында орын алады. Екінші кезектегі кедейлік
қорларын тиімсіз пайдалануына байланысты негізгі өмірлік қажеттерін өтей
алмайтын отбасыларын сипаттайды.
Ресей ғалымдары кедейліктің екі түрін ұсынады тұрақты және
жүзудегі . Е.Бреев пен Н.Римашевскаяның айтуынша, кедейліктің тұрақты
түрі кедейлікті қайта жаңғыртады. Адамның материалдық қамтамасыз етілу
деңгейінің төмендігі денсаулықтың төмендеуіне, мамандық деңгейінің
біртіндеп төмендеуіне, жетіспеуіне, ең соңында адамдық қалыптан ауытқуына
алып келеді. Кедей ата-ананың балалары да потенциалды кедейлер, яғни
болашақта кедейлер тобын толтырады. Кедейлердің аз бөлігі ғана өзінің
ортасын тастап, жаңа жағдайға бейімделуге күш-жігерін жұмсайды, жаңа
бұрынғыға қарағанда сапалы өмір салтына ие болады. Л.А.Гордон әлеуметтік
және экономикалық кедейлікті бөліп көрстеді. Біріншісі - әлсіз, екіншісі
күшті жұмыскерлерге қатысты қолданылады. Әлсіздердің кедейлігі бұл жұмысты
істеуге қабілетсіз және жұмыс істеу қабілеті төмен, ауру, физикалық және
психологиялық тұрақсыз адамдардың, сонымен қатар шамадан тыс салмақты
көтеруге мәжбүр жұмыскерлердің кедейлігі.
Күштілердің кедейлігі – төтенше жағдайларда, яғни жұмыс істеуге
қабелітті адамдардың өзінің еңбегімен қазіргі өмірге сәйкес өмір сүруге
жеткілікті табыс таба алмайтындай болуының нәтижесінде қалыптасатын
кедейлік. Күштілердің кедейлігін экономикалық кедейлік ретінде
қарастырамыз.
Кедейлердің өмір сүру еңгейіне, табысы мен шығынына және басқа да
критерилеріне қарай әр түрлі қабаттар мен топтарға бөлінеді. Материалдық
жағынан қамтамасыз етілмеген топқа жататын кедейлер, кедейлердің ең төменгі
тобы тағы бар. Бұл топқа қайыршылар мен өте мұқтаждық көруші адамдар
жатады. Бұл топты андертапқа жатқызуға болады.
Андертап – қоғамдағы азғындаған кедей адамдар. Олардың көпшілігі
маскүнемдер, нашақорлар, жезөкшелер сияқты адамдық кейіптен айырылған
топтарды құрайтын әлеуметтік топтар иерархиясының ең төменінен орын алған
тап. Андертап тұрғындардың кедей бөлігі және оның қоғамда пайда болуы
әлеуметтік құрылымның дамуына, тұрғындардың әлеуметтік-адамгершілік
жағдайына кері әсер етеді. Қазақстанда андертапқа жатқызуға болатын бомждар
тобы бар.
Бомждар – олар баспанасы жоқ, өмір сүруін қамтамасыз етуге мүмкіндік
беретіндей табыс көзі мүлде жоқ және қылмысқа жақын адам. Бомж ол
кедейліктің ең түбіне жеткен адам болып саналады. Бомж олар тек баспанасыз
ғана емес сонымен қатар жай қарапайым элементарлық өмірлік жағдайларсыз
қалған топ яғни, медициналық көмекке қолы жетпейді, пропискасы жоқ, жұмысы
жоқ тағы басқа себептері бар.
2. Кедейлік және оның өлшемі
Кез-келген мемлекеттің әлеуметтік дамуы, іске асырылатын экономикалық
даму үлгісіне тәуелсіз, белгілі бір себептерге қарай (экономикалық,
демографиялық, әлеуметтік, физикалық, психологиялық ж.т.б.) қоғамнан
тысқары қалған халық арасындағы топтардың тұрмыс деңгейі бойынша
сарапталады, оған қоғамда қабылданған тіршілік стандарттарын (тамақ ішуге,
киінуге, бос уақыт өткізуге ж.т.б.) тіпті ең төменгі деңгейде ұстауға
шамалары келмейтіндер де жатады. Ондай адамдарды кедей деп атайды.
Кедейшілік ұғымына және сараптауға қолданылатын дәстүрлі қалыптасқан
обсолютті және салыстырмалы тәсілдер ең алдымен адамның табыстарын немесе
оның тұтыну деңгейін қарайды. Кедейшлік пен экономикалық теңсіздікке сан
және сана жөнінен баға берудің мемлекеттік экономикалық және әлеуметтік
саясатын әзірлеу үшін үлкен маңызы бар.
Табыс кіріс бойынша кедейшілікті өлшеу үшін пайдалыналтын ең көп
тараан көрсеткіштер – елегі бүкіл халықтың ішіндегі кедей тұрмыстылар
үлесі, кедейшіліктің тереңдігі мен өткірлігі. Кедейшілік деңгейі немесе
кедей тұрмысты халықтың үлесі – табысы мен тұтынуы әдетте күнкөріс
минимумына теңгерілетін елде белгіленген табалдырық белгісінен (кедейшілік
шегінен) төмен деңгейде күнелтетін адамдар үлесі. Кедейшілік ауқымдарын
сараптау үшін күнкөріс минимумын қолданудың екі қасиеті бар. Біріншіден,
күнкөріс минимумы адамға белгілі бір ең төменгі деңгейде қажет тауарлар мен
қызмет көрсетулерді тұтынумен анықталады, ол елдің дәстүрлері мен климаттық
жағдайларына сәйкес тамақ пен киімге қаысты ұлттық ерекшелікті көрсетеді.
Екіншіден, күнкөріс минимумын қолдану түрлі елдер және уақыт бойынша
адамдардың тұрмыс деңгейін салыстыруға мүмкіндік жасайды [11]. Қазақстанда,
кедейшілік деңгейі немесе кедей тұрмысты халықтың үлесі күнкөріс минимумы
деңгейінен төмен табыстағы халықтың пайыздық үлесімен анықталады, яғни
олар ең аз тұтыну себетінен тауарлар ммен қызмет көрсетулерді сатып алуға
мүмкіндіктері жоқ адамдар. Бұдан бөлек, қазақстанда азық-түлік
кедейшілігінің деңгейі немесе азық-түлік себеті деңгейінен төмен табыстағы
төмен табыстағы халықтың үлесі есептеледі. Елдегі кедейшілік ауқымдарын
сипаттай отырып, кедейшілік деңгейінің көрсеткіші, соған қарамастан кедей
тұрмысты халықтың жағдайларындағы өзгерістерді (нашарлаужақсару)
көрсетпейді. Табыс бойынша кедейшілікке тереңдетілген сапалы сипаттама беру
үшін кедейшіліктің тереңдік және өткірлік индекстерін қолданады.
Кедейшілік тереңдігі кедей адамның қаншалықты кедей екендігін
көрсетеді және кедей тұрмысты халықтың табыстары мен кедейшілік шегіне
(Қазақстандағы күнкөріс минимумы) сәйкес ең аз қажеттіліктегі табыстар
деңгейі арасындағы айырмашылықты білдіреді. Кедейшілік тереңдігі осылайша
кедей тұрмысты халық табыстарының тапшылығ мен кедейшілік шегіне сәйкесетін
табыстардың қатынасы кедейшілік тереңдігінің индексін көрсетеді. Кедейшілік
өткірлігі қоғамдағы ең кедей адамның қаншалықты кедей екендігін
көрсетеді, яғни кедей тұрмысты халықтың арасындағы теңсіздікті сипаттайды.
Кедейшілік өткірлігінің индексі де салыстырмалы көрсеткіш болып табылады
және ол кедейшілік тереңдігі индексінің негізінде есептеледі. Кедейшілік
тереңдігі мен өткірлігі индекстері белгілерінің ұлғаюы кедей тұрмысты
адамдардың жағдайларының нашрлауы туралы айғақтайды. Осы индекстерді
қолдану кедей тұрмыстылар табстарының тапшылығынан арылу үшін қажет
қаржылай қаражаттардың көлемдерін белгілеуге мүмкіндік туғызады. Кедейшілік
тереңдік және өткірлік индекстері сондай-ақ ең кедей тұрмысты халыққа
мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек жүйесін ұйымдастыру кезінде де
пайдаланулары мүмкін.
Кедейшілікті экономиканың даму еңгейімен жәнеқоғамның барлық
жіктерінің әл-ауқат деңгейімен өзара байланысты қарау қажет, яғни қоғамдағы
экономикалық теңсіздікпен сабақтастыру керек. Қоғамдағы экономикалық
теңсіздік онда салстырмалы кедейшіліктің болуы туралы айғақтайды, бірақ
абсолютті кедейшіліктің орын алуын міндетті түрде бідірмейді. Қоғамдағы
экономикалық теңсіздік деңгейіне ықпал ететін факторларды бірнеше топқа
бөлуге болады:
• табыстар деңгейіндегі айырмашылықтар. осы топқа жеке меншік
мөлшерлерінен болатын, сондай-ақ адамдардың әркелкі санаттарының
байлық жинацлары деңгейіне байланысты айырмашылықтарды қосуға
болады,
• білім деңгейіндегі айырмашылықтар. Осы топқ сондай-ақ білімнің
деңгейі мен сапасындағы өзгерістерді, жеке жетістіктер және шығу
тегімен сабақтасатын айырмашылықтарды қосады;
• адамдардың жастарынақарай және физиологиялық айырмашылықтары, сондай-
ақ түрлі материалдық игіліктердің мүмкіндігі.
Осы факторлардың ықпал етуімен қоғамның негізгі әлеуметтік жіктері
қалыптасып, олар материалдық молшылық пен тұтыну әрекеттеріне қарай
бөлінеді. Тұрмыс деңгейі жөніндегі Бүкілресейлік орталықтың мамандары
халықтың тұтыну бюджеттерінің жүйсін әзірледі, жүйе әл-ауқаттұрмыс
деңгейіндегі белгілі бір критерилерге сүйене отырып, елдегі бүкіл тұрғын
халықты нақты топтарға бөлуге мүмкіндік жасайды [12]. Осы жүйе негізгі үш
әлеуметтік стандартты (нормативті) қамтиды, олар: күнкөріс минимумы (КМ),
ең төменгі тұтыну бюджеті (ТТБ) және жоғары молшылық бюджеті (ЖМБ).
Күнкөріс минимумы, бұрын айтылғандай, адамның абсолютті
кедейшілігінің жігін белгілейді және кеднцшілікпен күрес жүргізудегі
мемлекет саясатымен байланысты маңызды әлеуметтік норматив болып табылады.
Қазақстанда күнкөріс минимумы Қазақстан Республикасының Күнкөріс минимумы
туралы [13] Заңымен белгіленеді және ол бір адамға ең төменгі тұтыну
себеті құнының шамасымен бірдей және дамудың осы кезеңінде қоғам қабылдаған
адамның ең аз қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз етуге қажет ең аз
мөлшердегі ақшылый табысты көрсетеді. Ең төменгі тұтыну себетінің құнына ең
аз азық-түлік себетінің құны мен азық-түлікке жатпайтын тауарлар мен қызмет
көрсетулерге жұмсалатын шығындар кіреді. Ең аз азық-түлік себетінің құны
тамақ өнімдерін тұтыну нормаларын, облыстарда айдың ортасында қалыптасқан
орташа бағаларға көбейту арқылы ай сайын есептеліп отырады. Тамақ өнімдерін
тұтыну нормалары республика халқы үшін бірыңғай және оларды Қазақтың тамақ
академиясы әзірледі, академия энергетикалық құндылықты қамтамасыз ету мен
физиологиялық деңгейде негізгітамақ заттарын тұтыну тұжырымдамасына сүйенді
(Дүниежүзілік Денсаулық сақтау Ұйымының ұсыныстары бойынша 2172 ккал).
Сонымен, бағалар күнкөріс минимумының шамасына ықпал ететін негізгі
фактрлар болып табылады, өйткені тамақ өнімдерін тұтыну нормалары мен азық-
түлік және азық-түлікке жатпайтын шығыстар арасындағы арақатынас – біршама
тұрақты шамалар.
Ең төменгі тұтыну бюджеті (ТТБ) адамдар тұтынуын қалпына келтіретін
деңгейді қамтамасыз ететін жоғары әлеуметтік стандартты көрсетеді. Ең
төменгі тұтыну бюджеті күнкөріс минимумының екі мөлшеріне тең және ол
адамның дене және парасат күштерін қалпына келтіру, балар мен
жасөспірімдердің әлеуметтік және дене дамуы, зейнеткерлердің белсенді
әлеуметтік және дене жай-күйлерін демеу үшін қажет халықтың негізгі
материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруы тиіс. Жоғары
молшылық бюджеті (ЖМБ) адамның физиологиялық және әлеуметтік қажеттілктерін
толық және орынды негізделген қанағаттандырумен қамтамасыз ететін игіліктер
мен қызмет көрсетулердің оңтайлы жиынтығының болуын ұйғарады, ол сондай-ақ
міндетті төлемдер мен алымдарға жұмсалатын шығыстарды, бюджеттің осы
үлгісін ұстау үшін жинақ ақшылыр жасауға қажет шығыстарды қамтиды. Жоғары
молшылық бюджеті адамның тұтынудың дамушы деңгейінен иемденуіне жағдай
жасайды немесе, басқаша айтқанда, адамның жан-жақты дамуын қамтамасыз
ететін тағдай мүмкіндігін ұлғайтуды, ұзақ және салауатты өмір сүруді, білім
алу мен лаықты тұрмыс құруды қосқандағы игіліктерді пайдалану мүмкіндігі
[14].
Тұтыну бюджеттерінің жүйесіне сүйене отырып, елдегі бүкіл халықты
шартты түрде төрт әлеуметтік жікке бөлуге болады: кедей тұрмыстылардан ең
жоғары қамтамасыздандырылған адамдарға дейін.
Кесте 1. Қоғамның тұтыну бюджеттері жүйесіндегі әлеуметтік жіктері.
Әлеуметтік жік Критерий
Кедей тұрмыстылар Табыстары күнкөріс минимумынан
төмен (КМ)
Төмен тұрмыстылар Табыстары күнкөріс минимумынан
жоғары, бірақ ең төменгі тұтыну
бюджетінен төмен (2 КМ)
Орташа тұрмыстылар Табыстары ең төменгі тұтыну
бюджетінен жоғары, бірақ жоғары
молшылық бюджетінен төмен (7 КМ),
тұтынудың қалпына келтіруші
деңгейін қамтамасыз етеді.
Жоғары тұрмыстылар (дәулеттілер) Табыстары жоғары молшылық
бюджетінен көп, тұтынудың дамушы
деңгейін қамтамасыз етеді.
Адам дамуы көзқарасы тұрғысынан кедейшілікті өлшеу үшін 1997 жылғы
адам дамуы туралы БҰҰДБ Баяндамасында дамушы елдерге арналған халықтың
жоқшылық индексі ұсынылды, онда адам өмірінң үш аспектісі көрініс тапты
(олар да сондай-ақ адам дамуы индексінің құрамына кіреді, атап айтқанда
ұзақ өмір сру, білім алу мен баламалы тұрмыс деңгейі). Ұзақ өмір сүру өлім-
жетім деңейі бойынша белгілі бір жылда қалыптасқан жағдайында 40 жасқа
дейін өмір сүрмеулері мүмкңін адамдар үлесінің көрсеткішінің өмегімен
сипатталады. Екінші аспект білім немесе адамның оқу әлемінен және
коммуникациядан тысқары қалуы – сауатсыз ерексек халықтың үлесімен
анықталады.баламалы тұрмыс деңгейінің жоқтығы қпуіпсіз су мен медициналық
қызмет көрсетуге мүмкіндіктері жоқ халық үлесінің, сондай-ақ жасына салмағы
сай келмейітіе 5 жасқа дейінгі балалар үлесінің көрсеткіштерімен өлшенеді.
Дамыған елдердегі мүлде бөлек әлеуметтік-экономикалық жағдайларды
ескерне отырып, адам дамуы туралы БҰҰДБ 1999 жылғы Баяндамасында осы
елдердегі халық кедейшілігін сараптау үшін басқа формула – дамыған елдерге
арналған халықтың жоқшылық индексі ұсынылды. Индустриялыдамыған елдерде
салыстырмалы ерте жаста өлуі мүмкін адамдар үлесі есепке алынады. Бұл
орайда белгілі бір жылда қалыптасқан өлім деңгейі бойынша 60 жасқа дейін
өмір сүрмейтіндер ескеріледі. Адамның білім әлемінен қол үзушілігі
нұсқаулықтарды түсіну мен сауалнамаларды толтыруға қабілетсіз функционалды
сауатсыз ерексек халықтың үлесімен анықталады. Адамның тұрмыс деңгейінің
баламасыздығы елдегі орта есеппен жан басына шаққандағы 50 пайыздық
деңгейден төмен табыстағы тұрғын халық үлесінің сондай-ақ 12 ай жән одан да
көп уақыт жұмыссыз жүрген экономикалық белсенді халық үлесінің
көрсеткіштеріпен өлшенеді. ХЖИ-1 және ХЖИ-2 сәйкестегіне қарай дамушы және
дамғыан елдердегі кедейшілікті сипаттайтын стаистикалық көрсеткіштерді
көрсетеді және Қазақстан үшін жарамды емес. Осыған байланысты адам дамуы
туралы 2000 жылғы қазақстандық Есепте халықтың кедейшілік индексі (ХКИ-3)
енгізілді. Адамды ұзақ өмір сүру мүмкіндігінен айыруды сараптау үшін ХКИ-3
есептеу кезінде 60 жасқа дейін өмір сүрмейтін халықтың пайыздық үлесі
көрсеткіші пайдаланылады. Тиісті білім алу мүмкіндігінен айыру көрсеткіші
ретінде оқумен қамтылмаған 16 жастағы жастардың пайыздық үлесі көрсеткіші
пайдаланылды.
1.3 Қазақстанда кедейліктің пайда болу себептері мен алғышарттары
Қазақстанда кедейлік мәселесі нарық қатынастарына өту нәтижесінде
пайда болды. Тұрғындар жаңа экономикалық қатынастарға дайын емес еді, бұл
тұрмыс деңгейінің төмендеуінің елеулі факторы болып табылды. Әлеуметтік
қоғамның трансформациялануының салдары экономиканың күрт құлдырауына,
жұмыссыздыққа, тұрғындарының табысының төмендеуіне және өткір бюджет
дефицитіне әкеп соқтырды. Жағдай тек 1996 ж ғана, инфляцияны біршама
тоқтатқаннан кейін, ал 1997 жылы ІЖӨ шамалап өсуіне қол жеткізгеннен кейін
тұрақтала бастады. Сол уақыт ішінде ақшалай табыстарының атып алу
қабілетінің төмендеуіне немесе жұмыстан айрылуына байланысты үйреншікті
табыстарынан айрылған тұрғындардың әртүрлі категориялары зардап шекті.
Бұрынғы жағдай жақсыдан гөрі жоғары топтардың ішінен дәрігерлер,
мұғалімдер, білікті жұмыскерлер – кедейлер пайда болды [24]
Кедейліктің бірмәнді жаппай қабылданған анықтамасы жоқ, кедейліктің
анықтамасына бірнеше көзқарастар бар.
Диаграмма 1
Кедейшілік проблемасы Қазақстанды 90-шы жылдардың басынан толғандыра
бастады. Оның өткірлігі кедейшілік нақты табыстың күрт төмендеуі мен
қоғамның әлеуметтік жіктелуінің күшеюі салдарынан қоғамның әлеуметтік
құрылымының өзгеруіне әсер ете бастаған сәттен бастап байқалды.
Кедейшіліктің өсуі оның үлес салмағынан да, кедейшілік санаттары бойынша да
көрініс тапты. Кедейшілік деңгейінің өзгеру қарқынында оның қалыптасуының
екі кезеңін бөліп көрсетуге болады. Бірінші кезең – 90-шы жылдардың бірінші
жартысы – бұл кезде халықтың тұрмыс деңгейінің нашарлауынан, кедейшілік
ауқымының ұлғаюынан, табыстар, тұтыну, маңызды материалдық және әлеуметтік
игіліктерге қолжетімділік бойынша қарастырғанда әлеуметтік ала-құлалықтың
күшеюінен көрінген аса келеңсіз үрдістер байқалды. Екінші кезең – 90-шы
жылдардың екінші жартысынан бастап қазіргі кезге дейін – экономиканың нақты
секторындағы оңды ілгерілеулер нәтижесінде халықтың бақуаттылығы
өлшемдерінің біршама тұрақтану кезеңі.
Елдегі қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың ерекшелігі ретінде
“жаңа кедейлер” деп аталатындардың пайда болғанын айтуға болады. Бұған
реформаларға дейінгі кезеңде болған әдеттегі кедейлерден бастап жеңіл
өнеркәсіп, мәшине жасау, білім беру, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет
салаларында жұмыссыз қалғандар жатады. Шағын бизнес өкілдері, зейнет жасына
тақаған адамдар, мектеп, жоғары оқу орындарын бітірушілер, экологиялық
дағдарыс өңірлерінде тұрып жатқан халық жоғары тәуекел аймағында қалып
отыр. “Жаңа кедейшілік” ауқымы ауылдық жерлерде тұратын халықтың есебінен
едәуір кеңейді. Ауыл халқының табысы қала халқының табысынан орташа алғанда
2,2 есе төмен және ауылдағы кедейшілік деңгейі едәуір жоғары. Мысалы, ең
төменгі күнкөріс деңгейінен төмен табысы бар ауылдық отбасылардың үлесі
(25) 24,8 %-ды, ал қалалық отбасылар үлесі 9,2 %-ды құрайды. Қазіргі
жағдайда өңірлік кедейшілікті ерекше бөліп көрсету керек. Табысы ең төменгі
күнкөріс деңгейіне жетпейтін отбасылардың үлесі жоғары өңірлер арасында
Атырау облысы оқшау тұр, онда кедейшілікте өмір сүріп жатқан халықтың үлесі
29,1%-ды құрайды (бұл республика бойынша ең жоғарғы көрсеткіш), Маңғыстау –
21,0%, Жамбыл – 18,3%, Қызылорда – 26,5%, Оңтүстік Қазақстан – 23,0%.
Аталған облыстарда жағдай осындай болса, республика бойынша орташа
көрсеткіш – 16,1%.
Халықтың табыс деңгейі бойынша теңсіздігі еңбекке ақы төлеудегі
айырмашылық пен басқа да табыс көздерінің болуынан ғана емес, отбасында
қанша жан бар екендігіне, отбасында жұмыс істейтіндер санына, балалардың
болуына қарай да қалыптасады. Асырау жүктемесі неғұрлым жоғары болса, табыс
та соғұрлым төмен болады. Үй шаруашылығы деңгейінде табысты екінші рет
қайта бөлу мен отбасылық бюджетті қалыптастыру жүріп жатыр. Атырау және
Маңғыстау облыстары сияқты жоғары табысты өңірлерде отбасындағы жандардың
орташа алғандағы санының жоғары болуы, әсіресе ауылдық жерлерде, олардағы
табыс деңгейінің төмен болуына ықпал етеді және оңтүстік өңірдегі табысы
төмен облыстардағы жағдайды шиеленістіріп жібереді.
2 Бөлім. Қазақстандағы кедейліктің осы заманғы жағдайы
2.1 Кедейлік пен теңсіздік
Қазақстанды қосқанда, посткеңестік мемлекеттердегі өтпелі кезең
салдарларының бірі кедейшіліктің жоғары деңгейі болып табылады.
Кедейшілікпен сабақтас жағдайға әлеуметтік-экономикалық даму орнықтылығының
дәрежесі, төмен деңгейдегі табыстар мен қоғамдағы экономикалық жоғары
теңсіздік, еңбек рыногының жай-күйі, демографиялық және көші-қон
үдерістері, әлеуметтік сектордың дағдарысы, сондай-ақ аймақтық, экологиялық
және гендерлік факторлар әсерін тигізеді. Осы салалардың әрқайсысындағы
проблемаларды қарау осы заманғы жағдайларда республикадағы кедейшілікке
кешенді сипаттама беруге мүмкіндік жасайды [27].
Қазақстанда кедейшілік деңгейі күнкөріс минимумы деңгейінен төмен
табыстағы халықтың үлесімен анықталады. Күнкөріс минимумы – тіршілікті
демеу үшін қажетті болып саналатын және ең аз тұтыну себетіне енгізілген
тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің құнын өлшейтін табыстардың
(шығыстардың) объективті белгіленген деңгейі. Ең аз тұтыну себетінің құнына
азық-түлік себетінің құны мен азық-түлікке жатпайтын тауарлар мен қызмет
көрсетулерге жұмсалатын ең аз шығындар кіреді. Азық-түлік себетінің құрамы
адам организміне қажет калория санының түсуін қамтамасыз ететін белгіленген
тағам мөлшеріне сүйене отырып, анықталады. Қазіргі кезде азық-түлік себеті
күніне 2172 ккал деңгейіндегі калорияны жан басылық тұтынуды қамтамасыз
ететін тағамдардың атауын қамтиды, ол ДДҰ талаптарына сәйкес келеді және ең
аз тұтыну себеті (күнкөріс минимумының) құнының 70% құрайды. Азық-түлікке
жатпайтын тауарлар мен қызмет көрсетулердің үлесі ең аз тұтыну себеті
(күнкөріс минимумы) құнының 30% мөлшерінде белгіленген.
Табыстар бойынша Қазақстандағы кедейшіліктің ең жоғары деңгейі,
республикадағы бүкіл халықтың 39% күнкөріс минимумынан төмен табыстар
еншілеген 1998 жылы тіркелді (ресми айырбас бағамы бойынша 42,6 АҚШ доллары
немесе 3336 теңге). 1998 жылдан 2002 жылға дейінгі кезеңдегі уақыт
аралығында кедейшілік деңгейі едәуір төмендеді. Күнкөріс минимунынан төмен
табыстағы халықтың үлесі 2002 жылға қарай 1,6 есе қысқарды және ол 24%-ды
немесе 3,6 млн.адамды құрайды. 2002 жылы күнкөріс минимумы 4761 теңге
немесе ресми айырбас бағамы бойынша 31,1 АҚШ доллары болды. Кедейшіліктің
сондай-ақ тереңдік және өткірлік көрсеткіштерінің төмендеу үрдісі де
байқалды, олар кедей тұрмысты халық табыстарының тапшылығы мен солардың
арасындағы теңсіздікті сипаттайды. 1998-2002 жылдар аралығында кедейшілік
тереңдігі 1,6 есеге, ал кедейшілік өткірлігі 1,7 есеге кеміп, 2002 жылы
сәйкестігіне қарай 6,1 және 2,2%-ды құрайды. Бұл кедей тұрмысты халық
табыстарытұтынуларының тапшылығы 2002 жылы күнкөріс минимумының шамамен
25% құрағанын білдіреді. Орын алған үрдістерді ескере отырып, Мыңжылдық
табалдырығында БҰҰ Қазақстандағы даму Мақсаттары есебі бойынша, Қазақстан
1991 жылдан 2015 жылға дейінгі аралықта күнкөріс минимумынан төмен
табыстағы халықтың 50%-ның жағдайларын жақсартудың есебінен мыңжылдық дамуы
1 Мақсатына1 Міндетіне жетуі мүмкін екендігі ұйғарылады [28]
Кесте 2. Қазақстандағы кедейшілік көрсеткіштері, 1998-2002 жылдар
Кедейшілік көрсеткіштері 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
Күнкөріс минимумы (КМ), 2821 3120 3336 3394 4007 4596 4761
теңге
КМ төмен табыстағы 34,6 38,3 39,0 34,5 31,8 28,4 24,2
халықтың үлесі, %
Кедейшілік тереңдігі, % 11,4 12,1 12,8 13,7 10,3 7,8 6,1
Кедейшілік өткірлігі, % 5,2 3,1 3,8 5,5 4,0 3,1 2,2
Азық-түлік себеті (АС), 1975 2184 2601 2376 2805 3217 3333
теңге
АС төмен табыстағы ... 12,7 16,2 14,5 11,7 11,7 8,9
халықтың үлесі, %
Жоғарыда көрсетілгендей, тұтыну себеті азық-түлік және азық-түлік
емес тауарлар мен қызмет көрсетулерден тұрады, әрі соңғыларының үлесі
себеттің жалпы құнының 30% мөлшерінде белгіленген. Сонымен, қазіргі кезде
негізінен азық-түлік тауарларынан құрастырылған тұтыну себеті, үй
шаруашылықтарының азық-түлік және азық-түлік емес шығыстарындағы
бюджеттердің ара салмағын есептемейді. Алайда, халықтың тұрмыс деңгейінің
өсу шамасына қарай үй шаруашылықтарының тұтынуына жұмсалатын жалпы
шығыстардағы азық-түлік шығыстары азаяды, өйткені адам организмі тағамның
шектеулі мөлшерін тұтынса, ал азық-түлік емес шығыстардың үлесі ұлғая
түседі.
2002 жылы Қазақстанда, ресторандарда тамақтануды, ішімдік-сусындар
мен темекіні қосқанда, үй шаруашылықтардың тамаққа жұмсайтын шығыстарының
үлесі 52,3%-ды, ал азық-түліктен бөтен тауарлардың үлесі соған сәйкес 47,7%-
ды құрайды. Халықтың 2002 жылғы квантилі бойынша үй шаруашылықтарының
шығыстарын бөлу мына жәйтті көрсетті, 20% ең тұрмысты адамдардың жұмсаған
шығыстарының жартысынан көбі де сондай-ақ азық-түліктен бөтен тауарларға
пайдаланылған. 20% тұрмыстары жүдеу халықта – керісінше, бірақ халықтың
тіпті осы тобындағы азық-түліктен бөтен тауарларға жұмсалған жиынтық
шығыстарының үлесі шамамен 40% –ды құрады. Басқаша айтқанда, қазіргі
уақытта ең аз тұтыну себетіндегі азық-түліктен бөтен тауарлардың үлесі
біршама кемітілген, сондықтан күнкөріс минимумы, әсіресе халықтың кедей
тұрмысты жіктерінің шығыстарын, үй шаруашылықтары шығыстарын есепке алу
арқылы нақтылауды талап етеді. Одан әрі, үй шаруашылықтары шығыстарының
дәстүрлі танылған үш тобы: тамаққа, киімге және тұрғын үйге жұмсайтын
шығыстары болып табылады. Қазақстандағы халықтың кедей тұрмысты жіктерінің
тұрғын үйге жұмсаған шығыстарының жоғары үлесі 2002 жылы тіркелді. Мәселен,
тұрмыстары жұпыны 20% қала халқы өздерінің жиынтық шығыстарының 13,7%
тұрғын үйге жұмсаса, ал 20% дәулетті халық жұмсаған осындай шығыстар 10%-ға
жетпеген. Осыған байланысты ең төменгі тұтыну себетіне кіретін азық-
түліктен бөтен өзге шығыстардың құрамынан тұрғын үйге жұмсалатын шығыстарды
бөлу туралы мәселе туындайды, яғни ең аз тұтыну себеті үш компоненттен
тұруы мүмкін: азық-түлік себеті, азық-түліктен бөтен тауарлар мен қызмет
көрсетулер және тұрғын үйге жұмсалатын шығыстар, олардың арақатынасы 60:40
[29].
Диаграмма 2. 2002 жылғы желтоқсан айындағы күнкөріс минимумы шамасының
құрылымы
Бұрынғы Кеңестер Одағында төмен табыстағы халыққа негізінен көп балалы
жалғызілікті аналар, зейнеткерлер мен мүгедектер жататын еді. Қазір
Қазақстан халқының 58%-ға жуығы күнкөріс минимумынан төмен табыстағылар,
олар – не ешқандай жұмыс істемейтін, немесе жалақыларының баламасыздығы
соншалық, не өз басына немесе отбасының лайықты тұрмысына жетпейтін еңбекке
жарамды жастағы адамдар. Кедейшілік көзқарасы тұрғысынан ең осал жіктердің
қатарына сондай-ақ балалар да жатады, әсіресе, республикадағы кедей
тұрмысты халықтың үштен бір бөлігін құрайтын көп балалы отбасыларындағы
балалар. Кедей тұрмысты халықтың жалпы санының 8,8% зейнеткерлер құрайды.
Кесте 3. Қазақстандағы кедей тұрмысты халықтың санаттары, 2002ж
Санат атауы Барлығы, %
Кедей тұрмысты халық 100
Оның ішінде:
Еңбекке жарамды халық (төмен жалақыдағы 57,7
жұмыспен өамтылған және жұмыссыз халықтың
қосқанда)
Балалар 33,5
Жас бойынша зейнеткерлер 8,8
Күнкөріс минимумы шамасының 70% құрайтын азық-түлік себеті құнынан
төмен табыстағы халықтың үлесі баяу кемуде. 2002 жылы осы көрсеткіш 8,9%
деңгейіне дейін төмендеді немесе 1,2 млн.адамға азайды. Бұл ретте азық-
түлік себеті 3333 теңгені немесе ресми айырбас бағамы бойынша 21,7 АҚШ
долларын құрайды. Басқаша айтқанда, 1998 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Бөлім. Кедейлік әлеуметтік проблема ретінде 5
1.1 Кедейлік түсінігі және оны зерттеу бағыттары 5
1.2 Кедейлік және оның өлшемі 10
1.3 Қазақстанда кедейліктің пайда болу себептері мен алғышарттары 14
2 Бөлім. Қазақстандағы кедейліктің осы заманғы жағдайы
2.1 Кедейлік пен теңсіздік 17
2.2 Экономикалық өсудің кедейліктің деңгейіне ықпалы 17
2.3 Қазақстандағы кедейліктің аймақтық айырмашылықтары 27
29
3 Бөлім. Кедейлік проблемаларын шешу жолдары
34
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі 36
37
Кіріспе
Бүгінгі күні кедейшілік қандай мемлекеттік болмасын өзекті мәселесіне
айналып отырғаны баршамызға айдай анық. Кедейшілік ол басқару органдарының
назарын аударуды қажет ететін ең маңызды мәселелердің бірі. Қазақстандағы
кедейшілік әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени-психологиялық және табиғи
себептерге негізделген. Кедейлік – адам мен отбасының өмір сүруінің барлық
қырларын қамтитын әлеуметтік құбылыс. Бұл күрделі мәселе бүгінде тек
адамның өмір сүру деңгейінің көрсеткіші ретінде ғана емес, жалпы қоғамның
тіршілік тұрмысын анықтайды, яғни халықтың әлеуметтік жағдайы, тұрмысы,
экономикалық жағдайы қаншалықты қанағаттанарлық екенін көрсетеді. Кедей
адамдар мемлекет алдында экономикалық тәуелді. Ол мемлекеттің көмегінсіз
өзінің отбасының материалдық жағдайын қамтамасыз етуге қабілетсіз
әлеуметтік топ.
Әлемнің көптеген елдерінде мемлекеттік күш экономикалық өсуге ғана
емес, сонымен қатар тұрмысы нашар халықты әлеуметтік қорғау жүйесіне де
бағытталып отыр.
Кедейлік қоғам өмірінің барлық қырларына әсерін тигізеді; оны
болдырмау үшін кедейліктің ең негізгі шығу себептеріне көңіл аудары керек.
Әлеуметтік теңсіздік, жұмыссыздық, әлеуметтік жанжал, қылмыс,
дискриминация, шынайылықтан бас тарту сияқты қоғамдағы болып отырған
көптеген мәселелер осы кедейшіліктің әсерінен туындап отыр.
Бүгінгі күнге дейін Қазақстанда халықты кедей тобына жатқызатын нақты
бір қабылданған критериялар жоқ, сонымен қатар елдегі кедейшіліктің
масштабын анықтауда халықтың орта деңгейдегі табысы туралы ақпараттың
жоқтығы қиынға соқтырады. Кедейліктің негізін анықтаудың қажеттілігі ол
елдегі бай адамдар мен кедей адамдар арасында айырмашылықты анықтауға және
кедейлікті жою мақсатында қолданылып отырған күш қай аймаққа бағытталуы
керектігін көрсетеді.
Жоғарыда көрсетілген өзекті мәселені шешу жолында елдегі кедейшілік
деңгейін төмендету басымдықтарын таңдауда анықтау қажет. Қазіргі нарықтық
экономикалық жағдайда халықтың әлеуметтік жағдайы төмен топтарға әлеуметтік
көмек көрсету бағдарламалары белсенді түрде қызмет ету керек. Бүгінгі күнге
дейін Қазақстан басқа да елдер сияқты әлеуметтік саясаттың негізгі
шараларын әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін қолданып келді. Республикада
әлеуметтік кепілдік беру жүйесіне бағытталған заңдар қабылданды. Бірақ та
бұл жағдайлар нәтижелі шешім бермеді, керісінше кедейлік проблемасы
Қазақстанда да көптеген басқа да КСРО елдеріндегідей одан әрі күрделене
түсті.
Елдегі бұрыннан қалыптасқан халықты әлеуметтік қамтамасыз ету саясаты,
нарықтық экономикаға қажетті әлеуметтік қорғау жүйесімен бүгінгі күні әлі
жеткілікті түрде ауыстырылған жоқ, сондықтан қазіргі кезде қарттардың,
жұмыс істемейтін мүгедектердің және жалғыз басты аналардың әсіресе ауылдық
аймақтарда әлеуметтік жағдайлары өте нашар. Маңызды мәселе осы мемлекеттің
осал топтарына жалпы бірдей әлеуметтік деңгейді қамтамасыз етуді қажет етіп
отыр.
Мемлекет тарапынан кедейшіліктің аймақтық ерекшеліктеріне, оның осы
мәселенің одан әрі күрделене түсуіне үлкен орын алатынына немқұрайлы
қарайды, себебі бұл мәселемен күресу шаралары өте баяу жұмыс істеуде.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың бір үндеуінде елдің күрделі мәселелерін шешуде
саясат пен бизнестің атқаратын қызметі бірдей делінген. Ал бүгінде іскер
адамдардың елдегі жұмыс істей алмайтын адамдарға қамқорлық көрсетудің
орнына, олардан зардап шегушілерді жиі кездестіреміз.
Қазақстанда кедейшілік деңгейі әдетте күнкөріс минимумы деңгейінен
төмен табыстағы халықтың үлесімен анықталады. Күнкөріс минимумы –
тіршілікті демеу үшін қажетті болып саналатын және ең аз тұтыну себетіне
енгізілген тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің құнын өлшейтін табыстар
мен шығыстардың объективті белгіленген деңгейі.
Зерттелу деңгейі: Жалпы кедейшіліктің зерттелу тарихы екі жүз жылдан
астам уақыттан тұрады. АҚШ пен Батыс Еуропада бұл мәселе ертеден
қарастырылып келеді. Ал Қазақстанда кедейшілік мәселесі қайта құру
кезеңінен бастап зерттеле бастады. Осы өзекті мәселенің қоғамда зерттелу
кезеңдерін 18 ғасырдан бастап 20 ғасырдың бірінші жартысына дейін бөлуге
болады. А.Смит, Д.Рикардо, Т.Мальтус, Г.Спенсер, Ж.Прудон, Э.Реклю,
К.Маркс, Ч.Бут және С.Раунтри және қазіргі кездегі кедейлікті зерттеу 20
ғасырдан бері Ф.А.Хайек, П.Таусенд және басқа ғалымдарды атауға болады.
Ал бүгінгі күні біздің елде жүргізіліп отырған зерттеулер М.С.Аженов,
М.С.Садырова, К.С.Мұхтарова, Ю.К.Шокаманова сияқты әлеуметтанушылардың
бастауымен болып отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты: кедейлікпен күресудегі мемлекеттік
қабылданған стратегияларды қарастырып олардың халыққа тигізіп отырған
әсерін көрсету. Сонымен бірге елдегі аймақтық деңгейдегі кедей халықтардың
бүгінгі күнгі жағдайына жалпылама сипаттама беру.
Зерттеу жұмысының міндеті:
- кедейлікке және оның шығу себептеріне жалпы теориялық сипаттама беру;
- Қазақстандағы экономикалық өсудың кедейлікке тигізетін әсерін
қарастыру;
- қоғамдағы кедейліктің аймақтық ерекшеліктерінің өзектілігін жан-жақты
қарастыру.
Зерттеу жұмысының объектісі: Қазақстан Республикасының аймақтарындағы
әлеуметтік-экономикалық жағдайдың бүгінгі күні ахуалы, сонымен бірге
халықтың материалдық қамсыздану деңгейі.
Зерттеу жұмысының пәні: Қазақстандағы кедейліктің шығу мәселелері,
ауыл және қала кедейшілік проблемалары, халықтардың табыстарындағы
әлеуметтік-экономикалық теңсіздік сонымен қатар, қазіргі нарықтық
экономикалық жағдайдағы халықтың әл-ауқатын жақсарту стратегиялары.
БӨлім. Кедейлік Әлеуметтік проблема ретінде
1. Кедейлік түсінігі және оны зерттеу бағыттары
Кедейшілік қай қоғамның болмасын экономикалық дамуының нәтижесінде
қалыптасатын жағдай. Кедейшілік ол өте күрделі, көпфакторлы, тарихи
қалыптасқан түсінік. Кез-келген мемлекеттің әлеуметтік дамуы, іске
асырылатын экономикалық даму үлгісіне тәуелсіз, белгілі бір себептерге
қарай (экономикалық, демографиялық, әлеуметтік, физикалық, психологиялық
және т.б.) қоғамнан тысқары қалған халық арасындағы топтардың тұрмыс
деңгейі бойынша сарапталады, оған қоғамда қабылданған тіршілік
стандарттарын (тамақ ішуге, киінуге, бос уақыт өткізуге ж.т.б.) тіпті ең
төменгі деңгейде ұстауға шамалары келмейтіндер де жатады. Ондай адамдарды
кедей деп атайды. Кедейлік – адам мен отбасының өмір сүруінің барлық
қырларын қамтитын әлеуметтік құбылыс. Бұл тұрғыдан алғанда, кедейлік
адамның не әлеуметтік топтың қоғамдағы белгілі бір құндылықтарға қол
жеткізе алмауынан, ресми және бейресми сипаттағы шектеулерден көрінеді.
Кедейлік сонымен қатар, адамның интеллектуалдық, мәдени дамуымен, оның
кедейлік туралы субъективтік түсініктерімен анықталады.
Қазіргі кездегі әдебиеттерден кедейшіліктің алуан түрлі анықтамасын
кездестіреміз. Олардың алуан түрлілігі оның әр қайсысы осы кедейшілік
жағдайының шығу себептерін анықтауда түрлі аргументтерге сүйене отырып
беріледі. Яғни, қазіргі кезде кедейшілік туралы анықты бір қалыптасқан
анықтама жоқ. Түрлі себептерге байланысты кедейшілік туралы түсініктер бар.
Солардың кейбіреулеріне тоқталатын болсақ.
Кедейшілік – бірінші ретті физиологиялық қажеттіліктерін
қанағаттандыруда қиыншылықтарға тап болған және Конституцияда қабылданған
өмір сүруге деген құқықпен бостандықты толық қолдана алу мүмкіндігінен
айырылған белгілі бір халық тобы (1(.
Кедейшілік – бұл адамның қажеттілігі оны қанағаттандыру
мүмкіншілігінен жоғары болуы (2(.
Кедейшілік – тұрғындардың немесе отбасылардың белгілі бір бөлігі ең
төменгі деңгейдегі ақшалай мүліктік және басқа да ресурстармен қамтамасыз
етілуінің, дәлірек айтқанда өзінің жаратылыстану – физиологиялық,
материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруының ең төменгі
деңгейдегі әлеуметтік экономикалық жағдайы (3(.
Кедейшілік – индивидтің қажетті құндылықтарын қанағаттандыра алмайтын
экономикалық жағдайы.
Жалпы кедейшілікті бірнеше әдістер арқылы қарастырып көрсетуге болады.
Біз түрлі осы зерттеу мәселесімен айналысатын философия, экономика,
әлеуметтік жұмыс, әлеуметтану, статистика, саясаттану білім салаларының
талқылауларын қоса отырып, кедейшілікке анықтама беріп көрейік.
Философиялық тұрғыдан кедейшілік ол үнемі белгілі бір қиыншлықтарды
жеңу үшін әрекет етуші стимул ретінде көрінеді. Бірінші кедейлік мәселесі
Англияда 19 ғасырдың соңында Ч.Бут және С.Ровентри кедейліктің деңгейін
тамақ, киім және баспанаған мұқтаждығы арқылы қарастырады.
Экономикалық тұрғыдан қарастырсақ кедейшілік материалдық жетістіктерге
толық қарама-қарсы, яғни өте төмен деңгейде өмір сүру және материалдық,
рухани қажеттіліктері толық қамсыздандырылмаған.
Әлеуметтік тұрғыдан алып қарағанда кедейлікті әлеуметтік индикатор
ретінде қарастырады. Қоғамның жағдайы нашар халықтарына мемлекет тарапынан
атаулы көмек көрсету, мемлекеттік түрлі жеңілдіктер беру секілді
жағдайлармен көрінеді.
Бүгінгі қоғамда халықтың басым бөлігі материалдық жағдайларынан тыс
заңды құқыққа ие, кедейлікте осы саяси құқықтық өмірде белгілі бір рөлге ие
болады. Кедейлер көптеген елдерде соның ішінде біздің елде де – билікке
түрлі саясатты қолдана отырып жететін халықтың басым бөлігі. Сонымен
кедейлік көпмағыналы және бәсекелі түсінік, бұл тек материалдық мысалы,
тамақ, азаматтық өмір сапасы, қоғамдық өмірге белсенді қатысуы ғана емес,
бастауыш білім алуы, сауаттылық деңгейі, бала өлімі осының барлығы
кедейшіліктің көлемін, оның етек алуын көрсетеді. Жоғарыдағы айтылғандарға
қарай отырып кедейшілік туралы мынадай тұжырым шығаруға болады. Кедейшілік
– бұл төмен немесе өте төмен табыс деңгейі, осы қоғамға сай адам өзінің
бірінші ретті физиологиялық қажеттіліктерін қанағаттандыра алмауы. Ғылыми
әдебиеттерде сонымен қатар кедейшіліктің түрлері туралы түрлі талқылауларды
кездестіруге болады. Е.Н.Холостованың кедейшілікке берген анықтамасын
қарастырайық:
Холостованың кедейшілік туралы түсіндірмесі кең көлемде
көрсетілген. әр бір берілген кедейшілік түрлеріне тоқталып өтейік.
Абсолюттік кедейшілік - индивидтің өзінің табысымен тамаққа,
баспанаға, киімге, жылуға деген негізгі сұраныстарын қанағаттандыруға
қабілетсіздігін, болмаса тек қана биологиялық өмір сүруін қамтамасыз ететін
минималдық сұраныстарын ғана қанағаттандыруға мүмкіндігі бар екенін
сипаттайды. Абсолюттік кедейшілік сандық көрсеткіші кедейлік табалдырығы
болып есептеледі.
Салыстырмалы кедейшілік - басқа адамдарға қарағанда қаншалықты кедей
адам екенін көрстеді. Бұл жерде екі түрлі мағына беріледі: біріншіден,
салыстырмалы кедейшілік, ол қоғамдағы сол топтағы адамның басқа кедей
саналмайтын топтағы адамдардың жетістіктерімен салыстырғанда қаншалықты
кедей екенін көрсетеді. Екіншіден, салыстырмалы кедейшілік адамның
қоғамдағы өмір сүру стандарттарынан қаншалықты кедей екенін көрсетеді.
Салыстырмалы кедейшілік – бұл адамның өзінің материалдық және әлеуметтік
жағдайын және мүмкіндіктерін субъективтік бағалауы. Сонымен бірге Холостова
абсолютті және салыстырмалы кедейшіліктің шекаралары сай келмейтінін
көрсетеді. Қоғамда абсолютті кедейшілік жойылуы мүмкін бірақ салыстармалы
кедейшілік міндетті түрде сақталынып қалады. Кедейшіліктің бұл түрі адамның
табиғи сұраныстарымен ғана емес, сонымен қатар қоғамның болашақта күтетін
нормаларымен және күтулерімен байланыстырады. Салыстармалы кедейшілік –
нақты қоғамдағы не елдегі қабылданған өмір сүру стандартын не қалпты өмір
сүру деңгейін сақтап тұрудың мүмкін болмауы.
Жоқшылық - бұл жерде шектен тыс кедейшілік көрсетіледі. Бұндай
кедейлер тобына қайыр сұраушылар, күнкөріс минимумынан төмен табасы бар
адамдар кіреді. Әлеуметтік мағынада бұл кедейшлілік түріне өзінің тек
физиологиялық және әлеуметтік қажеттіліктердің орындалмауы жағдайындағы
өмір сүру деңгейін есептейді. Адамрдар тамаққа деген қажеттліктерін
салыстырмалы түрде деңгейін есептейді. Адамдар тамаққа деген
қажеттіліктерін салыстырмалы түрде толық қанағаттандырады. Дегенмен,
олардың тамақ рационын толық дәрігерлік нормаларға сай келеді деп айта
алмаймыз. Олар өз деңгейінде болса да, демалуға да, киінуге де, емделуге де
көңіл бөле алады. Бірақ бұл қажеттіліктердің барлығы өте төмен деңгейде
өтеледі.
Депривация - бұл әлеуметтік түсінік, қоғамдағы күнделікті адамдық
құқығынан айырылған, сонымен қатар толық қажеттіліктерін қанағаттандыра
алмайтын халықтық тобына қолданылады. Әдетте олар мүмкіндігі жоқ балалар,
мүгедектер, жұмыссыздар, зейнеткерлер және кедейлердің басқа категориялары.
Депривация ол қарапайым өмір сүруге жағдайдың жоқтығы немесе
жеткіліксіздігі.
Шетқалушылық – кедейліктің бір түрі ретінде қарастырылады. Кедейліктің
бұл түрі адамның денсаулығына, көпбалалығына, маскүнемдігіне және тағы
басқа себептеріне байланысты материалдық және мәдени байлықтарға қолы
жетпеуден пайда болады. Әлеуметтік шетқалушылық түсінігі қарапайым адам
құқықтарына байланысты шектеулерге тап болып отырған және толық өмір салтын
жүргізе алмайтын тұрғындардың тобына қолданылады. Мысалы, балалар,
зейнеткерлер, мүгедектер және тағы басқа категориядағы адамдар кіреді.
Қуып жететін кедейшілік – бұл құбылыс адамдардың престижді материалдық
және басқа да құндылықтарды тұтынуымен сипатталады. Бүгінгі қоғамда
бәрімізге белгілі үлкен кісілерге қарағанда жастарымыз жақсы киінуге,
басқалардан артта қалмауға тырысады. Қымбат киім, тағы басқадай заттар
өздерінің жоғары қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Кейбір
ауқатты ата-аналар басқа қалталары көтермейтн отбасылардың балалары
бағытталған өмір сүру стандарттарын қалыптастырады.
Бірден бір осы кедейшіліктің адамға әсері ол (мысалы, депривация оның
түрлері) кедейлер жоғарғы мәдени құндылықтарды дұрыс нақты қабылдай
алмайды; оларда қоршаған ортадағы шынайылықты дұрыс қабылдау сапасы
жеткіліксіз қалыптасқан. Осыған орай, кедей топтар шынайы нақтылықты кері
бағалауға, пессимизмге және түңілуге бейім. Шет қалу мен депривация
кедейлердің ерекшелігін көрсетеді. Денсаулыққа көпбалалылыққа,
маскүнемдікке, нашақорлыққа байланысты материалдық және мәдени
құндылықтарға қол жетпеуі адамдарды шет қалуға алып келеді. Қалыпты өмір
сүруге қажетті жағдайлардың жетіспеуі адамның күнделікті құқықтарының
шектелуіне және қалыпты өмір салтын сақтай алмауына алып келеді.
Нәтижесінде олар отбасында қалыпты қарым-қатынас құра алмайды және олар
қоғамдағы ауытқымалы мінез-құлыққа бейімдеу келеді. Сонымен қатар, бұндай
адамдардың экономикалық дұрыс қалыптаспағаны олардың балаларының мектептегі
сабақ үлгерімінен де көруге болады. Ата-аналар өздері сауатсыз, әрине
балаларының сабақтарына көмектесе алмайды және бұндай отбасыларының ішінде
білімнің беделі болмайды және жоғарғы құндылық ретінде саналмайды.
Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігі өзінің сандық
ақпарат беруінде де және әлеуметтік-экономикалық саясатында кедейшілік
концепциясының негізгілері түріне көп жүгінді [4].
Осы екі кедейшілік концепциясымен келісе отырып, абсолютті кедейшілік
ол салыстармалы кедейшілікке қарағанда, ертеректе қалыптасқан тарихи болып
келеді. Салысмтырмалы кедейшілік түсінігі соғыстан кейінгі уақытта белең
ала бастады. Оған жататындар: сол қоғамның орта деңгейдегі жағдайынан төмен
табысы бар отбасылар болды.
Осы жоғарыда көрсетілген кедейліктің классификациясына қоса, тағын
экономикалық жағынан дамыған шет елдерде (мысалы, АҚШ, Франция, Ұлыбритания
ж.т.б.) кедейліктің психологиялық жағына былай айтқанда субъективтік
аспектілеріне көп назарын аударады
Психологиялық әдіс тек кедейліктің қанша екенін анықтап қана қоймай
сонымен қатар адамның қоғамнан қаншалықты алшақтап кеткенін және оның ішкі
позициясын, жағдайын анықтауға мүмкіндік береді. Кедейшіліктің зерттеудің
бұл түрі біздің елде әсіресе, қазіргі демократиялыққа өту кезеңінде өте
тиімді деп санаймын. Келесі бір шетелдік ғалымдар жоғарыда айтылып кеткен
кедейліктің түрлерінен басқадай түрлерін көрсетеді. Олар кедейлікті екіге
бөліп көрсетеді: алғашқы және екінші кезектегі кедейшілік. Алғашқы кездегі
кедейлік өздерінде бар қор мен күшті максималды керегіне қарай үнемдеп
пайдаланатын және тиімді өмір салтын ұйымдастырғанның өзінде кедейліктің
шегінде қалып отырған отбасыларында орын алады. Екінші кезектегі кедейлік
қорларын тиімсіз пайдалануына байланысты негізгі өмірлік қажеттерін өтей
алмайтын отбасыларын сипаттайды.
Ресей ғалымдары кедейліктің екі түрін ұсынады тұрақты және
жүзудегі . Е.Бреев пен Н.Римашевскаяның айтуынша, кедейліктің тұрақты
түрі кедейлікті қайта жаңғыртады. Адамның материалдық қамтамасыз етілу
деңгейінің төмендігі денсаулықтың төмендеуіне, мамандық деңгейінің
біртіндеп төмендеуіне, жетіспеуіне, ең соңында адамдық қалыптан ауытқуына
алып келеді. Кедей ата-ананың балалары да потенциалды кедейлер, яғни
болашақта кедейлер тобын толтырады. Кедейлердің аз бөлігі ғана өзінің
ортасын тастап, жаңа жағдайға бейімделуге күш-жігерін жұмсайды, жаңа
бұрынғыға қарағанда сапалы өмір салтына ие болады. Л.А.Гордон әлеуметтік
және экономикалық кедейлікті бөліп көрстеді. Біріншісі - әлсіз, екіншісі
күшті жұмыскерлерге қатысты қолданылады. Әлсіздердің кедейлігі бұл жұмысты
істеуге қабілетсіз және жұмыс істеу қабілеті төмен, ауру, физикалық және
психологиялық тұрақсыз адамдардың, сонымен қатар шамадан тыс салмақты
көтеруге мәжбүр жұмыскерлердің кедейлігі.
Күштілердің кедейлігі – төтенше жағдайларда, яғни жұмыс істеуге
қабелітті адамдардың өзінің еңбегімен қазіргі өмірге сәйкес өмір сүруге
жеткілікті табыс таба алмайтындай болуының нәтижесінде қалыптасатын
кедейлік. Күштілердің кедейлігін экономикалық кедейлік ретінде
қарастырамыз.
Кедейлердің өмір сүру еңгейіне, табысы мен шығынына және басқа да
критерилеріне қарай әр түрлі қабаттар мен топтарға бөлінеді. Материалдық
жағынан қамтамасыз етілмеген топқа жататын кедейлер, кедейлердің ең төменгі
тобы тағы бар. Бұл топқа қайыршылар мен өте мұқтаждық көруші адамдар
жатады. Бұл топты андертапқа жатқызуға болады.
Андертап – қоғамдағы азғындаған кедей адамдар. Олардың көпшілігі
маскүнемдер, нашақорлар, жезөкшелер сияқты адамдық кейіптен айырылған
топтарды құрайтын әлеуметтік топтар иерархиясының ең төменінен орын алған
тап. Андертап тұрғындардың кедей бөлігі және оның қоғамда пайда болуы
әлеуметтік құрылымның дамуына, тұрғындардың әлеуметтік-адамгершілік
жағдайына кері әсер етеді. Қазақстанда андертапқа жатқызуға болатын бомждар
тобы бар.
Бомждар – олар баспанасы жоқ, өмір сүруін қамтамасыз етуге мүмкіндік
беретіндей табыс көзі мүлде жоқ және қылмысқа жақын адам. Бомж ол
кедейліктің ең түбіне жеткен адам болып саналады. Бомж олар тек баспанасыз
ғана емес сонымен қатар жай қарапайым элементарлық өмірлік жағдайларсыз
қалған топ яғни, медициналық көмекке қолы жетпейді, пропискасы жоқ, жұмысы
жоқ тағы басқа себептері бар.
2. Кедейлік және оның өлшемі
Кез-келген мемлекеттің әлеуметтік дамуы, іске асырылатын экономикалық
даму үлгісіне тәуелсіз, белгілі бір себептерге қарай (экономикалық,
демографиялық, әлеуметтік, физикалық, психологиялық ж.т.б.) қоғамнан
тысқары қалған халық арасындағы топтардың тұрмыс деңгейі бойынша
сарапталады, оған қоғамда қабылданған тіршілік стандарттарын (тамақ ішуге,
киінуге, бос уақыт өткізуге ж.т.б.) тіпті ең төменгі деңгейде ұстауға
шамалары келмейтіндер де жатады. Ондай адамдарды кедей деп атайды.
Кедейшілік ұғымына және сараптауға қолданылатын дәстүрлі қалыптасқан
обсолютті және салыстырмалы тәсілдер ең алдымен адамның табыстарын немесе
оның тұтыну деңгейін қарайды. Кедейшлік пен экономикалық теңсіздікке сан
және сана жөнінен баға берудің мемлекеттік экономикалық және әлеуметтік
саясатын әзірлеу үшін үлкен маңызы бар.
Табыс кіріс бойынша кедейшілікті өлшеу үшін пайдалыналтын ең көп
тараан көрсеткіштер – елегі бүкіл халықтың ішіндегі кедей тұрмыстылар
үлесі, кедейшіліктің тереңдігі мен өткірлігі. Кедейшілік деңгейі немесе
кедей тұрмысты халықтың үлесі – табысы мен тұтынуы әдетте күнкөріс
минимумына теңгерілетін елде белгіленген табалдырық белгісінен (кедейшілік
шегінен) төмен деңгейде күнелтетін адамдар үлесі. Кедейшілік ауқымдарын
сараптау үшін күнкөріс минимумын қолданудың екі қасиеті бар. Біріншіден,
күнкөріс минимумы адамға белгілі бір ең төменгі деңгейде қажет тауарлар мен
қызмет көрсетулерді тұтынумен анықталады, ол елдің дәстүрлері мен климаттық
жағдайларына сәйкес тамақ пен киімге қаысты ұлттық ерекшелікті көрсетеді.
Екіншіден, күнкөріс минимумын қолдану түрлі елдер және уақыт бойынша
адамдардың тұрмыс деңгейін салыстыруға мүмкіндік жасайды [11]. Қазақстанда,
кедейшілік деңгейі немесе кедей тұрмысты халықтың үлесі күнкөріс минимумы
деңгейінен төмен табыстағы халықтың пайыздық үлесімен анықталады, яғни
олар ең аз тұтыну себетінен тауарлар ммен қызмет көрсетулерді сатып алуға
мүмкіндіктері жоқ адамдар. Бұдан бөлек, қазақстанда азық-түлік
кедейшілігінің деңгейі немесе азық-түлік себеті деңгейінен төмен табыстағы
төмен табыстағы халықтың үлесі есептеледі. Елдегі кедейшілік ауқымдарын
сипаттай отырып, кедейшілік деңгейінің көрсеткіші, соған қарамастан кедей
тұрмысты халықтың жағдайларындағы өзгерістерді (нашарлаужақсару)
көрсетпейді. Табыс бойынша кедейшілікке тереңдетілген сапалы сипаттама беру
үшін кедейшіліктің тереңдік және өткірлік индекстерін қолданады.
Кедейшілік тереңдігі кедей адамның қаншалықты кедей екендігін
көрсетеді және кедей тұрмысты халықтың табыстары мен кедейшілік шегіне
(Қазақстандағы күнкөріс минимумы) сәйкес ең аз қажеттіліктегі табыстар
деңгейі арасындағы айырмашылықты білдіреді. Кедейшілік тереңдігі осылайша
кедей тұрмысты халық табыстарының тапшылығ мен кедейшілік шегіне сәйкесетін
табыстардың қатынасы кедейшілік тереңдігінің индексін көрсетеді. Кедейшілік
өткірлігі қоғамдағы ең кедей адамның қаншалықты кедей екендігін
көрсетеді, яғни кедей тұрмысты халықтың арасындағы теңсіздікті сипаттайды.
Кедейшілік өткірлігінің индексі де салыстырмалы көрсеткіш болып табылады
және ол кедейшілік тереңдігі индексінің негізінде есептеледі. Кедейшілік
тереңдігі мен өткірлігі индекстері белгілерінің ұлғаюы кедей тұрмысты
адамдардың жағдайларының нашрлауы туралы айғақтайды. Осы индекстерді
қолдану кедей тұрмыстылар табстарының тапшылығынан арылу үшін қажет
қаржылай қаражаттардың көлемдерін белгілеуге мүмкіндік туғызады. Кедейшілік
тереңдік және өткірлік индекстері сондай-ақ ең кедей тұрмысты халыққа
мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек жүйесін ұйымдастыру кезінде де
пайдаланулары мүмкін.
Кедейшілікті экономиканың даму еңгейімен жәнеқоғамның барлық
жіктерінің әл-ауқат деңгейімен өзара байланысты қарау қажет, яғни қоғамдағы
экономикалық теңсіздікпен сабақтастыру керек. Қоғамдағы экономикалық
теңсіздік онда салстырмалы кедейшіліктің болуы туралы айғақтайды, бірақ
абсолютті кедейшіліктің орын алуын міндетті түрде бідірмейді. Қоғамдағы
экономикалық теңсіздік деңгейіне ықпал ететін факторларды бірнеше топқа
бөлуге болады:
• табыстар деңгейіндегі айырмашылықтар. осы топқа жеке меншік
мөлшерлерінен болатын, сондай-ақ адамдардың әркелкі санаттарының
байлық жинацлары деңгейіне байланысты айырмашылықтарды қосуға
болады,
• білім деңгейіндегі айырмашылықтар. Осы топқ сондай-ақ білімнің
деңгейі мен сапасындағы өзгерістерді, жеке жетістіктер және шығу
тегімен сабақтасатын айырмашылықтарды қосады;
• адамдардың жастарынақарай және физиологиялық айырмашылықтары, сондай-
ақ түрлі материалдық игіліктердің мүмкіндігі.
Осы факторлардың ықпал етуімен қоғамның негізгі әлеуметтік жіктері
қалыптасып, олар материалдық молшылық пен тұтыну әрекеттеріне қарай
бөлінеді. Тұрмыс деңгейі жөніндегі Бүкілресейлік орталықтың мамандары
халықтың тұтыну бюджеттерінің жүйсін әзірледі, жүйе әл-ауқаттұрмыс
деңгейіндегі белгілі бір критерилерге сүйене отырып, елдегі бүкіл тұрғын
халықты нақты топтарға бөлуге мүмкіндік жасайды [12]. Осы жүйе негізгі үш
әлеуметтік стандартты (нормативті) қамтиды, олар: күнкөріс минимумы (КМ),
ең төменгі тұтыну бюджеті (ТТБ) және жоғары молшылық бюджеті (ЖМБ).
Күнкөріс минимумы, бұрын айтылғандай, адамның абсолютті
кедейшілігінің жігін белгілейді және кеднцшілікпен күрес жүргізудегі
мемлекет саясатымен байланысты маңызды әлеуметтік норматив болып табылады.
Қазақстанда күнкөріс минимумы Қазақстан Республикасының Күнкөріс минимумы
туралы [13] Заңымен белгіленеді және ол бір адамға ең төменгі тұтыну
себеті құнының шамасымен бірдей және дамудың осы кезеңінде қоғам қабылдаған
адамның ең аз қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз етуге қажет ең аз
мөлшердегі ақшылый табысты көрсетеді. Ең төменгі тұтыну себетінің құнына ең
аз азық-түлік себетінің құны мен азық-түлікке жатпайтын тауарлар мен қызмет
көрсетулерге жұмсалатын шығындар кіреді. Ең аз азық-түлік себетінің құны
тамақ өнімдерін тұтыну нормаларын, облыстарда айдың ортасында қалыптасқан
орташа бағаларға көбейту арқылы ай сайын есептеліп отырады. Тамақ өнімдерін
тұтыну нормалары республика халқы үшін бірыңғай және оларды Қазақтың тамақ
академиясы әзірледі, академия энергетикалық құндылықты қамтамасыз ету мен
физиологиялық деңгейде негізгітамақ заттарын тұтыну тұжырымдамасына сүйенді
(Дүниежүзілік Денсаулық сақтау Ұйымының ұсыныстары бойынша 2172 ккал).
Сонымен, бағалар күнкөріс минимумының шамасына ықпал ететін негізгі
фактрлар болып табылады, өйткені тамақ өнімдерін тұтыну нормалары мен азық-
түлік және азық-түлікке жатпайтын шығыстар арасындағы арақатынас – біршама
тұрақты шамалар.
Ең төменгі тұтыну бюджеті (ТТБ) адамдар тұтынуын қалпына келтіретін
деңгейді қамтамасыз ететін жоғары әлеуметтік стандартты көрсетеді. Ең
төменгі тұтыну бюджеті күнкөріс минимумының екі мөлшеріне тең және ол
адамның дене және парасат күштерін қалпына келтіру, балар мен
жасөспірімдердің әлеуметтік және дене дамуы, зейнеткерлердің белсенді
әлеуметтік және дене жай-күйлерін демеу үшін қажет халықтың негізгі
материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруы тиіс. Жоғары
молшылық бюджеті (ЖМБ) адамның физиологиялық және әлеуметтік қажеттілктерін
толық және орынды негізделген қанағаттандырумен қамтамасыз ететін игіліктер
мен қызмет көрсетулердің оңтайлы жиынтығының болуын ұйғарады, ол сондай-ақ
міндетті төлемдер мен алымдарға жұмсалатын шығыстарды, бюджеттің осы
үлгісін ұстау үшін жинақ ақшылыр жасауға қажет шығыстарды қамтиды. Жоғары
молшылық бюджеті адамның тұтынудың дамушы деңгейінен иемденуіне жағдай
жасайды немесе, басқаша айтқанда, адамның жан-жақты дамуын қамтамасыз
ететін тағдай мүмкіндігін ұлғайтуды, ұзақ және салауатты өмір сүруді, білім
алу мен лаықты тұрмыс құруды қосқандағы игіліктерді пайдалану мүмкіндігі
[14].
Тұтыну бюджеттерінің жүйесіне сүйене отырып, елдегі бүкіл халықты
шартты түрде төрт әлеуметтік жікке бөлуге болады: кедей тұрмыстылардан ең
жоғары қамтамасыздандырылған адамдарға дейін.
Кесте 1. Қоғамның тұтыну бюджеттері жүйесіндегі әлеуметтік жіктері.
Әлеуметтік жік Критерий
Кедей тұрмыстылар Табыстары күнкөріс минимумынан
төмен (КМ)
Төмен тұрмыстылар Табыстары күнкөріс минимумынан
жоғары, бірақ ең төменгі тұтыну
бюджетінен төмен (2 КМ)
Орташа тұрмыстылар Табыстары ең төменгі тұтыну
бюджетінен жоғары, бірақ жоғары
молшылық бюджетінен төмен (7 КМ),
тұтынудың қалпына келтіруші
деңгейін қамтамасыз етеді.
Жоғары тұрмыстылар (дәулеттілер) Табыстары жоғары молшылық
бюджетінен көп, тұтынудың дамушы
деңгейін қамтамасыз етеді.
Адам дамуы көзқарасы тұрғысынан кедейшілікті өлшеу үшін 1997 жылғы
адам дамуы туралы БҰҰДБ Баяндамасында дамушы елдерге арналған халықтың
жоқшылық индексі ұсынылды, онда адам өмірінң үш аспектісі көрініс тапты
(олар да сондай-ақ адам дамуы индексінің құрамына кіреді, атап айтқанда
ұзақ өмір сру, білім алу мен баламалы тұрмыс деңгейі). Ұзақ өмір сүру өлім-
жетім деңейі бойынша белгілі бір жылда қалыптасқан жағдайында 40 жасқа
дейін өмір сүрмеулері мүмкңін адамдар үлесінің көрсеткішінің өмегімен
сипатталады. Екінші аспект білім немесе адамның оқу әлемінен және
коммуникациядан тысқары қалуы – сауатсыз ерексек халықтың үлесімен
анықталады.баламалы тұрмыс деңгейінің жоқтығы қпуіпсіз су мен медициналық
қызмет көрсетуге мүмкіндіктері жоқ халық үлесінің, сондай-ақ жасына салмағы
сай келмейітіе 5 жасқа дейінгі балалар үлесінің көрсеткіштерімен өлшенеді.
Дамыған елдердегі мүлде бөлек әлеуметтік-экономикалық жағдайларды
ескерне отырып, адам дамуы туралы БҰҰДБ 1999 жылғы Баяндамасында осы
елдердегі халық кедейшілігін сараптау үшін басқа формула – дамыған елдерге
арналған халықтың жоқшылық индексі ұсынылды. Индустриялыдамыған елдерде
салыстырмалы ерте жаста өлуі мүмкін адамдар үлесі есепке алынады. Бұл
орайда белгілі бір жылда қалыптасқан өлім деңгейі бойынша 60 жасқа дейін
өмір сүрмейтіндер ескеріледі. Адамның білім әлемінен қол үзушілігі
нұсқаулықтарды түсіну мен сауалнамаларды толтыруға қабілетсіз функционалды
сауатсыз ерексек халықтың үлесімен анықталады. Адамның тұрмыс деңгейінің
баламасыздығы елдегі орта есеппен жан басына шаққандағы 50 пайыздық
деңгейден төмен табыстағы тұрғын халық үлесінің сондай-ақ 12 ай жән одан да
көп уақыт жұмыссыз жүрген экономикалық белсенді халық үлесінің
көрсеткіштеріпен өлшенеді. ХЖИ-1 және ХЖИ-2 сәйкестегіне қарай дамушы және
дамғыан елдердегі кедейшілікті сипаттайтын стаистикалық көрсеткіштерді
көрсетеді және Қазақстан үшін жарамды емес. Осыған байланысты адам дамуы
туралы 2000 жылғы қазақстандық Есепте халықтың кедейшілік индексі (ХКИ-3)
енгізілді. Адамды ұзақ өмір сүру мүмкіндігінен айыруды сараптау үшін ХКИ-3
есептеу кезінде 60 жасқа дейін өмір сүрмейтін халықтың пайыздық үлесі
көрсеткіші пайдаланылады. Тиісті білім алу мүмкіндігінен айыру көрсеткіші
ретінде оқумен қамтылмаған 16 жастағы жастардың пайыздық үлесі көрсеткіші
пайдаланылды.
1.3 Қазақстанда кедейліктің пайда болу себептері мен алғышарттары
Қазақстанда кедейлік мәселесі нарық қатынастарына өту нәтижесінде
пайда болды. Тұрғындар жаңа экономикалық қатынастарға дайын емес еді, бұл
тұрмыс деңгейінің төмендеуінің елеулі факторы болып табылды. Әлеуметтік
қоғамның трансформациялануының салдары экономиканың күрт құлдырауына,
жұмыссыздыққа, тұрғындарының табысының төмендеуіне және өткір бюджет
дефицитіне әкеп соқтырды. Жағдай тек 1996 ж ғана, инфляцияны біршама
тоқтатқаннан кейін, ал 1997 жылы ІЖӨ шамалап өсуіне қол жеткізгеннен кейін
тұрақтала бастады. Сол уақыт ішінде ақшалай табыстарының атып алу
қабілетінің төмендеуіне немесе жұмыстан айрылуына байланысты үйреншікті
табыстарынан айрылған тұрғындардың әртүрлі категориялары зардап шекті.
Бұрынғы жағдай жақсыдан гөрі жоғары топтардың ішінен дәрігерлер,
мұғалімдер, білікті жұмыскерлер – кедейлер пайда болды [24]
Кедейліктің бірмәнді жаппай қабылданған анықтамасы жоқ, кедейліктің
анықтамасына бірнеше көзқарастар бар.
Диаграмма 1
Кедейшілік проблемасы Қазақстанды 90-шы жылдардың басынан толғандыра
бастады. Оның өткірлігі кедейшілік нақты табыстың күрт төмендеуі мен
қоғамның әлеуметтік жіктелуінің күшеюі салдарынан қоғамның әлеуметтік
құрылымының өзгеруіне әсер ете бастаған сәттен бастап байқалды.
Кедейшіліктің өсуі оның үлес салмағынан да, кедейшілік санаттары бойынша да
көрініс тапты. Кедейшілік деңгейінің өзгеру қарқынында оның қалыптасуының
екі кезеңін бөліп көрсетуге болады. Бірінші кезең – 90-шы жылдардың бірінші
жартысы – бұл кезде халықтың тұрмыс деңгейінің нашарлауынан, кедейшілік
ауқымының ұлғаюынан, табыстар, тұтыну, маңызды материалдық және әлеуметтік
игіліктерге қолжетімділік бойынша қарастырғанда әлеуметтік ала-құлалықтың
күшеюінен көрінген аса келеңсіз үрдістер байқалды. Екінші кезең – 90-шы
жылдардың екінші жартысынан бастап қазіргі кезге дейін – экономиканың нақты
секторындағы оңды ілгерілеулер нәтижесінде халықтың бақуаттылығы
өлшемдерінің біршама тұрақтану кезеңі.
Елдегі қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың ерекшелігі ретінде
“жаңа кедейлер” деп аталатындардың пайда болғанын айтуға болады. Бұған
реформаларға дейінгі кезеңде болған әдеттегі кедейлерден бастап жеңіл
өнеркәсіп, мәшине жасау, білім беру, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет
салаларында жұмыссыз қалғандар жатады. Шағын бизнес өкілдері, зейнет жасына
тақаған адамдар, мектеп, жоғары оқу орындарын бітірушілер, экологиялық
дағдарыс өңірлерінде тұрып жатқан халық жоғары тәуекел аймағында қалып
отыр. “Жаңа кедейшілік” ауқымы ауылдық жерлерде тұратын халықтың есебінен
едәуір кеңейді. Ауыл халқының табысы қала халқының табысынан орташа алғанда
2,2 есе төмен және ауылдағы кедейшілік деңгейі едәуір жоғары. Мысалы, ең
төменгі күнкөріс деңгейінен төмен табысы бар ауылдық отбасылардың үлесі
(25) 24,8 %-ды, ал қалалық отбасылар үлесі 9,2 %-ды құрайды. Қазіргі
жағдайда өңірлік кедейшілікті ерекше бөліп көрсету керек. Табысы ең төменгі
күнкөріс деңгейіне жетпейтін отбасылардың үлесі жоғары өңірлер арасында
Атырау облысы оқшау тұр, онда кедейшілікте өмір сүріп жатқан халықтың үлесі
29,1%-ды құрайды (бұл республика бойынша ең жоғарғы көрсеткіш), Маңғыстау –
21,0%, Жамбыл – 18,3%, Қызылорда – 26,5%, Оңтүстік Қазақстан – 23,0%.
Аталған облыстарда жағдай осындай болса, республика бойынша орташа
көрсеткіш – 16,1%.
Халықтың табыс деңгейі бойынша теңсіздігі еңбекке ақы төлеудегі
айырмашылық пен басқа да табыс көздерінің болуынан ғана емес, отбасында
қанша жан бар екендігіне, отбасында жұмыс істейтіндер санына, балалардың
болуына қарай да қалыптасады. Асырау жүктемесі неғұрлым жоғары болса, табыс
та соғұрлым төмен болады. Үй шаруашылығы деңгейінде табысты екінші рет
қайта бөлу мен отбасылық бюджетті қалыптастыру жүріп жатыр. Атырау және
Маңғыстау облыстары сияқты жоғары табысты өңірлерде отбасындағы жандардың
орташа алғандағы санының жоғары болуы, әсіресе ауылдық жерлерде, олардағы
табыс деңгейінің төмен болуына ықпал етеді және оңтүстік өңірдегі табысы
төмен облыстардағы жағдайды шиеленістіріп жібереді.
2 Бөлім. Қазақстандағы кедейліктің осы заманғы жағдайы
2.1 Кедейлік пен теңсіздік
Қазақстанды қосқанда, посткеңестік мемлекеттердегі өтпелі кезең
салдарларының бірі кедейшіліктің жоғары деңгейі болып табылады.
Кедейшілікпен сабақтас жағдайға әлеуметтік-экономикалық даму орнықтылығының
дәрежесі, төмен деңгейдегі табыстар мен қоғамдағы экономикалық жоғары
теңсіздік, еңбек рыногының жай-күйі, демографиялық және көші-қон
үдерістері, әлеуметтік сектордың дағдарысы, сондай-ақ аймақтық, экологиялық
және гендерлік факторлар әсерін тигізеді. Осы салалардың әрқайсысындағы
проблемаларды қарау осы заманғы жағдайларда республикадағы кедейшілікке
кешенді сипаттама беруге мүмкіндік жасайды [27].
Қазақстанда кедейшілік деңгейі күнкөріс минимумы деңгейінен төмен
табыстағы халықтың үлесімен анықталады. Күнкөріс минимумы – тіршілікті
демеу үшін қажетті болып саналатын және ең аз тұтыну себетіне енгізілген
тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің құнын өлшейтін табыстардың
(шығыстардың) объективті белгіленген деңгейі. Ең аз тұтыну себетінің құнына
азық-түлік себетінің құны мен азық-түлікке жатпайтын тауарлар мен қызмет
көрсетулерге жұмсалатын ең аз шығындар кіреді. Азық-түлік себетінің құрамы
адам организміне қажет калория санының түсуін қамтамасыз ететін белгіленген
тағам мөлшеріне сүйене отырып, анықталады. Қазіргі кезде азық-түлік себеті
күніне 2172 ккал деңгейіндегі калорияны жан басылық тұтынуды қамтамасыз
ететін тағамдардың атауын қамтиды, ол ДДҰ талаптарына сәйкес келеді және ең
аз тұтыну себеті (күнкөріс минимумының) құнының 70% құрайды. Азық-түлікке
жатпайтын тауарлар мен қызмет көрсетулердің үлесі ең аз тұтыну себеті
(күнкөріс минимумы) құнының 30% мөлшерінде белгіленген.
Табыстар бойынша Қазақстандағы кедейшіліктің ең жоғары деңгейі,
республикадағы бүкіл халықтың 39% күнкөріс минимумынан төмен табыстар
еншілеген 1998 жылы тіркелді (ресми айырбас бағамы бойынша 42,6 АҚШ доллары
немесе 3336 теңге). 1998 жылдан 2002 жылға дейінгі кезеңдегі уақыт
аралығында кедейшілік деңгейі едәуір төмендеді. Күнкөріс минимунынан төмен
табыстағы халықтың үлесі 2002 жылға қарай 1,6 есе қысқарды және ол 24%-ды
немесе 3,6 млн.адамды құрайды. 2002 жылы күнкөріс минимумы 4761 теңге
немесе ресми айырбас бағамы бойынша 31,1 АҚШ доллары болды. Кедейшіліктің
сондай-ақ тереңдік және өткірлік көрсеткіштерінің төмендеу үрдісі де
байқалды, олар кедей тұрмысты халық табыстарының тапшылығы мен солардың
арасындағы теңсіздікті сипаттайды. 1998-2002 жылдар аралығында кедейшілік
тереңдігі 1,6 есеге, ал кедейшілік өткірлігі 1,7 есеге кеміп, 2002 жылы
сәйкестігіне қарай 6,1 және 2,2%-ды құрайды. Бұл кедей тұрмысты халық
табыстарытұтынуларының тапшылығы 2002 жылы күнкөріс минимумының шамамен
25% құрағанын білдіреді. Орын алған үрдістерді ескере отырып, Мыңжылдық
табалдырығында БҰҰ Қазақстандағы даму Мақсаттары есебі бойынша, Қазақстан
1991 жылдан 2015 жылға дейінгі аралықта күнкөріс минимумынан төмен
табыстағы халықтың 50%-ның жағдайларын жақсартудың есебінен мыңжылдық дамуы
1 Мақсатына1 Міндетіне жетуі мүмкін екендігі ұйғарылады [28]
Кесте 2. Қазақстандағы кедейшілік көрсеткіштері, 1998-2002 жылдар
Кедейшілік көрсеткіштері 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
Күнкөріс минимумы (КМ), 2821 3120 3336 3394 4007 4596 4761
теңге
КМ төмен табыстағы 34,6 38,3 39,0 34,5 31,8 28,4 24,2
халықтың үлесі, %
Кедейшілік тереңдігі, % 11,4 12,1 12,8 13,7 10,3 7,8 6,1
Кедейшілік өткірлігі, % 5,2 3,1 3,8 5,5 4,0 3,1 2,2
Азық-түлік себеті (АС), 1975 2184 2601 2376 2805 3217 3333
теңге
АС төмен табыстағы ... 12,7 16,2 14,5 11,7 11,7 8,9
халықтың үлесі, %
Жоғарыда көрсетілгендей, тұтыну себеті азық-түлік және азық-түлік
емес тауарлар мен қызмет көрсетулерден тұрады, әрі соңғыларының үлесі
себеттің жалпы құнының 30% мөлшерінде белгіленген. Сонымен, қазіргі кезде
негізінен азық-түлік тауарларынан құрастырылған тұтыну себеті, үй
шаруашылықтарының азық-түлік және азық-түлік емес шығыстарындағы
бюджеттердің ара салмағын есептемейді. Алайда, халықтың тұрмыс деңгейінің
өсу шамасына қарай үй шаруашылықтарының тұтынуына жұмсалатын жалпы
шығыстардағы азық-түлік шығыстары азаяды, өйткені адам организмі тағамның
шектеулі мөлшерін тұтынса, ал азық-түлік емес шығыстардың үлесі ұлғая
түседі.
2002 жылы Қазақстанда, ресторандарда тамақтануды, ішімдік-сусындар
мен темекіні қосқанда, үй шаруашылықтардың тамаққа жұмсайтын шығыстарының
үлесі 52,3%-ды, ал азық-түліктен бөтен тауарлардың үлесі соған сәйкес 47,7%-
ды құрайды. Халықтың 2002 жылғы квантилі бойынша үй шаруашылықтарының
шығыстарын бөлу мына жәйтті көрсетті, 20% ең тұрмысты адамдардың жұмсаған
шығыстарының жартысынан көбі де сондай-ақ азық-түліктен бөтен тауарларға
пайдаланылған. 20% тұрмыстары жүдеу халықта – керісінше, бірақ халықтың
тіпті осы тобындағы азық-түліктен бөтен тауарларға жұмсалған жиынтық
шығыстарының үлесі шамамен 40% –ды құрады. Басқаша айтқанда, қазіргі
уақытта ең аз тұтыну себетіндегі азық-түліктен бөтен тауарлардың үлесі
біршама кемітілген, сондықтан күнкөріс минимумы, әсіресе халықтың кедей
тұрмысты жіктерінің шығыстарын, үй шаруашылықтары шығыстарын есепке алу
арқылы нақтылауды талап етеді. Одан әрі, үй шаруашылықтары шығыстарының
дәстүрлі танылған үш тобы: тамаққа, киімге және тұрғын үйге жұмсайтын
шығыстары болып табылады. Қазақстандағы халықтың кедей тұрмысты жіктерінің
тұрғын үйге жұмсаған шығыстарының жоғары үлесі 2002 жылы тіркелді. Мәселен,
тұрмыстары жұпыны 20% қала халқы өздерінің жиынтық шығыстарының 13,7%
тұрғын үйге жұмсаса, ал 20% дәулетті халық жұмсаған осындай шығыстар 10%-ға
жетпеген. Осыған байланысты ең төменгі тұтыну себетіне кіретін азық-
түліктен бөтен өзге шығыстардың құрамынан тұрғын үйге жұмсалатын шығыстарды
бөлу туралы мәселе туындайды, яғни ең аз тұтыну себеті үш компоненттен
тұруы мүмкін: азық-түлік себеті, азық-түліктен бөтен тауарлар мен қызмет
көрсетулер және тұрғын үйге жұмсалатын шығыстар, олардың арақатынасы 60:40
[29].
Диаграмма 2. 2002 жылғы желтоқсан айындағы күнкөріс минимумы шамасының
құрылымы
Бұрынғы Кеңестер Одағында төмен табыстағы халыққа негізінен көп балалы
жалғызілікті аналар, зейнеткерлер мен мүгедектер жататын еді. Қазір
Қазақстан халқының 58%-ға жуығы күнкөріс минимумынан төмен табыстағылар,
олар – не ешқандай жұмыс істемейтін, немесе жалақыларының баламасыздығы
соншалық, не өз басына немесе отбасының лайықты тұрмысына жетпейтін еңбекке
жарамды жастағы адамдар. Кедейшілік көзқарасы тұрғысынан ең осал жіктердің
қатарына сондай-ақ балалар да жатады, әсіресе, республикадағы кедей
тұрмысты халықтың үштен бір бөлігін құрайтын көп балалы отбасыларындағы
балалар. Кедей тұрмысты халықтың жалпы санының 8,8% зейнеткерлер құрайды.
Кесте 3. Қазақстандағы кедей тұрмысты халықтың санаттары, 2002ж
Санат атауы Барлығы, %
Кедей тұрмысты халық 100
Оның ішінде:
Еңбекке жарамды халық (төмен жалақыдағы 57,7
жұмыспен өамтылған және жұмыссыз халықтың
қосқанда)
Балалар 33,5
Жас бойынша зейнеткерлер 8,8
Күнкөріс минимумы шамасының 70% құрайтын азық-түлік себеті құнынан
төмен табыстағы халықтың үлесі баяу кемуде. 2002 жылы осы көрсеткіш 8,9%
деңгейіне дейін төмендеді немесе 1,2 млн.адамға азайды. Бұл ретте азық-
түлік себеті 3333 теңгені немесе ресми айырбас бағамы бойынша 21,7 АҚШ
долларын құрайды. Басқаша айтқанда, 1998 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz