Банк секторының қаржылық
ӘОЖ 336.717.061.1.2:336.713
Қолжазба құқығында
МАҚЫШ СЕРІК БИХАНҰЛЫ
Коммерциялық банктің активі мен пассивін басқару теориясы,
әдістемесі және тәжірибесі
08.00.10 – Қаржы, ақша айналысы және несие
Экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу
үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
Жұмыс әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде орындалды
Ғылыми кеңесшілер: ҚР ҰҒА-ның академигі, экономика
ғылымдарының докторы
Сейітқасымов Ғ.С.
экономика ғылымдарының докторы Елемесов
Р.Е.
Ресми опоненттер: экономика ғылымдарының докторы
Кучукова Н.К.
экономика ғылымдарының докторы
Искакова З.Д.
экономика ғылымдарының докторы
Тұрғұлова А.Қ.
Жетекші ұйым: Халықаралық бизнес университеті
Қорғау 2009 жылдың 23 қаңтарында сағат 14-де Т. Рысқұлов атындағы Қазақ
экономикалық унверситетінің жанындағы экономика ғылымдарының докторы
дәрежесін алу үшін құрылған Д 14.02.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде
өтеді, мекен-жайы: 050035, Алматы қаласы, Жандосов көшесі, 55, 144 бөлме.
Диссертациямен Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық унверситетінің
кітапханасында танысуға болады.
Автореферат ____ желтоқсанда 2008 жылы таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғылыми хатшысы, э.ғ.д.
Темірбекова А.Б.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі және мәселенің зерттелу дәрежесі. 2007 жылғы 27
ақпандағы ҚР Президентінің халыққа жолдауының алтыншы бағытында еліміздің
Қаржы жүйесінің ырықтандыру жағдайындағы тұрлаулылығы мен бәсекеге
қабілеттілігінің жаңа деңгейі туралы бірқатар міндеттер белгіледі. Ондай
міндеттердің қайсысы болмасын зерттелгелі отырған тақырыптың өзектілігіне
негіз болатыны сөзсіз, соның ішінде тақырыпқа тікелей қатысты міндеттер
ретінде, біздің ойымызша отандық банктердің бәсекелестігін арттыру
мақсатында банктерге өз қызметінде жаңа технологияларды игеру, сондай-ақ
банктердің капиталын ұлттық ауқымдағы ұшқыр жобаларды қаржыландыруға
жұмылдыру міндеттері кезек күттірмейтін мәселеге айналуда.
2006 жылы 15 қарашада өткен Қаржыгерлердің VI Конгрессінде 2003-2006
жылдардағы қаржы секторының даму тұжырымдамасының іске асырылу нәтижелері
талқыланып, ҚР-ның қаржы секторының дамуының 2007-2009 жж арналған
тұжырымдамасы жасалған болатын. Тұжырымдамада ең бастысы банктік сектордың
бәсекелестік қабілеттігін арттыру, соның ішінде банктік қызметтер
нарығындағы бәсекелестікті күшейту мақсатында қаржы секторын ырықтандыру,
банктік мекемелердің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету, олардың
капиталдану деңгейін көтеру және тәуекелдерді басқару жүйесін дамыту
міндеті белгіленді.
ҚР Президентінің 2008 жылғы 7 ақпандағы халыққа жолдауында банк
секторының бәсекелестік қабілеттігі мен тұрақтылығын арттыру міндетін
белгілей отырып, банктерге мемлекеттік қолдаудың біржақты бола
алмайтындығын, яғни тәуекелдердің өздеріне тиесілі бөлігін алуға тиістігін,
сондай-ақ банктердің акционерлері өздерін дамытуы үшін қосымша ресурстар
тартқысы келмесе немесе оған қабілетсіз болса, ондай кезде мемлекет қажетті
шаралар қолдануға дайын болу керектігі айтылды.
2007 жылы отандық банктеріміз бен компаниялардың сыртқы қарыздары ЖІӨ-ге
қатысты 95 пайызды құрады немесе 91 млрд. АҚШ долларына дейін өсті, соның
ішінде 45,4 млрд. АҚШ долларына жуық қарыз бұл барлық екінші деңгейдегі
банктердің сыртқы қарыздарын құрады.
Сыртқы қарыздардың есебінен отандық банктеріміздің несиелік
қоржындарындағы құрылысқа берілген несиелерінің үлесі 16 пайызды немесе 10
млрд. АҚШ долларын, ал ипоткалық несиелеу көлемі 5 млрд. АҚШ долларын
құраған.
2007 жылдың басында АҚШ-та басталған ипотекалық дағдарыс біздің
экономикамызға кері ықпал етпей қоймады. Дағдарысқа байланысты қазақстандық
ірі банктеріміздің сырттан қарыз алудағы мүмкіндіктері шектелді, сөйтіп дәл
осы уақыттары қайтару мерзімі жеткен сыртқы қарыздарды қайтаруда олардың
өтімділігіне қатысты мәселелер орын алды.
Нәтижесінде кейбір халықаралық рейтингтік агенттіктер тарапынан
еліміздің ірі компанияларымен қоса ірі банктерінің рейтингтерінің
төмендеуі, олардың әлемдік нарықтардағы акцияларының құндарының төмендеуіне
жол берді.
Осындай себептерге байланысты Дүниежүзілік банк Ресей мен Қазақстанды
ипотекалық несиелеу бойынша тәуекел аумағына жатқызды.
Қазақстанның банктерінің сырттан тартқан қарыздардың көптігі байланысты
Халықаралық валюталық қор (ХВҚ) тарапынан ескерту жасалған болатын. Отандық
банктеріміздің өтімділік дағдарысына қарсы шаралары ретінде Қаржылық
қадағалау агенттігі (ҚҚА) пруденциалдық нормативтерге бірқатар өзгерістер
енгізді, соның нәтижесінде, ҚҚА-нің Басқармасының 2007 жылы 23 ақпандағы
№47 қаулысына сәйкес пруденциалдық нормативтер қатарына 6-1 бөлім ҚР
бейрезиденттердің алдындағы міндеттемелерге қатысты банктердің
капиталдануы деген атпен, яғни сыртқы қарыздарды банктердің капиталдануына
қатысты реттейтін қосымша нормативі енгізілді.
Отандық банктердің сырттан тартқан қарыздарына қарсы тұратын, яғни
қорғаныс қызметін атқаруға тиісті банктердің капиталы десек, оның көлемі
2007 жылдың 1 желтоқсан айына 1 760,3 млрд. теңгені немесе 14,6 млрд АҚШ
долларын құрады. Бұл дегеніміз банктеріміздің капиталының жоғарыда берілген
сыртқы қарыздарының көлемінен 3 есе кем екендігін көрсетеді. Ендеше сыртқы
қарыздардың банктің капиталынан бірнеше есе артық болуы, өз кезегінде
банктердің өтімділігіне кері ықпал етіп, өз кезегінде отандық банктердің
өтімділік дағдарысы мәселесін басынан кешуіне жол берді.
Жалпы қазіргі кезеңдегі қазақстандық банктік тәжірибеде орын алған
өтімділік дағдарысы, өз кезегінде банктердің активі мен пассивін басқарудың
тиімсіздігін, соның ішінде өтімділікті қамтамасыз ететін активтер мен
пассивтерді басқаруға қатысты теория мен тәжірибедегі әлсіз тұстарынының
болуын нақты дәлелдейді.
Көптеген банк қызметкерлері банктің активі мен пассивін кешенді басқару
пайданы арттырып, тәуекелді азайтады деп пікір айтады. Біздің ойымызша,
бұл жерде күтілетін табыстар мен өтімділікті дұрыс бағалау қауіпі бар. Бұл
жерде банк активі мен пассивін басқару тәуекел мен табыстардың ара
қатынасын дұрыс түсіне білу қажет, себебі, банк тәуекелін бір бағытта
қысқарту, банк қызметінің басқа бағыттары бойынша оның артуына жол береді.
Банк қызметінде тәуекелдің жоғары деңгейде болуы, өз кезегінде тек қана
табыссыздыққа ғана емес өтімсіздікке ұшырауға себеп болары сөзсіз. Ендеше,
банктік сектордағы орын алған өтімділік дағдарысынан шығуға тиісті
қолданылатын шаралардың кешігуі, ертеңгі банктік дағдарысқа жол беруі әбден
мүмкін. Демек, міне осы сияқты оң шешімін таппаған мәселелердің банктік
тәжірибеде болуы зерттеу жұмысы тақырыбының аса өзектілігін одан әрі
нақтылай түседі.
Коммерциялық банктердің активі мен пассивін басқару теориясы және
тәжірибесіне қатысты мәселелер осы күнге дейін шетелдік ғалымдардың
еңбектерінде басты орын алуда, атап айтсақ, Г. Марковиц, Дж. Тобин, У.Шарп,
Ф. Модильян, М. Миллер, М. Дженсен, У. Меклинг, А. Смит, Дж. М. Кейнс, П.
Роуз, Э. Рид, Р. Коттер, Э. Гилл, Р. Смит, Т. Кох, Б. Улиямс, Дж. Неман, О.
Моргенштейн, А. Чендлер, И. Ансофф, К. Эндрюс, Г. Клейнер, А. Мовсесян, И.
Хоминич, П. Диетерин, А. Фурнье, С. Липп, Дж. Мак Колл, А. Куракие, Р.
Сомерс және өзгелер.
Коммерциялық банктің активі мен пассивін басқаруды қаржы менеджментінің
құрамдас бөлігі ретінде ресейлік ғалымдардың: И.В. Ларионова, О.И.
Лаврушин, В.М. Усоскин, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробова, М.А. Поморина, Ю.С.
Масленченков, Н.Е. Егорова, И.Т. Балабанов, И.А. Бланк, Е.С. Стоянова,
В.В. Ковалев, В.И. Колесников, О.М. Марков, Е.Ф. Жуков, Э.А. Уткин, Е.Б.
Ширинская, О.В. Ефимова, В.В. Ковалев және т.б.еңбектерінде көрініс тапқан.
Қазақстанның қазіргі экономикалық даму жағдайында банктердің активтері
мен пассивтерін басқарудың теориялық және тәжірибелік аспектілері отандық
экономист-ғалымдардың: Ғ.С. Сейітқасымов, О.Б. Баймұратов, Н.К. Кучукова,
Ш.Р. Әбділманова, К.Ш. Дүйсенбаев, А.Б. Зейнелғабдин, Ұ.М. Искаков, Р.Е.
Елемесов, С.Ж. Интыкбаева, С.С. Арыстанбаева, Н.Н. Хамитов, З.Д. Искакова,
Ә.Д. Шелекбай, Г.Т. Абдрахманова, А.А. Мусина және т.б. еңбектерінде
кездеседі.
Коммерциялық банктің активі мен пассивін басқаруға бағытталған ғылыми
жұмыстарға жасалған талдаудан, банктің өтімділігі мен табыстарын
қамтамасыз етуде ең бастысы банк балансының құрылымын үйлесімді немесе
теңгерімді басқаруға қатысты орын алған мәселелердің болуы зерттеу
тақырыбының өзектілігін сипаттайды. Өкінішке орай, коммерциялық банктің
активі мен пассивін басқаруды теориялық және тәжірибелік тұрғыдан
зерттеулер белгілі ғалым-экономистердің еңбектерінде әр жақты көрініс
тапқан. Сондықтан да, банктің активі және пассивін басқарудың теориялық
және тұрғыдан жеткіліксіз мазмұны мен оның аз зерттелген әдістемелері,
сондай-ақ оларды тиімді басқару тәжірибесіндегі орын алатын өзекті
мәселелер бұл диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты ҚР-ның
екінші деңгейдегі банктерінің өтімділігі мен табыстылығын қамтамасыз ететін
қазіргі заманға сай банк активтері мен пассивтерін теңгерімді басқаруға
байланысты теориялық-әдістемелік және ғылыми-тәжірибелік тұрғыдан
негізделген ұсыныстар жасау.
Қойылған мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешуді көздейді:
- банк ісіндегі қаржылық менеджмент ғылымына қатысты теориялардың
дамуын зерделей отырып, қазіргі заманға сай банктің активі мен
пассивін кешенді басқарудың мазмұнын анықтау және жасау;
- банктің активі мен пассивін кешенді басқару тетігінің және жүйесінің
ұйымдастырушылық- ақпараттық негізін айқындау;
- банк құнын арттырудағы және банк тұрақтылығын қамтамасыз етудегі
банкті басқару стратегияларының орны мен рөлін анықтау;
- банк активі және пассивін кешенді басқарудың банк бәсекелестігін
арттыруға тигізетін ықпалын зерттеу;
- банк капиталына қойылатын нормативтік талаптардың банктердің
активтері мен пассивтерін басқаруға тигізер ықпалын қарастыру;
- депозиттік қоржынды басқарудың банктің тұрақты пассивін
қалыптастырудағы маңызын көрсету;
- депозиттік емес ресурстарын қалыптасу көздерін талдау мен
бағалаудың, банктің өтімділігі мен тұрақтылығына тигізер әсерін
айқындау;
- екінші деңгейдегі банктердің активтерінің құрылымы мен сапасын
бағалай отырып, олардың қоржынындағы стандартты және жіктелетін
активтердің шекті қатынасын айқындау;
- банктердің несиелік саясатының шегінде жасалған көрсеткіштер
көмегімен отандық коммерциялық банктердің несиелік қоржындарының
сапасын бағалау әдістемесін жасау;
- банктің оңтайлы инвестициялық қоржынын қалыптастырудың өтімділікті
және табыстылықты қолдаудың қосымша резерві ретіндегі маңызын талдау
және бағалау;
- банк активін басқарудағы несиелік тәуекелді басқару және бағалау
әдістерін жүйелік тұрғыдан зерттеу;
- екінші деңгейдегі банктердің өтімділік тәуекелін бағалау негізінде
өтімділікті басқарудың үлгісін жасау;
- отандық банктер қызметіндегі операциондық тәуекелдердің пайда болу
көздері мен салдарын айқындай отырып, оны бағалау әдістерін жасау;
- нарықтық тәуекелдердің басқарудың активтер мен пассивтердің
басқарудағы рөлі мен маңызын қарастыру;
- банк өтімділігін тиімді басқаруда қор қаражаттарын теңгерімді
басқару әдісінің тиімділігін анықтау;
- проблемалық активтерді басқарудың банктің табыстылығын арттыруға
ықпалын көрсету;
- банктердің активтері мен пассивтерін кешенді басқару
стратегияларының экономикалық-математикалық үлгілерін жасау.
