ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЖИЫНТЫҒЫНЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Жоспар:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ. ҚР ҚЫЛМЫСТЫҚ КОДЕКСІ БОЙЫНША ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚАЙТАЛАНУЫ
(РЕЦИДИВІ)
1.1 ҚР қылмыстық кодексі бойынша қылмыстардың қайталануының түсінігі және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 ҚР қылмыстық кодексі бойынша қылмыстардың қайталануының
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
ІІ ТАРАУ. ҚР ҚЫЛМЫСТЫҚ КОДЕКСІ БОЙЫНША ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЖИЫНТЫҒЫ
2.1. ҚР қылмыстық кодексі бойынша қылмыстардың жиынтығының түсінігі және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2. ҚР қылмыстық кодексі бойынша қылмыстардың жиынтығы үшін тағайындалатын
қылмыстық
жаза ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...32
ІІІ ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЖИЫНТЫҒЫНЫҢ
КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ..40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .65
КІРІСПЕ
Қылмыстық құқық дегеніміз – құқық саласының негізгі түрлерінің бірі
ретінде қылмыстың түсінігі мен белгілерін, қылмыс үшін қылмыстық
жауаптылықтың негізі мен шектерін, сондай-ақ, қылмыстық жауаптылықтан және
жазадан босатудың шарттарын айқындайтын құқықтық нормалардың жиынтығы.
Жалпы қылмыстық құқықтың негізгі міндеттері: әлеуметтік құндылықтарды
қорғау және қылмыстардың алдын алу (қылмыстарды болдырмау, қылмыстардың
профилактикасы) болып табылады.
Қылмыстық құқықта қылмыстардың қайталануы, қылмыстардың жиынтығы деген
түсініктер ереше орын алады. Кейбiр жағдайларда бiр адам бiрнеше қылмысты
iстеуi мүмкiн, мұндай жағдайда олардың iс-әрекетiн дұрыс саралау үшiн
қылмыстардың көптiгiнiң түсiнiгiн дұрыс анықтау керек. Қылмыстық жауапқа
тартудың мерзiмi ескiрмеген немесе сотталғандықтан арылмаған немесе
сотталғандығы жойылмаған жағдайда бiр адамның екi немесе одан да көп
қылмыстарды iстеуiн қылмыстардың көптiгi деп айтамыз. Адамның бір емес,
бірнеше қылмыс істеуі әдетте, оның өзінің ғана емес, істеген қылмысының
қоғамдық қауіпті екенін білдіреді. Сот-тергеу тәжірибесінің материалдарын
зерделеу кезінде бірнеше қылмыс істеген адамның қоғамға жат пиғылдағы
көзқарастарының едәуір тұрақты сипатқа ие болатынын байқауға болады. Мұндай
жағдайда кінәлі адам қоғамдық қатынастардың түрлі тобына қол сұға отырып,
дәл осындай жағдайда істелген бір қылмысқа қарағанда көбірек зардаптар
әкеледі. Қылмыстың көптілігінің қоғамдық қауіптілігі жоғары екендігін осы
қылмыстарды саралайтын және сол үшін жаза тағайындауды қарастыратын
ережелерден көруге болады.
Қылмыстың қайталануы мәселелері ғалым заңгерлердің назарын көптен бері
аударуда. Алайда ол ұзақ уақыт бойы жаза тағайындау аясында ғана
қарастырылып келді. Қылмыстың қайталануы жекелеген институтгары (бірнеше
мәрте істелуі, қайталануы және басқалары) не нақты бір қылмыс құрамының
белгілері, не саралаушы белгілері ретінде қарастырылып, Қазақ КСР Қылмыстық
кодексінің Ерекше бөлімін қалыптастыру кезінде нақтыланып зерттелді.
Өз алдына бөлек тарау ретінде Қылмыстың қайталануы 1974 жылғы
кеңестік қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімі оқулықтардың бірінде көріне
бастады. 1974 жылға дейін қылмыстың қайталануы оқулықтардың түрлі
тарауларында қарастырылды. Мәселен, 1968 жылы Ленинград университетінің заң
факультетінің қылмыстық құқық кафедрасы дайындаған Кеңестік қылмыстық құқық
баянында қылмыстың қайталануы қылмыс субъектісі туралы бөлімде орналасқан.
Одан әрі қылмыстық құқықтың дербес институты ретіндегі көптілік ұғымына
ғылыми және оқулық әдебиеттерінде көп көңіл аударылды.
Алғаш рет Қылмыстың көптілігі Үлгі кодексте (12-тарау) пайда болып
және бірнеше мәрте істелуді, жиынтықты, қайталануды, қауіпті қайталануды
және аса қауіпті қайталануды анықтайтын баптар қосылды.
Тәуелсіз мемлекеттер достастығына қатысушы көптеген елдердегі сияқты
Қазақстан Республикасының қолданыстағы қылмыстық заңнамасы да қылмыстың
қайталануы дербес беліммен ерекшелемейді, ал қылмыстың көптілігінің
қылмыстың бірнеше мәрте істелуі, қылмыстардың жиынтығы және қылмыстың
қайталануы қылмыс бөлімінде қарастырылады. Тек қана Грузияның, Беларусь
Республикасының, Өзбекстан Республикасы мен Украинаның Қылмыстық
кодекстерінде қылмыстың көптілігі жеке тараулардан және қылмыстың бірнеше
мәрте істелуі, жиынтығы, қайталануы ұғымдарын анықтайтын баптардан орын
алған. Қылмыстың көптілігі ұғымы қылмыстық құқық ғылымымен зерттеліп,
адамның екі және одан да көп қасақана қылмыс істеген жағдайын қарастаруды
міндет етеді.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы әрекеттің
істелу сипатына қарай қылмыстың көптілігінің мынадай үш түрін (нысанын)
қарастырады:
1) қылмыстың бірнеше мәрте жасалуы;
2) қылмыстың қайталануы;
3) қылмыстардың жиынтығы.
Қылмыстың қайталануы бірқатар заңи мынадай зардаптарға ие болады:
1. Заңмен қарастырылатын біртектес және әртектес қылмыстарды істеу
кейбір жағдайда ауырлатушы мән-жайларда (мысалы, ҚР ҚК 175, 176-
баптары бірнеше рет ұрлық істеуді және бірнеше рет сеніп тапсырылған бөтен
мүлікті иеленіп алу немесе ысырап етуді қарасатырады) немесе аса ауырлатушы
мән-жайларда қылмыс құрамының белгісі болып табылады (мысалы, ҚР ҚК 175-
бабының 3-бөлігі қорқытып алушылық үшін бұдан бұрын екі немесе одан да көп
рет сотталғандарды қарастырады; ҚР ҚК 177-бабының 3-бөлігі осы белгілермен
істелген алаяқтыкты қарастырады).
2. Мән-жайлар ретінде ауыр жауаптылықтар көрінеді.
Ол бірнеше бағытта аңғарылады:
а) мәселен, ҚР ҚК 54-бабының 1-бөлігі а тармағына сәйкес, қылмыстарды
әлденеше рет істеу, қылмыстардың қайталануы жауаптылық пен жазаны
ауырлататын мән-жайлар болып табылады;
ә) ҚР ҚК 58-бабы негізінде қылмыстардың жиынтығы үшін жаза тағайындау
кезінде жазаларды толық немесе ішінара сіңіру кағидасы қолданылуы мүмкін.
3. Бас бостандығынан айыру түріндегі жаза тағайындау кезінде түзеу
мекемесінің түріне әсер етеді. Бұрын бас бостандығынан айыру жазасын өтеп
келгендерге ҚР ҚК 48-бабының 5-бөлігі а тармағына сәйкес, қатаң
режимдегі түзеу колониясына, қылмыстардың аса қауіпті қайталануы кезінде ҚР
ҚК 48-бабының 5-бөлігі г тармағына сәйкес, ерекше режимдегі түзеу
колонияларда жаза өтеу режимі тағайындалады. Аса ауыр қылмыс істегені үшін
бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға,
сондай-ақ қылмыстардың аса қауіпті қайталануы кезінде жаза мерзімінің бір
бөлігін түрмеде өтеу түрінде, бірақ бес жылдан аспайтын мерзімге
тағайындалуы мүмкін (ҚР ҚК 48-бап 6-бөлімі).
4. Жекелеген қылмыстар, мысалы ҚР ҚК 358-бабында қарастырылған бас
бостандығынан айыру орнынан, тұтқындаудан немесе қамаудан қашу
бұрынғы қандай да бір қылмыс істегендей істелуі мүмкін.
Сонымен қатар, қылмыстар көптігіне келесі белгілер тән: адам кемінде
екі бір-біріне қатысы жоқ дербес қылмыстар істеген болуы керек;
әрекеттердің әрқайсысы соттың үкімімен белгіленген болуы тиіс; әрбір қылмыс
аяқталған немесе аяқталмаған болуы тиіс; қылмыстардың әрқайсысы белгілі бір
қылмыстық-құқықтық зардапқа әкеп соқтырады.
Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 12-бабының 1-бөлігіне
сәйкес ҚР ҚК түрлі баптарында немесе баптарының бөліктерінде көзделген,
адам солардың бірде-біреуі үшін сотталмаған немесе заңмен белгіленген
негіздер бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатылмаған екі немесе одан да
көп әрекеттерді істеу қылмыстардың жиынтығы деп танылады.
Қылмыстардың жиынтығы қылмыстық құқық теориясында дәстүрлі түрде шынайы
(айқын) және идеальды болып бөлінеді. Жиынтықты бұлайша бөлу қазақстандық
қылмыстық құқық ғылымымен қатар, жақын және алыс шет елдердің қылмыстық
құқық ғылымында да қарастырылады.
Атап өту керек, қылмыстардың жиынтығы институтының сипаттамасы ҚР ҚК
Жалпы бөлімімен қарастырылған, ал нақты бір қылмыстарды саралауға қатысты
мәселе кезінде қылмыстардың жиынтығы Ерекше бөліммен қарастырылады. Осыған
байланысты Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының 2003 жылғы 11-шілдедегі
Ұрлық туралы істер бойынша соттардың тәжірибесі туралы нормативтік
қаулысында былайша түсінік берілген, кінәлімен ҚР ҚК 175, 176, 177, 178,
179, 180-баптарының әр түрлі бөліктерімен көзделген жауаптылық
қарастырылатын бөтеннің меншігін иеленуге бағытталған бірдей бірнеше қылмыс
істеу кезінде, әрекетті ҚР ҚК 12-бабының 2-бөлігіне сәйкес, саралайтын
барлық белгілерді көрсете отырып, Қылмыстық кодекстің неғұрлым қатаң жаза
қарастыратын бабының бір бөлігімен саралау керек.
Қылмыстың жиынтығы болу үшiн адам iстеген iс-әрекеттiң бiреуi үшiн де
сотталмаған немесе заңмен белгiленген негiздер бойынша қылмыстық
жауаптылықтан босатылмаған болуы керек, осыған байланысты Қылмыстық
кодекстiң 65, 66, 67, 68, 69, 73, 76-баптарында көрсетiлген шын өкiнуiне
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босап, қажеттi қорғану шегiнен асқан
кезде қылмыстық жауаптылықтан босату; жәбiрленушiмен татуласуына байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату; жағдайдың өзгеруiне байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату; ескiру мерзiмi өтуiне байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату; айыптау үкiмiнiң ескiру мерзiмi бойынша жазаны
өтеуден босату, айыптау үкiмiнiң ескiру мерзiмi бойынша жазаны өтеуден
босату, рахымшылық немесе кешiрiм жасау актiсi негiзiнде қылмыстық
жауаптылықпен жазадан босату сияқты фактiлер қылмыс жиынтығында орын алмауы
керек.
Қылмыстардың жиынтығын шынайы (айқын) және идеальды деп бөлуін
теориялық ғана емес, тәжірибелік те маңызды мәні бар.
Біріншіден, жиынтықтың айқын болуы, әдетте, қылмыс істеген адамның
қоғамдық қауіптілігінің жоғары екенін көрсетеді, ал бұл шынайы жиынтық
кезінде бірінші қылмысты істеу екінші қылмыс үшін жаза тағайындау кезінде
ауырлатушы мән-жайлар болып танылуы мүмкін болғандықтан, соттың неғұрлым
қатаң жазалау шарасын қолдануға әкеп соқтыруы мүмкін (ҚР ҚК 54-бап, 1-
бөлімі, а тармағы).
Екіншіден, мұратты және айқын жиынтық кезінде қылмыстық жауапқа
тартудың ескіру мерзімі әр түрлі жолмен саналады.
Үшіншіден, шынайы жиынтық заңмен қарастырылған жағдайда қылмыстың
бірнеше рет істелуін саралайтын белгілерін қалыптастырады (ҚР ҚК 175-бап 3-
ескертуін қараңыз). Идеальды жиынтықта мұндай болмайды.
"Қылмыстардың жиынтығы" ұғымы жалпы алғанда екі ұшты мағынада
қолданылады. Бір жағынан ол іс-әрекеттердің көптігінің ерекше жағдайының
сапалық ерекшеліктерін білдірсе, екінші жағынан жаза тағайындау кезінде
анықталған қағида ретінде қолданылады. Біріншісі екіншісін анықтайды,
сондықтан да қылмыстардың жиынтығының сапалық мазмұнын неғұрлым толық
ашумен осындай үлгідегі көпшілік жағдайлар бойынша жаза тағайындаудың
қағидалары мен ережелері туралы мәселенің нақтылы маңызы барынша байланысты
болып келеді.
Бір ғана тұлғаның бірнеше рет қылмысқа баруы – қоғам үшін аса қауіпті
болып табылады. Біріншіден, қылмыстық құқықтың қорғауындағы қоғамдық
қатынастарға тиетін зиян объективті түрде анағұрлым арта түседі. Екіншіден,
бір тұлғаның жасаған қылмыстары әртүрлі объектілерге қиянат келтіретін
болса, зиян келетін қоғамдық қатынастардың қатарының өзі де кеңейе түсуі
мүмкін. Және де, бір тұлғаның бір ғана емес, бірнеше қылмыс жасауының өзі,
әдетте, бұл қылмыскердің бойында тұрақты түрде қоғамға қарсы бағыт
қалыптасқандығын дәлелдейді. Мұның өзі жағдайдың кең қарастырылуы барысында
бұл тұлғаға неғұрлым қатал қылмыстық – құқықтық ықпалдың қолданылуын талап
етеді.
Сонымен қатар, бір тұлғаның бірнеше қылмыс жасауы, оның істегендерінің
дұрыс саралануы мәселесін де туындатады. Қылмыстардың жиынтығы қоғамға аса
қауіп төндіретін қылмыстардың көптігінің бір түрі болып келеді және оны
анықтау қылмыстық құқық тәжірибесінде біршама қиындықтар туғызады - осы
айтылғандар таңдалған тақырыптың актуалдығын, өзектілігін көрсетеді.
І ТАРАУ. ҚР ҚЫЛМЫСТЫҚ КОДЕКСІ БОЙЫНША ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚАЙТАЛАНУЫ (РЕЦИДИВІ)
1. ҚР қылмыстық кодексі бойынша қылмыстардың қайталануының түсінігі және
түрлері
Адамның бір емес, бірнеше қылмыс істеуі әдетте, оның өзінің ғана емес,
істеген қылмысының қоғамдық қауіпті екенін білдіреді. Сот-тергеу
тәжірибесінің материалдарын зерделеу кезінде бірнеше қылмыс істеген адамның
қоғамға жат пиғылдағы көзқарастарының едәуір тұрақты сипатқа ие болатынын
байқауға болады. Мұндай жағдайда кінәлі адам қоғамдық қатынастардың түрлі
тобына қол сұға отырып, дәл осындай жағдайда істелген бір қылмысқа
қарағанда көбірек зардаптар әкеледі. Қылмыстың көптілігінің қоғамдық
қауіптілігі жоғары екендігін осы қылмыстарды саралайтын және сол үшін жаза
тағайындауды қарастыратын ережелерден көруге болады. Мұндай жағдайда,
әдетте істеген бір қылмысқа қарағанда неғұрлым қатаң жаза қолданылады.
[2.21]
Қылмыстың қайталануы мәселелері ғалым заңгерлердің назарын көптен бері
аударуда. Алайда ол ұзақ уақыт бойы жаза тағайындау аясында ғана
қарастырылып келді. Қылмыстың қайталануы жекелеген институтгары (бірнеше
мәрте істелуі, қайталануы және басқалары) не нақты бір қылмыс құрамының
белгілері, не саралаушы белгілері ретінде қарастырылып, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімін қалыптастыру кезінде
нақтыланып зерттелді.
Өз алдына бөлек тарау ретінде Қылмыстың қайталануы 1974 жылғы
кеңестік қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімі оқулықтардың бірінде көріне
бастады. 1974 жылға дейін қылмыстың қайталануы оқулықтардың түрлі
тарауларында қарастырылды. Мәселен, 1968 жылы Ленинград университетінің заң
факультетінің қылмыстық құқық кафедрасы дайындаған Кеңестік қылмыстық құқық
баянында қылмыстың қайталануы қылмыс субъектісі туралы бөлімде орналасқан.
Қайталану – қылмыстың бірнеше мәрте жасалуының бір түрі болып табылады.
ҚК-тің 13-бабының бірінші бөлігіне сәйкес қылмыстардың қайталануы бұрын
қасақана қылмыс жасауы ретінде түсіндіріледі. ҚК-тің осы бабының төртінші
бөлігінде 18 жасқа толмаған адамның жасаған қылмысы үшін соттылығы, сондай-
ақ Кодексте белгіленген тәртіп бойынша алынып тасталған немесе жойылған
соттылық қылмыстың қайталануын тану кезінде ескермейді делінген.
Қылмыстардың қайталануы қылмыскердің қоғам үшін қауіптілігінің жоғары
екендігін білдіреді, себебі бұл – оған алғашқы қылмысы үшін қолданылған
жазаның мақсатының орындалмағандығы. Қылмыстың қайталануының орын алуы,
кінәлі қылмыстық жауаптылыққа тартылар кезде міндетті түрде ескерілуі тиіс.
[1.203]
ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 25 мамырдағы Соттардың
қайталанған қылмыстар туралы қылмысты істерді қарастыру тәжіребесі туралы
№1 қаулысында бұрын болған соттылық, бұған дейін тағайындалған және шын
мәнінде өтелген жазалар, жазадан босатылу негіздері туралы мәліметтер жан-
жақты және мұқият тексерілуі керектігі, сонымен қатар, сотталушымен жеке
басы туралы басқа да деректерді анықтап, білу керектігі атап көрсетілді.
Жасалатын қылмыстардың сипатына қарай қайталану – жалпы және арнайы
болып бөлінеді.
Жалпы қайталану – бұрын соттылығы бар тұлғаның кез келген жаңа қылмыс
жасауы. Мысалы, алаяқтық үшін сотталған тұлға бұзақылық жасауы мүмкін.
[3.54]
Жалпы қайталанудың заңдылық тұрғысынан маңыздылығы – оның қылмыстардың
саралануына әсерін тигізбестен, жеке жауаптылықты анықтау мен жаза
тағайындау кезінде ескерілетіндігі (ҚК-тің 54-бабының бірінші бөлігінің “а”
тармағы бойынша жалпы қайталану жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдай
болып табылады). Егер де қылмыстың қайталануы бұрынға жасалған қылмыс үшін
жазаны өтеу кезінде орын алса, жаза ҚК-тің 60-бабымен үкімдердің жиынтығы
үшін бекітілген ережелер бойынша тағайындалады. Егер бұрын жасалған қылмыс
үшін сотталушы бас бостандығынан айыру жазасын өтеген болса, қайта жасаған
қылмыс үшін бас бостандғынан айыру қатаң режимдегі түзеу колониясына
тағайындалады.
Соттылығы бар тұлғаның ұқсас немесе біртекті жаңадан қылмыс жасауы
арнайы қайталану болып танылады.
Арнайы қайталанудың заңды тұрғыдан алғандағы мәні мынада: біріншіден,
ол заңмен қарастырылған жағдайларда саралаушы немесе ерекше саралаушы
жағдай болып табылады (ҚК-тің 170-бабының екінші бөлігі,175-бабының үшінші
бөлігі т.б.). Екіншіден, жалпы қайталану сияқты, арнай қайталануды да егер
де ол ҚК-тің Ерекше бөлімінде саралаушы белгі ретінде көрсетілмесе, сот
жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жайлар ретінде ескереді. Және де,
үшіншіден, егер де арнайы қайталан сотталушының бұрын жасаған қылмысы үшін
субъект бас бостандығынан айыру түрінде жазасын өтеген болса арнайы
қайталану да жалпы қайталану сияқты салдарға әкеліп соқтырады. [2.79]
Қоғамдық қауіптілігінің деңгейі бойынша қайталану қарапайым, қауіпті
және өте қауіпті болып бөлінеді.
Қарапайым қайталану – бұл қауіпті және өте қауіпті қайталанудың
белгілеріне сәйкес келмейтін қайталану.
ҚК-тің 13-бабының екінші бөлігіне сәйкес қылмыстың қайталануы
төмендегідей жағдайларда қауіпті қайталану деп танылады:
а) егер адам бұрын қасақана жасаған қылмысы үшін екі рет бас
бостандығынан айыруға сотталған болса, осы адам қасақана жасаған қылмысы
үшін бас бостандығынан айыруға сотталған жағдайда;
ә) егер адам бұрын ауыр қылмыс жасағаны үшін сотталған болса, ол ауыр
қылмыс жасаған жағдайда.
Қылмыстың қайталануы ҚК-тің 13-бабының үшінші бөлігіне сәйкес мынадай
жағдайларда өте қауіпті қайталану деп танылады:
а) егер адам бұрын ауыр қылмыс немесе ауырлығы орташа қасақана қылмыс
жасағаны үшін кемінде үш рет бас бостандығынан айыруға сотталған болса, осы
адам қасақана жасаған қылмысы үшін бас бостандығынан айыруға сотталған
жағдайда;
ә) егер адам бұрын ауыр қылмыс жасағаны үшін екі ретбас бостандығынан
айыруға сотталса немесе аса ауыр қылмыс жасағаны үшін сотталған болса, осы
адам жасаған ауыр қылмысы үшін бас бостандығынан айыруға сотталған
жағдайда;
б) егер адам бұрын ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасағаны үшін сотталған
болса, ол ауыр қылмыс жасаған жағдайда.
Қылмыстың қайталануының қарапайым, қауіпті және өте қауіпті болып
бөлінуінің заң тұрғысынан алғандағы мағынасы – ҚК-тің 59-бабының екінші
бөлігіне сәйкес, қайталанудың қандай да бір түрі орын алғанда, соттың
жазаның мерзімі мен мөлшерін осы жасалған қылмыс үшін заң жүзінде көзделген
ең қатаң жаза түрінің еі жоғарғы мерзімі мен мөлшерінің шегінен төмен
тағайындай алмайтындығында. [3.41]
Одан әрі қылмыстық құқықтың дербес институты ретіндегі көптілік ұғымына
ғылыми және оқулық әдебиеттерінде көп көңіл аударылды.
Алғаш рет Қылмыстың қайталануы Үлгі кодексте пайда болып және бірнеше
мәрте істелуді, жиынтықты, қайталануды, қауіпті қайталануды және аса
қауіпті қайталануды анықтайтын баптар қосылды.
Тәуелсіз мемлекеттер достастығына қатысушы көптеген елдердегі сияқты
Қазақстан Республикасының қолданыстағы қылмыстық заңнамасы да қылмыстың
қайталануы дербес беліммен ерекшелемейді, ал қылмыстың қайталануы қылмыстың
бірнеше мәрте істелуі, қылмыстардың жиынтығы және қылмыстың қайталануы
қылмыс бөлімінде қарастырылады. Тек қана Грузияның, Беларусь
Республикасының, Өзбекстан Республикасы мен Украинаның Қылмыстық
кодекстерінде қылмыстың көптілігі жеке тараулардан және қылмыстың бірнеше
мәрте істелуі, жиынтығы, қайталануы ұғымдарын анықтайтын баптардан орын
алған. Қылмыстың қайталануы ұғымы қылмыстық құқық ғылымымен зерттеліп,
адамның екі және одан да көп қасақана қылмыс істеген жағдайын қарастаруды
міндет етеді.
Қылмыстық құқық ғылымында әзірше қылмыстың көптілігі ұғымын біртұтас
көзқараспен түсіндіретін анықтама жоқтың қасы. Мәселен, А. М. Яковлевтің
пікірінше, қылмыстық әрекеттің көптілігі ұғымы қылмыстың бірнеше мәрте
істелуі, жиынтығы, қайталануы ұғымдарынан нақты орын алады. Дегенмен, атап
өту керек, бұл айтылғандарда қылмыстың көптілігі құбылысының сандық
белгілері ғана ашылып, оның елеулі сапалы белгілері, мазмұны мен келемі
ашылмайды. [4.62]
Г. Ф. Поленов қылмыстың көптілігі ұғымын адамның екі және одан да көп
дербес қылмысты құрайтын бірнеше әрекет істеуі, деп анықтайды.
Г. Т. Ткешелидзе, П. С. Дагель және Г. Г. Криволапов қылмыстың
көптілігін бір адамның екі және одан көп не бірнеше қылмыс істеу
оқиғасы ретінде сипаттайды. Белгілі бір адамның ғана екі және одан да көп
немесе бірнеше қылмыс істеуі деп көрсету қылмыстық әрекеттің көптілігінің
елеулі белгісі ретін дұрыс та және қажетті де болып табылады, өйткені
қылмыстың көптілігі осынысымен көрініп, білінеді.
Дегенмен, бұл жерде егер тек қана көрсетілген белгілермен шектеліп
қалатын болсақ, онда қарастырып отырған ұғымның анықтамасы дәл және толық
емес болып қалар еді. Әңгіме мынада, адамның іс жүзінде істеген екі және
одан да көп қылмыстық әрекеттері қылмыстың көптілігі қылмыстық-құқықтық
ұғыммен қамтыла бермейді. Әсіресе, мұндай ұғыммен шын өкінуіне (ҚР ҚК 65-
бабы), жәбірленушімен татуласуына (ҚР ҚК 67-бабы), бұрын істеген қылмысы
үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылуьның ескіруіне (ҚР ҚК 69-бабы)
байланысты, рақымшылық немесе кешірім істеу актісі негізінде (ҚР ҚК 76-
бабы) қылмыстық жауаптылықтан босатылған адам жаңадан қылмыс істеген
жағдайда, сондай-ақ бір немесе бірнеше әрекет бойынша қылмыстық іс қозғауды
болдырмайтын процессуалдық жағдайлар болғанда (жеке айыптау жөніндегі іске
байланысты жәбірленушінің арыз-шағымы болмағанда - ҚР ҚІЖК 37-бап 1-бөл.)
қылмыстың көптілігі қамтылмайды және басқаша айтканда, егер істеген
қылмыстың біреуінде қылмыстық ізге түсу үшін негіз немесе өзге де қылмыстық-
құқықтық зардаптар болғанда қылмыстың қайталануы болмайды. [5.252]
Қылмыстың қайталануы В. Н. Кудрявцев басқаша түсінік береді. Оның
пікірі бойынша, қылмыстың көптілігі істелген қылмыстың бәрі Ерекше
бөлімінің жалғыз қылмысты қарастыратын бір ғана нормасымен қамтыла
алмайтындығымен сипатталады. Алайда, істелген әрекет Ерекше бөлімнің бір
нормасымен қамтылмаған болса көптіліктің мұндай белгісі олардың барлық
түріне бірдей тән болмайды, тек қана қылмыстың заңның түрлі баптарына
жататын және қылмыстың жиынтығы ұғымымен қамтылатын жағдайда ғана
қамтылады. Айтып өту қажет, кейінен В. Н. Кудрявцев қарастырып отырған
белгіні шығарып тастаған.
Б. А. Куринов қылмыстың көптілігі деп соттылығы жойылған және қылмыстық
ізге түсу мерзімі ескермеген жағдайдағы адамның екі немесе одан да көп
қылмыс істеуін таныды .
Б. В. Здравосмыслов қылмыстың көптілігі ұғымына мынадай анықтама
береді: қылмыстың көптілігі деп, адамның сот белгілеген үкімімен бұрынғы
сотгалғанына қарамастан екі және одан да көп қылмыстық әрекеті танылады.
Б. Ж. Жүнісов қылмыстың көптілігін адамның бұрын сотталғанына
қарамастан, егер сотталған болса, ең кем дегенде екі заңи зардабының бірі
жойылған жағдайда немесе қылмыстық ізге түсуді болдырмайтын жағдайдағы екі
немесе одан да көп қылмыс жасады деп анықтайды.
Б. М. Леонтьевтің пікірінше қылмыстың қайталануы — бұл кем дегенде
екеуінің біреуі үшін қылмыстық жауаптылық тартылатын, адамның екі және одан
көп қылмыс істеуі.
Е. И. Қайыржанов көптіліктің мынадай түрлерін бөліп көрсетеді:
жиынтығы, бірнеше мәрте істелуі және қайталануы. Қылмыстың көптілігінің бұл
түрлері Қазақстан Республикасының қылмыстық заңында да осылай
қарастырылады. [6.152]
Сөйтіп, қылмыстың көптілігі туралы мәселелер қылмыстық құқық
теориясында әлі күнге даулы күйінде қалып отыр.
И. И. Рогов пен Г. И. Баймурзин редакциялаған Қазақстан Республикасының
қылмыстық құқығы оқулығында берілген қылмыстың қайталануың анықтамасы,
біздің ойымызша, қарастырып отырған институттың мәнін толығырақ ашатын
сияқты. Сөйтіп, бұл оқулық бойынша, қылмыстың көптілігі деп, ескіру мерзімі
өтпеген не соттылығы жойылмаған және алынып тасталмаған, не заңға сәйкес
қылмыстық ізге түсу тоқтатылған адамның екі немесе одан да көп қылмыс
істеуі танылады.
Бiр адамның бiр (жеке) немесе бiрнеше қылмыс iстеуi мүмкiн. Жеке қылмыс
деп қылмыстық заңда көрсетiлген бiр әрекеттен, зардаптан, кiнәнiң нысанынан
құралатын бiр құрамды бiлдiретiн және Ерекше бөлiмнiң бiр бабымен ғана
сараланатын қылмысты айтамыз. [2.245]
Кейбiр жағдайларда бiр адам бiрнеше қылмысты iстеуi мүмкiн, мұндай
жағдайда олардың iс-әрекетiн дұрыс саралау үшiн қылмыстардың көптiгiнiң
түсiнiгiн дұрыс анықтау керек. Қылмыстық жауапқа тартудың мерзiмi
ескiрмеген немесе сотталғандықтан арылмаған немесе сотталғандығы жойылмаған
жағдайда бiр адамның екi немесе одан да көп қылмыстарды iстеуiн
қылмыстардың көптiгi деп айтамыз. Қылмыстардың көптiгiнiң өзiндiк
белгiлерi: бiр адамның екi немесе одан да көп әрқайсысы жеке-жеке құрам
болып табылатын қылмысты iстеуi болып табылады. Сондықтан әкiмшiлiк құқық
бұзушылық iс-әрекетi қылмыстар көптiгiне жатпайды. Сондай-ақ, қылмыстық
жауапқа тарту мерзiмi ескiрген немесе сотталғандықтан арылған немесе ондай
атағы жойылған iс-әрекеттер қылмыс көптiгiне жатпайды.
Қылмыстардың көптiгiн жеке қылмыстардан ажырата бiлген жөн. Жеке
қылмыстар мен қылмыстардың көптiгiн ажырату, тергеу, сот қызметiнде аса
маңызды роль атқарады. Кейбiр жағдайларда оны ажырату белгiлi бiр тұрғыда
қиындық та туғызады. Өйткенi, жеке қылмыстардың өзi жай, күрделi құрамға,
созылмалы, жалғасқан қылмыстар болып және басқа да түрлерге бөлiнедi. Жай
(бiр) құрамда, бiр объектiге, бiр әрекет арқылы кiнәнiң бiр нысанымен зиян
келтiру арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, 175-баптың 1-бөлiгi бөтеннiң
мүлкiн жасырын түрде ұрлау. Бұл жерде бiр объектiге (бiреудiң меншiгiне)
бiр әрекет (жасырын ұрлау) арқылы бiр кiнә нысанымен (қасақаналықпен)
жәбiрленушiге зиян келтiрiлiп отыр. [6.216]
Күрделi құрам деп екi немесе одан да көп iс-әрекеттерден құралатын,
оның әрқайсысының бiрiнен-бiрiн бөлiп қарағанда жай түрдегi қылмыс құрамына
жататын, бiрақ iшкi бiрлiгi бойынша бiр қылмысты құрайтын қылмыстардың
жиынтығын айтамыз. Мысалы, қарақшылықтың құрамын алайық. Мұнда бөтен
бiреудiң мүлкiне иелiк ету жәбiрленушiнiң өмiрi мен денсаулығына қауiптi
күш жұмсау арқылы жүзеге асырылады (179-бап). Бұл жағдайда және әр түрлi
қылмыстық әрекеттер (жәбiрленушiнiң) өмiрi мен денсаулығына қауiптi күш
көрсету және мүлiктi иемдену немесе иемденуге оқталу) бiр күрделi қылмыс
құрамын - қарақшылықты құрайды, бiрақ осы әрекет iшкi бiрлiгiне байланысты
бiр қылмыс құрамын құрап тұр. Жеке, күрделi құрамның бiр түрi - әрекеттi
қылмыс болып табылады. Оның ерекшелiгi сол қылмыстық заңда көрсетiлген
әрбiр әрекет немесе әрекетсiздiк бiткен қылмыс құрамын көрсетедi. Мысалы,
165-бапта бiр қылмыс құрамы мемлекетке опасыздық туралы жауаптылық
көрсетiлген, осы қылмыстың объективтiк жағының әр түрлi мынандай балама
әрекеттерiнiң әрқайсысы жеке-жеке бiткен қылмысты бiлдiредi: жау жағына
шығып кету; шпиондық жасау; мемлекеттiк құпияны жатқа беру; Қазақстан
Республикасына дұшпандық әрекет жүргiзу; шетелдiк мемлекетке, шетелдiк
ұйымға және олардың өкiлдерiне өзге де көмек көрсету. Қылмыстық кодекстiң
223-бабында да бiрнеше балама әрекеттердiң жиынтығынан тұратын бiр қылмыс
құрамы туралы сөз болады, мұнда тұтынушыларды кем өлшеу, кем тарту, кем
санау немесе тұтынушыларды өзгедей алдау әрекеттерiнiң әрқайсысы жекеленген
қылмыс құрамының бiткен түрiн бiлдiредi, осы әрекеттердiң бiреуiн немесе
бiрнешеуiн iстегенде де бiр ғана қылмыс iстелдi деп есептеледi.
Созылмалы қылмыс деп кiнәлiнiң өзiне қылмыстық заң жазамен қорқытып
жүктеген мiндеттемелерiн ұзақ мерзiмге орындамай әрекет немесе әрекетсiздiк
арқылы белгiлi бiр қылмыс құрамын үзiлiссiз, белгiлi бiр уақыт аралығында
жүзеге асыруы болып табылады. [12.63]
Мұндай созылмалы қылмыстардың қатарына бөлiмдi немесе қызмет орнын өз
бетiмен тастап кету (372-бап), балаларын немесе еңбекке жарамсыз ата-анасын
бағуға арналған қаражатты төлеуден әдейi бұлтару (136-бап), қаруды, оқ-
дәрiнi және жарылғыш заттарды заңсыз алып жүру, сақтау, алу, жасау және
өткiзу (251-бап); қылмыс туралы хабарламау (364-бап) және басқалары жатады.
Мұндай жағдайларда қылмысты әрекет кiнәлiнiң кiнәсiн өзi мойындап келген
уақытына немесе оның өкiмет органы арқылы ұсталуына байланысты жағдайларда
ғана үзiледi. Оған дейiн iстеген iс-әрекет бiр (жеке) созылмалы қылмыс
ретiнде қарастырылады. Жалғасқан қылмыс деп ортақ мақсатқа жетуге
бағытталған ұқсас (бiрдей) қылмысты әрекеттерден құралатын, жиынтығында бiр
қылмыс болып табылатын қылмыстарды айтамыз. Мұндай қылмыстарға мысалы, 223-
бапта көрсетiлген түтынушыларды алдау, үнемi ұрып-соғу немесе басқа да
әрекеттермен азаптау (107-бап) сияқты қылмыс құрамдары, сондай-ақ мемлекет
мүлкiн өзара ұқсас әр түрлi қылмысты әрекеттер арқылы тегiн, заңсыз иелiк
ету мақсатымен жасалған, нәтижесiнде бiр қылмыс болып табылатын талан-
тараждар жатады. Жоғарыда сөз болған жеке қылмыстардан қылмыстардың
көптiгiн ажырата бiлу керек. Сондықтан да ең алдымен қылмыстардың көптiгiне
дұрыс анықтама берген жөн. Қылмыстық құқықта қылмыстардың көптiгi деп
адамның екi немесе одан да көп қылмысты кiнәлi түрде iстеуiн
айтамыз.[24.162]
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы әрекеттің
істелу сипатына қарай қылмыстың көптілігінің мынадай үш түрін (нысанын)
қарастырады:
1) қылмыстың бірнеше мәрте жасалуы;
2) қылмыстың қайталануы;
3) қылмыстардың жиынтығы;
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуы дегеннің мағанасына тереңірек үңілер
болсақ, ол – бір тұлғаның екі немесе одан да көп қылмыстар жасауы. Бұл
әрекеттері үшін тұлғаның сотталған – сотталмағандығы ескерілмейді.
Теория жүзінде де, практика жүзінде де қылмысты бірнеше рет жасау екі
түрге бөлінеді: жалпы және арнайы. [15.42]
Қылмыстардың қайталануының кез келген түрі, оның қоғамдық
қауіптілігінің сипаты мен деңгейіне қарамастан жалпы бірнеше рет қайталану
деп табылады. Жалпы бірнеше рет қайталану қылмыстардың саралануына ықпал
жасамайды, бірақ жаза тағайындау кезінде сот бұл жағдайды жауаптылықты
ауырлататын мән – жай ретінде ескеруі мүмкін. (ҚК-тің 54-бабының бірінші
бөлігінің “а” тармағы).
Кінәлі тұлғаның ұқсас немесе біртекті екі немесе одан да көп қылмыс
жасауы арнайы бернеше рет жасалу деп танылады. ҚК-тің 11-бабының бірінші
бөлігінде дәл осындай бірнеше рет жасалу туралы айтылған: Осы Кодекстің
Ерекше бөлімінің белгілі бір бабында немесе бабының бөлігінде көзделген
екі немесе одан көп әрекетті жасау – қылмыстардың бірнеше рет жасалуы деп
танылады.
Нақты жағдайлар тұрғысынан өзара айырмашылықтары болғанымен, бірдей
қылмыс құрамының белгілерінен тұратын қылмыстар, ұқсас (бірдей) қылмыстар
деп есептеледі.
Мысалы, бір тұлғаның кісі өлтіру қылмысын екі рет жасауының бір –
бірінен қылмыстың жасалған уақыты, орны және басқа да нақты жағдайлары
тұрғысынан өзара айырмашылығы болуы мүмкін, бірақ бұл ҚК-тің 96-бабында
қарастырылған қылмыс құрамының белгілері бойынша ұқсас (бірдей) болып
келеді.
ҚК-тің ерекше бөлімінің бірқатар нормаларында ұқсас қылмыстардың
бірнеше мәрте жасалуының орын алуы саралаушы мән-жайлар болып табылады. (ҚК-
тің 96-бабының екінші бөлігінің “а” тармағы; 120-бабының екінші бөлігі және
т.б.).
Заңмен тікелей қарастырылған жағдайларда біртекті қылмыстардың да
бірнеше мәрте жасалуы ескеріледі. Белгілі бір объектіге немесе оған ұқсас
объектіге қайталап қиянат келтіруші, кінәнің түрі бірдей және басқа да
объективтік және субъективті ұқсас белгілерден тұратын қылмыстар (мысалы,
ұрлық, тонау, қарақшылық, т.б.) біртекті қылмыстар деп танылады. Біртекті
қылмыстарды есепке алу мүмкіндігі ҚК-тің 175-бабына қатысты 3-ші ескертуде
тікелей қарастырылған, атап айтқанда онда былай делінген: Осы Кодекстің
175-181-баптарындағы бірнеше рет жасалған қылмыс деп осы бапта, сондай-ақ
осы Кодекстің 248, 255, 260-баптарында көзделген бір немесе одан да көп
қылмыстардан кейін жасалған қылмыс танылады. Осыған орай, бөтеннің мүлкін
ұрлау қылмысы, бұған дейін де мүлік ұрланғандықтан ғана емес, сонымен
қатар, кінәлі тұлға жоғарыда аталған қылмыстардың бірін бұрын жасаған
жағдайда да бірнеше рет жасалған деп танылатын болады. [15.92]
Бірнеше рет жасалу ұғымы, кінәлі тұлғаның сотты болған қылмыстарымен
қатар, оның қылмыстық жауаптылыққа әлі тартылмаған әрекеттерін де қамтиды.
Аяқталған немесе аяқталмаған қылмыс деп саралануына, кінәлі тұлғаның бұл
қылмыстардың орындаушысы немесе оған бірлесіп қатысушы болуына қарамастан,
бұл әрекеттер – бірнеше рет жасалған деп танылады.
Бірнеше рет қайталанудың заң тұрғысынан алғандағы мәні мынада:
біріншіден, жоғарыда айтылғанындай ҚК-тің 54-бабының бірінші бөлігінің “а”
тармағына сәйкес сот оны жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдай ретінде
қарастырылатындығында. Екіншіден, ҚК-тің 11-бабының бесінші бөлігіне орай
Қылмыстардың әлденеше рет жасалуы осы Кодексте неғұрлым қатаң жазаға әкеп
соқтыратын мән-жай ретінде көзделген жағдайларда адамның жасаған қылмысы
осы Кодекстің Ерекше бөлімінің қылмыстарды бірнеше мірте жасағаны үшін
жазалауды көздейтін бабының тиісті бөлігі бойынша айқындалады деп
көрсетілетіндігінде.
ҚIЖК-нің 33-бабының 1-бөлігінe сәйкeс, қылмыстық прoцeстe 12 қылмыстық
әрeкeт құрамы жeкe айыптау институты бойынша жазаланады. Oлар: денсаулыққа
қасақана жeңіл зиян келтіру, дeнсаулыққа абайсызда зиян кeлтіру, жала жабу,
қoрлау, жeкe өміргe қoл сұғұлмаушылықты бұзу жәнe т. б. қылмыстар.[3.34]
Статистика көрсeткeндeй, сoттарға нeгізінeн, ҚК-нің 105-бабы
(дeнсаулыққа қасақана жeңіл зиян кeлтіру) жәнe ҚК-нің 136-бабының 1-бөлігі
(ата-ананың сoт шeшімі бойынша кәмeлeткe толмаған балаларын асырауға
арналған қаражатты төлеуден әдейі жалтаруы) бoйынша қылмыстық
жауапкeршіліккe тарту жөніндe шағымдар түсeді.
Сoнымeн, қорыту жүргізілген кeзeңдe сoттарға 78166 шағым түскeн, oның:
56124-і нeмeсe барлық түскeн шағымның 72 %-ы ҚК-нің 105-бабы бoйынша;
ҚК-нің 136-бабы бoйынша – 13732 нeмeсe 17,6 %;
ҚК-нің 112-бабы бoйынша – 2733 нeмeсe 3,5 %;
ҚК-нің 129-бабы бoйынша – 2229 нeмeсe 2,9 %;
ҚК-нің 130-бабы бoйынша – 2283 нeмeсe 2,9 %;
ҚК-нің 300-бабының 1-бөлігі бoйынша – 331 нeмeсe 0,4 %;
ҚК-нің 145-бабының 1-бөлігі бoйынша – 220 нeмeсe 0,3 %;
ҚК-нің 188-бабының 1-бөлігі бoйынша – 194 нeмeсe 0,2 %;
ҚК-нің 111-бабы бoйынша – 186 нeмeсe 0,2 %;
ҚК-нің 123-бабы бoйынша – 52 нeмeсe 0,1 %;
ҚК-нің 142-бабы бoйынша – 56 нeмeсe 0,1 %;
ҚК-нің 140-бабы бoйынша – 22 нeмeсe 0,03 %;
ҚК-нің 144-бабы бoйынша – 5 нeмeсe 0,01 %.
Түскeн 78166 шағымның 20271-і өндіріскe қабылданған, 50883 шағым –
қабылданбай қайтарылған, 7012 шағым – тeргeу тиістілігі жәнe сoттылығы
бoйынша бeрілгeн.
Сoттар жeкe айыптау істeрін қарағанда ҚIЖК-нің 45 тарауының нoрмаларын
басшылыққа алады.
Жeкe айыптау ісін жүргізудің басқа қылмыстық істeрді жүргізудeн бір
айырмашылығы, жeкe айыптау ісі бір адамның басқа адамды қылмыстық
жауаптылыққа тарту туралы сoтқа шағым бeруі арқылы қoзғалады. [12.64]
ҚIЖК-нің 390-бабына сәйкeс, шағымда ол берілген сoттың атауы, қылмыстық
оқиғаның сипаттамасы, дәлелдері көрсетіле отырып, оның жасалған орны мен
уақыты, істі іс жүргізуге қабылдау туралы сотқа өтініш, қылмыстық
жауаптылыққа тартылатын адам туралы мәліметтер, сотқа шақырылуы қажетті
куәлардың тізімі қамтылуы қажет. Шағымға оны бeрген адам қoл қoяды.
Домалақшағымдар іс жүргізуге қабылданбайды. [14.203]
Істeрді зeрдeлeу, сoтқа бeрілгeн шағымдардың басым көпшілігінің заң
талаптарына сәйкес келмейтінін көрсeтті.
Мәсeлeн, шағымда жeкe айыптаушы қылмыстың жасалған орны мeн уақытын
нақтылап көрсeтпeйді, қылмыстық жауаптылыққа тарту туралы өтініш
білдірмeйді, сoтқа шақырылуы қажетті адамдардың тізімін көрсeтпeйді. Жeкe
айыптаушы өзін талапкeр, айыпталушыны жауапкeр дeп атайды.
Eгeр шағым аталған талаптарға сәйкeс кeлмeсe, судья оны бeргeн адамға
шағымды сол талаптарға сәйкeс келтіруді ұсынады және бұл үшін мeрзім
бeлгілeйді.
Егер адам Қылмыстық кодекстiң әр түрлi баптарында, ал жеке реттерде
баптардың бөлiгiнде көрсетiлген екi немесе одан да көп қылмыстарды iстесе,
оның бiрде бiреуi үшiн сотталмаса немесе заңмен белгiленген негiздер
бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатылмаса, онда оның iс-әрекетiнде
қылмыстың жиынтығы бар деп танылады. Басқа сөзбен айтқанда, кiнәлi түрде
iстелген iс-әрекетте екi немесе өдан да көп қылмыстың құрамы бөлады.
Кiнәлiнiң iстеген iс-әрекетi Қылмыстық кодекстiң Ерекше бөлiмiнде
көрсетiлген баптардың әр түрлi бөлiгiнiң немесе бiр баптың неше түрлi
тармақшаларында көрсетiлген қылмыс құрамының белгiлерiне сәйкес болуы
керек. Сол сияқты адамның iстеген бiркелкi әрекетiнiң бiреуi бiткен қылмыс
та, басқасы қылмысқа дайындалуды, оқталуды немесе қылмысқа қатысуды түзетiн
болса, онда мұндай әрекет те қылмыстың жиынтығы болып табылады.
Қылмыстың жиынтығы болу үшiн адам iстеген iс-әрекеттiң бiреуi үшiн де
сотталмаған немесе заңмен белгiленген негiздер бойынша қылмыстық
жауаптылықтан босатылмаған болуы керек, осыған байланысты Қылмыстық
кодекстiң 65, 66, 67, 68, 69, 73, 76-баптарында көрсетiлген шын өкiнуiне
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босап, қажеттi қорғану шегiнен асқан
кезде қылмыстық жауаптылықтан босату; жәбiрленушiмен татуласуына байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату; жағдайдың өзгеруiне байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату; ескiру мерзiмi өтуiне байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату; айыптау үкiмiнiң ескiру мерзiмi бойынша жазаны
өтеуден босату, айыптау үкiмiнiң ескiру мерзiмi бойынша жазаны өтеуден
босату, рахымшылық немесе кешiрiм жасау актiсi негiзiнде қылмыстық
жауаптылықпен жазадан босату сияқты фактiлер қылмыс жиынтығында орын алмауы
керек.
Егер мұндай мәселелер болса, онда ондай iс-әрекетте қылмыстың жиынтығы
болмайды. Заң әдебиетiнде қылмыстың жиынтығы идеалдық және нақты (реалды)
болып екi түрге бөлiнедi. [21.55]
Қылмыстың идеалдық жиынтығы деп кiнәлiнiң бiр iс-әрекетiнен бiрден
қылмыстық заңның әр түрлi баптары, бiр баптың әр түрлi бөлiктерi,
тармақшалары бойынша сараланатын екi немесе одан да көп қылмыстардың
iстелуiн айтамыз. Қылмыстың идеалдық жиынтығына Ш- ның iс-әрекетi мысал
бола алады. Ш. өзiнiң танысы К-ның саяжайына келедi. Ш. К-нiң саяжайда
қатты мас болып, ұйықтап жатқанын көрiп, одан кек алу мақсатымен, есiк,
терезенi сыртынан мықтап бекiтiп, дәлiзде тұрған 10 литр бензиндi саяжай
iшiне шашып, от қояды. Өрттен саяжай өртенiп, iшiндегi К. ауыр жарақат
алып, 4 тәулiктен соң ауруханада қайтыс болады. Ш. бiр әрекетпен (К-нiң
саяжайын өртеу арқылы) екi қылмыс iстедi:
1) бөтеннiң мүлкiн өрт жiберу арқылы қасақана құрту (87-бап, 2-бөлiгi,
а тармағы);
2) кiсiнi кек алу мақсатымен қасақана өлтiру (96-бап, 1-бөлiгi).
Егер кiнәлi адам бiр әрекет арқылы бiр мезгiлде қылмыс iстеуге
оқталумен бiрге екiншi бiр бiткен қылмыстың құрамын орындаса, бұл да
қылмыстың идеалдық жиынтығы болады.
Мысалы У. төртiншi қабаттағы пәтерiнде тұрып жолда өтiп бара жатқан
өзiнiң жек көретiн танысы С-ны ауыр жаралау мақсатымен төртiншi қабаттан С-
ға қаратып жұдырықтай тас лақтырады. Тас С-ға тимей Ж деген әйелге тиiп,
оған ауыр дене жарақатын түсiредi. Осы мысалдан У-дың бiр әрекетiнен екi
қылмыс жасағанын көрiп отырмыз. Оның бiрiншiсi С-ға ауыр дене жарақатын
салуға оқталу, екiншiсi Т-ға абайсызда ауыр дене жарақатын түсiру.
Қылмыстың нақты жиынтығы деп адамның әр түрлi iс-әрекетi арқылы қылмыстық
заңның әр түрлi бабына (баптың бөлiмдерiне, баптың тармақшаларына) жататын
қылмыс жасауын айтамыз. Қылмыстың жиынтығын идеалдық және нақты деп бөлудiң
теориялық та, практикалық та маңызы зор. Қылмыстың нақты жиынтығының
зияндылығы идеалдық жиынтыққа қарағанда қомақты болады, сол үшiн де оған
қатаңырақ жаза мөлшерi белгiленедi. Оның үстiне Қылмыстық кодекстiң 54-
бабының 1-бөлiгiнiң а тармағына сәйкес қылмыстың нақты жиынтығында бұрын
бiр қылмыс iстеген адамның жаңадан қылмыс iстеуi, қылмыстардың қайталануы,
жауаптылықты ауырлататын мән-жайларға жатады.
Қылмыстың жиынтығын нормалар бәсекелестiгiнен ажырата бiлу қажет.
Нормалар бәсекелесi Қылмыстық кодекстiң Ерекше бөлiмiнiң бiрнеше баптарын
бiрдей қамтитын бiр қылмыс арқылы көрiнiс табады. Нормалар бәсекелесiнде
сот Қылмыстық кодекстiң бiрнеше баптарынан сол iс-әрекетке тән бiр бапты
ғана бөлiп алып, iс-әрекеттi сол бойынша саралайды.
Жалпы және арнаулы нормалар бәсекелесi болғанда арнаулы норма
қолданылады. [20.58]
Егер арнаулы нормалар өзара бәсекеге түссе, онда жазаны жеңiлдететiн
мән-жайларды көрсететiн қылмыстық құқылық нормаға артықшылық берiледi.
Егер бiр қылмысты iс-әрекет екiншi бiр қылмыстың мiндеттi белгiсi
ретiнде көрiнсе, қылмыстың жиынтығы болмайды. Мысалы: қызмет өкiлеттiгiн
пайдаланып қиянат жасау жеке қылмыс (307-бап), ол сонымен бiрге бөтеннiң
мүлкiн талан-таражға салудың тәсiлi ретiнде көрiнуi де мүмкiн (176-баптың 2-
бөлiгi, в тармағы), соңғы жағдайда барлық iс-әрекет бiр қылмыс болып
табылады да, қосымша 307-баппен саралануға жатпайды.
Сонымен, қылмыстардың көптігі дегеніміз - тұлғаның қылмыстық жауапқа
тартылуының ескіру мерзімі өтпеген немесе соттылығы жойылмаған не алынып
тасталмаған немесе қылмыстық жауапқа тартылу заңға сәйкес тоқтатылмаған екі
не одан да көп қылмыс жасауы. Қазіргі қылмыстық заңдар бойынша қылмыстардың
көптігінің төмендегідей түрлері айқындалып, ажыратылады:
1) қылмыстың бірнеше мәрте жасалуы;
2) қылмыстардың жиынтығы;
3) қылмыстың қайталануы.
2. ҚР қылмыстық кодексі бойынша қылмыстардың қайталануының белгілері
Қылмыстың қайталануы үшін мынадай белгілер тән:
1. Адам кемінде екі бір-біріне қатысы жоқ дербес қылмыстар істеген болуы
керек.
2. Әрекеттердің әрқайсысы соттың үкімімен белгіленген болуы тиіс. Егер адам
қылмыс істеген болса, бірақ қылмыстық іс анықтау, алдын ала тергеу
сатыларында немесе сотта қолданыстағы ҚР ҚК-де көрсетілген негіздер
бойынша (мысалы, ҚР ҚК 65, 66, 67, 68, 69-баптары) тоқтатылған болса,
онда ол бұрын істелген деп саналады.
Қылмыс, қылмыстық жауаптылықтың ескіруі мерзімінен (ҚР ҚК 69-бабы
Ескіру мерзімінің өтуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату),
бұрын шығарылған үкімді орындаудың ескіру мерзімі жойылмаған болса (ҚР ҚК
75-бабы Айыптау үкімінің ескеру мерзімі өтуіне байланысты жазаны өтеуден
босату), және адамнан рақымшылық немесе кешірім істеу актілерімен бұрын
істеген әрекеті үшін соттылығы алынып тасталмаған болса (КР ҚК 76-бабы
Рақымшылық немесе кешірім істеу актісі негізінде қылмыстық жауаптылық пен
жазадан босату), не ҚР ҚК 77-бабы Соттылық көздеген негізде соттылығы
алынбаған немесе жойылмаған болса жойылуға тиіс емес. [22.245]
3. Әрбір қылмыс аяқталған немесе аяқталмаған болуы тиіс. Олардың
әрқайсысында адам ҚР ҚК 28-бабында Қылмысқа қатысу түрлері
көрсетілген рөлдердің кез келгенін орындауы керек.
4. Қылмыстардың әрқайсысы белгілі бір қылмыстық-құқықтық зардапқа әкеп
соқтырады.
Әлеуметтік тұрғыдан алғанда қылмыстың көптілігі ең алдымен объектіге
елеулі зиян келтіру есебінен олардың (қылмыстардың) қоғамдық қауіптілік
дәрежесін көтереді, екі немесе одан да көп ұрлық істеудің меншікке зиян
келтіру мүмкіндігі елеулі мөлшердегі бір ұрлық істеуге қарағанда әлдеқайда
жоғары болады. Кейбір жағдайларда қылмыстық объектіге келтірген зияндары
оның заңи мазмұнын, яғни ауырлығын өзгертуге негіз болады. Мысалы, екі
немесе одан да көп кісі өлтіру ҚР ҚК 96-бабы 2-бөлігінің а тармағымен
сараланады.
Адамның екі немесе одан да көп қылмыс істеуі оның қоғамдық қауіптілік
дәрежесін де көтере түседі. Ол қылмыс субъектісінің сана-сезімінде қоғамға
жат тұрақты көзқарасының, әлеуметке жат психикалық мақсаты және қылмыс
істеуді дағдыға айналдыру негізіндегі ойлау қабілеті мен ішкі қажеттілігі
қалыпасуының болуын айғақтайды. [23.321]
Осы аталған фактілердің болуы істелген бірнеше қылмыс үшін жауаптылықты
арттыруға мәжбүр етеді.
Қылмыстың көптілігі бірқатар заңи мынадай зардаптарға ие болады:
1. Заңмен қарастырылатын біртектес және әртектес қылмыстарды істеу
кейбір жағдайда ауырлатушы мән-жайларда (мысалы, ҚР ҚК 175, 176-
баптары бірнеше рет ұрлық істеуді және бірнеше рет сеніп тапсырылған бөтен
мүлікті иеленіп алу немесе ысырап етуді қарасатырады) немесе аса ауырлатушы
мән-жайларда қылмыс құрамының белгісі болып табылады (мысалы, ҚР ҚК 175-
бабының 3-бөлігі қорқытып алушылық үшін бұдан
бұрын екі немесе одан да көп рет сотталғандарды қарастырады; ҚР ҚК
177-бабының
3-бөлігі осы белгілермен істелген алаяқтыкты қарастырады).
2. Мән-жайлар ретінде ауыр жауаптылықтар көрінеді.
Ол бірнеше бағытта аңғарылады:
а) мәселен, ҚР ҚК 54-бабының 1-бөлігі а тармағына сәйкес, қылмыстарды
әлденеше рет істеу, қылмыстардың қайталануы жауаптылық пен жазаны
ауырлататын мән-жайлар болып табылады; ә) ҚР ҚК 58-бабы негізінде
қылмыстардың жиынтығы үшін жаза тағайындау кезінде жазаларды толық немесе
ішінара сіңіру кағидасы қолданылуы мүмкін.
3. Бас бостандығынан айыру түріндегі жаза тағайындау кезінде түзеу
мекемесінің түріне әсер етеді. Бұрын бас бостандығынан айыру жазасын өтеп
келгендерге ҚР ҚК 48-бабының 5-бөлігі а тармағына сәйкес, қатаң
режимдегі түзеу колониясына, қылмыстардың аса қауіпті қайталануы кезінде ҚР
ҚК 48-бабының 5-бөлігі г тармағына сәйкес, ерекше режимдегі түзеу
колонияларда жаза өтеу режимі тағайындалады. Аса ауыр қылмыс істегені үшін
бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға,
сондай-ақ қылмыстардың аса қауіпті қайталануы кезінде жаза мерзімінің бір
бөлігін түрмеде өтеу түрінде, бірақ бес жылдан аспайтын мерзімге
тағайындалуы мүмкін (ҚР ҚК 48-бап 6-бөлімі).
4. Жекелеген қылмыстар, мысалы ҚР ҚК 358-бабында қарастырылған бас
бостандығынан айыру орнынан, тұтқындаудан немесе қамаудан қашу
бұрынғы қандай да бір қылмыс істегендей істелуі мүмкін.
Қылмыстардың көптігінің өзіне тән белгісі – бір тұлғаның кемінде екі
рет қылмыс, яғни қылмыстардың дербес құрамдарының белгілері бар әрекеттер
(немесе жиынтықталған бір әрекет) жасауы. Ал әкімшілік құқық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ. ҚР ҚЫЛМЫСТЫҚ КОДЕКСІ БОЙЫНША ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚАЙТАЛАНУЫ
(РЕЦИДИВІ)
1.1 ҚР қылмыстық кодексі бойынша қылмыстардың қайталануының түсінігі және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 ҚР қылмыстық кодексі бойынша қылмыстардың қайталануының
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
ІІ ТАРАУ. ҚР ҚЫЛМЫСТЫҚ КОДЕКСІ БОЙЫНША ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЖИЫНТЫҒЫ
2.1. ҚР қылмыстық кодексі бойынша қылмыстардың жиынтығының түсінігі және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2. ҚР қылмыстық кодексі бойынша қылмыстардың жиынтығы үшін тағайындалатын
қылмыстық
жаза ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...32
ІІІ ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЖИЫНТЫҒЫНЫҢ
КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ..40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .65
КІРІСПЕ
Қылмыстық құқық дегеніміз – құқық саласының негізгі түрлерінің бірі
ретінде қылмыстың түсінігі мен белгілерін, қылмыс үшін қылмыстық
жауаптылықтың негізі мен шектерін, сондай-ақ, қылмыстық жауаптылықтан және
жазадан босатудың шарттарын айқындайтын құқықтық нормалардың жиынтығы.
Жалпы қылмыстық құқықтың негізгі міндеттері: әлеуметтік құндылықтарды
қорғау және қылмыстардың алдын алу (қылмыстарды болдырмау, қылмыстардың
профилактикасы) болып табылады.
Қылмыстық құқықта қылмыстардың қайталануы, қылмыстардың жиынтығы деген
түсініктер ереше орын алады. Кейбiр жағдайларда бiр адам бiрнеше қылмысты
iстеуi мүмкiн, мұндай жағдайда олардың iс-әрекетiн дұрыс саралау үшiн
қылмыстардың көптiгiнiң түсiнiгiн дұрыс анықтау керек. Қылмыстық жауапқа
тартудың мерзiмi ескiрмеген немесе сотталғандықтан арылмаған немесе
сотталғандығы жойылмаған жағдайда бiр адамның екi немесе одан да көп
қылмыстарды iстеуiн қылмыстардың көптiгi деп айтамыз. Адамның бір емес,
бірнеше қылмыс істеуі әдетте, оның өзінің ғана емес, істеген қылмысының
қоғамдық қауіпті екенін білдіреді. Сот-тергеу тәжірибесінің материалдарын
зерделеу кезінде бірнеше қылмыс істеген адамның қоғамға жат пиғылдағы
көзқарастарының едәуір тұрақты сипатқа ие болатынын байқауға болады. Мұндай
жағдайда кінәлі адам қоғамдық қатынастардың түрлі тобына қол сұға отырып,
дәл осындай жағдайда істелген бір қылмысқа қарағанда көбірек зардаптар
әкеледі. Қылмыстың көптілігінің қоғамдық қауіптілігі жоғары екендігін осы
қылмыстарды саралайтын және сол үшін жаза тағайындауды қарастыратын
ережелерден көруге болады.
Қылмыстың қайталануы мәселелері ғалым заңгерлердің назарын көптен бері
аударуда. Алайда ол ұзақ уақыт бойы жаза тағайындау аясында ғана
қарастырылып келді. Қылмыстың қайталануы жекелеген институтгары (бірнеше
мәрте істелуі, қайталануы және басқалары) не нақты бір қылмыс құрамының
белгілері, не саралаушы белгілері ретінде қарастырылып, Қазақ КСР Қылмыстық
кодексінің Ерекше бөлімін қалыптастыру кезінде нақтыланып зерттелді.
Өз алдына бөлек тарау ретінде Қылмыстың қайталануы 1974 жылғы
кеңестік қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімі оқулықтардың бірінде көріне
бастады. 1974 жылға дейін қылмыстың қайталануы оқулықтардың түрлі
тарауларында қарастырылды. Мәселен, 1968 жылы Ленинград университетінің заң
факультетінің қылмыстық құқық кафедрасы дайындаған Кеңестік қылмыстық құқық
баянында қылмыстың қайталануы қылмыс субъектісі туралы бөлімде орналасқан.
Одан әрі қылмыстық құқықтың дербес институты ретіндегі көптілік ұғымына
ғылыми және оқулық әдебиеттерінде көп көңіл аударылды.
Алғаш рет Қылмыстың көптілігі Үлгі кодексте (12-тарау) пайда болып
және бірнеше мәрте істелуді, жиынтықты, қайталануды, қауіпті қайталануды
және аса қауіпті қайталануды анықтайтын баптар қосылды.
Тәуелсіз мемлекеттер достастығына қатысушы көптеген елдердегі сияқты
Қазақстан Республикасының қолданыстағы қылмыстық заңнамасы да қылмыстың
қайталануы дербес беліммен ерекшелемейді, ал қылмыстың көптілігінің
қылмыстың бірнеше мәрте істелуі, қылмыстардың жиынтығы және қылмыстың
қайталануы қылмыс бөлімінде қарастырылады. Тек қана Грузияның, Беларусь
Республикасының, Өзбекстан Республикасы мен Украинаның Қылмыстық
кодекстерінде қылмыстың көптілігі жеке тараулардан және қылмыстың бірнеше
мәрте істелуі, жиынтығы, қайталануы ұғымдарын анықтайтын баптардан орын
алған. Қылмыстың көптілігі ұғымы қылмыстық құқық ғылымымен зерттеліп,
адамның екі және одан да көп қасақана қылмыс істеген жағдайын қарастаруды
міндет етеді.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы әрекеттің
істелу сипатына қарай қылмыстың көптілігінің мынадай үш түрін (нысанын)
қарастырады:
1) қылмыстың бірнеше мәрте жасалуы;
2) қылмыстың қайталануы;
3) қылмыстардың жиынтығы.
Қылмыстың қайталануы бірқатар заңи мынадай зардаптарға ие болады:
1. Заңмен қарастырылатын біртектес және әртектес қылмыстарды істеу
кейбір жағдайда ауырлатушы мән-жайларда (мысалы, ҚР ҚК 175, 176-
баптары бірнеше рет ұрлық істеуді және бірнеше рет сеніп тапсырылған бөтен
мүлікті иеленіп алу немесе ысырап етуді қарасатырады) немесе аса ауырлатушы
мән-жайларда қылмыс құрамының белгісі болып табылады (мысалы, ҚР ҚК 175-
бабының 3-бөлігі қорқытып алушылық үшін бұдан бұрын екі немесе одан да көп
рет сотталғандарды қарастырады; ҚР ҚК 177-бабының 3-бөлігі осы белгілермен
істелген алаяқтыкты қарастырады).
2. Мән-жайлар ретінде ауыр жауаптылықтар көрінеді.
Ол бірнеше бағытта аңғарылады:
а) мәселен, ҚР ҚК 54-бабының 1-бөлігі а тармағына сәйкес, қылмыстарды
әлденеше рет істеу, қылмыстардың қайталануы жауаптылық пен жазаны
ауырлататын мән-жайлар болып табылады;
ә) ҚР ҚК 58-бабы негізінде қылмыстардың жиынтығы үшін жаза тағайындау
кезінде жазаларды толық немесе ішінара сіңіру кағидасы қолданылуы мүмкін.
3. Бас бостандығынан айыру түріндегі жаза тағайындау кезінде түзеу
мекемесінің түріне әсер етеді. Бұрын бас бостандығынан айыру жазасын өтеп
келгендерге ҚР ҚК 48-бабының 5-бөлігі а тармағына сәйкес, қатаң
режимдегі түзеу колониясына, қылмыстардың аса қауіпті қайталануы кезінде ҚР
ҚК 48-бабының 5-бөлігі г тармағына сәйкес, ерекше режимдегі түзеу
колонияларда жаза өтеу режимі тағайындалады. Аса ауыр қылмыс істегені үшін
бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға,
сондай-ақ қылмыстардың аса қауіпті қайталануы кезінде жаза мерзімінің бір
бөлігін түрмеде өтеу түрінде, бірақ бес жылдан аспайтын мерзімге
тағайындалуы мүмкін (ҚР ҚК 48-бап 6-бөлімі).
4. Жекелеген қылмыстар, мысалы ҚР ҚК 358-бабында қарастырылған бас
бостандығынан айыру орнынан, тұтқындаудан немесе қамаудан қашу
бұрынғы қандай да бір қылмыс істегендей істелуі мүмкін.
Сонымен қатар, қылмыстар көптігіне келесі белгілер тән: адам кемінде
екі бір-біріне қатысы жоқ дербес қылмыстар істеген болуы керек;
әрекеттердің әрқайсысы соттың үкімімен белгіленген болуы тиіс; әрбір қылмыс
аяқталған немесе аяқталмаған болуы тиіс; қылмыстардың әрқайсысы белгілі бір
қылмыстық-құқықтық зардапқа әкеп соқтырады.
Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 12-бабының 1-бөлігіне
сәйкес ҚР ҚК түрлі баптарында немесе баптарының бөліктерінде көзделген,
адам солардың бірде-біреуі үшін сотталмаған немесе заңмен белгіленген
негіздер бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатылмаған екі немесе одан да
көп әрекеттерді істеу қылмыстардың жиынтығы деп танылады.
Қылмыстардың жиынтығы қылмыстық құқық теориясында дәстүрлі түрде шынайы
(айқын) және идеальды болып бөлінеді. Жиынтықты бұлайша бөлу қазақстандық
қылмыстық құқық ғылымымен қатар, жақын және алыс шет елдердің қылмыстық
құқық ғылымында да қарастырылады.
Атап өту керек, қылмыстардың жиынтығы институтының сипаттамасы ҚР ҚК
Жалпы бөлімімен қарастырылған, ал нақты бір қылмыстарды саралауға қатысты
мәселе кезінде қылмыстардың жиынтығы Ерекше бөліммен қарастырылады. Осыған
байланысты Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының 2003 жылғы 11-шілдедегі
Ұрлық туралы істер бойынша соттардың тәжірибесі туралы нормативтік
қаулысында былайша түсінік берілген, кінәлімен ҚР ҚК 175, 176, 177, 178,
179, 180-баптарының әр түрлі бөліктерімен көзделген жауаптылық
қарастырылатын бөтеннің меншігін иеленуге бағытталған бірдей бірнеше қылмыс
істеу кезінде, әрекетті ҚР ҚК 12-бабының 2-бөлігіне сәйкес, саралайтын
барлық белгілерді көрсете отырып, Қылмыстық кодекстің неғұрлым қатаң жаза
қарастыратын бабының бір бөлігімен саралау керек.
Қылмыстың жиынтығы болу үшiн адам iстеген iс-әрекеттiң бiреуi үшiн де
сотталмаған немесе заңмен белгiленген негiздер бойынша қылмыстық
жауаптылықтан босатылмаған болуы керек, осыған байланысты Қылмыстық
кодекстiң 65, 66, 67, 68, 69, 73, 76-баптарында көрсетiлген шын өкiнуiне
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босап, қажеттi қорғану шегiнен асқан
кезде қылмыстық жауаптылықтан босату; жәбiрленушiмен татуласуына байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату; жағдайдың өзгеруiне байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату; ескiру мерзiмi өтуiне байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату; айыптау үкiмiнiң ескiру мерзiмi бойынша жазаны
өтеуден босату, айыптау үкiмiнiң ескiру мерзiмi бойынша жазаны өтеуден
босату, рахымшылық немесе кешiрiм жасау актiсi негiзiнде қылмыстық
жауаптылықпен жазадан босату сияқты фактiлер қылмыс жиынтығында орын алмауы
керек.
Қылмыстардың жиынтығын шынайы (айқын) және идеальды деп бөлуін
теориялық ғана емес, тәжірибелік те маңызды мәні бар.
Біріншіден, жиынтықтың айқын болуы, әдетте, қылмыс істеген адамның
қоғамдық қауіптілігінің жоғары екенін көрсетеді, ал бұл шынайы жиынтық
кезінде бірінші қылмысты істеу екінші қылмыс үшін жаза тағайындау кезінде
ауырлатушы мән-жайлар болып танылуы мүмкін болғандықтан, соттың неғұрлым
қатаң жазалау шарасын қолдануға әкеп соқтыруы мүмкін (ҚР ҚК 54-бап, 1-
бөлімі, а тармағы).
Екіншіден, мұратты және айқын жиынтық кезінде қылмыстық жауапқа
тартудың ескіру мерзімі әр түрлі жолмен саналады.
Үшіншіден, шынайы жиынтық заңмен қарастырылған жағдайда қылмыстың
бірнеше рет істелуін саралайтын белгілерін қалыптастырады (ҚР ҚК 175-бап 3-
ескертуін қараңыз). Идеальды жиынтықта мұндай болмайды.
"Қылмыстардың жиынтығы" ұғымы жалпы алғанда екі ұшты мағынада
қолданылады. Бір жағынан ол іс-әрекеттердің көптігінің ерекше жағдайының
сапалық ерекшеліктерін білдірсе, екінші жағынан жаза тағайындау кезінде
анықталған қағида ретінде қолданылады. Біріншісі екіншісін анықтайды,
сондықтан да қылмыстардың жиынтығының сапалық мазмұнын неғұрлым толық
ашумен осындай үлгідегі көпшілік жағдайлар бойынша жаза тағайындаудың
қағидалары мен ережелері туралы мәселенің нақтылы маңызы барынша байланысты
болып келеді.
Бір ғана тұлғаның бірнеше рет қылмысқа баруы – қоғам үшін аса қауіпті
болып табылады. Біріншіден, қылмыстық құқықтың қорғауындағы қоғамдық
қатынастарға тиетін зиян объективті түрде анағұрлым арта түседі. Екіншіден,
бір тұлғаның жасаған қылмыстары әртүрлі объектілерге қиянат келтіретін
болса, зиян келетін қоғамдық қатынастардың қатарының өзі де кеңейе түсуі
мүмкін. Және де, бір тұлғаның бір ғана емес, бірнеше қылмыс жасауының өзі,
әдетте, бұл қылмыскердің бойында тұрақты түрде қоғамға қарсы бағыт
қалыптасқандығын дәлелдейді. Мұның өзі жағдайдың кең қарастырылуы барысында
бұл тұлғаға неғұрлым қатал қылмыстық – құқықтық ықпалдың қолданылуын талап
етеді.
Сонымен қатар, бір тұлғаның бірнеше қылмыс жасауы, оның істегендерінің
дұрыс саралануы мәселесін де туындатады. Қылмыстардың жиынтығы қоғамға аса
қауіп төндіретін қылмыстардың көптігінің бір түрі болып келеді және оны
анықтау қылмыстық құқық тәжірибесінде біршама қиындықтар туғызады - осы
айтылғандар таңдалған тақырыптың актуалдығын, өзектілігін көрсетеді.
І ТАРАУ. ҚР ҚЫЛМЫСТЫҚ КОДЕКСІ БОЙЫНША ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚАЙТАЛАНУЫ (РЕЦИДИВІ)
1. ҚР қылмыстық кодексі бойынша қылмыстардың қайталануының түсінігі және
түрлері
Адамның бір емес, бірнеше қылмыс істеуі әдетте, оның өзінің ғана емес,
істеген қылмысының қоғамдық қауіпті екенін білдіреді. Сот-тергеу
тәжірибесінің материалдарын зерделеу кезінде бірнеше қылмыс істеген адамның
қоғамға жат пиғылдағы көзқарастарының едәуір тұрақты сипатқа ие болатынын
байқауға болады. Мұндай жағдайда кінәлі адам қоғамдық қатынастардың түрлі
тобына қол сұға отырып, дәл осындай жағдайда істелген бір қылмысқа
қарағанда көбірек зардаптар әкеледі. Қылмыстың көптілігінің қоғамдық
қауіптілігі жоғары екендігін осы қылмыстарды саралайтын және сол үшін жаза
тағайындауды қарастыратын ережелерден көруге болады. Мұндай жағдайда,
әдетте істеген бір қылмысқа қарағанда неғұрлым қатаң жаза қолданылады.
[2.21]
Қылмыстың қайталануы мәселелері ғалым заңгерлердің назарын көптен бері
аударуда. Алайда ол ұзақ уақыт бойы жаза тағайындау аясында ғана
қарастырылып келді. Қылмыстың қайталануы жекелеген институтгары (бірнеше
мәрте істелуі, қайталануы және басқалары) не нақты бір қылмыс құрамының
белгілері, не саралаушы белгілері ретінде қарастырылып, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімін қалыптастыру кезінде
нақтыланып зерттелді.
Өз алдына бөлек тарау ретінде Қылмыстың қайталануы 1974 жылғы
кеңестік қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімі оқулықтардың бірінде көріне
бастады. 1974 жылға дейін қылмыстың қайталануы оқулықтардың түрлі
тарауларында қарастырылды. Мәселен, 1968 жылы Ленинград университетінің заң
факультетінің қылмыстық құқық кафедрасы дайындаған Кеңестік қылмыстық құқық
баянында қылмыстың қайталануы қылмыс субъектісі туралы бөлімде орналасқан.
Қайталану – қылмыстың бірнеше мәрте жасалуының бір түрі болып табылады.
ҚК-тің 13-бабының бірінші бөлігіне сәйкес қылмыстардың қайталануы бұрын
қасақана қылмыс жасауы ретінде түсіндіріледі. ҚК-тің осы бабының төртінші
бөлігінде 18 жасқа толмаған адамның жасаған қылмысы үшін соттылығы, сондай-
ақ Кодексте белгіленген тәртіп бойынша алынып тасталған немесе жойылған
соттылық қылмыстың қайталануын тану кезінде ескермейді делінген.
Қылмыстардың қайталануы қылмыскердің қоғам үшін қауіптілігінің жоғары
екендігін білдіреді, себебі бұл – оған алғашқы қылмысы үшін қолданылған
жазаның мақсатының орындалмағандығы. Қылмыстың қайталануының орын алуы,
кінәлі қылмыстық жауаптылыққа тартылар кезде міндетті түрде ескерілуі тиіс.
[1.203]
ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 25 мамырдағы Соттардың
қайталанған қылмыстар туралы қылмысты істерді қарастыру тәжіребесі туралы
№1 қаулысында бұрын болған соттылық, бұған дейін тағайындалған және шын
мәнінде өтелген жазалар, жазадан босатылу негіздері туралы мәліметтер жан-
жақты және мұқият тексерілуі керектігі, сонымен қатар, сотталушымен жеке
басы туралы басқа да деректерді анықтап, білу керектігі атап көрсетілді.
Жасалатын қылмыстардың сипатына қарай қайталану – жалпы және арнайы
болып бөлінеді.
Жалпы қайталану – бұрын соттылығы бар тұлғаның кез келген жаңа қылмыс
жасауы. Мысалы, алаяқтық үшін сотталған тұлға бұзақылық жасауы мүмкін.
[3.54]
Жалпы қайталанудың заңдылық тұрғысынан маңыздылығы – оның қылмыстардың
саралануына әсерін тигізбестен, жеке жауаптылықты анықтау мен жаза
тағайындау кезінде ескерілетіндігі (ҚК-тің 54-бабының бірінші бөлігінің “а”
тармағы бойынша жалпы қайталану жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдай
болып табылады). Егер де қылмыстың қайталануы бұрынға жасалған қылмыс үшін
жазаны өтеу кезінде орын алса, жаза ҚК-тің 60-бабымен үкімдердің жиынтығы
үшін бекітілген ережелер бойынша тағайындалады. Егер бұрын жасалған қылмыс
үшін сотталушы бас бостандығынан айыру жазасын өтеген болса, қайта жасаған
қылмыс үшін бас бостандғынан айыру қатаң режимдегі түзеу колониясына
тағайындалады.
Соттылығы бар тұлғаның ұқсас немесе біртекті жаңадан қылмыс жасауы
арнайы қайталану болып танылады.
Арнайы қайталанудың заңды тұрғыдан алғандағы мәні мынада: біріншіден,
ол заңмен қарастырылған жағдайларда саралаушы немесе ерекше саралаушы
жағдай болып табылады (ҚК-тің 170-бабының екінші бөлігі,175-бабының үшінші
бөлігі т.б.). Екіншіден, жалпы қайталану сияқты, арнай қайталануды да егер
де ол ҚК-тің Ерекше бөлімінде саралаушы белгі ретінде көрсетілмесе, сот
жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жайлар ретінде ескереді. Және де,
үшіншіден, егер де арнайы қайталан сотталушының бұрын жасаған қылмысы үшін
субъект бас бостандығынан айыру түрінде жазасын өтеген болса арнайы
қайталану да жалпы қайталану сияқты салдарға әкеліп соқтырады. [2.79]
Қоғамдық қауіптілігінің деңгейі бойынша қайталану қарапайым, қауіпті
және өте қауіпті болып бөлінеді.
Қарапайым қайталану – бұл қауіпті және өте қауіпті қайталанудың
белгілеріне сәйкес келмейтін қайталану.
ҚК-тің 13-бабының екінші бөлігіне сәйкес қылмыстың қайталануы
төмендегідей жағдайларда қауіпті қайталану деп танылады:
а) егер адам бұрын қасақана жасаған қылмысы үшін екі рет бас
бостандығынан айыруға сотталған болса, осы адам қасақана жасаған қылмысы
үшін бас бостандығынан айыруға сотталған жағдайда;
ә) егер адам бұрын ауыр қылмыс жасағаны үшін сотталған болса, ол ауыр
қылмыс жасаған жағдайда.
Қылмыстың қайталануы ҚК-тің 13-бабының үшінші бөлігіне сәйкес мынадай
жағдайларда өте қауіпті қайталану деп танылады:
а) егер адам бұрын ауыр қылмыс немесе ауырлығы орташа қасақана қылмыс
жасағаны үшін кемінде үш рет бас бостандығынан айыруға сотталған болса, осы
адам қасақана жасаған қылмысы үшін бас бостандығынан айыруға сотталған
жағдайда;
ә) егер адам бұрын ауыр қылмыс жасағаны үшін екі ретбас бостандығынан
айыруға сотталса немесе аса ауыр қылмыс жасағаны үшін сотталған болса, осы
адам жасаған ауыр қылмысы үшін бас бостандығынан айыруға сотталған
жағдайда;
б) егер адам бұрын ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасағаны үшін сотталған
болса, ол ауыр қылмыс жасаған жағдайда.
Қылмыстың қайталануының қарапайым, қауіпті және өте қауіпті болып
бөлінуінің заң тұрғысынан алғандағы мағынасы – ҚК-тің 59-бабының екінші
бөлігіне сәйкес, қайталанудың қандай да бір түрі орын алғанда, соттың
жазаның мерзімі мен мөлшерін осы жасалған қылмыс үшін заң жүзінде көзделген
ең қатаң жаза түрінің еі жоғарғы мерзімі мен мөлшерінің шегінен төмен
тағайындай алмайтындығында. [3.41]
Одан әрі қылмыстық құқықтың дербес институты ретіндегі көптілік ұғымына
ғылыми және оқулық әдебиеттерінде көп көңіл аударылды.
Алғаш рет Қылмыстың қайталануы Үлгі кодексте пайда болып және бірнеше
мәрте істелуді, жиынтықты, қайталануды, қауіпті қайталануды және аса
қауіпті қайталануды анықтайтын баптар қосылды.
Тәуелсіз мемлекеттер достастығына қатысушы көптеген елдердегі сияқты
Қазақстан Республикасының қолданыстағы қылмыстық заңнамасы да қылмыстың
қайталануы дербес беліммен ерекшелемейді, ал қылмыстың қайталануы қылмыстың
бірнеше мәрте істелуі, қылмыстардың жиынтығы және қылмыстың қайталануы
қылмыс бөлімінде қарастырылады. Тек қана Грузияның, Беларусь
Республикасының, Өзбекстан Республикасы мен Украинаның Қылмыстық
кодекстерінде қылмыстың көптілігі жеке тараулардан және қылмыстың бірнеше
мәрте істелуі, жиынтығы, қайталануы ұғымдарын анықтайтын баптардан орын
алған. Қылмыстың қайталануы ұғымы қылмыстық құқық ғылымымен зерттеліп,
адамның екі және одан да көп қасақана қылмыс істеген жағдайын қарастаруды
міндет етеді.
Қылмыстық құқық ғылымында әзірше қылмыстың көптілігі ұғымын біртұтас
көзқараспен түсіндіретін анықтама жоқтың қасы. Мәселен, А. М. Яковлевтің
пікірінше, қылмыстық әрекеттің көптілігі ұғымы қылмыстың бірнеше мәрте
істелуі, жиынтығы, қайталануы ұғымдарынан нақты орын алады. Дегенмен, атап
өту керек, бұл айтылғандарда қылмыстың көптілігі құбылысының сандық
белгілері ғана ашылып, оның елеулі сапалы белгілері, мазмұны мен келемі
ашылмайды. [4.62]
Г. Ф. Поленов қылмыстың көптілігі ұғымын адамның екі және одан да көп
дербес қылмысты құрайтын бірнеше әрекет істеуі, деп анықтайды.
Г. Т. Ткешелидзе, П. С. Дагель және Г. Г. Криволапов қылмыстың
көптілігін бір адамның екі және одан көп не бірнеше қылмыс істеу
оқиғасы ретінде сипаттайды. Белгілі бір адамның ғана екі және одан да көп
немесе бірнеше қылмыс істеуі деп көрсету қылмыстық әрекеттің көптілігінің
елеулі белгісі ретін дұрыс та және қажетті де болып табылады, өйткені
қылмыстың көптілігі осынысымен көрініп, білінеді.
Дегенмен, бұл жерде егер тек қана көрсетілген белгілермен шектеліп
қалатын болсақ, онда қарастырып отырған ұғымның анықтамасы дәл және толық
емес болып қалар еді. Әңгіме мынада, адамның іс жүзінде істеген екі және
одан да көп қылмыстық әрекеттері қылмыстың көптілігі қылмыстық-құқықтық
ұғыммен қамтыла бермейді. Әсіресе, мұндай ұғыммен шын өкінуіне (ҚР ҚК 65-
бабы), жәбірленушімен татуласуына (ҚР ҚК 67-бабы), бұрын істеген қылмысы
үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылуьның ескіруіне (ҚР ҚК 69-бабы)
байланысты, рақымшылық немесе кешірім істеу актісі негізінде (ҚР ҚК 76-
бабы) қылмыстық жауаптылықтан босатылған адам жаңадан қылмыс істеген
жағдайда, сондай-ақ бір немесе бірнеше әрекет бойынша қылмыстық іс қозғауды
болдырмайтын процессуалдық жағдайлар болғанда (жеке айыптау жөніндегі іске
байланысты жәбірленушінің арыз-шағымы болмағанда - ҚР ҚІЖК 37-бап 1-бөл.)
қылмыстың көптілігі қамтылмайды және басқаша айтканда, егер істеген
қылмыстың біреуінде қылмыстық ізге түсу үшін негіз немесе өзге де қылмыстық-
құқықтық зардаптар болғанда қылмыстың қайталануы болмайды. [5.252]
Қылмыстың қайталануы В. Н. Кудрявцев басқаша түсінік береді. Оның
пікірі бойынша, қылмыстың көптілігі істелген қылмыстың бәрі Ерекше
бөлімінің жалғыз қылмысты қарастыратын бір ғана нормасымен қамтыла
алмайтындығымен сипатталады. Алайда, істелген әрекет Ерекше бөлімнің бір
нормасымен қамтылмаған болса көптіліктің мұндай белгісі олардың барлық
түріне бірдей тән болмайды, тек қана қылмыстың заңның түрлі баптарына
жататын және қылмыстың жиынтығы ұғымымен қамтылатын жағдайда ғана
қамтылады. Айтып өту қажет, кейінен В. Н. Кудрявцев қарастырып отырған
белгіні шығарып тастаған.
Б. А. Куринов қылмыстың көптілігі деп соттылығы жойылған және қылмыстық
ізге түсу мерзімі ескермеген жағдайдағы адамның екі немесе одан да көп
қылмыс істеуін таныды .
Б. В. Здравосмыслов қылмыстың көптілігі ұғымына мынадай анықтама
береді: қылмыстың көптілігі деп, адамның сот белгілеген үкімімен бұрынғы
сотгалғанына қарамастан екі және одан да көп қылмыстық әрекеті танылады.
Б. Ж. Жүнісов қылмыстың көптілігін адамның бұрын сотталғанына
қарамастан, егер сотталған болса, ең кем дегенде екі заңи зардабының бірі
жойылған жағдайда немесе қылмыстық ізге түсуді болдырмайтын жағдайдағы екі
немесе одан да көп қылмыс жасады деп анықтайды.
Б. М. Леонтьевтің пікірінше қылмыстың қайталануы — бұл кем дегенде
екеуінің біреуі үшін қылмыстық жауаптылық тартылатын, адамның екі және одан
көп қылмыс істеуі.
Е. И. Қайыржанов көптіліктің мынадай түрлерін бөліп көрсетеді:
жиынтығы, бірнеше мәрте істелуі және қайталануы. Қылмыстың көптілігінің бұл
түрлері Қазақстан Республикасының қылмыстық заңында да осылай
қарастырылады. [6.152]
Сөйтіп, қылмыстың көптілігі туралы мәселелер қылмыстық құқық
теориясында әлі күнге даулы күйінде қалып отыр.
И. И. Рогов пен Г. И. Баймурзин редакциялаған Қазақстан Республикасының
қылмыстық құқығы оқулығында берілген қылмыстың қайталануың анықтамасы,
біздің ойымызша, қарастырып отырған институттың мәнін толығырақ ашатын
сияқты. Сөйтіп, бұл оқулық бойынша, қылмыстың көптілігі деп, ескіру мерзімі
өтпеген не соттылығы жойылмаған және алынып тасталмаған, не заңға сәйкес
қылмыстық ізге түсу тоқтатылған адамның екі немесе одан да көп қылмыс
істеуі танылады.
Бiр адамның бiр (жеке) немесе бiрнеше қылмыс iстеуi мүмкiн. Жеке қылмыс
деп қылмыстық заңда көрсетiлген бiр әрекеттен, зардаптан, кiнәнiң нысанынан
құралатын бiр құрамды бiлдiретiн және Ерекше бөлiмнiң бiр бабымен ғана
сараланатын қылмысты айтамыз. [2.245]
Кейбiр жағдайларда бiр адам бiрнеше қылмысты iстеуi мүмкiн, мұндай
жағдайда олардың iс-әрекетiн дұрыс саралау үшiн қылмыстардың көптiгiнiң
түсiнiгiн дұрыс анықтау керек. Қылмыстық жауапқа тартудың мерзiмi
ескiрмеген немесе сотталғандықтан арылмаған немесе сотталғандығы жойылмаған
жағдайда бiр адамның екi немесе одан да көп қылмыстарды iстеуiн
қылмыстардың көптiгi деп айтамыз. Қылмыстардың көптiгiнiң өзiндiк
белгiлерi: бiр адамның екi немесе одан да көп әрқайсысы жеке-жеке құрам
болып табылатын қылмысты iстеуi болып табылады. Сондықтан әкiмшiлiк құқық
бұзушылық iс-әрекетi қылмыстар көптiгiне жатпайды. Сондай-ақ, қылмыстық
жауапқа тарту мерзiмi ескiрген немесе сотталғандықтан арылған немесе ондай
атағы жойылған iс-әрекеттер қылмыс көптiгiне жатпайды.
Қылмыстардың көптiгiн жеке қылмыстардан ажырата бiлген жөн. Жеке
қылмыстар мен қылмыстардың көптiгiн ажырату, тергеу, сот қызметiнде аса
маңызды роль атқарады. Кейбiр жағдайларда оны ажырату белгiлi бiр тұрғыда
қиындық та туғызады. Өйткенi, жеке қылмыстардың өзi жай, күрделi құрамға,
созылмалы, жалғасқан қылмыстар болып және басқа да түрлерге бөлiнедi. Жай
(бiр) құрамда, бiр объектiге, бiр әрекет арқылы кiнәнiң бiр нысанымен зиян
келтiру арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, 175-баптың 1-бөлiгi бөтеннiң
мүлкiн жасырын түрде ұрлау. Бұл жерде бiр объектiге (бiреудiң меншiгiне)
бiр әрекет (жасырын ұрлау) арқылы бiр кiнә нысанымен (қасақаналықпен)
жәбiрленушiге зиян келтiрiлiп отыр. [6.216]
Күрделi құрам деп екi немесе одан да көп iс-әрекеттерден құралатын,
оның әрқайсысының бiрiнен-бiрiн бөлiп қарағанда жай түрдегi қылмыс құрамына
жататын, бiрақ iшкi бiрлiгi бойынша бiр қылмысты құрайтын қылмыстардың
жиынтығын айтамыз. Мысалы, қарақшылықтың құрамын алайық. Мұнда бөтен
бiреудiң мүлкiне иелiк ету жәбiрленушiнiң өмiрi мен денсаулығына қауiптi
күш жұмсау арқылы жүзеге асырылады (179-бап). Бұл жағдайда және әр түрлi
қылмыстық әрекеттер (жәбiрленушiнiң) өмiрi мен денсаулығына қауiптi күш
көрсету және мүлiктi иемдену немесе иемденуге оқталу) бiр күрделi қылмыс
құрамын - қарақшылықты құрайды, бiрақ осы әрекет iшкi бiрлiгiне байланысты
бiр қылмыс құрамын құрап тұр. Жеке, күрделi құрамның бiр түрi - әрекеттi
қылмыс болып табылады. Оның ерекшелiгi сол қылмыстық заңда көрсетiлген
әрбiр әрекет немесе әрекетсiздiк бiткен қылмыс құрамын көрсетедi. Мысалы,
165-бапта бiр қылмыс құрамы мемлекетке опасыздық туралы жауаптылық
көрсетiлген, осы қылмыстың объективтiк жағының әр түрлi мынандай балама
әрекеттерiнiң әрқайсысы жеке-жеке бiткен қылмысты бiлдiредi: жау жағына
шығып кету; шпиондық жасау; мемлекеттiк құпияны жатқа беру; Қазақстан
Республикасына дұшпандық әрекет жүргiзу; шетелдiк мемлекетке, шетелдiк
ұйымға және олардың өкiлдерiне өзге де көмек көрсету. Қылмыстық кодекстiң
223-бабында да бiрнеше балама әрекеттердiң жиынтығынан тұратын бiр қылмыс
құрамы туралы сөз болады, мұнда тұтынушыларды кем өлшеу, кем тарту, кем
санау немесе тұтынушыларды өзгедей алдау әрекеттерiнiң әрқайсысы жекеленген
қылмыс құрамының бiткен түрiн бiлдiредi, осы әрекеттердiң бiреуiн немесе
бiрнешеуiн iстегенде де бiр ғана қылмыс iстелдi деп есептеледi.
Созылмалы қылмыс деп кiнәлiнiң өзiне қылмыстық заң жазамен қорқытып
жүктеген мiндеттемелерiн ұзақ мерзiмге орындамай әрекет немесе әрекетсiздiк
арқылы белгiлi бiр қылмыс құрамын үзiлiссiз, белгiлi бiр уақыт аралығында
жүзеге асыруы болып табылады. [12.63]
Мұндай созылмалы қылмыстардың қатарына бөлiмдi немесе қызмет орнын өз
бетiмен тастап кету (372-бап), балаларын немесе еңбекке жарамсыз ата-анасын
бағуға арналған қаражатты төлеуден әдейi бұлтару (136-бап), қаруды, оқ-
дәрiнi және жарылғыш заттарды заңсыз алып жүру, сақтау, алу, жасау және
өткiзу (251-бап); қылмыс туралы хабарламау (364-бап) және басқалары жатады.
Мұндай жағдайларда қылмысты әрекет кiнәлiнiң кiнәсiн өзi мойындап келген
уақытына немесе оның өкiмет органы арқылы ұсталуына байланысты жағдайларда
ғана үзiледi. Оған дейiн iстеген iс-әрекет бiр (жеке) созылмалы қылмыс
ретiнде қарастырылады. Жалғасқан қылмыс деп ортақ мақсатқа жетуге
бағытталған ұқсас (бiрдей) қылмысты әрекеттерден құралатын, жиынтығында бiр
қылмыс болып табылатын қылмыстарды айтамыз. Мұндай қылмыстарға мысалы, 223-
бапта көрсетiлген түтынушыларды алдау, үнемi ұрып-соғу немесе басқа да
әрекеттермен азаптау (107-бап) сияқты қылмыс құрамдары, сондай-ақ мемлекет
мүлкiн өзара ұқсас әр түрлi қылмысты әрекеттер арқылы тегiн, заңсыз иелiк
ету мақсатымен жасалған, нәтижесiнде бiр қылмыс болып табылатын талан-
тараждар жатады. Жоғарыда сөз болған жеке қылмыстардан қылмыстардың
көптiгiн ажырата бiлу керек. Сондықтан да ең алдымен қылмыстардың көптiгiне
дұрыс анықтама берген жөн. Қылмыстық құқықта қылмыстардың көптiгi деп
адамның екi немесе одан да көп қылмысты кiнәлi түрде iстеуiн
айтамыз.[24.162]
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы әрекеттің
істелу сипатына қарай қылмыстың көптілігінің мынадай үш түрін (нысанын)
қарастырады:
1) қылмыстың бірнеше мәрте жасалуы;
2) қылмыстың қайталануы;
3) қылмыстардың жиынтығы;
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуы дегеннің мағанасына тереңірек үңілер
болсақ, ол – бір тұлғаның екі немесе одан да көп қылмыстар жасауы. Бұл
әрекеттері үшін тұлғаның сотталған – сотталмағандығы ескерілмейді.
Теория жүзінде де, практика жүзінде де қылмысты бірнеше рет жасау екі
түрге бөлінеді: жалпы және арнайы. [15.42]
Қылмыстардың қайталануының кез келген түрі, оның қоғамдық
қауіптілігінің сипаты мен деңгейіне қарамастан жалпы бірнеше рет қайталану
деп табылады. Жалпы бірнеше рет қайталану қылмыстардың саралануына ықпал
жасамайды, бірақ жаза тағайындау кезінде сот бұл жағдайды жауаптылықты
ауырлататын мән – жай ретінде ескеруі мүмкін. (ҚК-тің 54-бабының бірінші
бөлігінің “а” тармағы).
Кінәлі тұлғаның ұқсас немесе біртекті екі немесе одан да көп қылмыс
жасауы арнайы бернеше рет жасалу деп танылады. ҚК-тің 11-бабының бірінші
бөлігінде дәл осындай бірнеше рет жасалу туралы айтылған: Осы Кодекстің
Ерекше бөлімінің белгілі бір бабында немесе бабының бөлігінде көзделген
екі немесе одан көп әрекетті жасау – қылмыстардың бірнеше рет жасалуы деп
танылады.
Нақты жағдайлар тұрғысынан өзара айырмашылықтары болғанымен, бірдей
қылмыс құрамының белгілерінен тұратын қылмыстар, ұқсас (бірдей) қылмыстар
деп есептеледі.
Мысалы, бір тұлғаның кісі өлтіру қылмысын екі рет жасауының бір –
бірінен қылмыстың жасалған уақыты, орны және басқа да нақты жағдайлары
тұрғысынан өзара айырмашылығы болуы мүмкін, бірақ бұл ҚК-тің 96-бабында
қарастырылған қылмыс құрамының белгілері бойынша ұқсас (бірдей) болып
келеді.
ҚК-тің ерекше бөлімінің бірқатар нормаларында ұқсас қылмыстардың
бірнеше мәрте жасалуының орын алуы саралаушы мән-жайлар болып табылады. (ҚК-
тің 96-бабының екінші бөлігінің “а” тармағы; 120-бабының екінші бөлігі және
т.б.).
Заңмен тікелей қарастырылған жағдайларда біртекті қылмыстардың да
бірнеше мәрте жасалуы ескеріледі. Белгілі бір объектіге немесе оған ұқсас
объектіге қайталап қиянат келтіруші, кінәнің түрі бірдей және басқа да
объективтік және субъективті ұқсас белгілерден тұратын қылмыстар (мысалы,
ұрлық, тонау, қарақшылық, т.б.) біртекті қылмыстар деп танылады. Біртекті
қылмыстарды есепке алу мүмкіндігі ҚК-тің 175-бабына қатысты 3-ші ескертуде
тікелей қарастырылған, атап айтқанда онда былай делінген: Осы Кодекстің
175-181-баптарындағы бірнеше рет жасалған қылмыс деп осы бапта, сондай-ақ
осы Кодекстің 248, 255, 260-баптарында көзделген бір немесе одан да көп
қылмыстардан кейін жасалған қылмыс танылады. Осыған орай, бөтеннің мүлкін
ұрлау қылмысы, бұған дейін де мүлік ұрланғандықтан ғана емес, сонымен
қатар, кінәлі тұлға жоғарыда аталған қылмыстардың бірін бұрын жасаған
жағдайда да бірнеше рет жасалған деп танылатын болады. [15.92]
Бірнеше рет жасалу ұғымы, кінәлі тұлғаның сотты болған қылмыстарымен
қатар, оның қылмыстық жауаптылыққа әлі тартылмаған әрекеттерін де қамтиды.
Аяқталған немесе аяқталмаған қылмыс деп саралануына, кінәлі тұлғаның бұл
қылмыстардың орындаушысы немесе оған бірлесіп қатысушы болуына қарамастан,
бұл әрекеттер – бірнеше рет жасалған деп танылады.
Бірнеше рет қайталанудың заң тұрғысынан алғандағы мәні мынада:
біріншіден, жоғарыда айтылғанындай ҚК-тің 54-бабының бірінші бөлігінің “а”
тармағына сәйкес сот оны жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдай ретінде
қарастырылатындығында. Екіншіден, ҚК-тің 11-бабының бесінші бөлігіне орай
Қылмыстардың әлденеше рет жасалуы осы Кодексте неғұрлым қатаң жазаға әкеп
соқтыратын мән-жай ретінде көзделген жағдайларда адамның жасаған қылмысы
осы Кодекстің Ерекше бөлімінің қылмыстарды бірнеше мірте жасағаны үшін
жазалауды көздейтін бабының тиісті бөлігі бойынша айқындалады деп
көрсетілетіндігінде.
ҚIЖК-нің 33-бабының 1-бөлігінe сәйкeс, қылмыстық прoцeстe 12 қылмыстық
әрeкeт құрамы жeкe айыптау институты бойынша жазаланады. Oлар: денсаулыққа
қасақана жeңіл зиян келтіру, дeнсаулыққа абайсызда зиян кeлтіру, жала жабу,
қoрлау, жeкe өміргe қoл сұғұлмаушылықты бұзу жәнe т. б. қылмыстар.[3.34]
Статистика көрсeткeндeй, сoттарға нeгізінeн, ҚК-нің 105-бабы
(дeнсаулыққа қасақана жeңіл зиян кeлтіру) жәнe ҚК-нің 136-бабының 1-бөлігі
(ата-ананың сoт шeшімі бойынша кәмeлeткe толмаған балаларын асырауға
арналған қаражатты төлеуден әдейі жалтаруы) бoйынша қылмыстық
жауапкeршіліккe тарту жөніндe шағымдар түсeді.
Сoнымeн, қорыту жүргізілген кeзeңдe сoттарға 78166 шағым түскeн, oның:
56124-і нeмeсe барлық түскeн шағымның 72 %-ы ҚК-нің 105-бабы бoйынша;
ҚК-нің 136-бабы бoйынша – 13732 нeмeсe 17,6 %;
ҚК-нің 112-бабы бoйынша – 2733 нeмeсe 3,5 %;
ҚК-нің 129-бабы бoйынша – 2229 нeмeсe 2,9 %;
ҚК-нің 130-бабы бoйынша – 2283 нeмeсe 2,9 %;
ҚК-нің 300-бабының 1-бөлігі бoйынша – 331 нeмeсe 0,4 %;
ҚК-нің 145-бабының 1-бөлігі бoйынша – 220 нeмeсe 0,3 %;
ҚК-нің 188-бабының 1-бөлігі бoйынша – 194 нeмeсe 0,2 %;
ҚК-нің 111-бабы бoйынша – 186 нeмeсe 0,2 %;
ҚК-нің 123-бабы бoйынша – 52 нeмeсe 0,1 %;
ҚК-нің 142-бабы бoйынша – 56 нeмeсe 0,1 %;
ҚК-нің 140-бабы бoйынша – 22 нeмeсe 0,03 %;
ҚК-нің 144-бабы бoйынша – 5 нeмeсe 0,01 %.
Түскeн 78166 шағымның 20271-і өндіріскe қабылданған, 50883 шағым –
қабылданбай қайтарылған, 7012 шағым – тeргeу тиістілігі жәнe сoттылығы
бoйынша бeрілгeн.
Сoттар жeкe айыптау істeрін қарағанда ҚIЖК-нің 45 тарауының нoрмаларын
басшылыққа алады.
Жeкe айыптау ісін жүргізудің басқа қылмыстық істeрді жүргізудeн бір
айырмашылығы, жeкe айыптау ісі бір адамның басқа адамды қылмыстық
жауаптылыққа тарту туралы сoтқа шағым бeруі арқылы қoзғалады. [12.64]
ҚIЖК-нің 390-бабына сәйкeс, шағымда ол берілген сoттың атауы, қылмыстық
оқиғаның сипаттамасы, дәлелдері көрсетіле отырып, оның жасалған орны мен
уақыты, істі іс жүргізуге қабылдау туралы сотқа өтініш, қылмыстық
жауаптылыққа тартылатын адам туралы мәліметтер, сотқа шақырылуы қажетті
куәлардың тізімі қамтылуы қажет. Шағымға оны бeрген адам қoл қoяды.
Домалақшағымдар іс жүргізуге қабылданбайды. [14.203]
Істeрді зeрдeлeу, сoтқа бeрілгeн шағымдардың басым көпшілігінің заң
талаптарына сәйкес келмейтінін көрсeтті.
Мәсeлeн, шағымда жeкe айыптаушы қылмыстың жасалған орны мeн уақытын
нақтылап көрсeтпeйді, қылмыстық жауаптылыққа тарту туралы өтініш
білдірмeйді, сoтқа шақырылуы қажетті адамдардың тізімін көрсeтпeйді. Жeкe
айыптаушы өзін талапкeр, айыпталушыны жауапкeр дeп атайды.
Eгeр шағым аталған талаптарға сәйкeс кeлмeсe, судья оны бeргeн адамға
шағымды сол талаптарға сәйкeс келтіруді ұсынады және бұл үшін мeрзім
бeлгілeйді.
Егер адам Қылмыстық кодекстiң әр түрлi баптарында, ал жеке реттерде
баптардың бөлiгiнде көрсетiлген екi немесе одан да көп қылмыстарды iстесе,
оның бiрде бiреуi үшiн сотталмаса немесе заңмен белгiленген негiздер
бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатылмаса, онда оның iс-әрекетiнде
қылмыстың жиынтығы бар деп танылады. Басқа сөзбен айтқанда, кiнәлi түрде
iстелген iс-әрекетте екi немесе өдан да көп қылмыстың құрамы бөлады.
Кiнәлiнiң iстеген iс-әрекетi Қылмыстық кодекстiң Ерекше бөлiмiнде
көрсетiлген баптардың әр түрлi бөлiгiнiң немесе бiр баптың неше түрлi
тармақшаларында көрсетiлген қылмыс құрамының белгiлерiне сәйкес болуы
керек. Сол сияқты адамның iстеген бiркелкi әрекетiнiң бiреуi бiткен қылмыс
та, басқасы қылмысқа дайындалуды, оқталуды немесе қылмысқа қатысуды түзетiн
болса, онда мұндай әрекет те қылмыстың жиынтығы болып табылады.
Қылмыстың жиынтығы болу үшiн адам iстеген iс-әрекеттiң бiреуi үшiн де
сотталмаған немесе заңмен белгiленген негiздер бойынша қылмыстық
жауаптылықтан босатылмаған болуы керек, осыған байланысты Қылмыстық
кодекстiң 65, 66, 67, 68, 69, 73, 76-баптарында көрсетiлген шын өкiнуiне
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босап, қажеттi қорғану шегiнен асқан
кезде қылмыстық жауаптылықтан босату; жәбiрленушiмен татуласуына байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату; жағдайдың өзгеруiне байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату; ескiру мерзiмi өтуiне байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату; айыптау үкiмiнiң ескiру мерзiмi бойынша жазаны
өтеуден босату, айыптау үкiмiнiң ескiру мерзiмi бойынша жазаны өтеуден
босату, рахымшылық немесе кешiрiм жасау актiсi негiзiнде қылмыстық
жауаптылықпен жазадан босату сияқты фактiлер қылмыс жиынтығында орын алмауы
керек.
Егер мұндай мәселелер болса, онда ондай iс-әрекетте қылмыстың жиынтығы
болмайды. Заң әдебиетiнде қылмыстың жиынтығы идеалдық және нақты (реалды)
болып екi түрге бөлiнедi. [21.55]
Қылмыстың идеалдық жиынтығы деп кiнәлiнiң бiр iс-әрекетiнен бiрден
қылмыстық заңның әр түрлi баптары, бiр баптың әр түрлi бөлiктерi,
тармақшалары бойынша сараланатын екi немесе одан да көп қылмыстардың
iстелуiн айтамыз. Қылмыстың идеалдық жиынтығына Ш- ның iс-әрекетi мысал
бола алады. Ш. өзiнiң танысы К-ның саяжайына келедi. Ш. К-нiң саяжайда
қатты мас болып, ұйықтап жатқанын көрiп, одан кек алу мақсатымен, есiк,
терезенi сыртынан мықтап бекiтiп, дәлiзде тұрған 10 литр бензиндi саяжай
iшiне шашып, от қояды. Өрттен саяжай өртенiп, iшiндегi К. ауыр жарақат
алып, 4 тәулiктен соң ауруханада қайтыс болады. Ш. бiр әрекетпен (К-нiң
саяжайын өртеу арқылы) екi қылмыс iстедi:
1) бөтеннiң мүлкiн өрт жiберу арқылы қасақана құрту (87-бап, 2-бөлiгi,
а тармағы);
2) кiсiнi кек алу мақсатымен қасақана өлтiру (96-бап, 1-бөлiгi).
Егер кiнәлi адам бiр әрекет арқылы бiр мезгiлде қылмыс iстеуге
оқталумен бiрге екiншi бiр бiткен қылмыстың құрамын орындаса, бұл да
қылмыстың идеалдық жиынтығы болады.
Мысалы У. төртiншi қабаттағы пәтерiнде тұрып жолда өтiп бара жатқан
өзiнiң жек көретiн танысы С-ны ауыр жаралау мақсатымен төртiншi қабаттан С-
ға қаратып жұдырықтай тас лақтырады. Тас С-ға тимей Ж деген әйелге тиiп,
оған ауыр дене жарақатын түсiредi. Осы мысалдан У-дың бiр әрекетiнен екi
қылмыс жасағанын көрiп отырмыз. Оның бiрiншiсi С-ға ауыр дене жарақатын
салуға оқталу, екiншiсi Т-ға абайсызда ауыр дене жарақатын түсiру.
Қылмыстың нақты жиынтығы деп адамның әр түрлi iс-әрекетi арқылы қылмыстық
заңның әр түрлi бабына (баптың бөлiмдерiне, баптың тармақшаларына) жататын
қылмыс жасауын айтамыз. Қылмыстың жиынтығын идеалдық және нақты деп бөлудiң
теориялық та, практикалық та маңызы зор. Қылмыстың нақты жиынтығының
зияндылығы идеалдық жиынтыққа қарағанда қомақты болады, сол үшiн де оған
қатаңырақ жаза мөлшерi белгiленедi. Оның үстiне Қылмыстық кодекстiң 54-
бабының 1-бөлiгiнiң а тармағына сәйкес қылмыстың нақты жиынтығында бұрын
бiр қылмыс iстеген адамның жаңадан қылмыс iстеуi, қылмыстардың қайталануы,
жауаптылықты ауырлататын мән-жайларға жатады.
Қылмыстың жиынтығын нормалар бәсекелестiгiнен ажырата бiлу қажет.
Нормалар бәсекелесi Қылмыстық кодекстiң Ерекше бөлiмiнiң бiрнеше баптарын
бiрдей қамтитын бiр қылмыс арқылы көрiнiс табады. Нормалар бәсекелесiнде
сот Қылмыстық кодекстiң бiрнеше баптарынан сол iс-әрекетке тән бiр бапты
ғана бөлiп алып, iс-әрекеттi сол бойынша саралайды.
Жалпы және арнаулы нормалар бәсекелесi болғанда арнаулы норма
қолданылады. [20.58]
Егер арнаулы нормалар өзара бәсекеге түссе, онда жазаны жеңiлдететiн
мән-жайларды көрсететiн қылмыстық құқылық нормаға артықшылық берiледi.
Егер бiр қылмысты iс-әрекет екiншi бiр қылмыстың мiндеттi белгiсi
ретiнде көрiнсе, қылмыстың жиынтығы болмайды. Мысалы: қызмет өкiлеттiгiн
пайдаланып қиянат жасау жеке қылмыс (307-бап), ол сонымен бiрге бөтеннiң
мүлкiн талан-таражға салудың тәсiлi ретiнде көрiнуi де мүмкiн (176-баптың 2-
бөлiгi, в тармағы), соңғы жағдайда барлық iс-әрекет бiр қылмыс болып
табылады да, қосымша 307-баппен саралануға жатпайды.
Сонымен, қылмыстардың көптігі дегеніміз - тұлғаның қылмыстық жауапқа
тартылуының ескіру мерзімі өтпеген немесе соттылығы жойылмаған не алынып
тасталмаған немесе қылмыстық жауапқа тартылу заңға сәйкес тоқтатылмаған екі
не одан да көп қылмыс жасауы. Қазіргі қылмыстық заңдар бойынша қылмыстардың
көптігінің төмендегідей түрлері айқындалып, ажыратылады:
1) қылмыстың бірнеше мәрте жасалуы;
2) қылмыстардың жиынтығы;
3) қылмыстың қайталануы.
2. ҚР қылмыстық кодексі бойынша қылмыстардың қайталануының белгілері
Қылмыстың қайталануы үшін мынадай белгілер тән:
1. Адам кемінде екі бір-біріне қатысы жоқ дербес қылмыстар істеген болуы
керек.
2. Әрекеттердің әрқайсысы соттың үкімімен белгіленген болуы тиіс. Егер адам
қылмыс істеген болса, бірақ қылмыстық іс анықтау, алдын ала тергеу
сатыларында немесе сотта қолданыстағы ҚР ҚК-де көрсетілген негіздер
бойынша (мысалы, ҚР ҚК 65, 66, 67, 68, 69-баптары) тоқтатылған болса,
онда ол бұрын істелген деп саналады.
Қылмыс, қылмыстық жауаптылықтың ескіруі мерзімінен (ҚР ҚК 69-бабы
Ескіру мерзімінің өтуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату),
бұрын шығарылған үкімді орындаудың ескіру мерзімі жойылмаған болса (ҚР ҚК
75-бабы Айыптау үкімінің ескеру мерзімі өтуіне байланысты жазаны өтеуден
босату), және адамнан рақымшылық немесе кешірім істеу актілерімен бұрын
істеген әрекеті үшін соттылығы алынып тасталмаған болса (КР ҚК 76-бабы
Рақымшылық немесе кешірім істеу актісі негізінде қылмыстық жауаптылық пен
жазадан босату), не ҚР ҚК 77-бабы Соттылық көздеген негізде соттылығы
алынбаған немесе жойылмаған болса жойылуға тиіс емес. [22.245]
3. Әрбір қылмыс аяқталған немесе аяқталмаған болуы тиіс. Олардың
әрқайсысында адам ҚР ҚК 28-бабында Қылмысқа қатысу түрлері
көрсетілген рөлдердің кез келгенін орындауы керек.
4. Қылмыстардың әрқайсысы белгілі бір қылмыстық-құқықтық зардапқа әкеп
соқтырады.
Әлеуметтік тұрғыдан алғанда қылмыстың көптілігі ең алдымен объектіге
елеулі зиян келтіру есебінен олардың (қылмыстардың) қоғамдық қауіптілік
дәрежесін көтереді, екі немесе одан да көп ұрлық істеудің меншікке зиян
келтіру мүмкіндігі елеулі мөлшердегі бір ұрлық істеуге қарағанда әлдеқайда
жоғары болады. Кейбір жағдайларда қылмыстық объектіге келтірген зияндары
оның заңи мазмұнын, яғни ауырлығын өзгертуге негіз болады. Мысалы, екі
немесе одан да көп кісі өлтіру ҚР ҚК 96-бабы 2-бөлігінің а тармағымен
сараланады.
Адамның екі немесе одан да көп қылмыс істеуі оның қоғамдық қауіптілік
дәрежесін де көтере түседі. Ол қылмыс субъектісінің сана-сезімінде қоғамға
жат тұрақты көзқарасының, әлеуметке жат психикалық мақсаты және қылмыс
істеуді дағдыға айналдыру негізіндегі ойлау қабілеті мен ішкі қажеттілігі
қалыпасуының болуын айғақтайды. [23.321]
Осы аталған фактілердің болуы істелген бірнеше қылмыс үшін жауаптылықты
арттыруға мәжбүр етеді.
Қылмыстың көптілігі бірқатар заңи мынадай зардаптарға ие болады:
1. Заңмен қарастырылатын біртектес және әртектес қылмыстарды істеу
кейбір жағдайда ауырлатушы мән-жайларда (мысалы, ҚР ҚК 175, 176-
баптары бірнеше рет ұрлық істеуді және бірнеше рет сеніп тапсырылған бөтен
мүлікті иеленіп алу немесе ысырап етуді қарасатырады) немесе аса ауырлатушы
мән-жайларда қылмыс құрамының белгісі болып табылады (мысалы, ҚР ҚК 175-
бабының 3-бөлігі қорқытып алушылық үшін бұдан
бұрын екі немесе одан да көп рет сотталғандарды қарастырады; ҚР ҚК
177-бабының
3-бөлігі осы белгілермен істелген алаяқтыкты қарастырады).
2. Мән-жайлар ретінде ауыр жауаптылықтар көрінеді.
Ол бірнеше бағытта аңғарылады:
а) мәселен, ҚР ҚК 54-бабының 1-бөлігі а тармағына сәйкес, қылмыстарды
әлденеше рет істеу, қылмыстардың қайталануы жауаптылық пен жазаны
ауырлататын мән-жайлар болып табылады; ә) ҚР ҚК 58-бабы негізінде
қылмыстардың жиынтығы үшін жаза тағайындау кезінде жазаларды толық немесе
ішінара сіңіру кағидасы қолданылуы мүмкін.
3. Бас бостандығынан айыру түріндегі жаза тағайындау кезінде түзеу
мекемесінің түріне әсер етеді. Бұрын бас бостандығынан айыру жазасын өтеп
келгендерге ҚР ҚК 48-бабының 5-бөлігі а тармағына сәйкес, қатаң
режимдегі түзеу колониясына, қылмыстардың аса қауіпті қайталануы кезінде ҚР
ҚК 48-бабының 5-бөлігі г тармағына сәйкес, ерекше режимдегі түзеу
колонияларда жаза өтеу режимі тағайындалады. Аса ауыр қылмыс істегені үшін
бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға,
сондай-ақ қылмыстардың аса қауіпті қайталануы кезінде жаза мерзімінің бір
бөлігін түрмеде өтеу түрінде, бірақ бес жылдан аспайтын мерзімге
тағайындалуы мүмкін (ҚР ҚК 48-бап 6-бөлімі).
4. Жекелеген қылмыстар, мысалы ҚР ҚК 358-бабында қарастырылған бас
бостандығынан айыру орнынан, тұтқындаудан немесе қамаудан қашу
бұрынғы қандай да бір қылмыс істегендей істелуі мүмкін.
Қылмыстардың көптігінің өзіне тән белгісі – бір тұлғаның кемінде екі
рет қылмыс, яғни қылмыстардың дербес құрамдарының белгілері бар әрекеттер
(немесе жиынтықталған бір әрекет) жасауы. Ал әкімшілік құқық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz