Негізгі құралдардың амортизация есебі
Жоспар:
кіріспе 3
1 негізгі құралдар есебін ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Негізгі құралдар түсінігі, жіктелуі және бағалануы 6
1.2 Негізгі құралдар есебі мен аудитін ұйымдастырудың теориялық 6
негіздері
11
2 Материалдық емес активтер және олардың сипаттамасы
2.1 Материалдық емес активтерді бағалау және тану
2.2 Материалдық емес активтердің амортизациясын есептеу 14
2.3 Материалдық емес активтерді түгендеу 14
22
3 Жанабет астана жшс-дегі негізгі құралдар есебінің жағдайы 22
3.1 Жанабет Астана ЖШС-інің ұйымдастыру- экономикалық сипаттамасы
3.2 Негізгі құралдардың қозғалысының есебі
3.3 Негізгі құралдардың амортизация есебі 24
Қорытынды бөлім 24
Пайдаланылған әдебиеттер 33
37
38
40
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
2010 жылғы жолдауында “Экономикасы бәсекеге қабілетті 50 мемлекеттің
қатарына ену”, “Қазақстанның индустриалды-инновациялық стратегиясында” атап
көрсетілгендей Қазақстанның болашақта экономикасын мықты дамыту жоспарлары
жасалуда, ал бұл жоспарлар нақты істерсіз жылжуы мүмкін емес.
Қазақстан қарапайым технологияларды қолданатын ел қатарынан шығып,
дамыған прогрессивті технология қолданатын елге айналуы үшін экономикалық
қуатын арттыруы керек. Осы және көптеген басқа реттеуге келетін факторларды
қолдану (сыртқы байланыстарда белгілі мемлекеттерге ерекше назар аудару,
құрылымдық саясат, интеграциялық процестерді күшейту арқылы сыртқы күштерге
қосылу) экономиканы тұрақтандыруға, Қазақстанның дамуына және өркендеуіне
жеткілікті шарт болуы мүмкін.
Отандық өнеркәсіпте өңдеуші салаларды дамытудың маңызы зор. Олардың
тұрақты дамуына әсер ететін кедергілердің біріне өнеркәсіптегі техника
сапасының төмен деңгейі болып отыр. Негізгі құралдардың сапалық және табиғи
тозуға ұшырауы, кәсіпорындардағы өндірістің ескі құрал-жабдықтармен жұмыс
істеуі импорттың аналогтармен бәсекеге түсе алмайтын сапасы төмен өнім
өндіруге әкеп соқтырады. Өнімге сұраныстың аздығынан өндірістік қуат та
толық пайдаланылмайды 1.
Өндірісті дамытудың негізі – кәсіпорынның техникалық жарақтануы мен
технологиялық деңгейінің жоғарылығымен сипаталады. Кәсіпорында үнемі
негізгі құралдарды жетілдіріп отыру, оларды тиімді пайдалануды ұтымды
ұйымдастыру, жаңарту, кеңейту, техникалық қайта жарақтандыру шараларын
ұдайы жүргізу арқылы сапалы, бәсекеге қабілетті экономикаға қол
жеткізіледі.
Қазақстан Республикасының индустриалды инновациялық даму үлгісін
қалыптастыру экономика дамуындағы басты бағыт болып отыр. Өнім сапасының
халықаралық сандарттарға сәйкестендіру, техникалық, амортизациялық саясатты
жетілдіру және білікті мамандарды дайындау мен қайта даярлау жүйесін құру,
сыртқы нарықта өнімді жылжыту және өндірісті әртараптандыруды қамтамсыз
ететін жаңаша инфрақұрылым құру қазіргі заман талабы. Экономиканы
диверсификациялауға бағытталған индустриалды-инновациялық стратегияны іске
асыру үшін алдағы міндет – бәсеке қабілетті экономика үлгісін таңдап,
экономиканың негізі - өндірісті дамыта отырып, шикізат өндіруде қоршаған
ортаны ластамай бірте-бірте таза өндіріске көшу, яғни қалдықсыз өндіріс
деңгейіне жету жолында нарықтық тетіктерді қолдануымыз керек 8.
Нарықтық қатынастарға өтумен байланысты әр бір қоғам даму жолдарын
таңдау алдында тұрады. Нарықтық экономикада шынайы экономикалық
процестердің қиындығы, олардың қайшылығы және біртекті еместігі қоғамның
прогрессивті тенденциялардың дамуына жауап беретін экономикалық саясаттың
бағыттарын таңдау үшін айтарлықтай қиындықтар туғызады.
Қазіргі экономика – бұл бір-біріне қайшы келетін топтар қатынасы:
нарықтық қатынастар жүйесі және барлық экономиканың саналы реттелуі.
Бұл мәселелерді шешу үшін кәсіпорынды тек қана техникалық потенциалмен
қамтамасыз етіп қоймай сонымен қатар оларды пайдаланудың тиімділігін көтеру
қажет.
Өнім өндірісі және қызмет көрсету процессінде келесі экономикалық
ресурстардың түрлерін пайдаланылады: табиғи ресурстар (жер, сулы және
тоғайлы, жер қойнауы); еңбек ресурстары (адамдар және олардың қызмет
көрсету және тауарларды шығару мүмкіндігі); негізгі қорлар (өндірістік
ғимараттар, құрылыстар, станоктар, тасымал құралдары, материалдар, шикізат,
энергия, запас бөлшектер және т.б.), адамдардың кәсіпкерлік қабілеттілігі.
Өндірістің заттанған құралдары кәсіпорын капиталы деп аталады. Капитал
өндіріс құралы ретінде өнімді шығаруға қатысатын, бірақ өндіріс процесінде
олардың функциясы бойынша ажыратылатын еңбек құралдары және еңбек заттары
болып бөлінеді.
Еңбек құралдары негізгі өндірістік қорлардың заттай мағынасын құрайды,
яғни негізгі капиталды, ал еңбек заттары айналым капиталын құрайды.
Негізгі құралдар өндіріс сферасында қызмет етеді және кәсіпорынның
байлығының басты бөлігін құрайды. Олар республиканың, кәсіпорынның
техникалық потенциалын анықтайды, олардың құрамының сапалығынан және
жағдайынан өндірістің өсу қарқынымен өсуі байланысты. Республика
экономикасының басты орнықтырушысы - өнеркәсіпті тұрақтандыру
тенденциясының қалыптасуы. Өнеркәсіпте жеделдете кері холдингтеу және
технологиялық өзара байланысты және бәсекелік қабілеті бар өнеркәсіптік
топтар құруға кірісу керек, мұнсыз дүниежүзілік нарықта бізде болашақ жоқ.
Өнеркәсіпті басқарудың қазіргі баспалдақты құрылымдары мен жүйесі нарық
талабына сай келмейді. Сондықтан да оны өндірістің өнімділігін, тиімділігін
қамтамасыз етуге тұтынушылардың, өнім берушілердің, өнер тапқыштардың және
тағы басқалардың әр алуан талаптарын қанағаттандыратындай етіп қайта құру
қажет.
Нарықтық жағдайда кәсіпорын меншік формасына байланыссыз өзінің
меншілігінің, амортизациясының, пайдасының, кредиттерінің есебінен құрал-
жабдықтарды алады, цехтер салады. Өндіріс тиімді болу үшін, ол негізгі
өндірістік қорларды құруға және сатып алуға жұмсалған қаражаттар бекерге
жоғалтылмауы үшін негізгі құралдар толық және тиімді пайдалануы қажет.
Кәсіпорын негізгі құралдарын қалай пайдалануына қарай олардың пайдасы
байланысты болады, демек кәсіпорынның ары қарай дамуы да осыған байланысты.
Зерттеу жұмысының мақсаты – кәсіпорынның негізгі құралдарының есебі
мен аудитінің жүргізілуін қарастырып, ұсыныстар жасау. Қойылған мақсатқа
қарай зерттеу жұмысының келесідей міндеттері қойылып, шешілді:
- негізгі құралдардың түсінігі, жіктелуі және бағалануы нақты
көрсетілді;
- негізгі құралдар есебінің нормативті – құқықтық реттелуі
анықталды;
- негізгі құралдардың пайдалану тиімділігіне талдау жасалды;
- негізгі құралдардын аудитінің ұйымдастырылуы көрсетілді;
- негізгі құралдардың қозғалысы есебінің, амортизация есебінің мәнін
нақтылау және жетілдіру жолдары бойынша ұсыныстар жасалды.
Жұмыстың зерттеу объектісі – Астана қаласында орналасқан Жанабет
Астана жауапкершілігі шектеулі серіктестік.
Зерттеудің ақпараттық базасы болып кәсіпорынның 2011-2011 жылғы
қаржылық есептілігі, кәсіпорынның негізгі құралдарының қозғалысы туралы
есеп, кәсіпорынның жарғысы мен есеп саясаты табылады.Негізгі құралдар
есебіне, аудитіне және пайдалану тиімділігін талдау мәселелеріне
Қазақстанның В.Л. Назарова, Қ.К. Кеулімжаев, А.Қ. Байдақов, А.С. Исмаилова,
Д.О. Абленов және тағы басқа экономист ғалымдардың жұмыстары қарастырылған,
олардың еңбектері осы жұмыста тақырыпты ашу үшін пайдаланылған.
Курстық жұмыстың әдістемелік негізі болып кәсіпорында негізгі
қорлардың есебі, талдауы сұрақтарын қамтитын нормативтік, заң актілері,
арнаулы, кезеңдік әдебиеттер табылады.
Зерттеу жұмысының құрамы мен құрылымы кіріспеден, негізгі бөлім,
қорытынды және қосымшадан құрылған.
1 негізгі құралдар есебін ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Негізгі құралдар түсінігі, жіктелуі және бағалануы
Кәсіпорынның негізгі белгісі – оның меншігінде, шаруа жүргізуінде
немесе жедел басқаруында жекешеленген мүлкінің бар болуы. Ол кәсіпорынның
қызмет етуінің материалды-техникалық мүмкіндігін, оның экономикалық
сенімділігін және дербестігін қамтамасыз етеді. Белгілі бір мүліксіз ірі,
кіші кәсіпорындар немесе жеке кәсіпкерлер өзінің қызметін жүзеге асыра
алмайды.
Негізгі құралдар – өндіріс процесінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан
артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып,
құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке
есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып
отыратын еңбек құралдары, яғни материалдық активтер 2.
Негізгі құралдар – ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) материалды
өндіріс саласында да, өндірістік емес салада да еңбек құралы ретінде іс-
әрекет ететін материалдық активтер ұлттық комиссиясы 3.
Негізгі құралдардың есебі жұмыс шоттар жоспарының екінші бөліміндегі
2400 Негізгі құралдар бөлімшесінің активті 2410 Негізгі құралдар
шотында жүргізіледі. Бұл шоттың дебетінде негізгі құралардың айдың
басындағы және соңындағы жай-күйі, келіп түскен негізгі құралдар
көрсетілсе, кредитінде кәсіпорыннан шыққан негізгі құралдар құны
көрсетіледі.
Өндіріске қатысуына байланысты негізгі құралдар мыналарға жіктеледі:
- өндірістік – негізгі құраларға жарғылық қызметті іске асыруға
байланысты, яғни өнеркісіп өндірісі, құрылыс, ауыл шаруашылық,
сауда;
- өндірістік емес – жалпы ішкі өнімді шығармайтын, бірақ оны
тұтынатын объект, яғни тұтынушылыққа бағытталған негізгі құралдар.
Иелігіне қарай:
- меншікті – кәсіпорынға тиісті, өз иелігіндегі болған құралдар;
- жалгерлік – жал келісімі бойынша онда көрсетілген уақытқа басқа
субъектіден алыннған объект;
- уақытша кіргізілген – бұл негізгі қорлар өзгертілмеген күйінде
қайтаруға жатқызылады, табиғи тозу салдарынан өзгеруден басқа.
Пайдалануына қарай:
- пайдаланудағы – кәсіпорынның өндірістік және шаруашылық
қызметте пайдаланылып жатқан негізгі құрал;
- запастағы – жұмыс істеп тұрған құралдарды жөндеу, авария немесе
жою кезінде пайда болатын запастар;
- консервациядағы – уақытша қолданылмайтын құралдар.
Заттық құрамы бойынша:
- инвентарлы - объект, заттық құрамы бар және жоюлуға және
есептіліккке алынатын негізгі құрал (ғимарат, жабдықтар, машиналар);
- инвентарлы емес - жер, орман және су алабына капитал салымы.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған (тоқтатылып қойған) және қор ретінде тұрған болып бөлінеді.
Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізгі құралдар, әрекет етіп тұрғандар
болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар - бұл жұмысы тоқтатылған немесе
басқа жағдайларға байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі қүрал-
жабдықтар. Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп түрған құрал-жабдықтарды
жоспарлы түрде олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған
объектілер есептеледі.