Зерттеу пәніне ҚР екінші деңгейдегі банктердің активі мен пассивін
басқару үдерісі жатады.
Зерттеу объектісіне ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің активті және
пассивті операцияларын басқару қызметтері жатады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің әдістемелік
және теориялық негізіне қазіргі кездегі отандық және шетелдік ғалым-
экономистердің коммерциялық банктердің активі және пассивін басқарудағы
орын алатын мәселелері туралы және өтімділікті басқарудың банктің тұрақты
дамуындағы рөлін сипаттайтын зерттеулері пайдаланылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы. Зерттеудің ақпараттар базасы ретінде банк
қызметіне реттеуге арналған ҚР-ның заңдары мен нормативтік актілері, ҚҰБ-
нің Басқармасының қаулысымен бекітілген ережелері, нұсқаулықтар және өзге
нормативтік құжаттары, ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік
деректері, ҚР ҚҚА-нің нормативтік құжаттары мен есептік деректері, ҚР-ғы
ЕДБ-дің есептік материалдары, ҚР статистикалық агенттіктің сандық
мәліметтері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары,
сондай-ақ банктің активі мен пассивін басқару жайлы сұрақтарды қамтитын
жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар және т.с.с. пайдаланылды.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыстың ғылыми
жаңалығы коммерциялық банктің өтімділігі мен табыстылығын қамтамасыз ететін
активтер мен пассивтерді кешенді басқарудың ғылыми тұрғыдан негізделген
қаржы менеджментінің жаңа тұжырымдамасы негізінде ҚР ЕДБ-дің активтері мен
пассивтерін басқару тетіктерін жетілдіруге байланысты Қазақстанда
алғашқылардың бірі ретінде ғылыми-тәжірибелік ұсыныстардың жасалуымен
сипатталады.
Диссертациялық зерттеу барысында мынадай ғылыми нәтижелер алынды:
1 банктің активі және пассивін кешенді басқарудың теориялық-әдістемелік
тәсілдері негізделді:
- басқару теориясы тұрғысынан коммерциялық банктің өтімділігі мен
табыстылығын қамтамасыз ететін, бәсекелестікті арттыруға мүмкіндік беретін
және қаржылық тәуекелдерді төмендетуге ықпал ететін қазіргі нарықтық
заманға сай банктің активі мен пассивін кешенді басқарудың авторлық
тұжырымдамасы жасалды;
- әдістемелік тұрғыдан банктің активі мен пассивін кешенді басқару
жүйесінің құрылымдық элементтері нақтыланып, сондай-ақ оның ішкі жүйелері
анықталды;
- банктің активі мен пассивін кешенді басқарудың стратегиялары
анықталып, оларды жасауда есепке алуға тиісті ішкі және сыртқы қауіп-
қатерлер және ұзақ мерзім ішінде банктің құнының өсуіне кедергі жасайтын
факторлар айқындалды;
2 Коммерциялық банктің капиталының құрылымын кешенді басқару тәсілі
әдістемелік тұрғыдан негізделді және жасалды:
- банктердің капиталдарының өсуін шектейтін, қазіргі кезде қолданылатын
нормативтік талаптардың кемістігі айқындалып, капиталдың мөлшерін арттыруға
байланысты әдістемелік негізделген ұсыныстардың банк капиталын басқару
тиімділігін арттыруға тигізер ықпалы қарастырылды;
- екінші деңгейдегі банктердің депозиттік ресурстарының қалыптасуы мен
орналасуы жағдайына кешенді талдау жүргізу нәтижесінде, банктердің оңтайлы
депозиттік саясаттың іске асырылу қағидаттары мен депозиттік қоржынды
басқару тиімділігін бағалау әдістері жасалды;
- екінші деңгейдегі банктердің тартқан депозиттік емес ресурстардың
олардың өтімділігі мен табыстылығына тигізетін кері әсері анықталып, оларды
азайту жолдары ұсынылды;
3 Коммерциялық банк активтерін қоржындық басқару тәсілі әдістемелік
тұрғыдан негізделді:
- екінші деңгейдегі банктердің активтерінің құрамы мен сапасына талдау
жасау барысында проблемалық активтер айқындалып, олардың банк өтімділігі
мен табыстылығына тигізер ықпалы анықталды;
- екінші деңгейдегі банктердің несиелік қызметіне баға беріліп, несиелік
қоржынды басқару әдістерін жетілдірудің жолдары қарастырылды;
4 Қаржылық тәуекелдер қоржынын кешенді басқару тәсілінің әдістемесі
жасалды және негізделді:
- банктердің қоржындық несиелік тәуекелдерін бағалау әдістемесін
жетілдіруге арналған нормативтік көрсеткіштер жүйесі жасалды;
- екінші деңгейдегі банктердің өтімділік тәуекелін бағалау негізінде
өтімділікті жоспарлау әдістемесі мен стресс-тестілеу үлгісі әзірленді;
- отандық банктер қызметіндегі операциондық тәуекелдердің пайда болуын
анықтайтын ақпарат көздері жүйеленіп, Базель-2 келісіміне сәйкес
тәуекелдерге қатысты резервтік капитал құру әдістемелері ұсынылды;
5 Банк активтері мен пассивтерін теңгерімді басқаруды жетілдіруге
байланысты ұсыныстар:
- банк балансын басқару арқылы өтімділікке қол жеткізуге мүмкіндік
беретін өтімділікті басқарудың үлгілері ұсынылды;
- қазақстандық екінші деңгейдегі банктердің қызметінде Проблемалық
активтерді басқару бөлімшесі мен Проблемалық активтер комитетін құру
қажеттігі негізделіп, олардың өзге бөлімшелермен өзара байланысының сызбасы
жасалды;
- коммерциялық банктердің өтімділігі мен табыстылығын болжауға мүмкіндік
беретін банктердің активтері мен пассивтерін басқару стратегияларының жеке
және толық экономикалық-математикалық үлгілері ұсынылды.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар
- банктердің өтімділігі мен табыстылығын қамтамасыз ететін банктің
активі және пассивін кешенді басқарудың авторлық көзқарасы;
- автордың ұсынатын банктің активі мен пассивін басқару қазіргі
жүйесінің құрылымдық элементтері, сондай-ақ оның ішкі жүйелері;
- банк өтімділігін қолдауға қажетті отандық банктердің капиталдарының
төменгі мөлшерін көтеруге байланысты жасалған ғылыми-тәжірибелік
ұсыныстар;
- екінші деңгейдегі банктердің депозиттік қоржынын басқару жүйесін
жетілдіруге қатысты әдістемелік ұсыныстар;
- екінші деңгейдегі банктердің тартылған қаражаттарының құрылымындағы
сыртқы қарыздардың көлемін шектеуге байланысты ұсыныстар;
- банктердің несиелік қоржынының сапасын бағалауға арналған
нормативтік көрсеткіштер мен олардың тиімділіктері;
- екінші деңгейдегі банктердің өтімділіктерін жоспарлау әдістемесі мен
стресс-тестілеу үлгісі;
- отандық банктер қызметіндегі операциондық тәуекелдерін басқаруда
Базель-2 келісіміне сәйкес тәуекелдерге қарсы резерв құру және
оларды баллдық жүйемен бағалау әдістемелері;
- банк балансын теңгерімді басқару арқылы өтімділікті басқарудың
қарапайым үлгісі;
- Проблемалық активтерді басқару бөлімшесі мен Проблемалық активтер
комитетін құру сызбасы және олардың қызметі мен міндеттері туралы
ұсыныстар.
Зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік маңызы. Диссертациялық жұмыста
жасалған ғылыми нәтижелер Қазақстанның банктік секторындағы активтер мен
пассивтерді басқару жағдайы мен дамуын объективі түрде бағалауға мүмкіндік
жасайды. Ғылыми жаңалыққа жататын автордың жасаған ғылыми идеялары,
теориялық тұжырымдамалары мен түйіндерін кейбір отандық банктердің
активтері мен пассивтерін басқаруға байланысты нақты ұсыныстарын
қызметтерінде пайдалануда.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы және енгізілуі. Зерттеу нәтижелері
халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда және жобаларда, соның
ішінде Алматы қ. (2003-2008жж), Одесса (2007ж), Бишкек қ. (2007ж), Тбилиси
қ. (2008ж), Минск қ. (2008ж) баяндалып, сондай-ақ ғылыми мақалалар түрінде
Қаржы-қаражат, Банки Казахстана, Аль-Пари, ҚазҰУ хабаршысы, ҚазЭУ
хабаршысы, Вестник Университета Туран, Аграрлық нарық проблемалары,
Қазақстан жоғары мектебі, Ізденіс, Ізденістер, нәтижелер, Вестник
Университета международного бизнеса, Наука и новая технология (Бишкек
қ.), Известия ВУЗ-ов (Бишкек қ.) және Вестник Ассоциации Беларусских
банков (Минск қ.) журналдарында жарияланды.
Ғылыми-зерттеу нәтижелері Банк ісі оқулығында (2007ж), Банковское
дело оқулығында (өзге авторлармен бірге) (2007ж), Банк ісі оқу құралында
(өзге автормен бірге) (2004ж), және Коммерциялық банктер операциялары
(2004ж), оқу құралында енгізіліп оқу үдерісінде пайдаланылуда. Тәжірибелік
ұсыныстар Центркредитбанкі АҚ, АТФ банкАҚ және ҚазИнКомБанк АҚ-ның
жұмыстарында мақұлданып енгізілді.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Диссертацияның тақырыбы бойынша жалпы
көлемі 101,54 б.т. 40 ғылыми жұмыс жарияланды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертацияның құрылымы кіріспеден, 5 тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан және 56
кесте, 35 суреттен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Диссертацияның бірінші топтағы мәселесі бұл қаржылық менеджмент
ғылымының дамуымен, оның банк қызметіндегі рөлі мен орынын және
Қазақстанның банктік тәжірибесіндегі бүгінгі жағдайын бағалаумен,
коммерциялық банктің активі мен пассивін басқару үдерісін ұйымдастыруға
тигізетін ықпалын анықтаумен байланысты.
Қаржылық менеджменттің ғылымының негізгі өзегіне Қоржын теориясы мен
Капитал құрылымы теориясын жатқызады. Осы екі теорияның да кез келген
кәсіпорынның қаржысын басқаруға, соның ішінде коммерциялық банктің активі
мен пассивін басқаруға тікелей қатысы бар. Қоржын теориясының негізін
қалаушы Г. Марковиц активтердің жиынтық тәуекелін тәуекелді активтерді бір
қоржынға біріктіру арқылы төмендетуге болатындығы айтылады. Іс-жүзінде
аталған теория тәуекелді активтердің ықшамды қоржынын қалыптастыру
тәсілдерін анықтап бере алды.
Капитал құрылымы теориясы банктің капиталының ықшамды құрылымын
бағалауға мүмкіндік береді. Мұндағы банктің капиталы деп оның меншікті және
тартылған қаражаттары түсіндіріледі.
Келесі теориялық тұжырымдамаға Агенттік қатынастар теориясын
зерттеушілер Майкл Дженсен мен Ульям Меклинг өз еңбектерінде акционерлер
мен менеджерлердің, сондай-ақ акционерлер мен кредиторлардың арасындағы
өзара қарым-қатынас заңдылықтарын ашады. Өзге агенттік теке-тірес бұл
акционерлер мен кредиторлар арасында болуы мүмкін. Ол егер акционерлер
менеджер арқылы фирманың немесе банктің құнының өсуін талап етсе, онда
мұндай жағдайда кредиторлардың мүддесі аяққа тапталады.
Банктегі менеджментінің теорияларының біріне өтімділікті басқару
теориясы жатады. Өтімділікті басқару теориясы іс-жүзінде коммерциялық
банктердің пайда болуымен және дамуымен бірге пайда болған.
Қазіргі кезде банк активтерін басқару үш әдістемелік бағытқа
негізделген. Біріншісі – коммерциялық банк өтімділігін сақтай алады, егер
оның активтері қысқа мерзімге орналастырылып, сондай-ақ олар уақтылы
қайтарылатын болса. Екіншісі – коммерциялық банк өтімді болуы мүмкін, егер
ол өзінің активтерін қолма-қол ақшаларға өзге кредиторлар мен инвесторларға
сата алса.Үшінші – коммерциялық банктің өтімділігін жоспарлауға болады,
егер де несиені қайтару кестесін қарыз алушының болашақтағы табысы
негізінде құраса.
Осы үш әдістемелік бағытқа активтерді басқарудың үш теориясы сәйкес
келеді: коммерциялық ссудалар, ауысымдылық және күтілетін табыс теориялары.
Коммерциялық ссудалар теориясының негізінде банктердің өтімділігін
басқару туралы көзқарасты А.Смиттің еңбегінде былай деп береді: Банк
вексель үшін төлемді қарыз алушының қарыз берушіге берген векселін есепке
алу кезінде төлейді, кейіннен вексельдегі мерзімнің өтуіне қарай қарыз
алушы банкке пайдаланған сомасы мен оған есептелетін пайызын қайтаруға
тиіс. Бұл көзқарас бүгінгі күнгі банктердің тауарлар қорларын немесе
айналым қаражаттарын толықтыруға беретін қысқа мерзімдік несиелерін
сипаттайды. Аталған теорияның басты кемшілігі, ол дамушы экономиканың
қажеттілігін ескерген жоқ. Бірақ та коммерциялық ссудалар теориясы, өзінің
кемшіліктеріне қарамай бүгінгі күні де өз мағынасын жоғалтқан жоқ.
Ауысымдылық теорияның мәні банк өзінің қысқа мерзімді ресурстары мен
талап етілетін міндеттемелері есебінен ұзақ мерзімді активтік операцияларды
жүзеге асыруы мүмкін. Мұндай активтік операциялар банкке коммерциялық
вексельдерді немесе қазынашылық вексельдерді, облигацияларды және өзге де
бағалы қағаздарды сатып алуға мүмкіндік жасайды. Қысқаша айтқанда аталған
теория банктің активтік операцияларында жоғары сапалы бағалы қағаздардың
болуын және сол бағалы қағаздар нарығының дұрыс қызмет етуін талап етеді.
Дж. М. Кейнс былай жазған: ... банк жүйесінің қалыпты жағдайында
банктер аз ғана мөлшердегі табысы бар, облигацияларды қолма-қол ақшаға
сатып алуға (сатуға) мүдделі. Бұл өз кезегінде тез іске асатын нарықтық
бағалы қағаздар ұзақ уақыт бойы банктің өтімді ресурс көзі ретінде
қарастырылып келгендігін көрсетеді. Мұндай бағалы қағаздарды тез арада
қолма-қол ақшаларға ауыстыруға болады, сондықтан да оларды екінші реттегі
резервтерге жатқызады. Бұл теорияның да кемшілігі экономикалық дағдарыс
уақытында байқалады. Яғни дағдарыс тұсында банктер өздерінің активтерінің
бір бөлігін сала алмауы мүмкін. Себебі экономикалық дағдарыстың биржалық
дағдарысқа ұласатыны сөзсіз. Сондықтан да коммерциялық банктер көбіне банк
өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында қысқа мерзімді бағалы қағаздарды
сатып алуға мүдделі болады.
Күтілетін табыстар теориясына сәйкес банктің өтімділігін қарыз
алушылардың болашақтағы табыстарынан түсетін несиені қайтару кестесіне
негіздей отырып жоспарлауға болады. Сонымен қатар банктер әр түрлі өтелім
мерзімі бар бағалы қағаздарды таңдап ала отырып, олардан түсетін табысты да
болжай алады. Бұл теория қазіргі кездегі несиенің жекелеген түрлерінің,
соның ішінде фирмаларға берілетін қысқа мерзімді несиелердің, тұтыну
несиелерінің, жылжымайтын мүлікті кепілге алып берілетін несиелердің дамып
отырғандығын мойындайды. Мұндай несиелердің ортақ қасиеті, олар банктің
өтімділігін арттырады. Бұл теорияның да өзіндік кемшілігі бар, яғни банк
өзінің активтерін мерзіміне өзгертетін болса, кейде оның пайыздық табыстары
бойынша болжамы тура болмай шығып жатса, ондай жағдайда банк зиян шегуі
мүмкін.
Пассивті басқару теориясы 60 жылдары АҚШ-та пайда болды. Оның
жақтаушыларының көзқарастарынша банктер өтімділік мәселелерін нарықтан
қосымша қаражаттар тарту арқылы шешуге болатындағын айтады. Нақтырақ
айтсақ, пассивтерді басқару бұл тартылған қаражаттар құрылымын өзгерту
жолымен өтімді қаражаттарға деген қажеттілігін қанағаттандыру шараларын
білдіреді.
Жоғарыда аталған теориялардың негізінде активтерді және пассивтерді жеке-
жеке басқару әдістері пайда болып, оларды қазіргі отандық және шетелдік
банктер тәжірибесінде қолдана бастады. Біздің ойымызша банк активтері мен
пассивтерін кешенді басқарудың міндеті бұл банк балансын жеке-жеке
бөліктерге бөліп емес, тұтастай үйлестіре басқару болуға тиіс. Банктің
активтері мен пассивтерін кешенді басқару банкке депозит және займдар
түрінде тартылған ресурстарын әр түрлі маусымдық ауытқулардан қорғау және
банктің түпкілікті мақсатына қол жеткізетін активтер қоржынын қалыптастыру
құралы ретінде зор мүмкіндік береді. Банк активтері мен пассивтерін кешенді
басқару мәселелері кешенді түрде әлі күнге дейін терең зерттелмегені
белгілі.
Диссертациялық жұмыста аталған мәселеге қатысты отандық ғылым және
тәжірибе деңгейінде алыс және жақын шетелдік экономист-ғалымдардың
көзқарастары қарастырылады. Зерттеу нәтижелері мамандардың көзқарасының
аталған мәселеге қатысты бірдей еместігін көрсетеді.
Сондықтан біздің ойымызша, коммерциялық банктің активтері мен
пассивтерін кешенді басқару бұл банктің стратегиясына сәйкес,
бәсекелестікті артыратын, өтімділік пен табыстылықты қамтамасыз ететін банк
балансының теңгерімді құрылымдарын қалыптастыру және оларға ықпал ететін
қаржылық тәуекелдерді жүйелі түрде басқару шараларын білдіреді.
Жоғарыда берілген авторлық тұжырымдама негізінде, банк активтері мен
пассивтерін кешенді басқарудың құрылымының қазіргі үлгісін 1-суретпен
беруге болады.
1-сурет - Банктің активтері мен пассивтерін кешенді басқарудың
қазіргі үлгісі
Ескертпе – автормен әзірленген.
Біздің ойымызша, әдістемелік тұрғыдан алғанда банк активтері мен
пассивтерін кешенді басқаруды базалық және күрделі деп екіге бөлуге болады.
Банк активтер мен пассивтерін базалық басқару бұл капитал жеткіліктігіне,
өтімділік деңгейіне, активтер мен пассивтердің пайыз мөлшерлемелерінің және
валюталардың бағамдарының өзгерісіне сезімталдығына қолжеткізуге арналған
реттеуші ұйымдардың талаптарын білдіреді. Базалық басқарудың мақсаты
тәуекелдерді анықтау және талдауға басты көңіл бөле отырып, банк балансының
құрылымын ұстап отыру және жаңа тәуекелдердің пайда болуына жол бермеу.
Банк активтері мен пассивтерін күрделі басқару бұл банк қызметінің барлық
бағыттарында табыстылықты көздейтін, тәуекелді төмендетуге бағытталған
банктің стратегиясын жасауды білдіреді. Күрделі басқару капиталдың
жеткілікті шамасын белгілеу, өтімділік пен сезімтал пайыз мөлшерлемелерін
анықтау, несиелік тәуекелді бақылауда ұстау, банктің активтерінің сапасын
бақылау сияқты шараларды қамтиды. Күрделі басқарудың артықшылығы, яғни ол
бәсекелестік стратегияға сәйкес келеді және банктің қабілетін барынша
көрсете біледі.
Диссертациялық жұмыста коммерциялық банктің активі мен пассивін басқару
қызметіндегі қаржылық менеджменттің рөлі мен орнын анықтауға жасалған
талдау нәтижелері бүгінгі қазақстандық банктік тәжірибеде қаржылық
менеджменттің негізгі теорияларының 90-жылдардың басынан бері қолданылып
келетіндігін дәлелдеп берумен қатар, кейбір теориялық тұжырымдамалардың әлі
де болса қолданылмай отырғандығын анықтап берді.
Қазақстанның банктік секторының 2000-2007жж аралығындағы экономикадағы
рөлін талдаудан соңғы жылдардағы коммерциялық банктердің экономиканың өсуін
қамтамасыз етуге тигізген ықпалын көреміз (1-кесте).
1-кесте - Қазақстан банк секторының экономикадағы рөлі
мерзімнің басына
Көрсеткіштер
2002 жылдан бастап, экономикалық өсудің жыл сайын орта есеппен 10%
тұрақты өсуге ие болуына банктердің активтерінің өсу ықпал еткендігі
белгілі. 2002 жылдан бастап, 2008 жылдың 1 қаңтарына дейін банктік
сектордың активтерінің ЖІӨ-гі үлесі 25,1%-дан 87,7%-ға дейін 3,5 есе өскен.
2002 жылдан бастап, 2008 жылдың 1 қаңтарына дейін несиелік қоржынның ЖІӨ-гі
үлесі де 15,9 % -дан 66,6 %-ға дейін 4,2 есе өскендігі байқалады.
Жасыратыны жоқ біздің отандық банктеріміздің капиталы өте төменгі
жағдайда. 2008 жылдың 1 қаңтар айына капиталдың мөлшері 1 781,8 млрд.
теңгені немесе 14,8 млрд АҚШ долларын құрайды. Мұны салыстырмалы түрде
қарасақ, АҚШ-ғы банктердің капиталының ЖІӨ-ге қатысты шамасынан 10 есе кіші
немесе шығыс Еуропа елдерінен 35 есе кіші, Германиядан 25 есе кіші. Егерде
әлемдегі үш ірі банктің жиынтық капиталы 145 млрд. АҚШ долларын құраса,
онда оның мөлшері біздің отандық банктеріміздің капиталынан 10 есе үлкен
болып келеді.
ЕДБ-дің меншікті капиталы мен активтердің соңғы 2000-2007 жж қатынасын
төмендегі 2-суреттен көруге болады.
2-сурет - ЕДБ-дің меншікті капиталы мен активтер серпіні, млрд теңге
2-суреттен көріп отырғанымыздай, екінші деңгейдегі банктердің активтері
2000 жылы 527,9 млрд теңгені құраса, ал бұл көрсеткіш 2007 жылдың аяғына
дейін 22 есеге артып, 11 683,4 млрд теңгені құраған.
ЕДБ-дің капиталдары 2000 жылы 97,6 млрд теңгені құраса, 2007 жылдың
аяғында салыстырғанда 18 есе өсіп, 1 78,8 млрд теңгені құрап отыр.
Сонымен қатар, Қазақстандық банк жүйесіне қатысты халықтың сенімінің
артуын соңғы жылдардағы банктердегі депозиттердің көлемінің артуынан
байқауға болады. Соңғы 8 жыл ішінде банктердің депозиттері 12 есе артып,
нәтижесінде 2007 жылы 3480,7 млрд теңгені құрады. Ал депозиттердің ЖІӨ-ге
қатынасы 2000 жылы 11,3 % және 2006 жылы 39,1%ға дейін өскен. Депозиттердің
активтерге қатынасын келесі беттегі 3-суретпен беруге болады.
3-сурет - ЕДБ-дің депозиттер мен активтерінің серпіні, млрд теңге
Көптеген Қазақстандық банктердің қаржылық нәтижелері соңғы жылдары
тұрақтылыққа қол жеткізді. Банктің рентабельдік көрсеткіштері бойынша
біздің банктеріміз Орталық Еуропа елдерінің банктерінің осындай
көрсеткіштерімен тең түсуде (2- кесте.)
2-кесте - ЕДБ-дің табыстары мен рентабельдігі
мерзімнің соңына
Кестеден көріп отырғанымыздай 20006 жылы таза пайданың көлемі 7,1 млрд
теңгені құраса, 2007 жылдың соңына оның мөлшері 266 млрд теңгеге дейін
жеткен. Таза табыс көлемі 2000-2007 жж аралығында 37 есе өскен. Оған ЕДБ-
дің активтерінің, соның ішінде банктің клиенттерге берген несиелерінің өсуі
себеп болып отыр.
Банктік сектордың осал жақтарын айқындауда соңғы жылдарда өткен
Қаржыгерлердің конгрессіне арналып жасалған Қазақстаннның қаржы секторының
SWOT-талдауынның нәтижелерін негізге ала отырып, банк секторына қатысты
талдауды келесі беттегі 3-кестеден көруге болады.
3-кесте ЕДБ-дің қызметіне жасалған SWOT-талдауы
Күшті жақтары Мүмкіндіктері
Пәрменді несие, депозит және Жаңа банктік өнімдерді пайдалану,
инвестициялық саясаты. олардың төменгі шығындар, желілік
Активтері мен пассивтерінің тиімділіктер мен технологиялар есебінен
мерзімдері бойынша салыстырмалы арта түсуі.
теңгерімділігі, тәуекелді Банк қызметтерінің тарифтерін қалыпты
басқарудың кешенді жүйесін деңгейде ұстау, несиелер бойынша пайыз
кезең-кезеңімен қалыптастыру. мөлшерлемелерін төмендету.
Жиынтық активтердің, несиенің, Банктер арасында бәсекелестікті
депозиттердің және табыстылық күшейту.
көрсеткіштерінің серпінмен өсуі. Менеджмент сапасын арттыру, активтер
Банк қызметінің Халықаралық мен пассивтерді басқару және тәуекелді
стандарттарға сай жұмыс жасауы. басқару жүйесін одан әр жетілдіру.
Несие сапасының және инвестициялықБанк секторының үйлесімді дамуы, банк
қоржынның қанағаттанарлық деңгейі,өнімдері мен қызметтерінің және
мүмкін болатын залалдардың технологияларының санының өсуі мен
резервтермен (провизиялармен) сапасының оған сай болуы.
жоғары деңгейде қамтамасыз етілуі.Банк капиталының бәсекелестікке
қабелттігін арттыру
Әлсіз жақтары Қатерлер
Банк секторының қаржылық Сыртқы қарыздарының көп мөлшерде болуы.
тұрақтылығы мен өтімділік, Жіктелген активтердің, оның ішінде
капиталдану және бәсекелестік несиелерінің жоғары деңгейі.
қабілеттілік жағынан қол жеткізгенБанктік қызметтер нарығында банктер
деңгейі. арасында бәсекелестік тепе-теңдіктіктің
Ішкі ұзақ және орта мерзімді бұзылуы. Үш ірі банктің ұстанымының өте
банктік ресурстардың шектеулігі. жоғары деңгейде болуы.
Банктік тәуекелдердің жоғары ДСҰ-на кіруге байланысты шетел
деңгейде орын алуы; капиталының қатысуымен банктердің
Ішкі нарықтағы банктің көбеюі.
инвестициялық операцияларды жүзегеБағалы қағаздардың табыстылықтарының
асыру үшін қаржы құралдарының және кепілге алынған мүлік құндарының
тапшылығы. төмендеуі.
Ескертпе – автормен құрастырылған.
Жоғарыдағы банктік сектордың 2000-2007 жж аралығындағы дамуына жасалған
зерттеулерді, SWOT-талдауын және Елбасының 2008 жылы халыққа жасаған
жолдауында банктік сектордың алдына қойған мақсаттарын басшылыққа ала
отырып, қазіргі заманға сай банктің активтері мен пассивтерін басқаруды
жетілдіруге қолжеткізуге тиісті банктік сектордың даму мақсаттарын М.
Портердің ромбысы үлгісінде 4-суретпен беруге болады.
Банктік сектордың капиталдану
деңгейін және құнын арттыру
Банк секторының Банктің қызметтері мен
өтімділігі мен қаржылық өнімдерінің
тұрақтылығын қолдау технологияларының
сапасын арттыру
Тәуекелдерді басқару жүйесін дамыту
4- сурет - Қазақстанның банк секторының даму мақсаттары
Ескертпе – автормен әзірленген.
Бұл даму мақсаттары қазіргі банк жүйесінде орын алған басты мәселелер
анықтап береді, оларға: біріншіден, капиталдану деңгейінің төмендігі,
екіншіден өтімділік пен қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етудің
жеткіліксіздігі, үшіншіден, банк қызметінде озық технологияларды игерудің
әлсіздігі, төртіншіден, тәуекелдерді басқару жүйесін дамыту туралы
мәселелерді шешу. Демек, аталған мәселелер бүгінгі банктік сектордың
бәсекелестігін тежейтін басты факторларға айналуда.
Екінші топтағы мәселелер қазақстандық банктік сектордың бәсекелестігін
тежейтін басты факторлардың бірі ретінде коммерциялық банктің капитал
құрылымының қалыптасуын талдауға, оның қазіргі жағдайына баға беруге
әдістемесін жасауға байланысты болып келеді.
Банктің капиталы деп бұл жерде оның ресурсы, соның ішінде меншікті
капиталы мен тартылған қаражаттарының жиынтығы түсіндіріледі. Банктің
тұрақтылығын және жұмысының тиімділігін қамтамасыз етуде меншікті
капиталдың маңызы ерекше. Капиталдың жеткіліктігін бағалаудың нарықтық
тәсілін енгізу, біздің ойымызша, банк жүйесінің элементерінің тұрақтылығына
ықпал ететін жағымсыз құбылыстардың алдын алуға мүмкіндік береді. Банктің
ресурсындағы меншікті капиталдың өте төменгі үлесінде болуы да дұрыс емес.
Себебі, ол банктің салым иелері алдындағы жауап беру мөлшеріне сәйкес
келмейтіндігін сипаттайды.
Қазіргі кезде банктеріміз өздерінің капиталдарын жеткілікті мөлшерде
ұстап отырғаны жасырын емес. Қор нарығындағы жағдайлар банктің акционерлік
капиталын ұлғайтуға мүмкіндік бермей отыр. Қаржылық қадағалау тарапынан
банк капиталын арттыруға талап қойылған. Бірақ та оны ұлғайтатын басты көз
пайда десек ол жеткіліксіздік танытуда. Субординирленген қарызды тартудағы
банктердің мүмкіндігі бірінші деңгейлі капиталдың 50%-нан аспайтын болуға
тиістігін көздейтін шектеу тағы да бар.
2004-2007 жж банктік сектордың меншікті капиталының адекваттылығын 4-
кестемен беруге болады.
4-кесте - ЕДБ-дің меншікті капиталдарының адекваттылық көрсеткіштері
мерзімнің басына
Меншікті капиталдың адекваттылық2004ж. 2005ж. 2006ж. 2007ж. 2008ж.
көрсеткіштері
І деңгейлі капиталдың жиынтық 0,09 0,08 0,09 0,09 0,11
активтерге қатынасы (к1)
Меншікті капиталдың тәуекел 0,17 0,16 0,15 0,15 0,14
дәрежесіне қарай өлшенген
активтер мен баланстан тыс
міндеттемелерге қатынасы (к2)
Меншікті капиталдың ссудалық 0,22 0,19 0,19 0,20 0,20
қоржынға қатынасы
Меншікті капиталдың құрылған 3,49 2,62 3,40 3,91 3,43
провизияларға қатынасы
Меншікті капиталдың күмәнді 0,60 0,47 0,48 0,43 0,34
несиелерге қатынасы
Меншікті капиталдың үмітсіз 10,38 6,65 8,54 12,43 13,54
несиелерге қатынасы
Ескертпе – ҚҚА-нің және ЕДБ-дің 2003-20007 жж есептік материалдары
негізінде автор есептеген.
Меншікті капиталдарының адекваттылық көрсеткіштері І деңгейлі капиталдың
жиынтық активтерге қатынасына (к1) қатысты алсақ, мұндағы нормативтік мәні
0,06 кем болмауға тиіс, ендеше 2004 жылдың 1 қаңтарына 0,09 құраса, 2008
жылы 1 қаңтарында оның көлемі 0,11 дейін өскен. Меншікті капиталдың тәуекел
дәрежесіне қарай өлшенген активтер мен баланстан тыс міндеттемелерге
қатынасына (к2) тоқталсақ, оның мұндағы нормативтік мәні 0,12 кем болмауға
тиіс, ендеше 2004 жылдың 1 қаңтарына 0,17 құраса, 2008 жылы 1 қаңтарында
оның көлемі 0,14 мөлшеріне дейін азайған. Нормативтік мәнді орындағанмен де
капитал деңгейінің тәуекел дәрежесіне қарай өлшенген активтер мен баланстан
тыс міндеттемелерге төмендегендігі байқалады. Бұл жерде соңғыларының
үлесінің жиынтық активтердегі артқандығы белгілі. Меншікті капиталдың
ссудалық қоржынға қатынасы 2004 жылдың 1 қаңтарына 0,22 құраса, 2008 жылы 1
қаңтарында оның көлемі 0,20 дейін төмендеген. Бұл жерде банктің несиелік
қоржынының көлемі активтер құрамында күрт өсуіне, оның меншікті капиталының
баяу өсуі сәйкес келуде. Меншікті капиталдың құрылған провизияларға
қатынасы 2004 жылдың 1 қаңтарына 3,49 құраса, 2008 жылы 1 қаңтарында оның
көлемі 3,43 төмендеген немесе несиелер бойынша құрылған провизиялар
көлемінің көбейгендігін көруге болады.
Сонымен қатар, меншікті капиталдың күмәнді несиелерге қатынасы 2004
жылдың 1 қаңтарына 0,60 құраса, 2008 жылы 1 қаңтарында оның көлемі 0,34
мөлшеріне дейін төмендеген. Бұл дегеніміз банктің несиелік қоржынындағы
күмәнді несиелер көлемінің артуын баяндайды. Ал меншікті капиталдың үмітсіз
несиелерге қатынасы 2004 жылдың 1 қаңтарына 10,38 құраса, 2008 жылы 1
қаңтарында оның көлемі 13,54 мөлшеріне дейін артқан. Бұл дегеніміз банктің
несиелік қоржынындағы үмітсіз несиелер көлемінің азайғандығын көрсетеді.
ЕДБ-дің топтастырылған түрлері талдаудан, олардың қандай жағдайда
меншікті капиталдарының деңгейі қалыптасқандағын көруге болады (5-кесте).
5-кесте - ЕДБ-дің меншікті капиталының серпіні, млрд теңге
кезеңнің соңына
Капиталы
Банк жүйесіндегі А тобындағы үш банктің капиталы жоғары қарқынмен
өскен. 2000 жылы олардың үлесі -22,5%-ды құраса ал, 2006 жылдың аяғында
2,5 есе өсіп, 56,5%-ды құраған немесе ол дегеніміз банк жүйесіндегі
капиталдың жартысынан жоғары көрсеткішке ие. В тобындағы банктердің банк
жүйесіндегі меншікті капиталдары да 5,7 есе өскен. Яғни олардың үлесі 2000
жылы -5,3%-ды құраса, ал 2006 жылдың аяғында 5,7 есе өсіп, 30,5%-ды құраған
немесе банк жүйесіндегі капиталдың үштен бірін алады. С тобындағы өзге 23
банктің капиталдары өсуі баяу, яғни олардың үлесі 2000 жылы -72,2%-ды
құраса, ал 2006 жылдың аяғында 5,9 есе төмендеп, 12,2%-ды құраған.
ЕДБ-дің депозиттік қоржындарының құрылымына жасалған талдаудан қай
банктік топтың депозиттік нарықта бәсекелестік артықшылықтарды пайдаланып,
ресурсты қалыптастыру мәселесін шешуде белсенділік танытып отырғандығын
байқауға болады (6-кесте).
6-кесте – 2000-2007жж ЕДБ-дің депозиттерінің серпіні, млрд теңге
кезеңнің соңына
Депозиттер
Кестеден көріп отырғанымыздай банк жүйесіндегі А тобындағы үш банктің
депозиттері жоғары қарқынмен өскен. 2000 жылы олардың үлесі -31,0%-ды
құраса ал, 2006 жылдың аяғында 2 еседей өсіп, 58,7%-ды құраған немесе ол
дегеніміз банк жүйесіндегі депозиттердің жартысынан жоғары көрсеткішке ие.
В тобындағы банктердің банк жүйесіндегі депозиттері де 3 есе өскен. Яғни
олардың үлесі 2000 жылы - 9,8%-ды құраса, ал 2006 жылдың аяғында 3 еседей
өсіп, 30,3%-ды құраған немесе банк жүйесіндегі депозиттердің үштен бірін
алады. С тобындағы өзге 23 банктің депозиттерінің өсуі баяу, яғни олардың
үлесі 2000 жылы -59,2%-ды құраса, ал 2006 жылдың аяғында төмендеп 5,3 есе
төмендеп, 11,0%-ды құраған.
Кестедегі талдаудан, А тобынша жататын үлкен үштіктің депозиттік
нарықтағы үлесінің өте жоғары болуы олардың аталған нарықта клиенттер үшін
тиімді депозиттік саясатын жүргізуін көрсетсе, ал С тобына жататын
банктердің депозиттерінің азаяюы, олардың отандық депозиттік нарықта
бәсеңдеу саясатының іске асырылуын көрсетеді. В тобына кіретін банктердің
де депозиттік нарықтағы үлесі орташа деңгейде қалуда, аталған банктерге
бәсекелестік артықшылықтарды ескере отырып, депозиттік саясаттарына қайта
қарау қажет етіледі.
ЕДБ-дің тартылған қаражаттарының өсуіне депозиттермен қатар, депозиттік
емес ресурстары да үлкен үлес қосқан. Депозиттік емес ресурстардың
банктердің тартылған қаражаттары құрылымына талдау жасап көрейік (7-кесте).
7-кесте - ЕДБ-дің депозиттік емес ресурстарының серпіні мен құрылымы
кезеңнің басына
Банктің депозиттік емес 2004ж. 2005ж. 2006ж. 2007ж. 2008ж.
ресурстарының құрылымы,
млрд теңге
Банкаралық депозиттері 69,0 79,4 185,1 257,6 319,9
үлесі, ( 4,6 3,3 4,5 3,2 3,1
Басқа банктер мен банктің 217,4 343,9 576,8 1414,3 1 798,2
жекелеген операцияларын жүзеге
асыратын ұйымдардан алған
займдары
үлесі, ( 14,6 14,2 14,2 17,7 17,5
ҚР Үкіметінен алған займдары 7,5 5,4 3,1 2,2 7,7
үлесі, ( 0,5 0,2 0,1 0,0 0,1
Халықаралық қаржы ұйымдарынан 17,7 19,2 26,5 27,4 85,1
алған займдары
үлесі, ( 1,2 0,8 0,6 0,3 0,8
Бағалы қағаздармен жасалатын 76,9 72,2 163,5 530,0 245,4
РЕПО операциялары
үлесі, ( 5,2 3,0 4,0 6,6 2,4
Айналысқа шығарған бағалы 27,8 102,1 273 421,6 467,6
қағаздары
үлесі, ( 1,9 4,2 6,7 5,3 4,6
Өзге де міндеттемелері 80,2 150,5 256,3 628,8 908,9
үлесі, ( 5,3 6,2 6,3 7,8 8,9
Барлық міндеттемелері 1491,3 2418,6 4 073,98 001,610 256,7
Ескерту- ЕДБ-дің және ҚҚА-нің 2003-2007 жж есептік мәліметтері
негізінде автормен есептелген.
Талданған жылдар ішінде банктің депозиттік емес ресурстарының көздері
өскендігін көреміз. Банкаралық депозиттері 2004 жылдың 1 қаңтарына 69,0
млрд теңгені құраса, 2008 жылы 1 қаңтарында оның көлемі 319,9 млрд теңгеге
дейін 4,6 есеге көтерілген. Банктердің басқа банктер мен банктің жекелеген
операцияларын жүзеге асыратын ұйымдардан алған займдарының көлемі 2004
жылдың 1 қаңтарына 217,4 млрд теңгені құраса, 2008 жылы 1 қаңтарында оның
көлемі 1798,2 млрд теңгеге дейін немесе 8,3 есе өскен. ҚР үкіметінен алған
займдарының мөлшері де 2004 жылдың 1 қаңтарына 7,5 млрд теңгені құраса,
2008 жылы 1 қаңтарында оның көлемі 7,7 млрд. дейін өскен. Халықаралық
қаржы ұйымдарынан алған банктердің қарыздары 2004 жылдың 1 қаңтарына 17,7
млрд теңгені құраса, 2008 жылы 1 қаңтарында оның көлемі 85,1 млрд. теңге
дейін өскен. Бағалы қағаздармен жасалатын РЕПО операциялары мөлшері 2004
жылдың 1 қаңтарына 76,9 млрд. теңгені құраса, 2008 жылы 1 қаңтарында оның
көлемі 245,4 млрд. теңгеге дейін немесе 3,2 есеге артқан.
Банктердің сыртқы міндеттемелердің құрылымында резидент еместерден
(банктердің сыртқы міндеттемелерінің 29%) алынатын, есепті кезеңде 62,1%-ға
өскен заемдар бөлініп шығады жəне 2006 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша
588,9 млрд.теңге болды. Бұл ретте, бейрезиденттерден алынатын заемдардың
негізгі көлемін Ұлыбританияның жəне Солтүстік Ирландияның Біріккен
Корольдігі, Жапония, Германия, Австрия жəне АҚШ елдері құрап отыр, олардың
банк секторының жиынтық міндеттемелеріндегі үлесі 16,1%-ды құрады. Осы
қаражаттар клиенттердің (резиденттерге жəне резидент еместерге) сауда-
саттық операцияларын қаржыландыруға бағытталды. Заем қаражаттар түсуінің
тағы бір дерек көзі эмиссия мен банктердің борыштық бағалы қағаздарын
орналастыру болып табылады. Айналысқа жіберілген бағалы қағаздар сыртқы
міндеттемелердің 10%-ын құрады жəне есепті кезеңде 142 млрд. теңгеге өсті
жəне 2006 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 206,6 млрд. теңге болды.
Банктердің сыртқы міндеттемелерінде 2006 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша
117,3 млрд. теңге болған РЕПО операциясының ескерілетіндігін атап өту
керек.
Банктер қаралып отырған кезеңде де АМК заемдары мен еурооблигациялары
түрінде басымдықпен белсене қарыз алуды жалғастырды. АМК (арнайы мақсаттағы
кəсіпорындар) – қазақстандық банктердің жəне кəсіпорындардың əлемдік қаржы
нарықтарында делдал болу мақсатында шет елдерде құрылған еншілес
кəсіпорындары және олардың көпшілік бөлігі Нидерландта тіркелген. Осы
елдердің кредиторлары алдындағы міндеттемелері 2006 жəне 2005жж. аяғындағы
25,6 жəне 12,3 млрд. долл. салыстырғанда тиісінше 34 млрд. долл. болды.
Сондай-ақ Қазақстан үшін Ұлыбритания – 2006 жəне 2005жж. тиісінше 10,4 жəне
4,3 млрд. долл. салыстырғанда 15,4 млрд. долл., сондай-ақ АҚШ – 2006 жəне
2005жж. тиісінше 6,8 жəне 5,8 млрд. долл., ірі кредитор болуын
жалғастыруда. Kazkommerts International ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқығында
МАҚЫШ СЕРІК БИХАНҰЛЫ
Коммерциялық банктің активі мен пассивін басқару теориясы,
әдістемесі және тәжірибесі
08.00.10 – Қаржы, ақша айналысы және несие
Экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу
үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
Жұмыс әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде орындалды
Ғылыми кеңесшілер: ҚР ҰҒА-ның академигі, экономика
ғылымдарының докторы
Сейітқасымов Ғ.С.
экономика ғылымдарының докторы Елемесов
Р.Е.
Ресми опоненттер: экономика ғылымдарының докторы
Кучукова Н.К.
экономика ғылымдарының докторы
Искакова З.Д.
экономика ғылымдарының докторы
Тұрғұлова А.Қ.
Жетекші ұйым: Халықаралық бизнес университеті
Қорғау 2009 жылдың 23 қаңтарында сағат 14-де Т. Рысқұлов атындағы Қазақ
экономикалық унверситетінің жанындағы экономика ғылымдарының докторы
дәрежесін алу үшін құрылған Д 14.02.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде
өтеді, мекен-жайы: 050035, Алматы қаласы, Жандосов көшесі, 55, 144 бөлме.
Диссертациямен Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық унверситетінің
кітапханасында танысуға болады.
Автореферат ____ желтоқсанда 2008 жылы таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғылыми хатшысы, э.ғ.д.
Темірбекова А.Б.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі және мәселенің зерттелу дәрежесі. 2007 жылғы 27
ақпандағы ҚР Президентінің халыққа жолдауының алтыншы бағытында еліміздің
Қаржы жүйесінің ырықтандыру жағдайындағы тұрлаулылығы мен бәсекеге
қабілеттілігінің жаңа деңгейі туралы бірқатар міндеттер белгіледі. Ондай
міндеттердің қайсысы болмасын зерттелгелі отырған тақырыптың өзектілігіне
негіз болатыны сөзсіз, соның ішінде тақырыпқа тікелей қатысты міндеттер
ретінде, біздің ойымызша отандық банктердің бәсекелестігін арттыру
мақсатында банктерге өз қызметінде жаңа технологияларды игеру, сондай-ақ
банктердің капиталын ұлттық ауқымдағы ұшқыр жобаларды қаржыландыруға
жұмылдыру міндеттері кезек күттірмейтін мәселеге айналуда.
2006 жылы 15 қарашада өткен Қаржыгерлердің VI Конгрессінде 2003-2006
жылдардағы қаржы секторының даму тұжырымдамасының іске асырылу нәтижелері
талқыланып, ҚР-ның қаржы секторының дамуының 2007-2009 жж арналған
тұжырымдамасы жасалған болатын. Тұжырымдамада ең бастысы банктік сектордың
бәсекелестік қабілеттігін арттыру, соның ішінде банктік қызметтер
нарығындағы бәсекелестікті күшейту мақсатында қаржы секторын ырықтандыру,
банктік мекемелердің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету, олардың
капиталдану деңгейін көтеру және тәуекелдерді басқару жүйесін дамыту
міндеті белгіленді.
ҚР Президентінің 2008 жылғы 7 ақпандағы халыққа жолдауында банк
секторының бәсекелестік қабілеттігі мен тұрақтылығын арттыру міндетін
белгілей отырып, банктерге мемлекеттік қолдаудың біржақты бола
алмайтындығын, яғни тәуекелдердің өздеріне тиесілі бөлігін алуға тиістігін,
сондай-ақ банктердің акционерлері өздерін дамытуы үшін қосымша ресурстар
тартқысы келмесе немесе оған қабілетсіз болса, ондай кезде мемлекет қажетті
шаралар қолдануға дайын болу керектігі айтылды.
2007 жылы отандық банктеріміз бен компаниялардың сыртқы қарыздары ЖІӨ-ге
қатысты 95 пайызды құрады немесе 91 млрд. АҚШ долларына дейін өсті, соның
ішінде 45,4 млрд. АҚШ долларына жуық қарыз бұл барлық екінші деңгейдегі
банктердің сыртқы қарыздарын құрады.
Сыртқы қарыздардың есебінен отандық банктеріміздің несиелік
қоржындарындағы құрылысқа берілген несиелерінің үлесі 16 пайызды немесе 10
млрд. АҚШ долларын, ал ипоткалық несиелеу көлемі 5 млрд. АҚШ долларын
құраған.
2007 жылдың басында АҚШ-та басталған ипотекалық дағдарыс біздің
экономикамызға кері ықпал етпей қоймады. Дағдарысқа байланысты қазақстандық
ірі банктеріміздің сырттан қарыз алудағы мүмкіндіктері шектелді, сөйтіп дәл
осы уақыттары қайтару мерзімі жеткен сыртқы қарыздарды қайтаруда олардың
өтімділігіне қатысты мәселелер орын алды.
Нәтижесінде кейбір халықаралық рейтингтік агенттіктер тарапынан
еліміздің ірі компанияларымен қоса ірі банктерінің рейтингтерінің
төмендеуі, олардың әлемдік нарықтардағы акцияларының құндарының төмендеуіне
жол берді.
Осындай себептерге байланысты Дүниежүзілік банк Ресей мен Қазақстанды
ипотекалық несиелеу бойынша тәуекел аумағына жатқызды.
Қазақстанның банктерінің сырттан тартқан қарыздардың көптігі байланысты
Халықаралық валюталық қор (ХВҚ) тарапынан ескерту жасалған болатын. Отандық
банктеріміздің өтімділік дағдарысына қарсы шаралары ретінде Қаржылық
қадағалау агенттігі (ҚҚА) пруденциалдық нормативтерге бірқатар өзгерістер
енгізді, соның нәтижесінде, ҚҚА-нің Басқармасының 2007 жылы 23 ақпандағы
№47 қаулысына сәйкес пруденциалдық нормативтер қатарына 6-1 бөлім ҚР
бейрезиденттердің алдындағы міндеттемелерге қатысты банктердің
капиталдануы деген атпен, яғни сыртқы қарыздарды банктердің капиталдануына
қатысты реттейтін қосымша нормативі енгізілді.
Отандық банктердің сырттан тартқан қарыздарына қарсы тұратын, яғни
қорғаныс қызметін атқаруға тиісті банктердің капиталы десек, оның көлемі
2007 жылдың 1 желтоқсан айына 1 760,3 млрд. теңгені немесе 14,6 млрд АҚШ
долларын құрады. Бұл дегеніміз банктеріміздің капиталының жоғарыда берілген
сыртқы қарыздарының көлемінен 3 есе кем екендігін көрсетеді. Ендеше сыртқы
қарыздардың банктің капиталынан бірнеше есе артық болуы, өз кезегінде
банктердің өтімділігіне кері ықпал етіп, өз кезегінде отандық банктердің
өтімділік дағдарысы мәселесін басынан кешуіне жол берді.
Жалпы қазіргі кезеңдегі қазақстандық банктік тәжірибеде орын алған
өтімділік дағдарысы, өз кезегінде банктердің активі мен пассивін басқарудың
тиімсіздігін, соның ішінде өтімділікті қамтамасыз ететін активтер мен
пассивтерді басқаруға қатысты теория мен тәжірибедегі әлсіз тұстарынының
болуын нақты дәлелдейді.
Көптеген банк қызметкерлері банктің активі мен пассивін кешенді басқару
пайданы арттырып, тәуекелді азайтады деп пікір айтады. Біздің ойымызша,
бұл жерде күтілетін табыстар мен өтімділікті дұрыс бағалау қауіпі бар. Бұл
жерде банк активі мен пассивін басқару тәуекел мен табыстардың ара
қатынасын дұрыс түсіне білу қажет, себебі, банк тәуекелін бір бағытта
қысқарту, банк қызметінің басқа бағыттары бойынша оның артуына жол береді.
Банк қызметінде тәуекелдің жоғары деңгейде болуы, өз кезегінде тек қана
табыссыздыққа ғана емес өтімсіздікке ұшырауға себеп болары сөзсіз. Ендеше,
банктік сектордағы орын алған өтімділік дағдарысынан шығуға тиісті
қолданылатын шаралардың кешігуі, ертеңгі банктік дағдарысқа жол беруі әбден
мүмкін. Демек, міне осы сияқты оң шешімін таппаған мәселелердің банктік
тәжірибеде болуы зерттеу жұмысы тақырыбының аса өзектілігін одан әрі
нақтылай түседі.
Коммерциялық банктердің активі мен пассивін басқару теориясы және
тәжірибесіне қатысты мәселелер осы күнге дейін шетелдік ғалымдардың
еңбектерінде басты орын алуда, атап айтсақ, Г. Марковиц, Дж. Тобин, У.Шарп,
Ф. Модильян, М. Миллер, М. Дженсен, У. Меклинг, А. Смит, Дж. М. Кейнс, П.
Роуз, Э. Рид, Р. Коттер, Э. Гилл, Р. Смит, Т. Кох, Б. Улиямс, Дж. Неман, О.
Моргенштейн, А. Чендлер, И. Ансофф, К. Эндрюс, Г. Клейнер, А. Мовсесян, И.
Хоминич, П. Диетерин, А. Фурнье, С. Липп, Дж. Мак Колл, А. Куракие, Р.
Сомерс және өзгелер.
Коммерциялық банктің активі мен пассивін басқаруды қаржы менеджментінің
құрамдас бөлігі ретінде ресейлік ғалымдардың: И.В. Ларионова, О.И.
Лаврушин, В.М. Усоскин, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробова, М.А. Поморина, Ю.С.
Масленченков, Н.Е. Егорова, И.Т. Балабанов, И.А. Бланк, Е.С. Стоянова,
В.В. Ковалев, В.И. Колесников, О.М. Марков, Е.Ф. Жуков, Э.А. Уткин, Е.Б.
Ширинская, О.В. Ефимова, В.В. Ковалев және т.б.еңбектерінде көрініс тапқан.
Қазақстанның қазіргі экономикалық даму жағдайында банктердің активтері
мен пассивтерін басқарудың теориялық және тәжірибелік аспектілері отандық
экономист-ғалымдардың: Ғ.С. Сейітқасымов, О.Б. Баймұратов, Н.К. Кучукова,
Ш.Р. Әбділманова, К.Ш. Дүйсенбаев, А.Б. Зейнелғабдин, Ұ.М. Искаков, Р.Е.
Елемесов, С.Ж. Интыкбаева, С.С. Арыстанбаева, Н.Н. Хамитов, З.Д. Искакова,
Ә.Д. Шелекбай, Г.Т. Абдрахманова, А.А. Мусина және т.б. еңбектерінде
кездеседі.
Коммерциялық банктің активі мен пассивін басқаруға бағытталған ғылыми
жұмыстарға жасалған талдаудан, банктің өтімділігі мен табыстарын
қамтамасыз етуде ең бастысы банк балансының құрылымын үйлесімді немесе
теңгерімді басқаруға қатысты орын алған мәселелердің болуы зерттеу
тақырыбының өзектілігін сипаттайды. Өкінішке орай, коммерциялық банктің
активі мен пассивін басқаруды теориялық және тәжірибелік тұрғыдан
зерттеулер белгілі ғалым-экономистердің еңбектерінде әр жақты көрініс
тапқан. Сондықтан да, банктің активі және пассивін басқарудың теориялық
және тұрғыдан жеткіліксіз мазмұны мен оның аз зерттелген әдістемелері,
сондай-ақ оларды тиімді басқару тәжірибесіндегі орын алатын өзекті
мәселелер бұл диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты ҚР-ның
екінші деңгейдегі банктерінің өтімділігі мен табыстылығын қамтамасыз ететін
қазіргі заманға сай банк активтері мен пассивтерін теңгерімді басқаруға
байланысты теориялық-әдістемелік және ғылыми-тәжірибелік тұрғыдан
негізделген ұсыныстар жасау.
Қойылған мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешуді көздейді:
- банк ісіндегі қаржылық менеджмент ғылымына қатысты теориялардың
дамуын зерделей отырып, қазіргі заманға сай банктің активі мен
пассивін кешенді басқарудың мазмұнын анықтау және жасау;
- банктің активі мен пассивін кешенді басқару тетігінің және жүйесінің
ұйымдастырушылық- ақпараттық негізін айқындау;
- банк құнын арттырудағы және банк тұрақтылығын қамтамасыз етудегі
банкті басқару стратегияларының орны мен рөлін анықтау;
- банк активі және пассивін кешенді басқарудың банк бәсекелестігін
арттыруға тигізетін ықпалын зерттеу;
- банк капиталына қойылатын нормативтік талаптардың банктердің
активтері мен пассивтерін басқаруға тигізер ықпалын қарастыру;
- депозиттік қоржынды басқарудың банктің тұрақты пассивін
қалыптастырудағы маңызын көрсету;
- депозиттік емес ресурстарын қалыптасу көздерін талдау мен
бағалаудың, банктің өтімділігі мен тұрақтылығына тигізер әсерін
айқындау;
- екінші деңгейдегі банктердің активтерінің құрылымы мен сапасын
бағалай отырып, олардың қоржынындағы стандартты және жіктелетін
активтердің шекті қатынасын айқындау;
- банктердің несиелік саясатының шегінде жасалған көрсеткіштер
көмегімен отандық коммерциялық банктердің несиелік қоржындарының
сапасын бағалау әдістемесін жасау;
- банктің оңтайлы инвестициялық қоржынын қалыптастырудың өтімділікті
және табыстылықты қолдаудың қосымша резерві ретіндегі маңызын талдау
және бағалау;
- банк активін басқарудағы несиелік тәуекелді басқару және бағалау
әдістерін жүйелік тұрғыдан зерттеу;
- екінші деңгейдегі банктердің өтімділік тәуекелін бағалау негізінде
өтімділікті басқарудың үлгісін жасау;
- отандық банктер қызметіндегі операциондық тәуекелдердің пайда болу
көздері мен салдарын айқындай отырып, оны бағалау әдістерін жасау;
- нарықтық тәуекелдердің басқарудың активтер мен пассивтердің
басқарудағы рөлі мен маңызын қарастыру;
- банк өтімділігін тиімді басқаруда қор қаражаттарын теңгерімді
басқару әдісінің тиімділігін анықтау;
- проблемалық активтерді басқарудың банктің табыстылығын арттыруға
ықпалын көрсету;
- банктердің активтері мен пассивтерін кешенді басқару
стратегияларының экономикалық-математикалық үлгілерін жасау.
Зерттеу пәніне ҚР екінші деңгейдегі банктердің активі мен пассивін
басқару үдерісі жатады.
Зерттеу объектісіне ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің активті және
пассивті операцияларын басқару қызметтері жатады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің әдістемелік
және теориялық негізіне қазіргі кездегі отандық және шетелдік ғалым-
экономистердің коммерциялық банктердің активі және пассивін басқарудағы
орын алатын мәселелері туралы және өтімділікті басқарудың банктің тұрақты
дамуындағы рөлін сипаттайтын зерттеулері пайдаланылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы. Зерттеудің ақпараттар базасы ретінде банк
қызметіне реттеуге арналған ҚР-ның заңдары мен нормативтік актілері, ҚҰБ-
нің Басқармасының қаулысымен бекітілген ережелері, нұсқаулықтар және өзге
нормативтік құжаттары, ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік
деректері, ҚР ҚҚА-нің нормативтік құжаттары мен есептік деректері, ҚР-ғы
ЕДБ-дің есептік материалдары, ҚР статистикалық агенттіктің сандық
мәліметтері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары,
сондай-ақ банктің активі мен пассивін басқару жайлы сұрақтарды қамтитын
жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар және т.с.с. пайдаланылды.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыстың ғылыми
жаңалығы коммерциялық банктің өтімділігі мен табыстылығын қамтамасыз ететін
активтер мен пассивтерді кешенді басқарудың ғылыми тұрғыдан негізделген
қаржы менеджментінің жаңа тұжырымдамасы негізінде ҚР ЕДБ-дің активтері мен
пассивтерін басқару тетіктерін жетілдіруге байланысты Қазақстанда
алғашқылардың бірі ретінде ғылыми-тәжірибелік ұсыныстардың жасалуымен
сипатталады.
Диссертациялық зерттеу барысында мынадай ғылыми нәтижелер алынды:
1 банктің активі және пассивін кешенді басқарудың теориялық-әдістемелік
тәсілдері негізделді:
- басқару теориясы тұрғысынан коммерциялық банктің өтімділігі мен
табыстылығын қамтамасыз ететін, бәсекелестікті арттыруға мүмкіндік беретін
және қаржылық тәуекелдерді төмендетуге ықпал ететін қазіргі нарықтық
заманға сай банктің активі мен пассивін кешенді басқарудың авторлық
тұжырымдамасы жасалды;
- әдістемелік тұрғыдан банктің активі мен пассивін кешенді басқару
жүйесінің құрылымдық элементтері нақтыланып, сондай-ақ оның ішкі жүйелері
анықталды;
- банктің активі мен пассивін кешенді басқарудың стратегиялары
анықталып, оларды жасауда есепке алуға тиісті ішкі және сыртқы қауіп-
қатерлер және ұзақ мерзім ішінде банктің құнының өсуіне кедергі жасайтын
факторлар айқындалды;
2 Коммерциялық банктің капиталының құрылымын кешенді басқару тәсілі
әдістемелік тұрғыдан негізделді және жасалды:
- банктердің капиталдарының өсуін шектейтін, қазіргі кезде қолданылатын
нормативтік талаптардың кемістігі айқындалып, капиталдың мөлшерін арттыруға
байланысты әдістемелік негізделген ұсыныстардың банк капиталын басқару
тиімділігін арттыруға тигізер ықпалы қарастырылды;
- екінші деңгейдегі банктердің депозиттік ресурстарының қалыптасуы мен
орналасуы жағдайына кешенді талдау жүргізу нәтижесінде, банктердің оңтайлы
депозиттік саясаттың іске асырылу қағидаттары мен депозиттік қоржынды
басқару тиімділігін бағалау әдістері жасалды;
- екінші деңгейдегі банктердің тартқан депозиттік емес ресурстардың
олардың өтімділігі мен табыстылығына тигізетін кері әсері анықталып, оларды
азайту жолдары ұсынылды;
3 Коммерциялық банк активтерін қоржындық басқару тәсілі әдістемелік
тұрғыдан негізделді:
- екінші деңгейдегі банктердің активтерінің құрамы мен сапасына талдау
жасау барысында проблемалық активтер айқындалып, олардың банк өтімділігі
мен табыстылығына тигізер ықпалы анықталды;
- екінші деңгейдегі банктердің несиелік қызметіне баға беріліп, несиелік
қоржынды басқару әдістерін жетілдірудің жолдары қарастырылды;
4 Қаржылық тәуекелдер қоржынын кешенді басқару тәсілінің әдістемесі
жасалды және негізделді:
- банктердің қоржындық несиелік тәуекелдерін бағалау әдістемесін
жетілдіруге арналған нормативтік көрсеткіштер жүйесі жасалды;
- екінші деңгейдегі банктердің өтімділік тәуекелін бағалау негізінде
өтімділікті жоспарлау әдістемесі мен стресс-тестілеу үлгісі әзірленді;
- отандық банктер қызметіндегі операциондық тәуекелдердің пайда болуын
анықтайтын ақпарат көздері жүйеленіп, Базель-2 келісіміне сәйкес
тәуекелдерге қатысты резервтік капитал құру әдістемелері ұсынылды;
5 Банк активтері мен пассивтерін теңгерімді басқаруды жетілдіруге
байланысты ұсыныстар:
- банк балансын басқару арқылы өтімділікке қол жеткізуге мүмкіндік
беретін өтімділікті басқарудың үлгілері ұсынылды;
- қазақстандық екінші деңгейдегі банктердің қызметінде Проблемалық
активтерді басқару бөлімшесі мен Проблемалық активтер комитетін құру
қажеттігі негізделіп, олардың өзге бөлімшелермен өзара байланысының сызбасы
жасалды;
- коммерциялық банктердің өтімділігі мен табыстылығын болжауға мүмкіндік
беретін банктердің активтері мен пассивтерін басқару стратегияларының жеке
және толық экономикалық-математикалық үлгілері ұсынылды.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар
- банктердің өтімділігі мен табыстылығын қамтамасыз ететін банктің
активі және пассивін кешенді басқарудың авторлық көзқарасы;
- автордың ұсынатын банктің активі мен пассивін басқару қазіргі
жүйесінің құрылымдық элементтері, сондай-ақ оның ішкі жүйелері;
- банк өтімділігін қолдауға қажетті отандық банктердің капиталдарының
төменгі мөлшерін көтеруге байланысты жасалған ғылыми-тәжірибелік
ұсыныстар;
- екінші деңгейдегі банктердің депозиттік қоржынын басқару жүйесін
жетілдіруге қатысты әдістемелік ұсыныстар;
- екінші деңгейдегі банктердің тартылған қаражаттарының құрылымындағы
сыртқы қарыздардың көлемін шектеуге байланысты ұсыныстар;
- банктердің несиелік қоржынының сапасын бағалауға арналған
нормативтік көрсеткіштер мен олардың тиімділіктері;
- екінші деңгейдегі банктердің өтімділіктерін жоспарлау әдістемесі мен
стресс-тестілеу үлгісі;
- отандық банктер қызметіндегі операциондық тәуекелдерін басқаруда
Базель-2 келісіміне сәйкес тәуекелдерге қарсы резерв құру және
оларды баллдық жүйемен бағалау әдістемелері;
- банк балансын теңгерімді басқару арқылы өтімділікті басқарудың
қарапайым үлгісі;
- Проблемалық активтерді басқару бөлімшесі мен Проблемалық активтер
комитетін құру сызбасы және олардың қызметі мен міндеттері туралы
ұсыныстар.
Зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік маңызы. Диссертациялық жұмыста
жасалған ғылыми нәтижелер Қазақстанның банктік секторындағы активтер мен
пассивтерді басқару жағдайы мен дамуын объективі түрде бағалауға мүмкіндік
жасайды. Ғылыми жаңалыққа жататын автордың жасаған ғылыми идеялары,
теориялық тұжырымдамалары мен түйіндерін кейбір отандық банктердің
активтері мен пассивтерін басқаруға байланысты нақты ұсыныстарын
қызметтерінде пайдалануда.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы және енгізілуі. Зерттеу нәтижелері
халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда және жобаларда, соның
ішінде Алматы қ. (2003-2008жж), Одесса (2007ж), Бишкек қ. (2007ж), Тбилиси
қ. (2008ж), Минск қ. (2008ж) баяндалып, сондай-ақ ғылыми мақалалар түрінде
Қаржы-қаражат, Банки Казахстана, Аль-Пари, ҚазҰУ хабаршысы, ҚазЭУ
хабаршысы, Вестник Университета Туран, Аграрлық нарық проблемалары,
Қазақстан жоғары мектебі, Ізденіс, Ізденістер, нәтижелер, Вестник
Университета международного бизнеса, Наука и новая технология (Бишкек
қ.), Известия ВУЗ-ов (Бишкек қ.) және Вестник Ассоциации Беларусских
банков (Минск қ.) журналдарында жарияланды.
Ғылыми-зерттеу нәтижелері Банк ісі оқулығында (2007ж), Банковское
дело оқулығында (өзге авторлармен бірге) (2007ж), Банк ісі оқу құралында
(өзге автормен бірге) (2004ж), және Коммерциялық банктер операциялары
(2004ж), оқу құралында енгізіліп оқу үдерісінде пайдаланылуда. Тәжірибелік
ұсыныстар Центркредитбанкі АҚ, АТФ банкАҚ және ҚазИнКомБанк АҚ-ның
жұмыстарында мақұлданып енгізілді.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Диссертацияның тақырыбы бойынша жалпы
көлемі 101,54 б.т. 40 ғылыми жұмыс жарияланды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертацияның құрылымы кіріспеден, 5 тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан және 56
кесте, 35 суреттен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Диссертацияның бірінші топтағы мәселесі бұл қаржылық менеджмент
ғылымының дамуымен, оның банк қызметіндегі рөлі мен орынын және
Қазақстанның банктік тәжірибесіндегі бүгінгі жағдайын бағалаумен,
коммерциялық банктің активі мен пассивін басқару үдерісін ұйымдастыруға
тигізетін ықпалын анықтаумен байланысты.
Қаржылық менеджменттің ғылымының негізгі өзегіне Қоржын теориясы мен
Капитал құрылымы теориясын жатқызады. Осы екі теорияның да кез келген
кәсіпорынның қаржысын басқаруға, соның ішінде коммерциялық банктің активі
мен пассивін басқаруға тікелей қатысы бар. Қоржын теориясының негізін
қалаушы Г. Марковиц активтердің жиынтық тәуекелін тәуекелді активтерді бір
қоржынға біріктіру арқылы төмендетуге болатындығы айтылады. Іс-жүзінде
аталған теория тәуекелді активтердің ықшамды қоржынын қалыптастыру
тәсілдерін анықтап бере алды.
Капитал құрылымы теориясы банктің капиталының ықшамды құрылымын
бағалауға мүмкіндік береді. Мұндағы банктің капиталы деп оның меншікті және
тартылған қаражаттары түсіндіріледі.
Келесі теориялық тұжырымдамаға Агенттік қатынастар теориясын
зерттеушілер Майкл Дженсен мен Ульям Меклинг өз еңбектерінде акционерлер
мен менеджерлердің, сондай-ақ акционерлер мен кредиторлардың арасындағы
өзара қарым-қатынас заңдылықтарын ашады. Өзге агенттік теке-тірес бұл
акционерлер мен кредиторлар арасында болуы мүмкін. Ол егер акционерлер
менеджер арқылы фирманың немесе банктің құнының өсуін талап етсе, онда
мұндай жағдайда кредиторлардың мүддесі аяққа тапталады.
Банктегі менеджментінің теорияларының біріне өтімділікті басқару
теориясы жатады. Өтімділікті басқару теориясы іс-жүзінде коммерциялық
банктердің пайда болуымен және дамуымен бірге пайда болған.
Қазіргі кезде банк активтерін басқару үш әдістемелік бағытқа
негізделген. Біріншісі – коммерциялық банк өтімділігін сақтай алады, егер
оның активтері қысқа мерзімге орналастырылып, сондай-ақ олар уақтылы
қайтарылатын болса. Екіншісі – коммерциялық банк өтімді болуы мүмкін, егер
ол өзінің активтерін қолма-қол ақшаларға өзге кредиторлар мен инвесторларға
сата алса.Үшінші – коммерциялық банктің өтімділігін жоспарлауға болады,
егер де несиені қайтару кестесін қарыз алушының болашақтағы табысы
негізінде құраса.
Осы үш әдістемелік бағытқа активтерді басқарудың үш теориясы сәйкес
келеді: коммерциялық ссудалар, ауысымдылық және күтілетін табыс теориялары.
Коммерциялық ссудалар теориясының негізінде банктердің өтімділігін
басқару туралы көзқарасты А.Смиттің еңбегінде былай деп береді: Банк
вексель үшін төлемді қарыз алушының қарыз берушіге берген векселін есепке
алу кезінде төлейді, кейіннен вексельдегі мерзімнің өтуіне қарай қарыз
алушы банкке пайдаланған сомасы мен оған есептелетін пайызын қайтаруға
тиіс. Бұл көзқарас бүгінгі күнгі банктердің тауарлар қорларын немесе
айналым қаражаттарын толықтыруға беретін қысқа мерзімдік несиелерін
сипаттайды. Аталған теорияның басты кемшілігі, ол дамушы экономиканың
қажеттілігін ескерген жоқ. Бірақ та коммерциялық ссудалар теориясы, өзінің
кемшіліктеріне қарамай бүгінгі күні де өз мағынасын жоғалтқан жоқ.
Ауысымдылық теорияның мәні банк өзінің қысқа мерзімді ресурстары мен
талап етілетін міндеттемелері есебінен ұзақ мерзімді активтік операцияларды
жүзеге асыруы мүмкін. Мұндай активтік операциялар банкке коммерциялық
вексельдерді немесе қазынашылық вексельдерді, облигацияларды және өзге де
бағалы қағаздарды сатып алуға мүмкіндік жасайды. Қысқаша айтқанда аталған
теория банктің активтік операцияларында жоғары сапалы бағалы қағаздардың
болуын және сол бағалы қағаздар нарығының дұрыс қызмет етуін талап етеді.
Дж. М. Кейнс былай жазған: ... банк жүйесінің қалыпты жағдайында
банктер аз ғана мөлшердегі табысы бар, облигацияларды қолма-қол ақшаға
сатып алуға (сатуға) мүдделі. Бұл өз кезегінде тез іске асатын нарықтық
бағалы қағаздар ұзақ уақыт бойы банктің өтімді ресурс көзі ретінде
қарастырылып келгендігін көрсетеді. Мұндай бағалы қағаздарды тез арада
қолма-қол ақшаларға ауыстыруға болады, сондықтан да оларды екінші реттегі
резервтерге жатқызады. Бұл теорияның да кемшілігі экономикалық дағдарыс
уақытында байқалады. Яғни дағдарыс тұсында банктер өздерінің активтерінің
бір бөлігін сала алмауы мүмкін. Себебі экономикалық дағдарыстың биржалық
дағдарысқа ұласатыны сөзсіз. Сондықтан да коммерциялық банктер көбіне банк
өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында қысқа мерзімді бағалы қағаздарды
сатып алуға мүдделі болады.
Күтілетін табыстар теориясына сәйкес банктің өтімділігін қарыз
алушылардың болашақтағы табыстарынан түсетін несиені қайтару кестесіне
негіздей отырып жоспарлауға болады. Сонымен қатар банктер әр түрлі өтелім
мерзімі бар бағалы қағаздарды таңдап ала отырып, олардан түсетін табысты да
болжай алады. Бұл теория қазіргі кездегі несиенің жекелеген түрлерінің,
соның ішінде фирмаларға берілетін қысқа мерзімді несиелердің, тұтыну
несиелерінің, жылжымайтын мүлікті кепілге алып берілетін несиелердің дамып
отырғандығын мойындайды. Мұндай несиелердің ортақ қасиеті, олар банктің
өтімділігін арттырады. Бұл теорияның да өзіндік кемшілігі бар, яғни банк
өзінің активтерін мерзіміне өзгертетін болса, кейде оның пайыздық табыстары
бойынша болжамы тура болмай шығып жатса, ондай жағдайда банк зиян шегуі
мүмкін.
Пассивті басқару теориясы 60 жылдары АҚШ-та пайда болды. Оның
жақтаушыларының көзқарастарынша банктер өтімділік мәселелерін нарықтан
қосымша қаражаттар тарту арқылы шешуге болатындағын айтады. Нақтырақ
айтсақ, пассивтерді басқару бұл тартылған қаражаттар құрылымын өзгерту
жолымен өтімді қаражаттарға деген қажеттілігін қанағаттандыру шараларын
білдіреді.
Жоғарыда аталған теориялардың негізінде активтерді және пассивтерді жеке-
жеке басқару әдістері пайда болып, оларды қазіргі отандық және шетелдік
банктер тәжірибесінде қолдана бастады. Біздің ойымызша банк активтері мен
пассивтерін кешенді басқарудың міндеті бұл банк балансын жеке-жеке
бөліктерге бөліп емес, тұтастай үйлестіре басқару болуға тиіс. Банктің
активтері мен пассивтерін кешенді басқару банкке депозит және займдар
түрінде тартылған ресурстарын әр түрлі маусымдық ауытқулардан қорғау және
банктің түпкілікті мақсатына қол жеткізетін активтер қоржынын қалыптастыру
құралы ретінде зор мүмкіндік береді. Банк активтері мен пассивтерін кешенді
басқару мәселелері кешенді түрде әлі күнге дейін терең зерттелмегені
белгілі.
Диссертациялық жұмыста аталған мәселеге қатысты отандық ғылым және
тәжірибе деңгейінде алыс және жақын шетелдік экономист-ғалымдардың
көзқарастары қарастырылады. Зерттеу нәтижелері мамандардың көзқарасының
аталған мәселеге қатысты бірдей еместігін көрсетеді.
Сондықтан біздің ойымызша, коммерциялық банктің активтері мен
пассивтерін кешенді басқару бұл банктің стратегиясына сәйкес,
бәсекелестікті артыратын, өтімділік пен табыстылықты қамтамасыз ететін банк
балансының теңгерімді құрылымдарын қалыптастыру және оларға ықпал ететін
қаржылық тәуекелдерді жүйелі түрде басқару шараларын білдіреді.
Жоғарыда берілген авторлық тұжырымдама негізінде, банк активтері мен
пассивтерін кешенді басқарудың құрылымының қазіргі үлгісін 1-суретпен
беруге болады.
1-сурет - Банктің активтері мен пассивтерін кешенді басқарудың
қазіргі үлгісі
Ескертпе – автормен әзірленген.
Біздің ойымызша, әдістемелік тұрғыдан алғанда банк активтері мен
пассивтерін кешенді басқаруды базалық және күрделі деп екіге бөлуге болады.
Банк активтер мен пассивтерін базалық басқару бұл капитал жеткіліктігіне,
өтімділік деңгейіне, активтер мен пассивтердің пайыз мөлшерлемелерінің және
валюталардың бағамдарының өзгерісіне сезімталдығына қолжеткізуге арналған
реттеуші ұйымдардың талаптарын білдіреді. Базалық басқарудың мақсаты
тәуекелдерді анықтау және талдауға басты көңіл бөле отырып, банк балансының
құрылымын ұстап отыру және жаңа тәуекелдердің пайда болуына жол бермеу.
Банк активтері мен пассивтерін күрделі басқару бұл банк қызметінің барлық
бағыттарында табыстылықты көздейтін, тәуекелді төмендетуге бағытталған
банктің стратегиясын жасауды білдіреді. Күрделі басқару капиталдың
жеткілікті шамасын белгілеу, өтімділік пен сезімтал пайыз мөлшерлемелерін
анықтау, несиелік тәуекелді бақылауда ұстау, банктің активтерінің сапасын
бақылау сияқты шараларды қамтиды. Күрделі басқарудың артықшылығы, яғни ол
бәсекелестік стратегияға сәйкес келеді және банктің қабілетін барынша
көрсете біледі.
Диссертациялық жұмыста коммерциялық банктің активі мен пассивін басқару
қызметіндегі қаржылық менеджменттің рөлі мен орнын анықтауға жасалған
талдау нәтижелері бүгінгі қазақстандық банктік тәжірибеде қаржылық
менеджменттің негізгі теорияларының 90-жылдардың басынан бері қолданылып
келетіндігін дәлелдеп берумен қатар, кейбір теориялық тұжырымдамалардың әлі
де болса қолданылмай отырғандығын анықтап берді.
Қазақстанның банктік секторының 2000-2007жж аралығындағы экономикадағы
рөлін талдаудан соңғы жылдардағы коммерциялық банктердің экономиканың өсуін
қамтамасыз етуге тигізген ықпалын көреміз (1-кесте).
1-кесте - Қазақстан банк секторының экономикадағы рөлі
мерзімнің басына
Көрсеткіштер
2002 жылдан бастап, экономикалық өсудің жыл сайын орта есеппен 10%
тұрақты өсуге ие болуына банктердің активтерінің өсу ықпал еткендігі
белгілі. 2002 жылдан бастап, 2008 жылдың 1 қаңтарына дейін банктік
сектордың активтерінің ЖІӨ-гі үлесі 25,1%-дан 87,7%-ға дейін 3,5 есе өскен.
2002 жылдан бастап, 2008 жылдың 1 қаңтарына дейін несиелік қоржынның ЖІӨ-гі
үлесі де 15,9 % -дан 66,6 %-ға дейін 4,2 есе өскендігі байқалады.
Жасыратыны жоқ біздің отандық банктеріміздің капиталы өте төменгі
жағдайда. 2008 жылдың 1 қаңтар айына капиталдың мөлшері 1 781,8 млрд.
теңгені немесе 14,8 млрд АҚШ долларын құрайды. Мұны салыстырмалы түрде
қарасақ, АҚШ-ғы банктердің капиталының ЖІӨ-ге қатысты шамасынан 10 есе кіші
немесе шығыс Еуропа елдерінен 35 есе кіші, Германиядан 25 есе кіші. Егерде
әлемдегі үш ірі банктің жиынтық капиталы 145 млрд. АҚШ долларын құраса,
онда оның мөлшері біздің отандық банктеріміздің капиталынан 10 есе үлкен
болып келеді.
ЕДБ-дің меншікті капиталы мен активтердің соңғы 2000-2007 жж қатынасын
төмендегі 2-суреттен көруге болады.
2-сурет - ЕДБ-дің меншікті капиталы мен активтер серпіні, млрд теңге
2-суреттен көріп отырғанымыздай, екінші деңгейдегі банктердің активтері
2000 жылы 527,9 млрд теңгені құраса, ал бұл көрсеткіш 2007 жылдың аяғына
дейін 22 есеге артып, 11 683,4 млрд теңгені құраған.
ЕДБ-дің капиталдары 2000 жылы 97,6 млрд теңгені құраса, 2007 жылдың
аяғында салыстырғанда 18 есе өсіп, 1 78,8 млрд теңгені құрап отыр.
Сонымен қатар, Қазақстандық банк жүйесіне қатысты халықтың сенімінің
артуын соңғы жылдардағы банктердегі депозиттердің көлемінің артуынан
байқауға болады. Соңғы 8 жыл ішінде банктердің депозиттері 12 есе артып,
нәтижесінде 2007 жылы 3480,7 млрд теңгені құрады. Ал депозиттердің ЖІӨ-ге
қатынасы 2000 жылы 11,3 % және 2006 жылы 39,1%ға дейін өскен. Депозиттердің
активтерге қатынасын келесі беттегі 3-суретпен беруге болады.
3-сурет - ЕДБ-дің депозиттер мен активтерінің серпіні, млрд теңге
Көптеген Қазақстандық банктердің қаржылық нәтижелері соңғы жылдары
тұрақтылыққа қол жеткізді. Банктің рентабельдік көрсеткіштері бойынша
біздің банктеріміз Орталық Еуропа елдерінің банктерінің осындай
көрсеткіштерімен тең түсуде (2- кесте.)
2-кесте - ЕДБ-дің табыстары мен рентабельдігі
мерзімнің соңына
Кестеден көріп отырғанымыздай 20006 жылы таза пайданың көлемі 7,1 млрд
теңгені құраса, 2007 жылдың соңына оның мөлшері 266 млрд теңгеге дейін
жеткен. Таза табыс көлемі 2000-2007 жж аралығында 37 есе өскен. Оған ЕДБ-
дің активтерінің, соның ішінде банктің клиенттерге берген несиелерінің өсуі
себеп болып отыр.
Банктік сектордың осал жақтарын айқындауда соңғы жылдарда өткен
Қаржыгерлердің конгрессіне арналып жасалған Қазақстаннның қаржы секторының
SWOT-талдауынның нәтижелерін негізге ала отырып, банк секторына қатысты
талдауды келесі беттегі 3-кестеден көруге болады.
3-кесте ЕДБ-дің қызметіне жасалған SWOT-талдауы
Күшті жақтары Мүмкіндіктері
Пәрменді несие, депозит және Жаңа банктік өнімдерді пайдалану,
инвестициялық саясаты. олардың төменгі шығындар, желілік
Активтері мен пассивтерінің тиімділіктер мен технологиялар есебінен
мерзімдері бойынша салыстырмалы арта түсуі.
теңгерімділігі, тәуекелді Банк қызметтерінің тарифтерін қалыпты
басқарудың кешенді жүйесін деңгейде ұстау, несиелер бойынша пайыз
кезең-кезеңімен қалыптастыру. мөлшерлемелерін төмендету.
Жиынтық активтердің, несиенің, Банктер арасында бәсекелестікті
депозиттердің және табыстылық күшейту.
көрсеткіштерінің серпінмен өсуі. Менеджмент сапасын арттыру, активтер
Банк қызметінің Халықаралық мен пассивтерді басқару және тәуекелді
стандарттарға сай жұмыс жасауы. басқару жүйесін одан әр жетілдіру.
Несие сапасының және инвестициялықБанк секторының үйлесімді дамуы, банк
қоржынның қанағаттанарлық деңгейі,өнімдері мен қызметтерінің және
мүмкін болатын залалдардың технологияларының санының өсуі мен
резервтермен (провизиялармен) сапасының оған сай болуы.
жоғары деңгейде қамтамасыз етілуі.Банк капиталының бәсекелестікке
қабелттігін арттыру
Әлсіз жақтары Қатерлер
Банк секторының қаржылық Сыртқы қарыздарының көп мөлшерде болуы.
тұрақтылығы мен өтімділік, Жіктелген активтердің, оның ішінде
капиталдану және бәсекелестік несиелерінің жоғары деңгейі.
қабілеттілік жағынан қол жеткізгенБанктік қызметтер нарығында банктер
деңгейі. арасында бәсекелестік тепе-теңдіктіктің
Ішкі ұзақ және орта мерзімді бұзылуы. Үш ірі банктің ұстанымының өте
банктік ресурстардың шектеулігі. жоғары деңгейде болуы.
Банктік тәуекелдердің жоғары ДСҰ-на кіруге байланысты шетел
деңгейде орын алуы; капиталының қатысуымен банктердің
Ішкі нарықтағы банктің көбеюі.
инвестициялық операцияларды жүзегеБағалы қағаздардың табыстылықтарының
асыру үшін қаржы құралдарының және кепілге алынған мүлік құндарының
тапшылығы. төмендеуі.
Ескертпе – автормен құрастырылған.
Жоғарыдағы банктік сектордың 2000-2007 жж аралығындағы дамуына жасалған
зерттеулерді, SWOT-талдауын және Елбасының 2008 жылы халыққа жасаған
жолдауында банктік сектордың алдына қойған мақсаттарын басшылыққа ала
отырып, қазіргі заманға сай банктің активтері мен пассивтерін басқаруды
жетілдіруге қолжеткізуге тиісті банктік сектордың даму мақсаттарын М.
Портердің ромбысы үлгісінде 4-суретпен беруге болады.
Банктік сектордың капиталдану
деңгейін және құнын арттыру
Банк секторының Банктің қызметтері мен
өтімділігі мен қаржылық өнімдерінің
тұрақтылығын қолдау технологияларының
сапасын арттыру
Тәуекелдерді басқару жүйесін дамыту
4- сурет - Қазақстанның банк секторының даму мақсаттары
Ескертпе – автормен әзірленген.
Бұл даму мақсаттары қазіргі банк жүйесінде орын алған басты мәселелер
анықтап береді, оларға: біріншіден, капиталдану деңгейінің төмендігі,
екіншіден өтімділік пен қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етудің
жеткіліксіздігі, үшіншіден, банк қызметінде озық технологияларды игерудің
әлсіздігі, төртіншіден, тәуекелдерді басқару жүйесін дамыту туралы
мәселелерді шешу. Демек, аталған мәселелер бүгінгі банктік сектордың
бәсекелестігін тежейтін басты факторларға айналуда.
Екінші топтағы мәселелер қазақстандық банктік сектордың бәсекелестігін
тежейтін басты факторлардың бірі ретінде коммерциялық банктің капитал
құрылымының қалыптасуын талдауға, оның қазіргі жағдайына баға беруге
әдістемесін жасауға байланысты болып келеді.
Банктің капиталы деп бұл жерде оның ресурсы, соның ішінде меншікті
капиталы мен тартылған қаражаттарының жиынтығы түсіндіріледі. Банктің
тұрақтылығын және жұмысының тиімділігін қамтамасыз етуде меншікті
капиталдың маңызы ерекше. Капиталдың жеткіліктігін бағалаудың нарықтық
тәсілін енгізу, біздің ойымызша, банк жүйесінің элементерінің тұрақтылығына
ықпал ететін жағымсыз құбылыстардың алдын алуға мүмкіндік береді. Банктің
ресурсындағы меншікті капиталдың өте төменгі үлесінде болуы да дұрыс емес.
Себебі, ол банктің салым иелері алдындағы жауап беру мөлшеріне сәйкес
келмейтіндігін сипаттайды.
Қазіргі кезде банктеріміз өздерінің капиталдарын жеткілікті мөлшерде
ұстап отырғаны жасырын емес. Қор нарығындағы жағдайлар банктің акционерлік
капиталын ұлғайтуға мүмкіндік бермей отыр. Қаржылық қадағалау тарапынан
банк капиталын арттыруға талап қойылған. Бірақ та оны ұлғайтатын басты көз
пайда десек ол жеткіліксіздік танытуда. Субординирленген қарызды тартудағы
банктердің мүмкіндігі бірінші деңгейлі капиталдың 50%-нан аспайтын болуға
тиістігін көздейтін шектеу тағы да бар.
2004-2007 жж банктік сектордың меншікті капиталының адекваттылығын 4-
кестемен беруге болады.
4-кесте - ЕДБ-дің меншікті капиталдарының адекваттылық көрсеткіштері
мерзімнің басына
Меншікті капиталдың адекваттылық2004ж. 2005ж. 2006ж. 2007ж. 2008ж.
көрсеткіштері
І деңгейлі капиталдың жиынтық 0,09 0,08 0,09 0,09 0,11
активтерге қатынасы (к1)
Меншікті капиталдың тәуекел 0,17 0,16 0,15 0,15 0,14
дәрежесіне қарай өлшенген
активтер мен баланстан тыс
міндеттемелерге қатынасы (к2)
Меншікті капиталдың ссудалық 0,22 0,19 0,19 0,20 0,20
қоржынға қатынасы
Меншікті капиталдың құрылған 3,49 2,62 3,40 3,91 3,43
провизияларға қатынасы
Меншікті капиталдың күмәнді 0,60 0,47 0,48 0,43 0,34
несиелерге қатынасы
Меншікті капиталдың үмітсіз 10,38 6,65 8,54 12,43 13,54
несиелерге қатынасы
Ескертпе – ҚҚА-нің және ЕДБ-дің 2003-20007 жж есептік материалдары
негізінде автор есептеген.
Меншікті капиталдарының адекваттылық көрсеткіштері І деңгейлі капиталдың
жиынтық активтерге қатынасына (к1) қатысты алсақ, мұндағы нормативтік мәні
0,06 кем болмауға тиіс, ендеше 2004 жылдың 1 қаңтарына 0,09 құраса, 2008
жылы 1 қаңтарында оның көлемі 0,11 дейін өскен. Меншікті капиталдың тәуекел
дәрежесіне қарай өлшенген активтер мен баланстан тыс міндеттемелерге
қатынасына (к2) тоқталсақ, оның мұндағы нормативтік мәні 0,12 кем болмауға
тиіс, ендеше 2004 жылдың 1 қаңтарына 0,17 құраса, 2008 жылы 1 қаңтарында
оның көлемі 0,14 мөлшеріне дейін азайған. Нормативтік мәнді орындағанмен де
капитал деңгейінің тәуекел дәрежесіне қарай өлшенген активтер мен баланстан
тыс міндеттемелерге төмендегендігі байқалады. Бұл жерде соңғыларының
үлесінің жиынтық активтердегі артқандығы белгілі. Меншікті капиталдың
ссудалық қоржынға қатынасы 2004 жылдың 1 қаңтарына 0,22 құраса, 2008 жылы 1
қаңтарында оның көлемі 0,20 дейін төмендеген. Бұл жерде банктің несиелік
қоржынының көлемі активтер құрамында күрт өсуіне, оның меншікті капиталының
баяу өсуі сәйкес келуде. Меншікті капиталдың құрылған провизияларға
қатынасы 2004 жылдың 1 қаңтарына 3,49 құраса, 2008 жылы 1 қаңтарында оның
көлемі 3,43 төмендеген немесе несиелер бойынша құрылған провизиялар
көлемінің көбейгендігін көруге болады.
Сонымен қатар, меншікті капиталдың күмәнді несиелерге қатынасы 2004
жылдың 1 қаңтарына 0,60 құраса, 2008 жылы 1 қаңтарында оның көлемі 0,34
мөлшеріне дейін төмендеген. Бұл дегеніміз банктің несиелік қоржынындағы
күмәнді несиелер көлемінің артуын баяндайды. Ал меншікті капиталдың үмітсіз
несиелерге қатынасы 2004 жылдың 1 қаңтарына 10,38 құраса, 2008 жылы 1
қаңтарында оның көлемі 13,54 мөлшеріне дейін артқан. Бұл дегеніміз банктің
несиелік қоржынындағы үмітсіз несиелер көлемінің азайғандығын көрсетеді.
ЕДБ-дің топтастырылған түрлері талдаудан, олардың қандай жағдайда
меншікті капиталдарының деңгейі қалыптасқандағын көруге болады (5-кесте).
5-кесте - ЕДБ-дің меншікті капиталының серпіні, млрд теңге
кезеңнің соңына
Капиталы
Банк жүйесіндегі А тобындағы үш банктің капиталы жоғары қарқынмен
өскен. 2000 жылы олардың үлесі -22,5%-ды құраса ал, 2006 жылдың аяғында
2,5 есе өсіп, 56,5%-ды құраған немесе ол дегеніміз банк жүйесіндегі
капиталдың жартысынан жоғары көрсеткішке ие. В тобындағы банктердің банк
жүйесіндегі меншікті капиталдары да 5,7 есе өскен. Яғни олардың үлесі 2000
жылы -5,3%-ды құраса, ал 2006 жылдың аяғында 5,7 есе өсіп, 30,5%-ды құраған
немесе банк жүйесіндегі капиталдың үштен бірін алады. С тобындағы өзге 23
банктің капиталдары өсуі баяу, яғни олардың үлесі 2000 жылы -72,2%-ды
құраса, ал 2006 жылдың аяғында 5,9 есе төмендеп, 12,2%-ды құраған.
ЕДБ-дің депозиттік қоржындарының құрылымына жасалған талдаудан қай
банктік топтың депозиттік нарықта бәсекелестік артықшылықтарды пайдаланып,
ресурсты қалыптастыру мәселесін шешуде белсенділік танытып отырғандығын
байқауға болады (6-кесте).
6-кесте – 2000-2007жж ЕДБ-дің депозиттерінің серпіні, млрд теңге
кезеңнің соңына
Депозиттер
Кестеден көріп отырғанымыздай банк жүйесіндегі А тобындағы үш банктің
депозиттері жоғары қарқынмен өскен. 2000 жылы олардың үлесі -31,0%-ды
құраса ал, 2006 жылдың аяғында 2 еседей өсіп, 58,7%-ды құраған немесе ол
дегеніміз банк жүйесіндегі депозиттердің жартысынан жоғары көрсеткішке ие.
В тобындағы банктердің банк жүйесіндегі депозиттері де 3 есе өскен. Яғни
олардың үлесі 2000 жылы - 9,8%-ды құраса, ал 2006 жылдың аяғында 3 еседей
өсіп, 30,3%-ды құраған немесе банк жүйесіндегі депозиттердің үштен бірін
алады. С тобындағы өзге 23 банктің депозиттерінің өсуі баяу, яғни олардың
үлесі 2000 жылы -59,2%-ды құраса, ал 2006 жылдың аяғында төмендеп 5,3 есе
төмендеп, 11,0%-ды құраған.
Кестедегі талдаудан, А тобынша жататын үлкен үштіктің депозиттік
нарықтағы үлесінің өте жоғары болуы олардың аталған нарықта клиенттер үшін
тиімді депозиттік саясатын жүргізуін көрсетсе, ал С тобына жататын
банктердің депозиттерінің азаяюы, олардың отандық депозиттік нарықта
бәсеңдеу саясатының іске асырылуын көрсетеді. В тобына кіретін банктердің
де депозиттік нарықтағы үлесі орташа деңгейде қалуда, аталған банктерге
бәсекелестік артықшылықтарды ескере отырып, депозиттік саясаттарына қайта
қарау қажет етіледі.
ЕДБ-дің тартылған қаражаттарының өсуіне депозиттермен қатар, депозиттік
емес ресурстары да үлкен үлес қосқан. Депозиттік емес ресурстардың
банктердің тартылған қаражаттары құрылымына талдау жасап көрейік (7-кесте).
7-кесте - ЕДБ-дің депозиттік емес ресурстарының серпіні мен құрылымы
кезеңнің басына
Банктің депозиттік емес 2004ж. 2005ж. 2006ж. 2007ж. 2008ж.
ресурстарының құрылымы,
млрд теңге
Банкаралық депозиттері 69,0 79,4 185,1 257,6 319,9
үлесі, ( 4,6 3,3 4,5 3,2 3,1
Басқа банктер мен банктің 217,4 343,9 576,8 1414,3 1 798,2
жекелеген операцияларын жүзеге
асыратын ұйымдардан алған
займдары
үлесі, ( 14,6 14,2 14,2 17,7 17,5
ҚР Үкіметінен алған займдары 7,5 5,4 3,1 2,2 7,7
үлесі, ( 0,5 0,2 0,1 0,0 0,1
Халықаралық қаржы ұйымдарынан 17,7 19,2 26,5 27,4 85,1
алған займдары
үлесі, ( 1,2 0,8 0,6 0,3 0,8
Бағалы қағаздармен жасалатын 76,9 72,2 163,5 530,0 245,4
РЕПО операциялары
үлесі, ( 5,2 3,0 4,0 6,6 2,4
Айналысқа шығарған бағалы 27,8 102,1 273 421,6 467,6
қағаздары
үлесі, ( 1,9 4,2 6,7 5,3 4,6
Өзге де міндеттемелері 80,2 150,5 256,3 628,8 908,9
үлесі, ( 5,3 6,2 6,3 7,8 8,9
Барлық міндеттемелері 1491,3 2418,6 4 073,98 001,610 256,7
Ескерту- ЕДБ-дің және ҚҚА-нің 2003-2007 жж есептік мәліметтері
негізінде автормен есептелген.
Талданған жылдар ішінде банктің депозиттік емес ресурстарының көздері
өскендігін көреміз. Банкаралық депозиттері 2004 жылдың 1 қаңтарына 69,0
млрд теңгені құраса, 2008 жылы 1 қаңтарында оның көлемі 319,9 млрд теңгеге
дейін 4,6 есеге көтерілген. Банктердің басқа банктер мен банктің жекелеген
операцияларын жүзеге асыратын ұйымдардан алған займдарының көлемі 2004
жылдың 1 қаңтарына 217,4 млрд теңгені құраса, 2008 жылы 1 қаңтарында оның
көлемі 1798,2 млрд теңгеге дейін немесе 8,3 есе өскен. ҚР үкіметінен алған
займдарының мөлшері де 2004 жылдың 1 қаңтарына 7,5 млрд теңгені құраса,
2008 жылы 1 қаңтарында оның көлемі 7,7 млрд. дейін өскен. Халықаралық
қаржы ұйымдарынан алған банктердің қарыздары 2004 жылдың 1 қаңтарына 17,7
млрд теңгені құраса, 2008 жылы 1 қаңтарында оның көлемі 85,1 млрд. теңге
дейін өскен. Бағалы қағаздармен жасалатын РЕПО операциялары мөлшері 2004
жылдың 1 қаңтарына 76,9 млрд. теңгені құраса, 2008 жылы 1 қаңтарында оның
көлемі 245,4 млрд. теңгеге дейін немесе 3,2 есеге артқан.
Банктердің сыртқы міндеттемелердің құрылымында резидент еместерден
(банктердің сыртқы міндеттемелерінің 29%) алынатын, есепті кезеңде 62,1%-ға
өскен заемдар бөлініп шығады жəне 2006 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша
588,9 млрд.теңге болды. Бұл ретте, бейрезиденттерден алынатын заемдардың
негізгі көлемін Ұлыбританияның жəне Солтүстік Ирландияның Біріккен
Корольдігі, Жапония, Германия, Австрия жəне АҚШ елдері құрап отыр, олардың
банк секторының жиынтық міндеттемелеріндегі үлесі 16,1%-ды құрады. Осы
қаражаттар клиенттердің (резиденттерге жəне резидент еместерге) сауда-
саттық операцияларын қаржыландыруға бағытталды. Заем қаражаттар түсуінің
тағы бір дерек көзі эмиссия мен банктердің борыштық бағалы қағаздарын
орналастыру болып табылады. Айналысқа жіберілген бағалы қағаздар сыртқы
міндеттемелердің 10%-ын құрады жəне есепті кезеңде 142 млрд. теңгеге өсті
жəне 2006 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 206,6 млрд. теңге болды.
Банктердің сыртқы міндеттемелерінде 2006 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша
117,3 млрд. теңге болған РЕПО операциясының ескерілетіндігін атап өту
керек.
Банктер қаралып отырған кезеңде де АМК заемдары мен еурооблигациялары
түрінде басымдықпен белсене қарыз алуды жалғастырды. АМК (арнайы мақсаттағы
кəсіпорындар) – қазақстандық банктердің жəне кəсіпорындардың əлемдік қаржы
нарықтарында делдал болу мақсатында шет елдерде құрылған еншілес
кəсіпорындары және олардың көпшілік бөлігі Нидерландта тіркелген. Осы
елдердің кредиторлары алдындағы міндеттемелері 2006 жəне 2005жж. аяғындағы
25,6 жəне 12,3 млрд. долл. салыстырғанда тиісінше 34 млрд. долл. болды.
Сондай-ақ Қазақстан үшін Ұлыбритания – 2006 жəне 2005жж. тиісінше 10,4 жəне
4,3 млрд. долл. салыстырғанда 15,4 млрд. долл., сондай-ақ АҚШ – 2006 жəне
2005жж. тиісінше 6,8 жəне 5,8 млрд. долл., ірі кредитор болуын
жалғастыруда. Kazkommerts International ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz