Ақыл - ойдан тыс және тәуелсіз өмір сүретін нәрселер тек жалқылар

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

СӨЖ

Тақырыбы: Номинализм және реализм, концептуализм

Жоспары:

Кіріспе

Негізігі бөлім

Номинализм
Реализм
Концептуализм

Қорытынды

Кіріспе

Философия тарихында жалпы ұғымның жалқы заттарға қатынасын ашып көрсетуге бағытталған пікірталас "универсалиялар" (жалпы ұғымдар) туралы ілім ретінде белгілі болды. Бұл мәселені шешу жолында схоластар көптеген шешімдер ұсынады. Олардың ішіндегі негізгілері бір-біріне қарама-қарсы екі түрлі көзқарастар - номинализм және реализм еді. Реализм жалпы ұғымдар адамдардың ақыл-ойы санасынан тыс жөне тәуелсіз өмір сүреді деп есептейді. Ал номинализм, керісінше, жалпы ұғымдар ("универсалиялар") адам санасынан тыс өмір сүре алмайды, олар тек заттар мен құбылыстардың аттары ғана дейді. Мысалы "жалпы адам" өмірде болмайды, өмір сүретін нақтылы тірі адам. "Адам" деген әрбір ет пен сүйектен жаралған жалқы адамның жалқы аты. Демек, жалқысыз жалпы ұғым өз алдына дербес, санадан тәуелсіз өмір сүре алмайды.

Номинализм мен реализм бір-біріне қарама-қайшы. Олардың арасындағы айырмашылық өте жақсы. Екеуін де түсіну қарапайым заттарды басқаша қарауға мүмкіндік береді. Қай теорияның дұрыс екендігі туралы пікірталас - бұл жаста. Оған көптеген жетекші философтар қатысты. Әр адам өз пікірін білдірді, бұрынғы ойшылдардың жұмыстарына сүйеніп

Номинализм(лат. nomen - есім, атау) - ұғымды тек жекелеген заттардың атауы ғана деп есептейтін ортағасырлық философиялық бағыт. Ортағасырлық реализмге қарсы номиналистер тек өздеріне тән қасиеттері бар заттар ғана өмірде бар деп тұжырымдады. Заттар туралы біздің жалпы түсінігіміз олардан тысқары бола алмайды, тіпті заттардың шынайы күйі мен қасиеттерін елестете алмайды. Номиналистер заттардың бастапқы, ал ұғымның соңғылығын мойындай отырып, материалистік тенденциялармен байланысты көзқараста болды. Көрнекті өкілдері: Росцелин, Дунс, Скотт, Оккам.

Реализм және номинализм ортағасырлық схоластикалық философияның қарсы бағыттары болып табылады. nominalism жақтастары тек жеке заттар бар екенін дәлелдеуге тырысты, және реализм жақтастары божественного ақыл барлық бар екеніне көз жеткіздік. Extreme nominalists жалпы ұғымдар ойлау байланысты абстракцияның, нәтижесі болып табылады деп бекітеді, төтенше реалист жалпы ұғымдар бізден қарамастан бар әмбебап болып табылады, бұл дау - олар заттарды пайда дейін болды

Реализм- ортағасырлық схолистикада орын алғаг философиялық бағыт, ол ұғымдар (универсалиялар) реалды түрде өмір сүреді және жалқы заттардан бұрын өмір сүреді деген көзқарасты қалыптастырды. Ортағасырлық реализм іс жүзінде ұғым мен обьективтік дүниенің, жалпы мен жалқының арақатынасы туралы мәселенің шешіміне кедгенде Платонның бағытын жалғастырды. Көрнекті өкілдері - Ансельм Кентерберийский және Шамполық Гильом, Фома Аквинский болды. Ортағасырлық реализмге қарсы номинализм өкілдері күрес жүргізді.

Ортағасырлық философиядағы номинализм мен реализм бір-бірінен ерекшеленді, қайшылық жағдайында болды. Тараптар арасында пайда болған пікірталастар схоластикизмнің дамуына айтарлықтай әсер еткен белгілі бір логиканың пайда болуына және дамуына әкелді. Сондай-ақ номинализм және реализм, немесе олармен байланысты даулар, ғылыми қатаңдықты дамытуға әкелді, көптеген теорияға әсер етті. Номинализм мен реализм полемикасы бірнеше ғасырларға созылды.

Орта ғасырдың реализмі - жалпыға ортақ (яғни, жалпы түсініктер) шындыққа ие екендігі бекітілген доктрина. Бұл жағдайда заттар өздері уақытша, жеке және үнемі өзгереді. Тұжырымдар - бұл заттардың түпкі себебі - олар Құдайдың ақыл-ойынан шыққан.

Дегенмен, номинализмде ақыл-парасаттылық басым болады. Құдайдың ойында ешқандай түсінік жоқ. Құдайдың еркі нәрселерді жаратуға бағытталған, ал ұғымдар білетін жандарды жаратуға бағытталған.

Томас Aquinas екі шектен асып кетуге тырысты. Номиналистерге жауап ретінде, ол Құдайдың еркінің еркі бойынша пайда болған ұғымдар - біз қазір бар тұжырымдардың прототипі. Реалистлердің айтуынша, адам ойында қалыптасқан бұл ұғымдар заттардың негізгі мағынасынан екінші болып табылады.

Концептуализм- схоластикалық философиялық бағыт; өкілдері - Абеляр, Иоанн Солсберийский және басқалар. Бесаспап заттар туралы айтыста концептуалистер номиналистер (Номинализм) секілді реализм ілімінен (Орта ғ. Реализм) бас тарта отырып, жекелеген заттарға тәуелсіз, нақты ортақ нәрсенің болатындығын теріске шығарды, алайда номиналистерден өзгешелігі - ақыл-ойда жалпылама ұғым-түсініктердің, ақиқатты танып-білудің ерекше формасы ретіндегі концепттердің болатынын мойындады. Кейіннен Локк та концептуализм айқындамаларына жақын болды.

Томас Аквинастың пікірінше, екі тарап бірден адамға әсер етеді - түсінікті, ақылға қонымды. Мәселе мынада, объектілердің өзіндік екі есе тіршілік етуі: адамның санасында және одан тыс жерде. Сезімтал көзқарастар адамдарға нәрсені түсіну мүмкіндігін береді. Заттардың философиялық білімі адамды көтереді, оны Құдайға жақындатады.

Номинализм мен реализм кейінірек басқаша өңделген. Білген нәрселердің арқасында ойшылдар заттардың, оның себептерінің, принциптері мен мағынасының болуына байланысты сұрақтарға жауап беруге тырысты. Көпшілігі бұл шындықты түсінетін нәрселер арқылы болатынына сенді.

Реализм схоластиизмнің бағыты ретінде шындықты тек универсалмен байланыстырады және жалғыз объектілер онымен ешқандай байланысы жоқ екенін дәлелдейтін доктрина. Осындай объектілердің болуы - эмпирикалық әлем. Шындығына қатысты мәңгілік тұрақтылыққа ие нәрселер туралы ғана айтуға болады. Универсалия - бұл Құдайдың ақылынан келетін ойлар.

Номинализмде жалпы ұғымдардың болуына жол берілмеді. Универсалия нәрселерден кейін пайда болды. Жалпы ұғымдар тек қана өз бетімен өмір сүре алмайтын атаулар ғана.

Номинализм мен реализм - бұл транзакция мен ортақ өзара әрекеттесу туралы дау. Әрине, идеализмнен реализмде, ал номинализмде - материализмнен көп нәрсе бар.

Италияда 1033-1109 жылдар аралығында өмір сүрген реализмнің көрнекті өкілдерінің бірі Ансельм Кентерберрийский өмірінің соңғы 16 жылында архиепископ болған. Ол шіркеу үстемдігі үшін саяси билікке қарсы күрескен адам. Өзінің осы мақсатты күресін саяси салада ғана емес, сонымен қатар философияда да негіздеуге тырысады. Ансельм үшін жақсылық, әдептілік, ақиқат ұғымдары адамдардың іс-әрекеттерінен тыс шынайы өмір сүреді. Демек ол реалистік бағыттың ең табанды жақтаушыларының бірі болған деген соз. Ансельм бұдан басқа, құдайдың бар екендігін дәлелдеуге тырысты. Егер құдай жоқ болса, құдай туралы ұғым пайда болмас еді. Ал құдай туралы ұғымның бар екені рас болса, демек құдайдың да бар болғаны, - дейді Ансельм. Бұның атын "құдай болмысын онтологиялық, жолмен дәлелдеу" деп атады. Ансельм өмір бойы дінбасылардың мақсат-мүдделерін қорғағаны үшін өлгеннен соң әулиелер санатына енгізілген.

1079-1142 жылдары өмір сүрген атақты схоласт "унивсрсалия" туралы пікірталаста сыңаржақты реализмге де, сыңаржақты номинализмге де бірдей қарсы шыққан Пъер Абеляр салиқалы реализмді уағыздады. Оның ойынша шынайы өмір сүретіндер тек жалқылықтардың өзара ортақ қасиеттері болуы мүмкін. Осы ортақ қасиеттердің негізінен "универсалиялар", жалпы ұғымдар қалыптасады. Біз көп жалқылар туралы айтатын болсақ, біздің пікіріміз „ олардың атаулары - сөзге бағытталмақ. Міне, номинализмнің түпкі мәні осында. Сонымен қатар жалпы ұғымдардың да шынайылығын, ақиқаттылығын мойындау керек, себебі олар құдайдың ақыл-ойында есепте түр, әрі құдай жарататын заттардың көзқарақты үлгілері болып табылады, - дейді Абеляр.

Абелярдың ілімі сыңаржақты схоластар тарапынан күшті қарсылыққа ұшырады. Алайда, он үшінші ғасырларда схоластика өзінің даму барысындағы биік белесіне көтеріледі. Бұл кезеңде қолөнершілер мен саудагерлердің еңбегі жана бастады. Осыған орай "ересь" (ресми дінге қарсылық), тіпті қарулы қақтығыстар орын ала бастады. Бұл дәуір крест жорықтарының дәуірі еді. Олардың арқасында европалықтар Шығыстың озық үлгілі мәдениетімен және оптикалық заманның сақталып келген мұраларымен тағыс болды. Философиялық және ғылыми әдебиет қорының көбеюі, схоластиканың да көкжиегін кеңейтіп, белсенді ой түрткі болды. Әсіресе Аристотель еңбектеріне берілген түсініктемелер мен жол-жөнекей Шығыс философтарының ашқан соны жаңалықтары схоластикаға зор әсерін тигізді. Атап айтқанда, Ибн Синаның (Авиценна), Ибн Рушдтың (Аверроэс) игі ықпалы күшті болды. Осындай игі құбылыстар рухани өмірді байыта түсуге себепкер болғанымен шіркеу тарапынан құрылған діни одақтар мен инквизиция (жазалау мекемесі) озық ой атаулыны тұншықтыруға бағытталды. Діни одақтар ішінде доминикан шылар ("құдайдың төбеттері" деген мағынаны білдіреді) айырықша белсенділік роль атқарды. Осы одақтың белсенді мүшесі, итальяндық графтар тұқымы Ф. Аквинский (1225-1274) болды. Париж университетінен білім алып, кейін сонда профессорлық қызмет атқарған Ф. Аквинский аверроизмге қарсы белсене күресті. Аверроизмнің екіұдай ақиқат туралы іліміне қарадай шүйілген Ф. Аквинский ақыл-ой мен діни сенімнің өзара айырмашылығын емес, егіздей бірлігін, біртұтастығын дәлелдемекке бар күшін салған еді. Ақиқат жолында ақыл-ой, діни сенімге өрледік қайшы келуі де мүмкін. Ондай жағдайда екі тұжырымның бірі жалған болады. Ал құдай сөзінде жалғандықтың болуы еш мүмкін емес. Демек, бұл орайда ақыл-ой шатасқан болып шығады, немесе діни сенім емес философия жаңылысқан болып шығады.

Ф. Аквинский өз уағыздарын негіздеу ісінде Ф. Аквинский Аристотель философиясына сүйенеді. Оның негізгі категориялары шындық пен мүмкіндік. Әр зат "материя" мен "форманың" бірлігінен туады. "Материя" белгілі бір форманың кабылдау мүмкіндігі, ал "форма" - сол форманы иеленген "материяның" шындығы. Ф. Аквинский Аристотельдің тарихи дәйексіздігін ұтымды пайдаланып, өзінің түгел дерлік дінге бағынған материя және форма туралы идеалистік ілімін қалыптастырған еді. Оның пікірінше материя формадан тәуелсіз, дербес өмір сүре алмайды, демек қай зат болмасын ең жоғарғы формадан (құдайдан) тәуелсіз өмір сүре алмақ емес.

Ф. Аквинскийдің философиясында мән және тіршілік категориялары да ерекше орын алады. Шын мәнісінде бұл категориялар ибн Синадан ауысқан. Мән және тіршілік құдай дәрежесінде ғана біріге алады. Тіршілік мінге қарағанда жоғары тұрады, тіршіліктің мәнге қатынасы шындықтың мүмкіндікке қатынасындай. Осы қағидаға сүйене отырын Ф. Аквинский құдай болмысын дәлелдеудің өзіндік жолын ұсынады. Егер Ансельм Кентербервийский құдай болмысын "құдай" деген жалпы ұғымның бар екендігі арқылы дәлелдесе, Ф. Аквинский құдай болмысын оның заттар мен құбылыстардың пайда болу себебі екендігінен көреді. Бұл дәлелдеу "құдай болмысын космологиялық тәсілмен дәлелдеу" деген бағаға ие болды.

Жалпы ұғымдар, Аквинскийдің пікірінше, ақыл-ойдың жемісі болғанымен, одан дербес, тәуелсіз өмір сүреді. Өйткені ол ар құдайдың ойынан орын тебеді. Адамзат танымының басты мақсаты - соларды діни сенім арқылы білу. Адамдар өздерін үнемі жетілдіріп, католик дінінің шариғатын барынша пайдаланып, құдайдың ізгі пендесіне айналуы керек. Дін азаматтық коғамнан жоғары тұруы тиіс. Өкімет билігі - құдайдан, ал мемлекетті басқарудың нақтылы түрін тарихи жағдайларға байланысты тағайындау керек, - дейді Аквинский. Жердегі тіршілік тек рухани өмірге дайындық есепті, сондықтан патшалық билік рухани билікке бағынуы тиіс. Рухани биліктің басында: аспанда - Христос, жерде - Рим папасы (клерикализм) . Ф. Аквинскиийдің томизм аталған ілімі католицизмнің идеологиялық арқауы болды. Біздің заманымыздағы аты әлемге әйгілі неотомизм философиясы өз бастауын осы ілімнен алғаны ақиқат.

Ағылшын схоласты Дунс Скотт (1265-1308) Оксфорд университетін тәмамдап, кейіннен сонда дәріс берген. Оның шұғылданған ең негізгі мәселесі - дін уағыздардың философияға қатынасы жөніндегі мәселе. Діни уағыздардың пәні құдай, ал философияның пәні - болмыс. Құдайды философия арқылы танып-білу еш уақытта толық, сипатта болмақ емес. Адамның ақыл-ойы, сезім мүшелері арқылы берілген ақпараттан асып кете алмайды, ал рухани түпнегіздер сезім мүшелеріне еш уақытта тікелей әсер етпейді, оларды көруге, қолмен ұстауға болмайды. Демек, құдайды рухани құдірет иесі ретінде философия, ақыл-ой арқылы танып-білуге болмайды.

Негізінен алғанда, Дунс Скотт философиясы идеалистік сипатта болды. Кейбір номиналистермен салыстырғанда, Дунс Скотт жалпы ұғымдарды ақыл-ойдың туындысы емес, әр заттың мәні, түпнегізі ретінде қарастырады. Олар әруақытта болған, әлі де бола береді, демек мәңгі өмір сүреді. Барлық жалпы ұғымдар құдайдың ойында тұрады. Жалпы - жалқылардың негізі. Оларды адамның ақыл-ойы заттардан бөліп алып, соның нәтижесінде ұғымдар қалыптасады. Сонымен, сайып келгенде, жалпы алдымен құдайдың ойында болады, одан кейін заттардың мәніне, сапасына айналады, ал одан кейін адамдар санасындағы жалпы ұғымдарға айналады.

Мән және тіршілік категорияларының арақатынасы туралы мәселеде Д. Скотт Ф. Аквинскийдің пікірін қайталайды. Сонымен қатар қосымша соны пікір де білдірген. Мысалы, Аквинский заттар табиғатында мән және тіршілік бір-бірінен елеулі айырмашылықтары арқылы ажыратылады десе, Д. Скотт бұл тұжырымды қате деп есептейді, оның ойынша заттың мәні мен тіршілік тәсілінің арасында ешқандай да елеулі айырмашылық болмайды.

Рух дегеніміз Д. Скоттың айтуынша, адам денесінің рухани формасы. Форманы жасау - құдірет ісі, ол адам денесімен өле-өлгенше бірге жасайды. Рух - мәңгі, ал адам денесі кеңістік пен уақыт аралығында шектеулі. Өзінің "Таным теориясында" Д. Скот рухтың белсенділігін атап көрсетеді. Білім біз зерттейтін заттың табиғатынан әрі сезім мүшелерінің ерекшеліктерінен тәуелсіз бола алмайды. Ал адамның танымдық іс-әрекетіне келетін болсақ, онда маңызды рөл атқаратын нәрсе ақыл емес жігер, демек, жігер ақылдан жоғары тұрады. Ал құдайдың еркі мен жігері туралы айтпаса да болады. Сайып келгенде, Д. Скоттың философия мен ғылымнан гөрі діни уағыздардың мүддесін жақтағанын көреміз. Ол философияның әлсіздігін бетіне баса айыптады, себебі ден көрсетті ол, философия жалпы ұғымдармен ғана істес болады да ет пен сүйектен жаралған нақты адамның мақсат-мүдделерінен мүлдем аулақ болады, демек, оның еш пайдасы жоқ. Ол егер құдай жігерінен, оның еркін нәр алған болса, мұндай әлсіздікке жол бермес еді, - дейді Д. Скотт. Ал дүниенің жаратылысы, осыған орай, философия үшін жұмбақ нәрсе. Ал оны құдайдың жаратқанына күмән келтірмей, шексіз сену керек.

Қорыта айтқанда, Ф. Аквинский мен Д. Скоттың философиялық ілімдерінде елеулі айырмашылықтар мен қайшылықтар орын алды. Ф. Аквинский құдай болмысын ақыл-ой арқылы дәлелдеуге тырысты. Ол екеуі де реализмнің өкілдері болғандықтан, номинализмге қарсы болды, екеуі де дін жолына қызмет етті.

Схоластиканың көрнекті өкілі Роджер Бэкон (1214-1294) Оксфорд университетінде оқып, білім алған, Парижде оқытушылық қызмет атқарған. Кезінде алпауытты қоғамның әлеуметтік негіздеріне қарсы шыққан адам. Оз дәуірінің құрлықтық ерекшеліктерін сынаған кезде Р. Бэконға ештеңе де тосқауьш бола алмады, ол тіпті, Рим папасынан да қорықпады. Осынысы үшін ол қатаң жазаланды. Оның шығармаларына тиым салынды, өзін ұзақ жылдарға түрмеге (14 жыл) жауып қойды. Оны өлерінен екі-ақ жыл бұрын денсаулығына байланысты бостандыққа шығарған еді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.