Өндірістің әрбір процесі өндіріс қорларының қатысуымен жүзеге
асырылады, олар келесідей болып бөлінеді:
1) еңбек заттары (материалдар, шикізаттар, сатып алынатын жартылай
фабрикаттар);
2) еңбек құралдары (станоктар, машиналар және т.б.).
Еңбек құралдарын басқару нәтижесінде адам еңбек затына тікелей әсер
етеді және өндіріс үрдісінде еңбек өнімін шығарады.
Еңбек үрдісінде ресурстарға және оларды тұтыну қатынасынан көпшілігінде
шығарылатын өнім көлемі, олардың сапалылығы, жұмысшының оның жанұясының
пайдасы және өмір сүру деңгейі, ал ақырғысында ел халқының терең
экономикалық дағдарысын анықтайтын бірден-бір себеп болып адам өмірінде
бағаның көтерілуі ресурстардың тиімсіз пайдалануы табылады.
Ресурстар болып жоғарыда айтылғандай мемлекет оның әкімшілік
орталықтары, кәсіпорындар, қоғамдық ұйымдар, мекемелер, жанұя, жай адам
иемденетін өндіріс құралдары, барлық мүмкін байлық қорлары, құндылықтар
табылады. Ресурстар материалдық, адамдық, қаржылық және табиғи болып
бөлінеді. Осы жұмыста олардың ішінен біріншісі қарастырылған.
Негізгі қорлар – бұл еңбек құралдарына заттай айналған өндірістік
қорлардың бөлігі, ұзақ кезең бойы өзінің натуралды формасын сақтайды,
өнімге өз құнын бөлектеп ауыстырады және тек қана бірнеше өндірістік
циклдарды жүргізгеннен кейін өтеледі.
Ресурстарды негізгі және айналымға бөлудің негізіне өндірісте
жүргізетін, және өз құнын шығарылатын өнімге, қызметке ауыстырудың әр
түрлі сипатына әр мәнді принцип қойылған. Негізгі құралдар өзінің
әлеуметтік мәніне қарай меншік объектісі болып табылады және тұтынушылық
құн, пайдалы заттар, сонымен қатар еңбекте тұрып қалған құн секілді
натуралды түрде көрінеді.
Нарықтық экономикаға өту жағдайында бухгалтерлік есептің мақсаты
негізгі құралдардың қозғалысын, шығуын, түсімін дұрыс және уақытылы
қадағалау, пайдалану жерлерінде олардың бар болуын және сақталуын бақылау,
негізгі құралдардың тозуын уақытылы және дәл есептеу, сонымен қатар оның
есепте дұрыс айқындалуы, жөндеуге кеткен шығындарды анықтау және осы
мақсатқа бөлінген қаржыларды тиімді пайдалануды басқару, тиімді пайдалануды
басқару, машиналардың, құрал-жабдықтардың, көлік құралдарының және басқа да
объектілердің жұмысының тиімділігін көтеру үшін қорларды табу, сонымен
қатар өнім шығаруын көтеру үшін өндірістік алаңдарды қолдану, негізгі
құралдардың пайдаланбайтын, артық объектілерін шығару, кәіспорын басшысын
есептеу техника құралдары базасында есептеп шығару жұмыстарын
автоматтандыру жолымен негізгі қорлардың жағдайы туралы қажетті ақпаратпен
жедел қамтамасыз ету.
Негізгі құралдар қандай да болмасын өндірістің маңызды факторы болып
табылады. Олардың жағдайы және тиімді пайдаланылуы кәсіпорынның шаруашылық
қызметінің ақырғы нәтижесінде тікелей әсерін тигізеді.
Нарықтық экономикаға өту шарттары еңбек коллективін өндірістің барлық
материалды-құндық факторларын соның ішінде негізгі құралдарды тиімді
пайдалануды көтеру. Бұл қорларды мұқият экономикалық талдау жүргізудің
арқасында тауып және іс жүзінде қолдануға болады.
Негізгі құралдардың жағдайы және оларды пайдалану – талдамалық жұмыстың
негізгі бір аспектісі болып табылады, себебі дәл осылар әр бір өндірісті
тиімді пайдаланудың негізгі факторы – ғылыми-техникалық прогрестің
материалды айналуы болып табылады.
Кәсіпорынның негізгі қорларын және өндірістік қуаттылықтарын толық және
тиімді пайдалану оның баруына әсерін тигізеді: оның еңбек өнімділігінің
өсуіне, қор қайтарымның, өнім шығарудың көбеюіне, оның өзіндік құнының
төмендеуіне, капитал салымдарын үнемдеуге.
Өнеркәсіпті-өндірістік негізгі құралдарды тиімді пайдалануды және
жағдайын талдау мақсаты болып: кәсіпорынның және оның құрылымдық
бөлімшілерінің негізгі құралдармен қамтамасыз етілуін анықтау, оларға деген
қажеттілігін анықтау, олардың өсу жоспарының орындалуын, жаңаруын және
шығуын анықтау, негізгі құралдардың техникалық жағдайын әсіресе активті
бөлігін зерттеу, негізгі құралдардың пайдалану дәрежесін және оған әсер
еткен факторларды анықтау, құрал-жабдықтар паркінің толықтай қолданылуын
және комплекттігін анықтау, қор қайтарым өсімінің резервтерін шығару,
негізгі құралдардың тиімді пайдалану есебінен өнім көлемін және пайданы
көтеру.
Негізгі құралдар қандай да болмасын өндірістің маңызды факторы болып
табылады. Олардың жағдайы және тиімді пайдаланылуы кәсіпорынның шаурашылық
қызметінің ақырғы нәтижесінде тікелей әсерін тигізеді.
Негізгі құралдардың бағалануы:
Жылжымайтын мүлік, ғимарат және жабдықтарды бастапқы мойындауда активті
жасау немесе сатып алу бойынша барлық нақты өндірістік шығындарды қосатын
нақты құнмен бағаланады. Негізгі құралдардың нақты құнына активтің
пайланануға дайын күйіне дейінгі барлық шарасыз шығындар кіреді.
Негізгі құралды сатып алған кездегі құнына кіреді:
-сатып алу бағасы;
-жеткізуге кеткен шығындар;
-қызметкерлерге төленетін өтем ақы;
-және басқа да тікелей шығындар.
Бастапқы бағалауға демонтаж, активтерді тарату және ол орналасқан
өндірістік алаңды қалпына келтіру құны енеді.
Актив ретінде танылуы мүмкін жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар
объектісі бастапқы құн бойынша бағалануға тиіс 4.
Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес негізгі құралдарды
бағалаудың түрлері:
1) өзіндік (бастапқы) құны;
2) жойылу құны;
3) амортизациялық (тозу) құны;
4) әділетті (сатып өткізу) құны;
5) баланстық құн;
6) өтелетін сома.
Өзіндік құн (бастапқы) - бұл төленген ақша қаражаттарының немесе
баламаларының сомасы, не болмаса активті сатып алу немесе құрылысын салу
кезінде берілген басқадай төлемдердің әділетті құны.
Негізгі құралдардың жойылу (қалдық) құны – негізгі құралдың пайдалану
мерзімі аяқталғаннан кейін оны бұзу, жоюдан алынған іске жарамды
бөлшектерінің (материал, металл сынығы, отын тағы да басқа пайдалануға
болатындарының) құнынан объектіні есептен шығаруға байланысты жұмсалатын
келешектегі (алдағы уақыттағы) алып тастау арқылы анықталады 2.
Амортизациялық құн – жойылу құнын алып тастағандағы өзіндік құнның
орнына есеп беруде көрсетілген басқа сома мен активтің өзіндік құны 2.
Әділетті (сатып өткізу) құн – мәмілеге дайын және жақсы хабардар
тәуелсіз тараптар арасында жасалған операциялар кезінде активті ауыстыруға
болатын сома.
Негізгі құралдардың баланстық құны – бұл кәсіпорынның бухгалтерлік
есебінде немесе қаржылық есеп беру ақпараттарында көрсетілген негізгі
құралдардың бастапқы құнынан жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы
құны болып табылады 3.
Өтелетін сома - сату шығыны шегерілген активтің әділ құны және оның
қолданыстағы құны, осы екі шаманың үлкені.
Актив ретінде танылуға жататын жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар
объектісі алдымен өзіндік құн бойынша өлшенуге тиіс.
Өзіндік құнның компоненттері:
- жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің өзіндік құны оның
сатып алу бағасын, оның ішінде импорттық баждарды және сатып алуға
салынатын өтелмейтін салықтарды, сондай-ақ нысаналы пайдалану үшін активті
жұмыс күйіне келтіру жөнінде соған жатқызылатын барлық тікелей шығындарды
қамтиды;
- сауда және басқа жеңілдіктердің барлығы сатып алу бағасын анықтаған
кезде шегеріледі.
Кәсіпорынға есепке алынған негізгі құралдардың өзіндік бастапқы құны
тек мына жағдайларда ғана өзгереді:
1) негізгі құралдардың пайдалы қызмет ету мерзімін ұзартпай немесе
қысқартпай, оның жалпы жағдайына әсер ететін қосымша күрделі қаржы
жұмсағанда (кеңейткендс, жаңартқанда т.б.) немссе ішінара бұзғанда,
жойғанда және бөлшектегенде;
2) негізгі құралдарды қайта бағалағанда;
Негізгі құралдар кәсіпорынға мынадай тәсілдермен, жолдармен алынуы
мүмкін:
1) нақты ақшаға сатылып алынады;
2) несиеге алынады;
3) кәсіпорынның жарғылық капиталына салынған салым ретінде
(акцияларына айырбастау жолымен алынады);
4) басқа кәсіпорынның, мемлекеттік органдардың берген сыйы
ретіндс тегін алынады;
5) салу, құру, жасау арқылы алынады;
6) басқа активтерге айырбастау арқылы алынады.
Кәсіпорынға қабылданған негізгі құралдар № НҚ – 1 нысанындағы Негізгі
құралдарды қабылдау - тапсыру актісін толтыру арқылы алынады.
Қабылданган объектінің әрқайсысына жеке инвертарлық нөмір беріліп
бекітіледі. Олар тұрақты түрде беріледі. Кәсіпорынның бухгалтериясында
негізгі құралдардың инвентарлық объектісі бойынша есебі мүліктік
инвентарлық карточкаларда жүргізіледі.
Негізгі құралды қарызға алу: ХҚЕС16 сәйкес негізгі құрал қарызға алған
кезде, оның бастапқы құны сатып алу кезіндегі құнмен танылады. Ал кейіннен
сол құнмен және төленген соманың арасындағы айырмашылық несиенің пайыздақ
төлеу бойынша шығын ретінде есепке алынады. Қарыз бойынша пайыздың
капитализациялануы активті құру кезінде болады.
Активтермен алмасу: ХҚЕС 16 активтермен алмасу кезінде олар әділ
құнымен бағаланады. Егер әділ құны болмаған немесе сенімді болмағанда оны
өзіндік құны (баланстық құны) арқылы бағаланады.
Негізгі құралдарды сый ретінде алу: ХҚЕС 20 Мемлекеттік субсидияны
есептеу және мемлекеттік көмек туралы ақпаратты ашу стандартына сәйкес
мемлекеттік грантты есептеудің 2 тәсілі бар 7:
- капитал әдісі;
- табыс әдісі.
Капитал әдісі бойынша мемлекеттік грантты есепте меншікті капитал
түрінде көрсету.
Табыс әдісі бойынша грантты табыс ретінде тану жыл ішінде немесе
бірнеше есеп мерзімінде тану.
Жерді сатып алу егер жер реконструкциялау немесе ғимарат үшін сатып
алынған болса, ондағы ескі құрылыстарды бұзу бойынша шығындар жер құнына
капитализацияланады.
1.2 Негізгі құралдар есебі мен аудитін ұйымдастырудың теориялық
негіздері
Қазақстан Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру"
туралы заңы еліміздегі бухгалтерлік есепті жүргізу жүйесін анықтайды,
қаржылық есеп беру мен оның пайдаланылуын және есепке алудың негізгі
принциптері мен жалпы тәртібін, ішкі бақылау және сыртқы аудит жөніндегі
талаптарды, сондай-ақ ұйымдардың құқықтары мен міндеттерін белгілейді.
Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін барлық шаруашылық
жүргізуші субъектілер бухгалтерлік есептеу мен қаржылық есеп беруді осы
заңға сәйкес жүргізуге міндетті 6.
Нарықтық экономикаға өту жағдайында бухгалтерлік есептің мақсаты
негізгі қорлардың қозғалысын, шығуын, түсімін дұрыс және уақытылы
қадағалау; пайдалану жерлерінде олардың бар болуын және сақталуын бақылау;
негізгі қорлардың тозуын уақытылы және дәл есептеу, сонымен қатар оның
есепте дұрыс айқындалуы; жөндеуге кеткен шығындарды анықтау және осы
мақсатқа бөлінген қаржыларды тиімді пайдалануды басқару; тиімді пайдалануды
басқару, машиналардың, құрал-жабдықтардың, көлік құралдарының және басқа да
объектілердің жұмысының тиімділігін көтеру үшін қорларды табу, сонымен
қатар өнім шығаруын көтеру үшін өндірістік алаңдарды қолдану; негізгі
қорлардың пайдаланбайтын, артық объектілерін шығару; кәіспорын басшысын
есептеу техника құралдары базасында есептеп шығару жұмыстарын
автоматтандыру жолымен негізгі қорлардың жағдайы туралы қажетті ақпаратпен
жедел қамтамасыз ету. Негізгі құралдар есебі, олардың жіктелуі және
бағалануы, құжаттық рәсімделуі және негізгі құралдардың түсуінің есебі,
негізгі құралдардың тозуы мен амортизация есебі, олардың ремонттарына
шығындардың есебі және құжаттық рәсімдеуі, негізгі құралдарды қаржыландыру
және қайта бағалау тәртібі 16 Негізгі құралдар Халықаралық Қаржылық
Есептілік Стандартына сәйкес жүргізіледі.
Осы Cтандарттың мақсаты қаржы есептілігін пайдаланушылар ұйымның
негізгі құралдарға инвестициялары және ондай инвестициялардағы өзгерістер
туралы ақпарат алуы үшін негізгі құралдар есебінің тәртібін анықтау болып
табылады. Негізгі құралдар есебінің негізгі мәселелері активтерді тану,
олардың баланстық құнын және осыларға байланысты танылуға тиісті
амортизациялық аударымдар мен құнсызданудан болған шығындарды анықтау болып
табылады.
ХҚЕС 16 басқа Халықаралық қаржы есептілігі стандарты басқа есепке алу
тәртібін талап ететін немесе рұқсат ететін реттерді қоспағанда, негізгі
құралдарды есепке алу үшін қолданылады.
Басқа Стандарттар осы 16 ХҚЕС-да көзделгеннен өзгеше тәсілдеме
негізінде негізгі құралдардың сол немесе басқа баптарын тануды талап етуі
мүмкін. Мысалы, 17 Жалдау Халықаралық стандарты ұйымнан тәуекелдер мен
пайдалардың негізгі құралдардың жалданатын объектісін тану белгісі ретінде
берілуін қолдануды талап етеді. Алайда, мұндай жағдайларда, амортизацияны
қоса, осы активтер үшін есепке алу тәртібінің қалған аспектілерінің барлығы
осы Стандарттың талаптарымен анықталады.
Осы Стандарт тану бірлігін, яғни негізгі құралдар объектісі нені
құрайтынына ұйғарым жасамайды. Осыған байланысты ұйымдағы нақты
міндеттемелерді тану өлшемдерін қолдану білікті пайымдауды талап етеді.
Кейбір жағдайларда жекелеген шағын объектілерді, мысалы, үлгілерді,
құралдарды және мөртаңбаларды біріктіріп, осы өлшемдерді олардың жалпы
құнына қолдануға болады. Негізгі құралдар объектісі қауіпсіздікті
қамтамасыз ету үшін немесе қоршаған ортаны қорғау мақсаттарында сатып
алынуы мүмкін. Осындай негізгі құралдарды сатып алу қолда бар нақты негізгі
құралдар объектісін пайдаланудан алынатын болашақ экономикалық пайдалардың
ұлғаюына тікелей байланысты болмаса да, ұйымға тиесілі басқа активтерді
пайдаланудан алынатын болашақ экономикалық пайдаларды ұйымның алуы үшін
қажет болуы мүмкін. Негізгі құралдардың осындай активтері активтер ретінде
танылуы мүмкін, өйткені, егер осы объектілер сатып алынбаған болса, алынуы
мүмкін болатындардан тыс тиісті активтерден ұйымның болашақ экономикалық
пайдалар алуын қамтамасыз етеді 3.
Жалпы, Қазақстан Республикасының аудиторлық қызмет туралы заңында
көрсетілгендей, аудит дегеніміз – Қазақстан Республикасының заңнамасына
сәйкес қаржылық есептілік жасау және өзге де ақпарат туралы тәуелсіз пікір
білдіру мақсатымен тексеру болып табылады 10.
Негізгі құралдар аудитінің негізгі мақсаты – негізгі құралдардың
құрамының қалыптасуының, есебінің толықтылығы мен шынайылығын және олардың
құнының амортизациясының дұрыстығын тексеру.
Негізгі құралдарды сақтау, есептеу және қолдану аудитіні төмендегідей
талаптар қояды:
- негізгі құралдардың бар болуы мен сақтылығына бақылаумен
қамтамасыз ету;
- заттарды негізгі құралдарға жатқызудың, өндірістік үрдіске қатысу
сипаттамасы, меншіктілігі және сыныпталуы бойынша топтастырылуының
дұрыстығы;
- есепте негізгі құралдарды бағалаудың дұрыстығы;
- есепте негізгі құралдардың келіп түсуі мен шығуы бойынша
операциялардың рәсімделуі мен көрсетілуінің дұрыстығы;
- есепте негізгі құралдардың жөндеуден өтуі мен тозуының есептелу
және рәсімделу дұрыстығы;
- негізгі құралдарды қолданудың дұрыстығы мен тиімділігі;
- бухгалтерлік есеп пен есептілікте негізгі құралдардың қозғалысы
жөнінде мәліметтер бейнеленуінің дұрыстығы 11.
Осы талаптарды ескере отырып келесілерді тексеру қажет:
- негізгі құралдардың сақтылығын қамтамасыз ету бойынша шаралар
атқарылғандығын;
- материалды-жауапты тұлғаларға материалдық құндылықтардың сақталуын
қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасалғандығын, сақтауға арналған
жабылатын және күзетілетін орындар, шкафтар, сейфтардың болуын;
- ғимараттар өрттік-сақтану дабылымен жабдықталғандығын;
- кәсіпорын шекарасынан материалдық құндылықтарды алып шығу
жағдайында құжаттарды рәсімдеу тәртібінің ұйымдастырылғандығын;
- негізгі құралдармен жүргізілетін операциялар бойынша басшы
бұйрығымен тұрақты қызмет ететін комиссияның тағайындалғандығын;
- түгендеу, таңдамалы тексеру жүргізілгендігін және негізгі құралдар
объектілеріне түгендеу нөмірлері бекітілгендігін 12.
Негізгі құралдар аудиті кез-келген басқа аудит секілді ішкі және сыртқы
болып бөлінеді.
Сыртқы аудит тәуелсіз аудиторлық фирмалар арқылы жүзеге асады; оның
басты мақсаты қаржылық есептіліктің шынайылығын растау.
Ішкі аудитті кәсіпорынның қызметіндегі нақты нәтижелерге жету және
оларды сақтау мақсатымен қауіпсіздік шаралар жүйесі немесе ішкі бақылау
жүйесі ретінде қарастыруға болады. Ол кәсіпорын жоспарлары жиынтығынан,
оның активтерді қорғау үшін қолданылатын әдістер мен тәсілдерден, табысты
жоғарылатудан, кәсіпорын басшылығының үкімдерін нақты орындауды қамтамасыз
етуден тұрады.
Ішкі аудит кәсіпорынның құрылымдық бөлімі ретінде болып, кәсіпорынның
басшылығына бағынады. Ішкі аудиттің міндеттері әртүрлі болады: бухгалтерлік
есепті жүргізу дұрыстығын тексеру; кәсіпорынның кірістері мен шығыстары
бойынша шоттардың дұрыс енгізілуін тексеру; жеке операциялардың заңға
сәйкес орындалуын тексеру, және т.б. Ішкі аудитті жүргізу үшін қажетті
әдістемелік сілтемелер мен нұсқаулықтарды құрып алу керек. Ішкі аудит
бекітілген жылдық жоспарларға сәйкес жүргізіледі. Аудит жетекшісі
тексерістің ұйымдастырылуына және жүргізілуіне толық жауапкершілік артады.
Соңғы жылдары көптеген ұйымдарда ішкі аудит рөлі шешім қабылдауға негіз
болатын, басқарылатын ақпараттық жүйемен берілетін ақпараттар сапасын
бағалауды қосу арқылы және ақпаратты талдауда қолданылатын әдістемені
бағалауды қосу арқылы ұлғайды.
Ішкі аудиторлар фирманың, компанияның бақару қызметіне тәуелсіз
эксперттік бағалау жүргізеді. Олар өздерінің бас кеңселеріне тексерілетін
ұйым қызметі жөніндеақпараттар, нұсқаулықтар, кеңестер, талдау нәтижесін
ұсынады. Ішкі аудит мақсаты – жұмысшыларға өз міндеттерін мүмкіндігінше
тиімді және білікті орындауға көмектесу.
2 Материалдық емес активтер және олардың сипаттамасы
2.1 Материалдық емес активтерді бағалау және тану
Материалдық емес активтер – бұл өндiрiсте ұзақ мерзiм бойына пайдалану
үшiн немесе тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) сатуға, әкiмшiлiк мақсатқа
және басқа субъектiге жалға беруге арналған табиғи нысаны (мәнi) жоқ
ақшалай емес активтер. Бұл активтердi анықтауға болады, олар субъектiнiң
күшiмен бақыланады және оларды пайдаланудан субъект болашақта экономикалық
олжа деп күтiледi.
Материалды емес активтердi анықтауға болады: егер де оларды жалға
берсе, сатса, айырбастаса: болашақта алынатын экономикалық олжаға олардың
тiкелей қатысы (болады) болса. Материалдық емес активтердi субъект бақылай
алатын болса, онда оның экономикалық олжа табу мүмкiндiгi ашылады.
Келешек экономикалық олжа, осы материалдық емес активпен тiкелей
байланысты, егер олар мынадай жағдайда алынса: болашақ экономикалық олжаны
өсiруде материалдық емес активтердiң ролi анықталса; субъектiнiң осы
активтi пайдалану қабiлеттiлiгi мен ниетi болса; бүгiнгi күнге пара-пар
қаржылық, техникалық және басқа да ресурстар бар болып, субъектiге
болашақта күтiлетiн экономикалық олжалануға қолайлы жағдай туғызса.
Материалдық емес (ұстап көруге болмайтын) активтер-нақты табиғи
нысаны жоқ, сезiлмейтiн құндылыққа ие болғанымен материалдық активтердiң
де, материалдық емес активтердiң де құрамында кездесуi мүмкiн. Мысалға,
кәсiпорын технологиялық құрал-жабдықты басқару үшiн, оны компьютерлiк
бағдарламамен қамтамасыз ету керек, өйткенi онсыз құрал-жабдықтар қызмет
ете алмайды. Сондықтан, бағдарлама құрал-жабдықтың бөлiнбейтiн бөлiгi болып
саналады. Осыдан, компьютерлiк бағдарламамен қамтамасыз етудi ненiң
құрамында екенiн баяндап ақыл-парасатпен анықтау керек, өйткенi ол негiзгi
құралдың да, материалдық емес активтiң де құрамында есептелуi мүмкiн.
Кейбiр материалдық емес активтер физикалық заттың (алып жүрушiлердiң)
– дискетте, фильм лентасында, заңды құжаттау (лицензия, патент) – қағазға
болады, бiрақ дискет те, лента да, қағаз да өз кезегiнде қосалқы элементтер
болып табылады және олар активтiң мәнiн анықтау үшiн негiз бола алмайды.
Бұған қарамастан, материалдық та, материалдық емес активтердiң де
есебiнде көптеген ұқсастықтар бар, бiрақ соңғының есебiнде теңестiру немесе
ұқсастыру, өлшеу, пайдалы қызмет ету мерзiмiн бағалау (анықтау) сияқты
аспектiлер өте күрделi болып саналады.
Кейбiр материалдық емес активтер фирманың басқа да активтерiне жеке
теңестiрiлуi мүмкiн, мысалға, патент, сауда маркiсi сияқтылары, ал
басқалары болса жеке теңестiрiлмеуi мүмкiн, керiсiнше осындай материалдық
емес активтердiң құны басқа да фирманың активтерiмен тығыз байланыста
шығарылуы мүмкiн: бұндай материалдық емес активтiң қатарына гудвилл жатады,
ол клиенттердiң сенiмiне немесе қызметкерлердiң машықтық деңгейiне
негiзделедi. Мысал. Жоғары радиациондық (сәуле шашатын) зонада орналасқан
формацевтикалық “Бота” фирмасымен лицензиондық келiсiм жасасты делiк. Ол
радиациондық сәуленiң әсерiнен болатын ауруларды емдеу үшiн қажет.
Компанияның келешектегi экономикалық пайдасы (олжасы) жоғарыда
айтылған лицензиондық келiсiммен де тiкелей байланысты болады, егер де:
-сол жерде тұратын халықтың шығарылатын препаратқа деген сұранысы жоғары
болса, және онда жүргiзiлген әлеуметтiк мәселелерге, сондай-ақ өнiдiрiлетiн
препараттың келешекте үлкен экономикалық пайда әкелетiндiгiне толық сенiм
болса;
-препарат өндiру үшiн компания басшылығы келiсiмдi пайдалануға ниет
бiлдiрiп, ол оның бизнесс жоспарында көрiнiс тапса;
-кредиторлардың, жасалған келiсiм-шартқа сәйкес, қаржылық және басқа да
ресурстарды беруге ынтасы болса;
Субъект кей жағдайларда тиесiлi құжаттардың құнын рәсiмдемей-ақ осы
экономикалық олжамен басқа кәсiпорындардың шұғылдануына тыйым сала алады.
Егер де шығарылатын өнiмнiң технологиясы патенттелген болса, онда ол басқа
субъектiнiң айналысуына тыйым салады.
Материалдық емес активтерге: лицензиондық келiсiмдер, компьютерлiк
бағдарламамен қамтамасыз етулер, патенттер, авторлық құқықтар, тауар
белгiлерi, фирма атаулары, тәжiрибелi-конструкторлық жұмыстар және тағы
басқалар.
Бұл топқа “Ноу-Хау”, ЭЕМ-мен мәлiметтер базасын бағдарламалық
жабдықтау, интегралды микро-схемалар технологиясы, ұйымдастыру шығындары,
белгiлi бiр формуланы пайдалану технологиясы немесе өнiмнiң сыртқы бейнесi,
өнеркәсiптiк үлгiлерi, сервитуттар және тағы басқалары жатады. “Ноу-Хау”-
құжаттама өндiрiстiк озық тәжiрибесiн құжатталған түрiнде көрсетiлген нысан
және тағы басқалары түрiнде көрiнетiн техникалық бiлiмдерiн айқындау үшiн
халықаралық қатынастарда қолданылатын термин.
Кең мағынасында “Ноу-Хау” техникалық құжаттама түрiнде рәсiмделген,
бiрақ патенттелмеген, белгiлi бiр өндiрiстiң түрiн ұйымдастыруға қажеттi
өндiрiстiк тәжiрибесiнiң техникалық, коммерциялық және басқа да қыр-
сырларын көрсететiн бiлiм жиынтығы. Лицензиялық келiсiм-шарттарда,
техникалық ынтымақтастық туралы шарттарда, лизингте “кiлтi қолма-қол”
тапсырылатын құрылыста және тағы басқа қызмет көрсетудiң сан-алуан
түрлерiнде кеңiнен қолданылады. Жаңалықтар патентi, тауар белгiлерi,
авторлық құқықтар мен патенттiк ақпараттар субъектiнiң меншiгi болып
табылады. Кәсiпорын “Ноу-Хаудың” құпиясын сақтап, оны пайдаланудан түскен
табыстарын бақылай алған жағдайда ғана материалдық емес активтiң
анықтамасына жауап бере алады.
“Ноу-Хау” өзiнiң бағасы мен басты көрсеткiштерi құнды. Өзiнiң табиғаты
және төлем нысаны жағынан ол лицензия бағасына ұқсас. “Ноу-Хау” сатып
алушылардан қосымша алынған есебiнен қалыптасады және ол оның иесiне
төленетiн сыйақының орнықты тағайындалған сомасы түрiнде күрсетiледi.
Субъект белгiлi бiр ақыға сатып алатын лицензиялар мен патенттерден “Ноу-
Хаудың” өзгешелiгi, ол әдетте субъектiнiң жарғылық капиталына құрылтайшының
қосқан материалдық үлесi ретiнде салынуы мүмкiн. “Ноу-Хаудың” субъект
балансына алынатын құны құрылтайшылар немесе қатысушылардың келiсiм-
шарттарының көмегiмен анықталады.
Өндiрiстiк ақпаратты пайдалану құқықтарын есепке алу. Оған материалдық
емес активтер қатарына белгiлi бiр уақыт кезеңi iшiнде табыс әкелетiн,
ақыға сатып алынған өндiрiстiк ақпарат немесе субъектiнiң өнiмiн болашақ
кезеңдегi тұтынушылары туралы: шикiзатпен, материалдармен және қызметтермен
жабдықтау туралы, бәсекелестер және тағысын тағылар туралы мәлiметтер
жатады.
Ұйымдастыру шығындары. Бiрлескен немесе акционерлiк кәсiпорындарды
құру кезеңiнде пайдаланбаған шығындар ұйымдастыру шығындарына жатқызылады.
Бұл шығындар пайда болған кезеңнен бастап, материалдық емес активтер болып
есептелiнедi. Бұған кәсiпорын қызметiнiң бастапқы кезеңiндегi шығындар мен
кәсiпорынның әрбiр қатысушысының ұйымдастыру шығындары кiрмеуге тиiс.
Мұндай шығындарға жарнамаларға кеткен шығын, кеңесшiлерге төленген ақы,
кәсiпорынды тiркеу, құжаттарды дайындау, банктерге шоттарды ашу т.б.
шығындары жатады.
ЭЕМ-бағдарламасымен жабдықтау-кәсiпорын иемденген, ұзақ уақыт бойы
пайда әкелуге қабiлеттi бағдарламаларды пайдалануға қажеттi мәлiметтердi
талдау және бағдарламалық құжаттар жүйесiнiң жиынтығы.
Материалдық емес активтер ретiнде болашақта экономикалық олжа
әкелетiн активтер ретiнде танылады (есепке тiркеледi). өз кезегiнде,
материалдық емес активтердiң құны, активтердiң белсендi нарығы бар кезде
ғана дұрыс анықталуы мүмкiн: кез келген уақытша мәмiле жасауға ынта
бiлдiрушi сатып алушымен сатушыны табуға және бұндай кезде сатылатын және
сатып алынатын тауардың бағасы да халық үшiн қолайлы болады.
Бiршама материалдық емес активтердiң белсендi нарығы болмайды,
өйткенi олар өте сирек кездеседi, мысалға, тауар белгiлерi, басылым атауы,
кино мен музыкаға берiлген авторлық құқықары жәе бiр актив үшiн төленген
сомасы, осы тәрiздес басқа активтiң құнын өлшеу үшiн, негiз бола алмайды.
Сондықтан көптеген материалдық емес активтердiң құнын, әдетте, екi
жақтың келiсiмi бойынша анықтайды.
Материалдық емес активтер танылған кезеңiнен бастап бастапқы құны
бойынша бағаланады. Материалдық емес активтердiң бастапқы құны олардың
алынған тәсiлiне байланысты болып келедi, сырттан түссе (сатып алынған
бағасы, ұйымдар бiрлестiгiнiң күшiмен, айырбастау арқылы немесе мемлекеттiк
субсидияның есебiнен) немесе шаруашылы жүргiзушi субъектiнiң өз күшiмен
жасалса.
Құн қағидасына сәйкес, материалдық емес активтер сатып алынған кезде,
сол құны бойынша көрiнi табуы тиiс. Сатып алу құнына сатып алумен
байланысты барлық шығындар енгiзiледi, соның iшiнде сатып алынған бағасы,
тасымалдау шығыны және тағы басқалар.
Егер де материалдық емес активтер бартерiн (айырбас) негiзде алынса,
онда олардың бағасы нарықтық құн немесе осы тәрiздес материалдық емес
активтер құны бойынша анықталады. Егер материалдық емес активтiң бастапқы
құны несие есебiнен алынса, онда сол несие үшiн төленетiн пайыз бастапқы
құнына қосылмайды, ал ол кезеңдiк шығысқа жатқызылады. Егер материалдық
емес активтiң бастапқы құны мемлекеттiң есебiнен тегiн (немесе номиналды
атаулы, немесе мемлекеттiң субсидияның есебiнен) алынса, онда ол сату
немесе белсендi нарықтағы материалдық емес активтерiнiң тап осы түрiнiң
құны бойынша танылады.
Егер де үкiмет тарапынан ауыл шаруашылығының қажеттiлiгiн қамтамасыз
ету үшiн, мысалы, шегiрткеге қарсы күресетiн препаратқа “АВВА” кәсiпорынның
лицензиондық келiсiмiн тегiн алды делiк, бұндай жағдайда аталған
лицензиондық келiсiмнiң белсендi нарығы болмайды.
Материалдық емес активтердiң түсуi мен шығарылуы “Материалдық емес
активтердi қабылдау-беру актiсiмен” рәсiмделедi. Актiде материалдық емес
активтердiң түрi дәл аталады және кәсiпорынға берiлген күнi объектiнiң
сипаттамасы, оның бастапқы құны, амортизация нормасы және басқа қажеттi
мәлiметтерi көрсетiледi.
Материалдық емес активтердi қабылдап алу жөiндегi актi әбiр объектiге
бiр данадан толтырылады. Бiрнеше бiртектес материалдық емес активтердiң
объектiсi, оларды пайдалану тәтiбi немесе кәiпорынның мүлiктiк құықтарын
растайтын құжаттармен қоса бухгалетрияға берiледi, оған бас бухгалтер қол
қояды және кәсiпорынның басшысы бекiтедi. Материалдық емес активтердi басқа
кәсiпорынға бергенде (сату, тегiн беру) акт екi дана етiп жасалынады:
берушi және алушы кәсiпорын үшiн.
Материалдық емес активтердiң нақты барлығы мен қозғалысын есепке алу
2700 “Материалдық емес активтер” бөлiмшесiнiң шарттарында жүргiзiледi. Осы
шоттардың дебетi бойынша-материалдық емес активтердiң келiп түскен айдың
басы мен аяғындағы қалдықтары көрсетiледi де, ал кредитi бойынша-
материалдық емес активтердiң есептен шығарылғандары көрсетiледi.
2700 “Материалдық емес активтер” бөлiмшесiнiң шоттарын талдамалық
есепке алу “Материалдық емес активтердiң мүлiктiк есеп карточкасында”
жүргiзiледi. Карточка кәсiпорынға түскен материалдық емес активтердiң
барлық түрлерiн есепке алу үшiн қолданылады. Материалдық емес активтердiң
әрбiр жеке объектiсiне бухгалтериядан мүлiктiк карточка ашылады. Карточка
“Материалдық емес активтердi алу-беру актiсiнiң”, техникалық және басқа
құжаттардың, кәсiпорынның материалдық емес активтердiң объектiсiн алғанын
растайтын құжаттардың негiзiнде толтырылады. Материалдық емес активтердi
басқа кәсiпорынға (ұйымға) берген кезде, оның есептен шыққаны туралы белгi
соғу үшiн негiзгi “Материалдық емес активтердi алу-беру актiсi” болып
табылады.
Материалдық емес активтердiң мүлiктiк карточкалары “Материалдық емес
активтердi есепке алудың тiзiмдемелерiнде” топтастырылады. Тiзiмдемелерде
материалдық емес активтердiң айдың басы мен аяғындағы қалдықтары, бiр
айдағы қозғалысы көрсетiледi.
Материалдық емес активтердiң бастапқы құны субъектiнiң өз күшiмен де
жасалуы мүмкiн, ол кезде оның құны нақты тiкелей шығынымен де және үстеме
шығысымен де танылады. Осы шығындарды есепке алу үшiн, 2700 “Материалдық
емес активтер” шоттарының бөлiмшесiне, жеке “Материалдық емес активтердi
жасау шығындары” деп аталатын iшкi (субшоты) ашылуы мүмкiн. Осы аталған
субшотқа мынадай шығындар енедi:
-материалдық емес активтердi жасауға қтысқан еңбеккерлердiң еңбек ақысы;
-заң бойынша белгiленген еңбек ақыдан жасалынатын аударымдар;
-материалдық емес актитердi жасау кезiндегi тұтынатын материалдар мен
атқарылатын қызметтер;
несие үшiн төленетiн пайыздар (марапаттаулар);
-басқа да шығындар;
-үстеме шығындар.
Материалдық емес активтердi жасауға кеткен барлық шығындар өзiнiң
анықтамасы мен тұжырымдамасына сәйкес келген кезiнен бастап, 2700
“Материалдық емес активтердiң” бөлiмше шоттарының және “Материалдық емес
активтердi жасауға кеткен шығындары” субшотының дебетi бойынша есепке
алынады.
Ал сәйкес кезеңге дейiн орын алған барлық шығындарға 8021 шоты
дебеттелiп, 2700 “Материалдық емес активтерiнiң” бөлiмше шоттары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
кіріспе 3
1 негізгі құралдар есебін ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Негізгі құралдар түсінігі, жіктелуі және бағалануы 6
1.2 Негізгі құралдар есебі мен аудитін ұйымдастырудың теориялық 6
негіздері
11
2 Материалдық емес активтер және олардың сипаттамасы
2.1 Материалдық емес активтерді бағалау және тану
2.2 Материалдық емес активтердің амортизациясын есептеу 14
2.3 Материалдық емес активтерді түгендеу 14
22
3 Жанабет астана жшс-дегі негізгі құралдар есебінің жағдайы 22
3.1 Жанабет Астана ЖШС-інің ұйымдастыру- экономикалық сипаттамасы
3.2 Негізгі құралдардың қозғалысының есебі
3.3 Негізгі құралдардың амортизация есебі 24
Қорытынды бөлім 24
Пайдаланылған әдебиеттер 33
37
38
40
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
2010 жылғы жолдауында “Экономикасы бәсекеге қабілетті 50 мемлекеттің
қатарына ену”, “Қазақстанның индустриалды-инновациялық стратегиясында” атап
көрсетілгендей Қазақстанның болашақта экономикасын мықты дамыту жоспарлары
жасалуда, ал бұл жоспарлар нақты істерсіз жылжуы мүмкін емес.
Қазақстан қарапайым технологияларды қолданатын ел қатарынан шығып,
дамыған прогрессивті технология қолданатын елге айналуы үшін экономикалық
қуатын арттыруы керек. Осы және көптеген басқа реттеуге келетін факторларды
қолдану (сыртқы байланыстарда белгілі мемлекеттерге ерекше назар аудару,
құрылымдық саясат, интеграциялық процестерді күшейту арқылы сыртқы күштерге
қосылу) экономиканы тұрақтандыруға, Қазақстанның дамуына және өркендеуіне
жеткілікті шарт болуы мүмкін.
Отандық өнеркәсіпте өңдеуші салаларды дамытудың маңызы зор. Олардың
тұрақты дамуына әсер ететін кедергілердің біріне өнеркәсіптегі техника
сапасының төмен деңгейі болып отыр. Негізгі құралдардың сапалық және табиғи
тозуға ұшырауы, кәсіпорындардағы өндірістің ескі құрал-жабдықтармен жұмыс
істеуі импорттың аналогтармен бәсекеге түсе алмайтын сапасы төмен өнім
өндіруге әкеп соқтырады. Өнімге сұраныстың аздығынан өндірістік қуат та
толық пайдаланылмайды 1.
Өндірісті дамытудың негізі – кәсіпорынның техникалық жарақтануы мен
технологиялық деңгейінің жоғарылығымен сипаталады. Кәсіпорында үнемі
негізгі құралдарды жетілдіріп отыру, оларды тиімді пайдалануды ұтымды
ұйымдастыру, жаңарту, кеңейту, техникалық қайта жарақтандыру шараларын
ұдайы жүргізу арқылы сапалы, бәсекеге қабілетті экономикаға қол
жеткізіледі.
Қазақстан Республикасының индустриалды инновациялық даму үлгісін
қалыптастыру экономика дамуындағы басты бағыт болып отыр. Өнім сапасының
халықаралық сандарттарға сәйкестендіру, техникалық, амортизациялық саясатты
жетілдіру және білікті мамандарды дайындау мен қайта даярлау жүйесін құру,
сыртқы нарықта өнімді жылжыту және өндірісті әртараптандыруды қамтамсыз
ететін жаңаша инфрақұрылым құру қазіргі заман талабы. Экономиканы
диверсификациялауға бағытталған индустриалды-инновациялық стратегияны іске
асыру үшін алдағы міндет – бәсеке қабілетті экономика үлгісін таңдап,
экономиканың негізі - өндірісті дамыта отырып, шикізат өндіруде қоршаған
ортаны ластамай бірте-бірте таза өндіріске көшу, яғни қалдықсыз өндіріс
деңгейіне жету жолында нарықтық тетіктерді қолдануымыз керек 8.
Нарықтық қатынастарға өтумен байланысты әр бір қоғам даму жолдарын
таңдау алдында тұрады. Нарықтық экономикада шынайы экономикалық
процестердің қиындығы, олардың қайшылығы және біртекті еместігі қоғамның
прогрессивті тенденциялардың дамуына жауап беретін экономикалық саясаттың
бағыттарын таңдау үшін айтарлықтай қиындықтар туғызады.
Қазіргі экономика – бұл бір-біріне қайшы келетін топтар қатынасы:
нарықтық қатынастар жүйесі және барлық экономиканың саналы реттелуі.
Бұл мәселелерді шешу үшін кәсіпорынды тек қана техникалық потенциалмен
қамтамасыз етіп қоймай сонымен қатар оларды пайдаланудың тиімділігін көтеру
қажет.
Өнім өндірісі және қызмет көрсету процессінде келесі экономикалық
ресурстардың түрлерін пайдаланылады: табиғи ресурстар (жер, сулы және
тоғайлы, жер қойнауы); еңбек ресурстары (адамдар және олардың қызмет
көрсету және тауарларды шығару мүмкіндігі); негізгі қорлар (өндірістік
ғимараттар, құрылыстар, станоктар, тасымал құралдары, материалдар, шикізат,
энергия, запас бөлшектер және т.б.), адамдардың кәсіпкерлік қабілеттілігі.
Өндірістің заттанған құралдары кәсіпорын капиталы деп аталады. Капитал
өндіріс құралы ретінде өнімді шығаруға қатысатын, бірақ өндіріс процесінде
олардың функциясы бойынша ажыратылатын еңбек құралдары және еңбек заттары
болып бөлінеді.
Еңбек құралдары негізгі өндірістік қорлардың заттай мағынасын құрайды,
яғни негізгі капиталды, ал еңбек заттары айналым капиталын құрайды.
Негізгі құралдар өндіріс сферасында қызмет етеді және кәсіпорынның
байлығының басты бөлігін құрайды. Олар республиканың, кәсіпорынның
техникалық потенциалын анықтайды, олардың құрамының сапалығынан және
жағдайынан өндірістің өсу қарқынымен өсуі байланысты. Республика
экономикасының басты орнықтырушысы - өнеркәсіпті тұрақтандыру
тенденциясының қалыптасуы. Өнеркәсіпте жеделдете кері холдингтеу және
технологиялық өзара байланысты және бәсекелік қабілеті бар өнеркәсіптік
топтар құруға кірісу керек, мұнсыз дүниежүзілік нарықта бізде болашақ жоқ.
Өнеркәсіпті басқарудың қазіргі баспалдақты құрылымдары мен жүйесі нарық
талабына сай келмейді. Сондықтан да оны өндірістің өнімділігін, тиімділігін
қамтамасыз етуге тұтынушылардың, өнім берушілердің, өнер тапқыштардың және
тағы басқалардың әр алуан талаптарын қанағаттандыратындай етіп қайта құру
қажет.
Нарықтық жағдайда кәсіпорын меншік формасына байланыссыз өзінің
меншілігінің, амортизациясының, пайдасының, кредиттерінің есебінен құрал-
жабдықтарды алады, цехтер салады. Өндіріс тиімді болу үшін, ол негізгі
өндірістік қорларды құруға және сатып алуға жұмсалған қаражаттар бекерге
жоғалтылмауы үшін негізгі құралдар толық және тиімді пайдалануы қажет.
Кәсіпорын негізгі құралдарын қалай пайдалануына қарай олардың пайдасы
байланысты болады, демек кәсіпорынның ары қарай дамуы да осыған байланысты.
Зерттеу жұмысының мақсаты – кәсіпорынның негізгі құралдарының есебі
мен аудитінің жүргізілуін қарастырып, ұсыныстар жасау. Қойылған мақсатқа
қарай зерттеу жұмысының келесідей міндеттері қойылып, шешілді:
- негізгі құралдардың түсінігі, жіктелуі және бағалануы нақты
көрсетілді;
- негізгі құралдар есебінің нормативті – құқықтық реттелуі
анықталды;
- негізгі құралдардың пайдалану тиімділігіне талдау жасалды;
- негізгі құралдардын аудитінің ұйымдастырылуы көрсетілді;
- негізгі құралдардың қозғалысы есебінің, амортизация есебінің мәнін
нақтылау және жетілдіру жолдары бойынша ұсыныстар жасалды.
Жұмыстың зерттеу объектісі – Астана қаласында орналасқан Жанабет
Астана жауапкершілігі шектеулі серіктестік.
Зерттеудің ақпараттық базасы болып кәсіпорынның 2011-2011 жылғы
қаржылық есептілігі, кәсіпорынның негізгі құралдарының қозғалысы туралы
есеп, кәсіпорынның жарғысы мен есеп саясаты табылады.Негізгі құралдар
есебіне, аудитіне және пайдалану тиімділігін талдау мәселелеріне
Қазақстанның В.Л. Назарова, Қ.К. Кеулімжаев, А.Қ. Байдақов, А.С. Исмаилова,
Д.О. Абленов және тағы басқа экономист ғалымдардың жұмыстары қарастырылған,
олардың еңбектері осы жұмыста тақырыпты ашу үшін пайдаланылған.
Курстық жұмыстың әдістемелік негізі болып кәсіпорында негізгі
қорлардың есебі, талдауы сұрақтарын қамтитын нормативтік, заң актілері,
арнаулы, кезеңдік әдебиеттер табылады.
Зерттеу жұмысының құрамы мен құрылымы кіріспеден, негізгі бөлім,
қорытынды және қосымшадан құрылған.
1 негізгі құралдар есебін ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Негізгі құралдар түсінігі, жіктелуі және бағалануы
Кәсіпорынның негізгі белгісі – оның меншігінде, шаруа жүргізуінде
немесе жедел басқаруында жекешеленген мүлкінің бар болуы. Ол кәсіпорынның
қызмет етуінің материалды-техникалық мүмкіндігін, оның экономикалық
сенімділігін және дербестігін қамтамасыз етеді. Белгілі бір мүліксіз ірі,
кіші кәсіпорындар немесе жеке кәсіпкерлер өзінің қызметін жүзеге асыра
алмайды.
Негізгі құралдар – өндіріс процесінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан
артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып,
құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке
есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып
отыратын еңбек құралдары, яғни материалдық активтер 2.
Негізгі құралдар – ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) материалды
өндіріс саласында да, өндірістік емес салада да еңбек құралы ретінде іс-
әрекет ететін материалдық активтер ұлттық комиссиясы 3.
Негізгі құралдардың есебі жұмыс шоттар жоспарының екінші бөліміндегі
2400 Негізгі құралдар бөлімшесінің активті 2410 Негізгі құралдар
шотында жүргізіледі. Бұл шоттың дебетінде негізгі құралардың айдың
басындағы және соңындағы жай-күйі, келіп түскен негізгі құралдар
көрсетілсе, кредитінде кәсіпорыннан шыққан негізгі құралдар құны
көрсетіледі.
Өндіріске қатысуына байланысты негізгі құралдар мыналарға жіктеледі:
- өндірістік – негізгі құраларға жарғылық қызметті іске асыруға
байланысты, яғни өнеркісіп өндірісі, құрылыс, ауыл шаруашылық,
сауда;
- өндірістік емес – жалпы ішкі өнімді шығармайтын, бірақ оны
тұтынатын объект, яғни тұтынушылыққа бағытталған негізгі құралдар.
Иелігіне қарай:
- меншікті – кәсіпорынға тиісті, өз иелігіндегі болған құралдар;
- жалгерлік – жал келісімі бойынша онда көрсетілген уақытқа басқа
субъектіден алыннған объект;
- уақытша кіргізілген – бұл негізгі қорлар өзгертілмеген күйінде
қайтаруға жатқызылады, табиғи тозу салдарынан өзгеруден басқа.
Пайдалануына қарай:
- пайдаланудағы – кәсіпорынның өндірістік және шаруашылық
қызметте пайдаланылып жатқан негізгі құрал;
- запастағы – жұмыс істеп тұрған құралдарды жөндеу, авария немесе
жою кезінде пайда болатын запастар;
- консервациядағы – уақытша қолданылмайтын құралдар.
Заттық құрамы бойынша:
- инвентарлы - объект, заттық құрамы бар және жоюлуға және
есептіліккке алынатын негізгі құрал (ғимарат, жабдықтар, машиналар);
- инвентарлы емес - жер, орман және су алабына капитал салымы.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған (тоқтатылып қойған) және қор ретінде тұрған болып бөлінеді.
Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізгі құралдар, әрекет етіп тұрғандар
болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар - бұл жұмысы тоқтатылған немесе
басқа жағдайларға байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі қүрал-
жабдықтар. Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп түрған құрал-жабдықтарды
жоспарлы түрде олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған
объектілер есептеледі.
Өндірістің әрбір процесі өндіріс қорларының қатысуымен жүзеге
асырылады, олар келесідей болып бөлінеді:
1) еңбек заттары (материалдар, шикізаттар, сатып алынатын жартылай
фабрикаттар);
2) еңбек құралдары (станоктар, машиналар және т.б.).
Еңбек құралдарын басқару нәтижесінде адам еңбек затына тікелей әсер
етеді және өндіріс үрдісінде еңбек өнімін шығарады.
Еңбек үрдісінде ресурстарға және оларды тұтыну қатынасынан көпшілігінде
шығарылатын өнім көлемі, олардың сапалылығы, жұмысшының оның жанұясының
пайдасы және өмір сүру деңгейі, ал ақырғысында ел халқының терең
экономикалық дағдарысын анықтайтын бірден-бір себеп болып адам өмірінде
бағаның көтерілуі ресурстардың тиімсіз пайдалануы табылады.
Ресурстар болып жоғарыда айтылғандай мемлекет оның әкімшілік
орталықтары, кәсіпорындар, қоғамдық ұйымдар, мекемелер, жанұя, жай адам
иемденетін өндіріс құралдары, барлық мүмкін байлық қорлары, құндылықтар
табылады. Ресурстар материалдық, адамдық, қаржылық және табиғи болып
бөлінеді. Осы жұмыста олардың ішінен біріншісі қарастырылған.
Негізгі қорлар – бұл еңбек құралдарына заттай айналған өндірістік
қорлардың бөлігі, ұзақ кезең бойы өзінің натуралды формасын сақтайды,
өнімге өз құнын бөлектеп ауыстырады және тек қана бірнеше өндірістік
циклдарды жүргізгеннен кейін өтеледі.
Ресурстарды негізгі және айналымға бөлудің негізіне өндірісте
жүргізетін, және өз құнын шығарылатын өнімге, қызметке ауыстырудың әр
түрлі сипатына әр мәнді принцип қойылған. Негізгі құралдар өзінің
әлеуметтік мәніне қарай меншік объектісі болып табылады және тұтынушылық
құн, пайдалы заттар, сонымен қатар еңбекте тұрып қалған құн секілді
натуралды түрде көрінеді.
Нарықтық экономикаға өту жағдайында бухгалтерлік есептің мақсаты
негізгі құралдардың қозғалысын, шығуын, түсімін дұрыс және уақытылы
қадағалау, пайдалану жерлерінде олардың бар болуын және сақталуын бақылау,
негізгі құралдардың тозуын уақытылы және дәл есептеу, сонымен қатар оның
есепте дұрыс айқындалуы, жөндеуге кеткен шығындарды анықтау және осы
мақсатқа бөлінген қаржыларды тиімді пайдалануды басқару, тиімді пайдалануды
басқару, машиналардың, құрал-жабдықтардың, көлік құралдарының және басқа да
объектілердің жұмысының тиімділігін көтеру үшін қорларды табу, сонымен
қатар өнім шығаруын көтеру үшін өндірістік алаңдарды қолдану, негізгі
құралдардың пайдаланбайтын, артық объектілерін шығару, кәіспорын басшысын
есептеу техника құралдары базасында есептеп шығару жұмыстарын
автоматтандыру жолымен негізгі қорлардың жағдайы туралы қажетті ақпаратпен
жедел қамтамасыз ету.
Негізгі құралдар қандай да болмасын өндірістің маңызды факторы болып
табылады. Олардың жағдайы және тиімді пайдаланылуы кәсіпорынның шаруашылық
қызметінің ақырғы нәтижесінде тікелей әсерін тигізеді.
Нарықтық экономикаға өту шарттары еңбек коллективін өндірістің барлық
материалды-құндық факторларын соның ішінде негізгі құралдарды тиімді
пайдалануды көтеру. Бұл қорларды мұқият экономикалық талдау жүргізудің
арқасында тауып және іс жүзінде қолдануға болады.
Негізгі құралдардың жағдайы және оларды пайдалану – талдамалық жұмыстың
негізгі бір аспектісі болып табылады, себебі дәл осылар әр бір өндірісті
тиімді пайдаланудың негізгі факторы – ғылыми-техникалық прогрестің
материалды айналуы болып табылады.
Кәсіпорынның негізгі қорларын және өндірістік қуаттылықтарын толық және
тиімді пайдалану оның баруына әсерін тигізеді: оның еңбек өнімділігінің
өсуіне, қор қайтарымның, өнім шығарудың көбеюіне, оның өзіндік құнының
төмендеуіне, капитал салымдарын үнемдеуге.
Өнеркәсіпті-өндірістік негізгі құралдарды тиімді пайдалануды және
жағдайын талдау мақсаты болып: кәсіпорынның және оның құрылымдық
бөлімшілерінің негізгі құралдармен қамтамасыз етілуін анықтау, оларға деген
қажеттілігін анықтау, олардың өсу жоспарының орындалуын, жаңаруын және
шығуын анықтау, негізгі құралдардың техникалық жағдайын әсіресе активті
бөлігін зерттеу, негізгі құралдардың пайдалану дәрежесін және оған әсер
еткен факторларды анықтау, құрал-жабдықтар паркінің толықтай қолданылуын
және комплекттігін анықтау, қор қайтарым өсімінің резервтерін шығару,
негізгі құралдардың тиімді пайдалану есебінен өнім көлемін және пайданы
көтеру.
Негізгі құралдар қандай да болмасын өндірістің маңызды факторы болып
табылады. Олардың жағдайы және тиімді пайдаланылуы кәсіпорынның шаурашылық
қызметінің ақырғы нәтижесінде тікелей әсерін тигізеді.
Негізгі құралдардың бағалануы:
Жылжымайтын мүлік, ғимарат және жабдықтарды бастапқы мойындауда активті
жасау немесе сатып алу бойынша барлық нақты өндірістік шығындарды қосатын
нақты құнмен бағаланады. Негізгі құралдардың нақты құнына активтің
пайланануға дайын күйіне дейінгі барлық шарасыз шығындар кіреді.
Негізгі құралды сатып алған кездегі құнына кіреді:
-сатып алу бағасы;
-жеткізуге кеткен шығындар;
-қызметкерлерге төленетін өтем ақы;
-және басқа да тікелей шығындар.
Бастапқы бағалауға демонтаж, активтерді тарату және ол орналасқан
өндірістік алаңды қалпына келтіру құны енеді.
Актив ретінде танылуы мүмкін жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар
объектісі бастапқы құн бойынша бағалануға тиіс 4.
Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес негізгі құралдарды
бағалаудың түрлері:
1) өзіндік (бастапқы) құны;
2) жойылу құны;
3) амортизациялық (тозу) құны;
4) әділетті (сатып өткізу) құны;
5) баланстық құн;
6) өтелетін сома.
Өзіндік құн (бастапқы) - бұл төленген ақша қаражаттарының немесе
баламаларының сомасы, не болмаса активті сатып алу немесе құрылысын салу
кезінде берілген басқадай төлемдердің әділетті құны.
Негізгі құралдардың жойылу (қалдық) құны – негізгі құралдың пайдалану
мерзімі аяқталғаннан кейін оны бұзу, жоюдан алынған іске жарамды
бөлшектерінің (материал, металл сынығы, отын тағы да басқа пайдалануға
болатындарының) құнынан объектіні есептен шығаруға байланысты жұмсалатын
келешектегі (алдағы уақыттағы) алып тастау арқылы анықталады 2.
Амортизациялық құн – жойылу құнын алып тастағандағы өзіндік құнның
орнына есеп беруде көрсетілген басқа сома мен активтің өзіндік құны 2.
Әділетті (сатып өткізу) құн – мәмілеге дайын және жақсы хабардар
тәуелсіз тараптар арасында жасалған операциялар кезінде активті ауыстыруға
болатын сома.
Негізгі құралдардың баланстық құны – бұл кәсіпорынның бухгалтерлік
есебінде немесе қаржылық есеп беру ақпараттарында көрсетілген негізгі
құралдардың бастапқы құнынан жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы
құны болып табылады 3.
Өтелетін сома - сату шығыны шегерілген активтің әділ құны және оның
қолданыстағы құны, осы екі шаманың үлкені.
Актив ретінде танылуға жататын жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар
объектісі алдымен өзіндік құн бойынша өлшенуге тиіс.
Өзіндік құнның компоненттері:
- жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің өзіндік құны оның
сатып алу бағасын, оның ішінде импорттық баждарды және сатып алуға
салынатын өтелмейтін салықтарды, сондай-ақ нысаналы пайдалану үшін активті
жұмыс күйіне келтіру жөнінде соған жатқызылатын барлық тікелей шығындарды
қамтиды;
- сауда және басқа жеңілдіктердің барлығы сатып алу бағасын анықтаған
кезде шегеріледі.
Кәсіпорынға есепке алынған негізгі құралдардың өзіндік бастапқы құны
тек мына жағдайларда ғана өзгереді:
1) негізгі құралдардың пайдалы қызмет ету мерзімін ұзартпай немесе
қысқартпай, оның жалпы жағдайына әсер ететін қосымша күрделі қаржы
жұмсағанда (кеңейткендс, жаңартқанда т.б.) немссе ішінара бұзғанда,
жойғанда және бөлшектегенде;
2) негізгі құралдарды қайта бағалағанда;
Негізгі құралдар кәсіпорынға мынадай тәсілдермен, жолдармен алынуы
мүмкін:
1) нақты ақшаға сатылып алынады;
2) несиеге алынады;
3) кәсіпорынның жарғылық капиталына салынған салым ретінде
(акцияларына айырбастау жолымен алынады);
4) басқа кәсіпорынның, мемлекеттік органдардың берген сыйы
ретіндс тегін алынады;
5) салу, құру, жасау арқылы алынады;
6) басқа активтерге айырбастау арқылы алынады.
Кәсіпорынға қабылданған негізгі құралдар № НҚ – 1 нысанындағы Негізгі
құралдарды қабылдау - тапсыру актісін толтыру арқылы алынады.
Қабылданган объектінің әрқайсысына жеке инвертарлық нөмір беріліп
бекітіледі. Олар тұрақты түрде беріледі. Кәсіпорынның бухгалтериясында
негізгі құралдардың инвентарлық объектісі бойынша есебі мүліктік
инвентарлық карточкаларда жүргізіледі.
Негізгі құралды қарызға алу: ХҚЕС16 сәйкес негізгі құрал қарызға алған
кезде, оның бастапқы құны сатып алу кезіндегі құнмен танылады. Ал кейіннен
сол құнмен және төленген соманың арасындағы айырмашылық несиенің пайыздақ
төлеу бойынша шығын ретінде есепке алынады. Қарыз бойынша пайыздың
капитализациялануы активті құру кезінде болады.
Активтермен алмасу: ХҚЕС 16 активтермен алмасу кезінде олар әділ
құнымен бағаланады. Егер әділ құны болмаған немесе сенімді болмағанда оны
өзіндік құны (баланстық құны) арқылы бағаланады.
Негізгі құралдарды сый ретінде алу: ХҚЕС 20 Мемлекеттік субсидияны
есептеу және мемлекеттік көмек туралы ақпаратты ашу стандартына сәйкес
мемлекеттік грантты есептеудің 2 тәсілі бар 7:
- капитал әдісі;
- табыс әдісі.
Капитал әдісі бойынша мемлекеттік грантты есепте меншікті капитал
түрінде көрсету.
Табыс әдісі бойынша грантты табыс ретінде тану жыл ішінде немесе
бірнеше есеп мерзімінде тану.
Жерді сатып алу егер жер реконструкциялау немесе ғимарат үшін сатып
алынған болса, ондағы ескі құрылыстарды бұзу бойынша шығындар жер құнына
капитализацияланады.
1.2 Негізгі құралдар есебі мен аудитін ұйымдастырудың теориялық
негіздері
Қазақстан Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру"
туралы заңы еліміздегі бухгалтерлік есепті жүргізу жүйесін анықтайды,
қаржылық есеп беру мен оның пайдаланылуын және есепке алудың негізгі
принциптері мен жалпы тәртібін, ішкі бақылау және сыртқы аудит жөніндегі
талаптарды, сондай-ақ ұйымдардың құқықтары мен міндеттерін белгілейді.
Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін барлық шаруашылық
жүргізуші субъектілер бухгалтерлік есептеу мен қаржылық есеп беруді осы
заңға сәйкес жүргізуге міндетті 6.
Нарықтық экономикаға өту жағдайында бухгалтерлік есептің мақсаты
негізгі қорлардың қозғалысын, шығуын, түсімін дұрыс және уақытылы
қадағалау; пайдалану жерлерінде олардың бар болуын және сақталуын бақылау;
негізгі қорлардың тозуын уақытылы және дәл есептеу, сонымен қатар оның
есепте дұрыс айқындалуы; жөндеуге кеткен шығындарды анықтау және осы
мақсатқа бөлінген қаржыларды тиімді пайдалануды басқару; тиімді пайдалануды
басқару, машиналардың, құрал-жабдықтардың, көлік құралдарының және басқа да
объектілердің жұмысының тиімділігін көтеру үшін қорларды табу, сонымен
қатар өнім шығаруын көтеру үшін өндірістік алаңдарды қолдану; негізгі
қорлардың пайдаланбайтын, артық объектілерін шығару; кәіспорын басшысын
есептеу техника құралдары базасында есептеп шығару жұмыстарын
автоматтандыру жолымен негізгі қорлардың жағдайы туралы қажетті ақпаратпен
жедел қамтамасыз ету. Негізгі құралдар есебі, олардың жіктелуі және
бағалануы, құжаттық рәсімделуі және негізгі құралдардың түсуінің есебі,
негізгі құралдардың тозуы мен амортизация есебі, олардың ремонттарына
шығындардың есебі және құжаттық рәсімдеуі, негізгі құралдарды қаржыландыру
және қайта бағалау тәртібі 16 Негізгі құралдар Халықаралық Қаржылық
Есептілік Стандартына сәйкес жүргізіледі.
Осы Cтандарттың мақсаты қаржы есептілігін пайдаланушылар ұйымның
негізгі құралдарға инвестициялары және ондай инвестициялардағы өзгерістер
туралы ақпарат алуы үшін негізгі құралдар есебінің тәртібін анықтау болып
табылады. Негізгі құралдар есебінің негізгі мәселелері активтерді тану,
олардың баланстық құнын және осыларға байланысты танылуға тиісті
амортизациялық аударымдар мен құнсызданудан болған шығындарды анықтау болып
табылады.
ХҚЕС 16 басқа Халықаралық қаржы есептілігі стандарты басқа есепке алу
тәртібін талап ететін немесе рұқсат ететін реттерді қоспағанда, негізгі
құралдарды есепке алу үшін қолданылады.
Басқа Стандарттар осы 16 ХҚЕС-да көзделгеннен өзгеше тәсілдеме
негізінде негізгі құралдардың сол немесе басқа баптарын тануды талап етуі
мүмкін. Мысалы, 17 Жалдау Халықаралық стандарты ұйымнан тәуекелдер мен
пайдалардың негізгі құралдардың жалданатын объектісін тану белгісі ретінде
берілуін қолдануды талап етеді. Алайда, мұндай жағдайларда, амортизацияны
қоса, осы активтер үшін есепке алу тәртібінің қалған аспектілерінің барлығы
осы Стандарттың талаптарымен анықталады.
Осы Стандарт тану бірлігін, яғни негізгі құралдар объектісі нені
құрайтынына ұйғарым жасамайды. Осыған байланысты ұйымдағы нақты
міндеттемелерді тану өлшемдерін қолдану білікті пайымдауды талап етеді.
Кейбір жағдайларда жекелеген шағын объектілерді, мысалы, үлгілерді,
құралдарды және мөртаңбаларды біріктіріп, осы өлшемдерді олардың жалпы
құнына қолдануға болады. Негізгі құралдар объектісі қауіпсіздікті
қамтамасыз ету үшін немесе қоршаған ортаны қорғау мақсаттарында сатып
алынуы мүмкін. Осындай негізгі құралдарды сатып алу қолда бар нақты негізгі
құралдар объектісін пайдаланудан алынатын болашақ экономикалық пайдалардың
ұлғаюына тікелей байланысты болмаса да, ұйымға тиесілі басқа активтерді
пайдаланудан алынатын болашақ экономикалық пайдаларды ұйымның алуы үшін
қажет болуы мүмкін. Негізгі құралдардың осындай активтері активтер ретінде
танылуы мүмкін, өйткені, егер осы объектілер сатып алынбаған болса, алынуы
мүмкін болатындардан тыс тиісті активтерден ұйымның болашақ экономикалық
пайдалар алуын қамтамасыз етеді 3.
Жалпы, Қазақстан Республикасының аудиторлық қызмет туралы заңында
көрсетілгендей, аудит дегеніміз – Қазақстан Республикасының заңнамасына
сәйкес қаржылық есептілік жасау және өзге де ақпарат туралы тәуелсіз пікір
білдіру мақсатымен тексеру болып табылады 10.
Негізгі құралдар аудитінің негізгі мақсаты – негізгі құралдардың
құрамының қалыптасуының, есебінің толықтылығы мен шынайылығын және олардың
құнының амортизациясының дұрыстығын тексеру.
Негізгі құралдарды сақтау, есептеу және қолдану аудитіні төмендегідей
талаптар қояды:
- негізгі құралдардың бар болуы мен сақтылығына бақылаумен
қамтамасыз ету;
- заттарды негізгі құралдарға жатқызудың, өндірістік үрдіске қатысу
сипаттамасы, меншіктілігі және сыныпталуы бойынша топтастырылуының
дұрыстығы;
- есепте негізгі құралдарды бағалаудың дұрыстығы;
- есепте негізгі құралдардың келіп түсуі мен шығуы бойынша
операциялардың рәсімделуі мен көрсетілуінің дұрыстығы;
- есепте негізгі құралдардың жөндеуден өтуі мен тозуының есептелу
және рәсімделу дұрыстығы;
- негізгі құралдарды қолданудың дұрыстығы мен тиімділігі;
- бухгалтерлік есеп пен есептілікте негізгі құралдардың қозғалысы
жөнінде мәліметтер бейнеленуінің дұрыстығы 11.
Осы талаптарды ескере отырып келесілерді тексеру қажет:
- негізгі құралдардың сақтылығын қамтамасыз ету бойынша шаралар
атқарылғандығын;
- материалды-жауапты тұлғаларға материалдық құндылықтардың сақталуын
қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасалғандығын, сақтауға арналған
жабылатын және күзетілетін орындар, шкафтар, сейфтардың болуын;
- ғимараттар өрттік-сақтану дабылымен жабдықталғандығын;
- кәсіпорын шекарасынан материалдық құндылықтарды алып шығу
жағдайында құжаттарды рәсімдеу тәртібінің ұйымдастырылғандығын;
- негізгі құралдармен жүргізілетін операциялар бойынша басшы
бұйрығымен тұрақты қызмет ететін комиссияның тағайындалғандығын;
- түгендеу, таңдамалы тексеру жүргізілгендігін және негізгі құралдар
объектілеріне түгендеу нөмірлері бекітілгендігін 12.
Негізгі құралдар аудиті кез-келген басқа аудит секілді ішкі және сыртқы
болып бөлінеді.
Сыртқы аудит тәуелсіз аудиторлық фирмалар арқылы жүзеге асады; оның
басты мақсаты қаржылық есептіліктің шынайылығын растау.
Ішкі аудитті кәсіпорынның қызметіндегі нақты нәтижелерге жету және
оларды сақтау мақсатымен қауіпсіздік шаралар жүйесі немесе ішкі бақылау
жүйесі ретінде қарастыруға болады. Ол кәсіпорын жоспарлары жиынтығынан,
оның активтерді қорғау үшін қолданылатын әдістер мен тәсілдерден, табысты
жоғарылатудан, кәсіпорын басшылығының үкімдерін нақты орындауды қамтамасыз
етуден тұрады.
Ішкі аудит кәсіпорынның құрылымдық бөлімі ретінде болып, кәсіпорынның
басшылығына бағынады. Ішкі аудиттің міндеттері әртүрлі болады: бухгалтерлік
есепті жүргізу дұрыстығын тексеру; кәсіпорынның кірістері мен шығыстары
бойынша шоттардың дұрыс енгізілуін тексеру; жеке операциялардың заңға
сәйкес орындалуын тексеру, және т.б. Ішкі аудитті жүргізу үшін қажетті
әдістемелік сілтемелер мен нұсқаулықтарды құрып алу керек. Ішкі аудит
бекітілген жылдық жоспарларға сәйкес жүргізіледі. Аудит жетекшісі
тексерістің ұйымдастырылуына және жүргізілуіне толық жауапкершілік артады.
Соңғы жылдары көптеген ұйымдарда ішкі аудит рөлі шешім қабылдауға негіз
болатын, басқарылатын ақпараттық жүйемен берілетін ақпараттар сапасын
бағалауды қосу арқылы және ақпаратты талдауда қолданылатын әдістемені
бағалауды қосу арқылы ұлғайды.
Ішкі аудиторлар фирманың, компанияның бақару қызметіне тәуелсіз
эксперттік бағалау жүргізеді. Олар өздерінің бас кеңселеріне тексерілетін
ұйым қызметі жөніндеақпараттар, нұсқаулықтар, кеңестер, талдау нәтижесін
ұсынады. Ішкі аудит мақсаты – жұмысшыларға өз міндеттерін мүмкіндігінше
тиімді және білікті орындауға көмектесу.
2 Материалдық емес активтер және олардың сипаттамасы
2.1 Материалдық емес активтерді бағалау және тану
Материалдық емес активтер – бұл өндiрiсте ұзақ мерзiм бойына пайдалану
үшiн немесе тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) сатуға, әкiмшiлiк мақсатқа
және басқа субъектiге жалға беруге арналған табиғи нысаны (мәнi) жоқ
ақшалай емес активтер. Бұл активтердi анықтауға болады, олар субъектiнiң
күшiмен бақыланады және оларды пайдаланудан субъект болашақта экономикалық
олжа деп күтiледi.
Материалды емес активтердi анықтауға болады: егер де оларды жалға
берсе, сатса, айырбастаса: болашақта алынатын экономикалық олжаға олардың
тiкелей қатысы (болады) болса. Материалдық емес активтердi субъект бақылай
алатын болса, онда оның экономикалық олжа табу мүмкiндiгi ашылады.
Келешек экономикалық олжа, осы материалдық емес активпен тiкелей
байланысты, егер олар мынадай жағдайда алынса: болашақ экономикалық олжаны
өсiруде материалдық емес активтердiң ролi анықталса; субъектiнiң осы
активтi пайдалану қабiлеттiлiгi мен ниетi болса; бүгiнгi күнге пара-пар
қаржылық, техникалық және басқа да ресурстар бар болып, субъектiге
болашақта күтiлетiн экономикалық олжалануға қолайлы жағдай туғызса.
Материалдық емес (ұстап көруге болмайтын) активтер-нақты табиғи
нысаны жоқ, сезiлмейтiн құндылыққа ие болғанымен материалдық активтердiң
де, материалдық емес активтердiң де құрамында кездесуi мүмкiн. Мысалға,
кәсiпорын технологиялық құрал-жабдықты басқару үшiн, оны компьютерлiк
бағдарламамен қамтамасыз ету керек, өйткенi онсыз құрал-жабдықтар қызмет
ете алмайды. Сондықтан, бағдарлама құрал-жабдықтың бөлiнбейтiн бөлiгi болып
саналады. Осыдан, компьютерлiк бағдарламамен қамтамасыз етудi ненiң
құрамында екенiн баяндап ақыл-парасатпен анықтау керек, өйткенi ол негiзгi
құралдың да, материалдық емес активтiң де құрамында есептелуi мүмкiн.
Кейбiр материалдық емес активтер физикалық заттың (алып жүрушiлердiң)
– дискетте, фильм лентасында, заңды құжаттау (лицензия, патент) – қағазға
болады, бiрақ дискет те, лента да, қағаз да өз кезегiнде қосалқы элементтер
болып табылады және олар активтiң мәнiн анықтау үшiн негiз бола алмайды.
Бұған қарамастан, материалдық та, материалдық емес активтердiң де
есебiнде көптеген ұқсастықтар бар, бiрақ соңғының есебiнде теңестiру немесе
ұқсастыру, өлшеу, пайдалы қызмет ету мерзiмiн бағалау (анықтау) сияқты
аспектiлер өте күрделi болып саналады.
Кейбiр материалдық емес активтер фирманың басқа да активтерiне жеке
теңестiрiлуi мүмкiн, мысалға, патент, сауда маркiсi сияқтылары, ал
басқалары болса жеке теңестiрiлмеуi мүмкiн, керiсiнше осындай материалдық
емес активтердiң құны басқа да фирманың активтерiмен тығыз байланыста
шығарылуы мүмкiн: бұндай материалдық емес активтiң қатарына гудвилл жатады,
ол клиенттердiң сенiмiне немесе қызметкерлердiң машықтық деңгейiне
негiзделедi. Мысал. Жоғары радиациондық (сәуле шашатын) зонада орналасқан
формацевтикалық “Бота” фирмасымен лицензиондық келiсiм жасасты делiк. Ол
радиациондық сәуленiң әсерiнен болатын ауруларды емдеу үшiн қажет.
Компанияның келешектегi экономикалық пайдасы (олжасы) жоғарыда
айтылған лицензиондық келiсiммен де тiкелей байланысты болады, егер де:
-сол жерде тұратын халықтың шығарылатын препаратқа деген сұранысы жоғары
болса, және онда жүргiзiлген әлеуметтiк мәселелерге, сондай-ақ өнiдiрiлетiн
препараттың келешекте үлкен экономикалық пайда әкелетiндiгiне толық сенiм
болса;
-препарат өндiру үшiн компания басшылығы келiсiмдi пайдалануға ниет
бiлдiрiп, ол оның бизнесс жоспарында көрiнiс тапса;
-кредиторлардың, жасалған келiсiм-шартқа сәйкес, қаржылық және басқа да
ресурстарды беруге ынтасы болса;
Субъект кей жағдайларда тиесiлi құжаттардың құнын рәсiмдемей-ақ осы
экономикалық олжамен басқа кәсiпорындардың шұғылдануына тыйым сала алады.
Егер де шығарылатын өнiмнiң технологиясы патенттелген болса, онда ол басқа
субъектiнiң айналысуына тыйым салады.
Материалдық емес активтерге: лицензиондық келiсiмдер, компьютерлiк
бағдарламамен қамтамасыз етулер, патенттер, авторлық құқықтар, тауар
белгiлерi, фирма атаулары, тәжiрибелi-конструкторлық жұмыстар және тағы
басқалар.
Бұл топқа “Ноу-Хау”, ЭЕМ-мен мәлiметтер базасын бағдарламалық
жабдықтау, интегралды микро-схемалар технологиясы, ұйымдастыру шығындары,
белгiлi бiр формуланы пайдалану технологиясы немесе өнiмнiң сыртқы бейнесi,
өнеркәсiптiк үлгiлерi, сервитуттар және тағы басқалары жатады. “Ноу-Хау”-
құжаттама өндiрiстiк озық тәжiрибесiн құжатталған түрiнде көрсетiлген нысан
және тағы басқалары түрiнде көрiнетiн техникалық бiлiмдерiн айқындау үшiн
халықаралық қатынастарда қолданылатын термин.
Кең мағынасында “Ноу-Хау” техникалық құжаттама түрiнде рәсiмделген,
бiрақ патенттелмеген, белгiлi бiр өндiрiстiң түрiн ұйымдастыруға қажеттi
өндiрiстiк тәжiрибесiнiң техникалық, коммерциялық және басқа да қыр-
сырларын көрсететiн бiлiм жиынтығы. Лицензиялық келiсiм-шарттарда,
техникалық ынтымақтастық туралы шарттарда, лизингте “кiлтi қолма-қол”
тапсырылатын құрылыста және тағы басқа қызмет көрсетудiң сан-алуан
түрлерiнде кеңiнен қолданылады. Жаңалықтар патентi, тауар белгiлерi,
авторлық құқықтар мен патенттiк ақпараттар субъектiнiң меншiгi болып
табылады. Кәсiпорын “Ноу-Хаудың” құпиясын сақтап, оны пайдаланудан түскен
табыстарын бақылай алған жағдайда ғана материалдық емес активтiң
анықтамасына жауап бере алады.
“Ноу-Хау” өзiнiң бағасы мен басты көрсеткiштерi құнды. Өзiнiң табиғаты
және төлем нысаны жағынан ол лицензия бағасына ұқсас. “Ноу-Хау” сатып
алушылардан қосымша алынған есебiнен қалыптасады және ол оның иесiне
төленетiн сыйақының орнықты тағайындалған сомасы түрiнде күрсетiледi.
Субъект белгiлi бiр ақыға сатып алатын лицензиялар мен патенттерден “Ноу-
Хаудың” өзгешелiгi, ол әдетте субъектiнiң жарғылық капиталына құрылтайшының
қосқан материалдық үлесi ретiнде салынуы мүмкiн. “Ноу-Хаудың” субъект
балансына алынатын құны құрылтайшылар немесе қатысушылардың келiсiм-
шарттарының көмегiмен анықталады.
Өндiрiстiк ақпаратты пайдалану құқықтарын есепке алу. Оған материалдық
емес активтер қатарына белгiлi бiр уақыт кезеңi iшiнде табыс әкелетiн,
ақыға сатып алынған өндiрiстiк ақпарат немесе субъектiнiң өнiмiн болашақ
кезеңдегi тұтынушылары туралы: шикiзатпен, материалдармен және қызметтермен
жабдықтау туралы, бәсекелестер және тағысын тағылар туралы мәлiметтер
жатады.
Ұйымдастыру шығындары. Бiрлескен немесе акционерлiк кәсiпорындарды
құру кезеңiнде пайдаланбаған шығындар ұйымдастыру шығындарына жатқызылады.
Бұл шығындар пайда болған кезеңнен бастап, материалдық емес активтер болып
есептелiнедi. Бұған кәсiпорын қызметiнiң бастапқы кезеңiндегi шығындар мен
кәсiпорынның әрбiр қатысушысының ұйымдастыру шығындары кiрмеуге тиiс.
Мұндай шығындарға жарнамаларға кеткен шығын, кеңесшiлерге төленген ақы,
кәсiпорынды тiркеу, құжаттарды дайындау, банктерге шоттарды ашу т.б.
шығындары жатады.
ЭЕМ-бағдарламасымен жабдықтау-кәсiпорын иемденген, ұзақ уақыт бойы
пайда әкелуге қабiлеттi бағдарламаларды пайдалануға қажеттi мәлiметтердi
талдау және бағдарламалық құжаттар жүйесiнiң жиынтығы.
Материалдық емес активтер ретiнде болашақта экономикалық олжа
әкелетiн активтер ретiнде танылады (есепке тiркеледi). өз кезегiнде,
материалдық емес активтердiң құны, активтердiң белсендi нарығы бар кезде
ғана дұрыс анықталуы мүмкiн: кез келген уақытша мәмiле жасауға ынта
бiлдiрушi сатып алушымен сатушыны табуға және бұндай кезде сатылатын және
сатып алынатын тауардың бағасы да халық үшiн қолайлы болады.
Бiршама материалдық емес активтердiң белсендi нарығы болмайды,
өйткенi олар өте сирек кездеседi, мысалға, тауар белгiлерi, басылым атауы,
кино мен музыкаға берiлген авторлық құқықары жәе бiр актив үшiн төленген
сомасы, осы тәрiздес басқа активтiң құнын өлшеу үшiн, негiз бола алмайды.
Сондықтан көптеген материалдық емес активтердiң құнын, әдетте, екi
жақтың келiсiмi бойынша анықтайды.
Материалдық емес активтер танылған кезеңiнен бастап бастапқы құны
бойынша бағаланады. Материалдық емес активтердiң бастапқы құны олардың
алынған тәсiлiне байланысты болып келедi, сырттан түссе (сатып алынған
бағасы, ұйымдар бiрлестiгiнiң күшiмен, айырбастау арқылы немесе мемлекеттiк
субсидияның есебiнен) немесе шаруашылы жүргiзушi субъектiнiң өз күшiмен
жасалса.
Құн қағидасына сәйкес, материалдық емес активтер сатып алынған кезде,
сол құны бойынша көрiнi табуы тиiс. Сатып алу құнына сатып алумен
байланысты барлық шығындар енгiзiледi, соның iшiнде сатып алынған бағасы,
тасымалдау шығыны және тағы басқалар.
Егер де материалдық емес активтер бартерiн (айырбас) негiзде алынса,
онда олардың бағасы нарықтық құн немесе осы тәрiздес материалдық емес
активтер құны бойынша анықталады. Егер материалдық емес активтiң бастапқы
құны несие есебiнен алынса, онда сол несие үшiн төленетiн пайыз бастапқы
құнына қосылмайды, ал ол кезеңдiк шығысқа жатқызылады. Егер материалдық
емес активтiң бастапқы құны мемлекеттiң есебiнен тегiн (немесе номиналды
атаулы, немесе мемлекеттiң субсидияның есебiнен) алынса, онда ол сату
немесе белсендi нарықтағы материалдық емес активтерiнiң тап осы түрiнiң
құны бойынша танылады.
Егер де үкiмет тарапынан ауыл шаруашылығының қажеттiлiгiн қамтамасыз
ету үшiн, мысалы, шегiрткеге қарсы күресетiн препаратқа “АВВА” кәсiпорынның
лицензиондық келiсiмiн тегiн алды делiк, бұндай жағдайда аталған
лицензиондық келiсiмнiң белсендi нарығы болмайды.
Материалдық емес активтердiң түсуi мен шығарылуы “Материалдық емес
активтердi қабылдау-беру актiсiмен” рәсiмделедi. Актiде материалдық емес
активтердiң түрi дәл аталады және кәсiпорынға берiлген күнi объектiнiң
сипаттамасы, оның бастапқы құны, амортизация нормасы және басқа қажеттi
мәлiметтерi көрсетiледi.
Материалдық емес активтердi қабылдап алу жөiндегi актi әбiр объектiге
бiр данадан толтырылады. Бiрнеше бiртектес материалдық емес активтердiң
объектiсi, оларды пайдалану тәтiбi немесе кәiпорынның мүлiктiк құықтарын
растайтын құжаттармен қоса бухгалетрияға берiледi, оған бас бухгалтер қол
қояды және кәсiпорынның басшысы бекiтедi. Материалдық емес активтердi басқа
кәсiпорынға бергенде (сату, тегiн беру) акт екi дана етiп жасалынады:
берушi және алушы кәсiпорын үшiн.
Материалдық емес активтердiң нақты барлығы мен қозғалысын есепке алу
2700 “Материалдық емес активтер” бөлiмшесiнiң шарттарында жүргiзiледi. Осы
шоттардың дебетi бойынша-материалдық емес активтердiң келiп түскен айдың
басы мен аяғындағы қалдықтары көрсетiледi де, ал кредитi бойынша-
материалдық емес активтердiң есептен шығарылғандары көрсетiледi.
2700 “Материалдық емес активтер” бөлiмшесiнiң шоттарын талдамалық
есепке алу “Материалдық емес активтердiң мүлiктiк есеп карточкасында”
жүргiзiледi. Карточка кәсiпорынға түскен материалдық емес активтердiң
барлық түрлерiн есепке алу үшiн қолданылады. Материалдық емес активтердiң
әрбiр жеке объектiсiне бухгалтериядан мүлiктiк карточка ашылады. Карточка
“Материалдық емес активтердi алу-беру актiсiнiң”, техникалық және басқа
құжаттардың, кәсiпорынның материалдық емес активтердiң объектiсiн алғанын
растайтын құжаттардың негiзiнде толтырылады. Материалдық емес активтердi
басқа кәсiпорынға (ұйымға) берген кезде, оның есептен шыққаны туралы белгi
соғу үшiн негiзгi “Материалдық емес активтердi алу-беру актiсi” болып
табылады.
Материалдық емес активтердiң мүлiктiк карточкалары “Материалдық емес
активтердi есепке алудың тiзiмдемелерiнде” топтастырылады. Тiзiмдемелерде
материалдық емес активтердiң айдың басы мен аяғындағы қалдықтары, бiр
айдағы қозғалысы көрсетiледi.
Материалдық емес активтердiң бастапқы құны субъектiнiң өз күшiмен де
жасалуы мүмкiн, ол кезде оның құны нақты тiкелей шығынымен де және үстеме
шығысымен де танылады. Осы шығындарды есепке алу үшiн, 2700 “Материалдық
емес активтер” шоттарының бөлiмшесiне, жеке “Материалдық емес активтердi
жасау шығындары” деп аталатын iшкi (субшоты) ашылуы мүмкiн. Осы аталған
субшотқа мынадай шығындар енедi:
-материалдық емес активтердi жасауға қтысқан еңбеккерлердiң еңбек ақысы;
-заң бойынша белгiленген еңбек ақыдан жасалынатын аударымдар;
-материалдық емес актитердi жасау кезiндегi тұтынатын материалдар мен
атқарылатын қызметтер;
несие үшiн төленетiн пайыздар (марапаттаулар);
-басқа да шығындар;
-үстеме шығындар.
Материалдық емес активтердi жасауға кеткен барлық шығындар өзiнiң
анықтамасы мен тұжырымдамасына сәйкес келген кезiнен бастап, 2700
“Материалдық емес активтердiң” бөлiмше шоттарының және “Материалдық емес
активтердi жасауға кеткен шығындары” субшотының дебетi бойынша есепке
алынады.
Ал сәйкес кезеңге дейiн орын алған барлық шығындарға 8021 шоты
дебеттелiп, 2700 “Материалдық емес активтерiнiң” бөлiмше шоттары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz