Салық жүйесінің қалыптасуы және экономикалық маңызы
Кіріспе
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауында елдің эканомикасы
туралы айтып кеткен болатын. Соның ішінде салық жүйесіне де ерекше көңіл
бөлінгені айтылған. Соған байланысты салық жүйесінің дамуы мемлекетімізге
үлкен ықпал тигізеді.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 35-бабында Занды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады деп атап көрсетілген.
Кез – келген елдің егемендігінің бір нышаны – өзіндік салық салу
жүйесінің болуы және де ол бірден – бір мемлекеттің қаржы саласындағы
реттеу құралы болып табылады. Салықты қарастыру арқылы мен өз елімнің
экономикасының дамуына үлес қоса аламын деймін. Осыған дәлел ретінде
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың: Салық – мемлекет
тұрақтылығының кепілі деген сөзін келтірейік.
Салықтар мемлекеттің саяси және экономикалық қызметтерін
қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады.
Салық жүйесі - бұл әлеуметтік - саяси, экономикалық шарттардың
әсерінен сол мемлекетте қалыптасқан жиынтық салықтардың өзара байланысы.
Салықтық жүйе мемлекеттің заң шығарушы актілеріне сәйкесетін алым -
салықтарды өндіріп алу және құрудың нақты әдістерін бекітумен негізделеді.
Салықтық жүйеде ең маңызды элементі болып салық табылады.
Салық дегеніміз - бұл бір жақты тәртіпте уәкілетті орган тұлғалары
ретінде мемлекетпен белгіленетін және мемлекеттің табысына түсетін міндетті
ақшалай және нақты төлемдірдің құқықтық формасына жататын, анықталған
мерзім және анықталған мөлшерде салық субьектілері жүргізетін,
қайтарымсыздық, эквивалентсіздік, тұрақты сипат алатын, мемлекеттік еріксіз
шаралардан қамтамасыз етілетін төлемдер. Бюджетте қарастырылатын шаралардың
үздіксіз қаржыландыру республикалық және жергілікті деңгейлерде қаржылық
ресурстардың жүйелі толтыруды талап етеді. Бұл негізінен жеке және заңды
тұлғалардың салық және басқа төлемдерді төлеу есебінен жүргізіледі. Әрекет
етуші заң шығару және басқа нормативтік актілерге сәйкес төлеушілер
көрсетілген төлемдерді белгілі уақытта және белгіленген мөлшерде төлеуі
міндетті.
Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап,
дамып және нығайып келеді. Мысалы, 2006 жылғы Елбасының Жолдауына зерделей
үңілгенде мұндағы әр тұжырым мұқият зерттеулермен, сараптаулармен, нақты
болжаулармен түйінделгенін ұғынамыз. Президент биылғы Жолдауында
Қазақстанның әлемнің бәсекеге барынша қабілетті әрі серпінді дамып келе
жатқан мемлекеттерінің қатарына қалай қосылуы жолындағы негізгі жеті басым
бағытты айқындаған екен. Сол басымдардың ішінде салық мәселесіне біршама
өзгерістер енгізілді. Екінші басым бағыт Қазақстанды жаңа белеске көтеру-
тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы болмақ. Яғни экономикалық саланы
жаңарту және жаңғырту, қарқынды дамыту жолдарын ұстануымыз қажет деп
қарастырылған. Мысалы, екінші басымдықты нақты іске асару мақсатында
Президент Үкіметке мыналарды тапсырды:
1. Валюталық операцияларды жүзеге асару тәртібін оңайлату арқылы
Валюталық реттеу туралыЗаңға тәуелді актілерді әзірлеу жұмыстарын
аяқтайтын болсын.
2. 2007жылдан бастап қосымша құн салығының ставкасын 1% -ға , ал 2008-
2009 жылдары қосымша тағы да 1-2%-ға азайту.
3. 2008жылдан бастап әлеуметтік салық шамамен 20% -ға азайтылып, ол
жұмыс берушілерді жұмысшылар жалақысын өсіруге ынталандыруы керек.
4. 2007жылдан бастап, барлық жеке тұлғалар үшін табыс салығының 10%-дық
белгіленген мөлшерлемесі енгізілсін. Еңбек ақысы аз жұмысшылар санатының
табыс деңгейін сақтау мақсатында айлық есептік көрсеткіштің орнына олардың
салық салынатын табысынан ең аз жалақы мөлшерін алып тастауды ұсынамын.
5. 2007 жылдың 1 қантарынан бастап шағын бизнес субъектілері үшін салық
салудың кемітілген бірыңғай мөлшерлемесі енгізілсін.
6. Алты ай ішінде жоғарыда айтылған Салық қызметінің арнайы бөлімін құру
жөнінде нақты ұсыныс әзірленсін және т.б. 1
Осы аталған мәселе – дипломдық жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын
қамтамасыз етудегі салықтардың алатын орны мен рөліне талдау жасау болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
− Салық жүйесін қалыптастырудың теориялық негізі;
− Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің қызмет ету жағдайы;
− Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдіру жолдарын ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі: Қазақстан Республикасындағы
салық жүйесін және оны жетілдіру жолдарын зерттеу.
Қазіргі уақытта әрекет етуші заңнаманы бұзбай - ақ және де заңмен
тыйым салынған тәсілдермен салық салудан жартылай немесе толығымен бас
тартуға мүмкін болғанда, салықтан бас тарту қалыпты жағдай болып отыр.
Осының барлығы салық салынатын базаны азайтып жіберуге және бюджетке салық
және басқа да оған теңесетін төлемдердің түспеуіне әкеп соғады.
Дипломдық жұмыста Қазақстан республикасының салық жүйесіне толық
сипаттама берілген. Қазіргі кездегі салықтардың мәнін, маңызын, нарықтық
экономикадағы алатын орнын, негізгі проблемаларын және жетілдіру жолдарын
қарастырдық.
Салық салудың негізгі мақсаты – мемлекет қазынасын толтыру, еліміздің
экономикасын дамыту, әлеуметтік жағдайды жақсарту және кәсіпорын, тұрғындар
қаржыларын қоғамдық қажеттілікке тарту болып табылады.
Салықсыз мемлекеттің және онымен байланысты барлығының да өмір сүруі
мүмкін емес. Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік
органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар
ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық
рөлі артып келеді, мұны ЖҰӨ-нің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан көруге
болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың, ұдайы өндіріс
процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде – жаңа сипатқа ие болуда.
Мұндай ықпал көп бағытта жүргізуде.
Дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының заңдары, ел
Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы, отандық әдебиеттер, мерзімді
басылымдар, әдеби статистикалық ақпарат көздері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімде салық жүйесінің мәні мен экономикалық маңызы, салықтар
мен салықтық қатынастар және салық органы қызметін ұйымдастыру
қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының салық жүйесі және даму
кезеңдері, салық органдарының салықтарды дұрыс есептеу мен уақытылы төлеуге
жүргізетін бақылау нәтижелері және салық органдарының экономикалық-бақылау
қызметінің тиімділігін бағалау жасалған.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасы салық қызметін дамуыту
стратегиясы және Қазақстан Республикасының салық салу жүйесін жетілдіру
талданды.
Сонымен, мемлекеттің нарықтық экономикасын құруға әсер етуіне
көмектесетін экономикалық тетіктердің ішіндегі салықтың мәні зор.
1. САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Салық жүйесінің қалыптасуы және экономикалық маңызы
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлем
түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, принциптерінің,
салық заңдары мен салыққа қатысты нормативті актілердің, салық қызметі
органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Салықтар – бұл жеке және заңды тұлғалардың бюджетке міндетті
қайтарымсыз төлемдері. Салықтың, салықтық жүйелердің пайда болуының
алғышарттары - мемлекет және нарықтық қатынастары бар өндіріс. Салық
арқылы мемлекет өзінің іс - әрекетке қабілеттілігін, сонымен қоса елдің
экономикалық жағдайына капиталды жинау, ұлттық экономикадағы
протекционизмдік саясаты, қоғамдық өндіріс және де әлеуметтік мәселелерге
әсер ете алатындай құралға ие болды.
Салықты негізінен үш категорияда қарастыруға болады: материалдық,
экономикалық, заңгерлік. Материалдық тұрғыдан салық – бұл белгілі бір ақша
сомасы, себебі жеке және заңды тұлғалар салықты ақшалай көлемде төлейді.
Экономикалық жағынан қарастырғанда салық – мемлекеттік табыс, өйткені салық
– мемлекеттік бюджеттің негізгі құрамдас бөлігі, мемлекеттік бюджетке кіріс
көзі. Заңгерлік категориядан қарастырғанда салық – бұл заң. Салық төлеу
Салық Кодексінің негізгі ережелері және салық заңының нормаларына сүйеніп
төленеді.
Салық жүйесі – мемлекетпен алдын – ала ескерілген салық жиынтығы мен
міндеттемелердің төлемдері.
А. Смит салық салудың төрт принципін айқындаған. Оның осы төрт
принципі дамыған елдерде салық салудың негізін құрайды.
1.Өзіне бекем мемлекет мүмкіндігіне қарай, қабілеті мен күшіне сай
үкіметті ұстауға қатысады. Мемлекеттің қорғауымен қамқорлығын пайдалана
отырып, қаржыландыру үкіметтің табысына сай жүзеге асады.
Бұл ережені сақтау немесе сақтамау салық салудың тереңдігіне немесе
тепе – теңсіздігіне ұрындырады.
2.Жеке тұлға төлейтін салық міндетті түрде айқын болуы керек. Салықтың
төлеу мерзімі, төлем тәсілі сомасы – барлығы дерлік төлем төлеуші үшін анық
әрі ашық болуы керек және кез – келген адамға да солай.
3.Әрбір алынатын салық белгілі уақытта немесе белгілі тәсілмен төлеуші
үшін ыңғайлы кезде барлығын төлейді.
4.Әрбір салық ой елегінен өткізіліп, толғағына толық жеткізілгені
дұрыс. Оның мемлекет қазынасына құйылуы, халық қалтасынан алғаны және
ұстағаны мұмкіндігінше аздау болғаны жөн. Қазынаға құйылғаннан көрі,
салықты халық қалтасынан алу мен ұстаудың көп болуы да мүмкін. Себебі, оны
жинау шенеуніктердің көп болуын талап етсе, оларға төленетін айлық сомасы
салықтың мол мөлшері арқылы жүзеге асады.
Экономикалық жағынан салық жүйесі мемлекеттің, аймақтардың және
муниципалды құрылымдардың қызметін қаржылай қамтамасыз етуге байланысты әр
түрлі мемлекеттер, мемлекет пен салық төлеуші арасындағы, әр түрлі салық
төлеушілер арасындағы, сондай-ақ оған тікелей қатысушы заңды және жеке
тұлғалар арасындағы күрделі өзара байланысты әлеуметтік-экономикалық
қатынастардың жиынтығын құрайды.
Салық жүйесіне қажетті негізгі талаптар мыналар:
- салық құрамы дәл анықталуы қажет. Ол үшін салық заңдылығында
мемлекетте алынатын салықтардың толық тізімі мазмұндалуы керек;
- салық жүйесі салық төлеушілер үшін салықтан жалтару тиімсіз
болатындай етіп жасалуы тиіс;
- салық жүйесінің қарапайымдылығы. Бұл әсіресе, салықтың дұрыс төленуі
үшін бақылауды жүзеге асыруда маңызды;
- салық жүйесі салық төлеушінің өз қаражатын өндіріске салуына ықпал
етуі керек.
Жалпы, салық жүйесі мемлекеттің қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі
құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып,
дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен жүзеге асуына мүмкіндік
туғызады. 2
Мемлекеттің нарықтық экономикаға әсер ететін саяси, экономикалық
тұтқаларының ішіндегі басты орынды салық саясаты иеленеді. Нарықтың
жағдайында, әсіресе, ауыспалы кезеңде салық жүйесі - әлеуметтік –
экономикалық тұрақтандырушы, мемлекеттің қаржы – несие саясатын іске
асырушы ролінде маңызды. Салық саясаты мен салық жүйесінің қаншалықты жақсы
ұйымдастырылуы мемлекеттік экономикалық саясаттың соншалықты жақсы іске
асырылуына тікелей байланысты. Мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық
процестерді реттеу кезінде салық саясаты қоғамның тұрақтануының,
экономикалық өсудің, Қазақстан экономикалық біртұтастығын қалыптастырудың
бірден – бір шарты.
Экономиканы реформалау, оны нарықтық жағдайға бейімдеу Қазақстанның
өз салық жүйесін құруға әкелді. Сонымен қатар өзіндік салық саясатының
қалыптасуы мемлекеттің еркіндігінің көрінісі. Салық саясатын өзгерту, салық
механизмдарын қозғалысқа келтіру мемлекеттің экономикалық дамуына немесе
тежеуіне әкеп соғады. Салық саясатын мемлекеттің салық жүйесіндегі іс -
әрекеттері деп қарастыру керек. Бұл өте көп уақыт алатын болғандықтан
Қазақстан Республикасының салық жүйесін ұйымдастыру мынадай кезеңдерден
тұрды.
І кезең - Қазақстанның салық заңдарын құру іске асырылды. Бұл саты
1991 жылдан 1994 жылға дейін іске асырылды.
ІІ кезең - салық жүйесін реформалауда негізгі кезең болып табылады.
Оның негізгі мақсаты Салық Кодексін құру болды.
ІІІ кезеңде - реформаның басты мазмұны мен мақсаты салық
администрациясының іс - әрекеттерін жетілдіру мен нығайту болды.
І кезеңде салық жүйесінің негізгі бағыттары қарастырылды. І кезең 1991
жылдың аяғында салық сұрақтары бойынша құжаттардың қабылдануымен басталды.
Алғашқы құжатта 14 заң болды. Осылардың ішінде Қазақстан Республикасының
салық жүйесі туралы заңы басты болды. 1991 жылғы Қазақстан
Республикасының салық жүйесі туралы заңында 16 мемлекеттік, 10 міндетті
жергіліктік, 19 жергілікті салықтар мен жинаулар болды. Содан басқа
бюджеттік емес фондтарға жинаулар іске асырылды.
Салық саясатының қызметіне біріне – бірі қарсы шығатын заңдар мен
жарғылардың болуы кедергі жасады.
Сол кезде жұмыс істеген салық құжаттарында өнеркәсіптік табысқа салық
мөлшерлемесінің 11 түрі, табыс салығына 37 жағдайда жеңілдік берілді.
Нәтижесінде Салық заңдарына түзетулер енгізуді қажет етті. 1992 - 1994
жылдар аралығында салық жүйесіне өзгертулер мен түзетулер енгізілді.
Көптеген қажетсіз, заңсыз жеңілдіктер мемлекеттің экономикасына
көптеген кертартпалықтарды әкелді. Жеңілдіктер көбейген сайын оған
параллельді түрде салық түрлері өсіп отырды. Осы жылдардағы шығындарды
есептей де алмайсың. Мөлшерлеменің көбеюі шектен шығып кетті. Мысалы,
материалды өндіріс саласында табыс салығының мөлшерлемесі 45% ға жетті. Ал
бұл материалды өндіріс саласында кері әсер етті, ынталандыру болмады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасу тарихында 1994
жылдың орны ерекше. Сол жылы салық жүйесін реформалаудың басты алғышарттары
қалыптасты.
1994 жылдың салық жүйесіндегі өзгертулер салық саясатының фискалды
бағытталғанын көрсетеді. Қатаң салық саясаты салық қапқанына әкелді,
салық мөлшерлемелерінің жоғары болуына қарамастан бюджет табысы азайып
кетті. Бұл кәсіпкерлердің, өндірістің көлеңкелі экономика жағдайына
ауысуына, табыстарды дұрыс көрсетпеуіне әкелді.
Осы тәжірибеге сүйене отырып келесі кезеңде Қазақстан Республикасының
салық жүйесіне төмендегідей өзгертулер енгізу мақсатталды:
1. Нарықтық қатынастарға ынталандыру:
- кәсіпкерлікті сүйемелдеу;
- мемлекеттік бюджет жүйесінің ақылмен шектелген қажеттіліктерін ғана
қанағаттандыру;
- жеке салық төлеушілерді өз табыстарын кәсіпкерлікті дамыту үшін
салуға ынталандыру;
- салық салуға кең заңдар құру;
- табыстқа екі, үш ретті салық салудан қорғауды қамтамасыз ету;
2. Салық салуда әділеттілікке жету:
- табыс алу көзіне қарамастан жалпыға бірдей салық салуды
ұйымдастыру;
- мемлекеттің территориялық, ұлттық қызығушылығын қарау;
- әлемдік салық жүйесін құру тәжірибесін негізге алу;
Осы мақсаттарға байланысты Қазақстан Республикасының салық жүйесін
өзгертіп халықаралық стандарттарға жеткізуге шара жасалды. Салық жүйесін
реформалаудың басты бағыты салық түрлерін азайту арқылы салық мөлшерлемесін
төмендету, бүкіл территорияда салық заңдарын қолдануды қамтамасыз ету болып
табылды.
1995 жылдың басына қарай Қазақстан Республикасының салық жүйесі
түсінуге ауыр, бірізділігі жоқ, басқарусыз және нәтижелігі аз екендігін
байқадық. Салық төлеушілерге ұсынылған салық мөлшерлемесі ( жалпы салық
салу мөлшері 85% - 90% ) өте үлкен болғаны сонша, ол экономиканы дамытушы
емес, артқа тартушы ролін атқарды.
Салық жүйесін реформалаудың ІІ кезеңі 1995 жылдың 24 сәуірдегі №2235
Қазақстан Республикасының Президентінің Салықтар жіне басқа да бюджетке
міндетті төлемдер туралы жарғысынан басталады.
ІІ кезеңде халықаралық сұранысқа жауап беретін глобальді салық
жүйесін ұйымдастыру мақсатқа адынды. Біздің білуімізше, салық жүйесі
фискалды, реттеуші, ынталандырушы қызметтерін атқару керек. Дамып келе
жатқан экономика жағдайында мемлекеттің басты мақсаты салық салу арқылы
бюджет табысын ұлғайту. Осы мақсатқа жеткеннен кейін кез – келген мемлекет
әлеуметтік жағдайды дұрыстауға, әлеуметтік жағдайды реттеуге мүмкіндік
алады.
1995 жылы қабылданған салық заңдары басқаларымен салыстырғанда
прогрессивті болды. Бірақ та бұл заңдар да жетілдіруді қажет етті. Сол
себептен 1995 – 1999 жылдар аралығында заңдарға өзгертулер енгізілді. Соған
қарамастан Қазақстан Республикасының салық жүйесі өзінің тұрақсыздығымен
көзге түсті.
Қазіргі салық жүйесінің қалыптасуына 1999 жылы салық жүйесіне
енгізілген өзгертулері негіз болды. Ал 2001 жылдың 1 шілдесінен бастап жаңа
Салық Кодексі жұмыс істей бастады. Бұл Салық Кодексі өзінің прогрессивті
өзгертулерімен көзге түсті. Бұл Салық Кодексіне 2002, 2004 жылдары салық
мөлшерлемесін өзгерту бойынша өзгертулер енгізілді, ал басқа салалары сол
қалыпта қалды. 2001 жылы қабылданған Салық Кодексінде еліміздің мынадай
салық салу қағидалары тұжырымдалған:
- салық салудың міндеттілігі, яғни салық төлеуші салық заңдарына
салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді толық әрі
уақытылы төлеуге міндетті;
- айқындылығы, яғни салық төлеушілердің салық міндеттемелерінің
туындауының, орындалуының, тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртіптерін
салық заңнамаларында бекіту мүмкіндігін көрсету;
- салық салудың әділеттілігі, яғни Қазақстанда салық салу жалпыға
бірдей міндетті болып табылады, ал жеке сипаттағы салық жеңілдігін беруге
тыйым салынады;
- салық жүйесінің біртұтастылығы, яғни Қазақстан Республикасының
салық жүйесі бүкіл ел аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас
болып табылады;
- салық заңнамаларының жариялығы, яғни салық салу мәселелерін
реттейтін нормативтік құқықтық актілерін ресми басылымдарда міндетті түрде
жариялануы тиіс.
Оңтайлы ұйымдастырылған салық жүйесі мынадай салық салу қағидаларына
негізделуі керек:
- салық заңнамасының тұрақты болуы;
- салық төлеушілермен мемлекет арасындағы қатынастар құқықтық негізде
болуы керек;
- салықтар салық төлеушінің табыс мөлшеріне байланысты алынуы тиіс;
- барлық салық төлеушілер заң алдында бірдей;
- салық құпиясының сақталуы, т.б.
Біздің пікірімізше, Қазақстанның салық салу қағидалары осы талапқа
жауап береді.
Қазіргі кезде 1991 жылдармен салыстырғанда салық жүйесін қалыптастыру
мәселелерінің біраз бөлігі шешілген. Салық салу мәселелерінің
шешілгендігінің бір көрсеткіші мемлекеттік бюджеттің кіріс көлемінің өсуі.
7
1.2 Салықтар және салықтық қатынастар
Салықтар – тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуінің және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
„Салық” ұғымы әр түрлі әдебиеттерде әр түрлі қарастырылады. Негізінен
көптеген экономикалық әдебиеттерде „салық” ұғымы бюджет қорына белгілі бір
көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті төлем ретінде
қарастырылады. 2
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық – экономикалық құрылысы мен
саяси іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі,
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық тетігі, мемлекеттің кірістерін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - жазылған.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен ажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырады.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса, оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге қалыптасады.
Салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды
салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. Мысалы:
бір адамнан 1 құндыз терісі немесе 10 пұт тұз және т.б. алынған. Тауар-ақша
тауарларының нығаюмен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды. Дегенмен,
олар соңғы уақытқа дейін пайдаланылды (1953 жылға дейін жүн, жұмыртқа, сүт,
май өткізілген).
Егер екі мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет жеңілген
мемлекеттің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір мөлшерде салық
салып отырған.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке
сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады. Салық салу мәселелерін
реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде
жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады.
Осынысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар
белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан
айырмашылығы болады.
Салық – мемлекет бір жақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі
бір мөлшерде қайтарымсыз және өтеусіз, тұрақты сипатта бюджетке төленетін
төлемдер.
Салықтар – қайтарымсыз, баламасыз және тұрақты сипаттағы құқықтық
формадағы мемлекет арқылы белгіленген міндетті төлемдер.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі салық
белгілі бір обьектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі –
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Салық материалдық тұрғыдан алғанда, бұл белгілі бір уақытта,
белгіленген тәртіппен белгілі мөлшерде салық төлеушінің мемлекетке төлейтін
ақшалай сомасы, ал экономикалық мағынада – белгілі уақытта белгіленген
тәртіппен белгілі бір мөлшердегі құнының мемлекет пен төлеуші арасындағы
бір жақты қозғалысын байланыстарын ақша қатынастары, заңдық не құқықтық
мағынада бұл тұлғаның мемлекетке белгілі бір мөлшердегі ақшалай беретін
міндеттемені тудыратын мемлекеттік қарар.
Салықтардың экономикалық мәні салықтарды мемлекеттің өзінің функциялары
мен міндеттерін жүзеге асыру үшін жұмылдырылатын шаруашылық жүргізуші
субъектіден, азаматтардан ұлттық табыстың белгілі бір үлесін алу жөніндегі
өндірістік қатынастардың бөлігі болып табылатындығында және мемлекеттің
заңды және жеке тұлғалармен қалыптасатын ақша қарым–қатынастарымен
сипатталады, сондықтан салықтар экономикалық категория ретінде қаралады.
Салықтардан мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік–экономикалық мәні, олардың түрлері мен ролі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен
айқындалады.
Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу – әрбір азаматтың
қасиетті борышы деген еді.
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі
бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар – мемлекеттің тұрақты қаржы
көзі.
Салықты бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден
ерекшелендіретін айрықша белгілері бар, атап айтсақ:
- Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
- Салық – ақшалай нысанда төленеді;
- Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады;
- Салық – баламасыз сипатта болады;
- Салық – салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
- Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады;
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.
1.Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік апппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді.
Сондықтан мемлекет заңды және жеке тұлғаларға салық салу арқылы қажетті
соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет
салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық
өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде
салық қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық – ақшалай нысанда төленеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы
саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап
көрсетілген.
3. Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады.
Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық
төлеушіден мемлекетке бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
- Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
- Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады.
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз – ақшаны мерзімсіз алудыбілдіреді, яғни ол
соманы қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық – баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бірбағытта қозғалысын айқындайды, төлеген
салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ айтқанда,
салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке төлем болып
есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді.
Сондықтан салық – баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады.
Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе
материалдық құндылықтарда жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді. Анығын
айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал
меншік иелері арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке
меншіктен мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте
алады.
6.Салық – тұрақты экономикалық қатынас тудырады.
Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады. тұрақтылықты
мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық
актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі
бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге
бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке
төлемдік сипатта болады (мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар жылына бір
рет төлейді) немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады
(мәселен, ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы алады).
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қатынастары
қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңдегі төлеген
салықтарымен қоса, келесі салық кезеңдерінде де салық төлеуге міндетті
болады. бұл процесс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құқынан
айрылғанға дейін жалғасын таба береді.
Сонымен қатар салықтың құқықтық бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:
- салықты – мемлекет немесе уәкілдік берілген мемлекеттік орган
белгілейді;
- салық – құқықтық нысанда жүзеге асады;
- салық – мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады;
- салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды;
- салық – мәжбүрлеме сипатта болады;
- салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады;
Ұйымдық құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет бiржақты тәртiппен
заң жүзiнде белгiлеген, белгiлi бiр мөлшерде және мерзiмде бюджетке
төленетiн қайтарусыз және өтеусiз сипаттағы мiндеттi ақшадай төлемдер.
Салықтар мемлекетпен бiрге пайда болды және мемлекеттiң өмiр сүрiп,
дамуының негiзi болып табылады. Адамзат дамуының бүкiл тарихы бойына салық
нысандары мен әдiстерi өзгердi, игерiлдi, мемлекеттiң қажеттiлiктерi мен
сүрау салуларына бейiмделдi. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесiнде айтарлықтай өрбiдi. Мемлекет
құрылымының өзгеруi, өркендеуi әрқашан салық жүйесiнiң қайта құрылуымен,
жаңаруымен қабаттаса жүредi.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси iс-бағытына қарамастан үұлттық мемлекет кiрiстерiнiң негiзгi көзi –
ұлттық табысты қайта бөлудiң басты қаржылық құралы, мемлекеттiң кiрiстерiн
және бюджеттiң кiрiстерiн қалыптастырудың шешушi көзi болып табылады.
Салықтарда мемлекеттiң экономикалық мазмұны нақты түрде көрiнедi, ал
салықтардың әлеуметтiк-экономикалық мәнi, олардың түрлерi мен ролi қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттiң табиғатымен және функцияларымен
айқындалады. Белгiлi философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу – әрбiр
азаматтың қасиеттi борышы деген едi.
Салықтарда ежелден салық жүктемесiн (салық ауыртпалығын) бөлудiң екi
қағидаты қалыптасқан:
- пайда (алынған игiлiктер) қағидаты;
- ''қайыр көрсету'' (төлем қабiлеттiлiгi) қағидаты.
Алынған игiлiктерге және төлем қабiлеттiлiгiне салық салудың
қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерiн белгiлеуге және табыстың
өсуiне қарай олардың өзгеруiне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын А. Смит
ұсынған едi. Олар мынаған саяды:
- салық – салық төлеушiнiң әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиiс
(әдiлеттiлiк қағидаты);
- салықтың мөлшерi мен оны төлеу мерзiмi алдын ала және дәл анықталуы
керек (анықтылық қағидаты);
- әрбiр салық салық төлеушi үшiн неғұрлым қолайлы уақытта және әдiспен
алынуы тиiс (қолайлылық қағидаты);
- салықты алудың шығындары өте аз болуы тиiс (үнем қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық-зомбылықты жоқ еттi,
бұл процеске реттемелеудi енгiздi және А. Смитке ''салықтар – оны
төлейтiндерге құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны'' деп қорытынды
жасауға мүмкiндiк бердi. Салық салудың кейiнгi даму барысында қағидаттардың
тұжырымдамалары дәлелдендi, толықтырылды.
Тұңғыш рет Қазақстан Республикасында заңнамалық деңгейде салық салудың
қағидаттары баянды етiлген. Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бiрге
салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi төлеудiң
мiндеттiлiгi, салық салудың айқындығы, әдiлдiгi, салық жүйесiнiң
бiртұтастығы және салық заңнамасының жариялылығы қағидаттары негiзделедi.
Салық төлеушi салық заңнамасына сәйкес салықтық мiндеттемелерiн толық
көлемiнде және белгiленген мерзiмдерде орындауға мiндеттi.
Салықтар және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер айқын болуға
тиiс. Салық салудың айқындығы салық төлеушiнiң салықтық мiндеттемелерi
туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негiздерi мен тәртiбiн
салық заңнамасында белгiлеу мүмкiндiгiн бiлдiредi. 11
Елiмiздегi салық салу жалпыға бiрдей және мiндеттi болып табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңiлдiктерiн беруге тыйым салынады.
Қазақстанның салық жүйесi оның бүкiл аумағында барлық салық
төлеушiлерге қатысты бiрыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелерiн реттейтiн нормативтiк-құқықтық актiлер ресми
басылымдарда мiндеттi түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетiн салық түсiмдерiнiң сипатты ерекшелiгi олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейiн иесiз пайдаланылуы болып табылады.
Осынысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергiлiктi органдар
белгiлейтiн түрлi мiндеттi мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан
айырмашылығы болады; бұған әлеуметтiк сақтандыруға аударылатын қатаң
мақсатты аударымдар, соның iшiнде бюджеттен тыс қорларға төленетiн жарналар
мен аударымдар жатады, олар белгiлi бiр, ұзақ мерзiмдi көлемде өнiмнiң,
жұмыстың және қызметтер көрсетудiң өзiндiк құнынан, табыстан (пайдадан),
еңбекке ақы төлеу қорынан, амортизациядан және басқа көздерден
есептелiнедi.
Салықтардың әлеуметтiк-экономикалық мәнi мен мазмұны олар атқаратын
функцияда толық ашыла түседi. Жалпы қаржы категориясы түрғысынан салықтар
қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан қаржыға
қатысты салықтардың функцияларын қаржының бөлгiштiк функциясының құрамдас
қосалқы функциясы ретiнде қарастырған жөн.
Қазiргi кезде салықтар фискалдық, реттеушi және қайта бөлу сияқты
негiзгi үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының
iшкi белгiлерi мен өзiндiк ерекшелiктерiн бiлдiредi.
Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негiзгi функция. Оның
көмегiмен бюджеттiк қор қалыптасады, мұның өзi салықтардың қоғамдық
мiндеттерiн арттыра үседi. ґйткенi салықтар мемлекеттiк бюджеттiң
кiрiстерiн толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтiк-мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етедi.
Салықтардың реттеушi функциясы мемлекеттiң экономикалық қызметтерiнiң
ұлғаюымен байланысты болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына қабылданатын
бағдарламаларға сәйкес ықпал етедi. Бұл орайда салықтардың нысандарын
таңдау, олардың мөлшерлемелерiнiң, алу әдiстерiнң өзгеруi, жеңiлдiктер мен
шегерiмдер пайдаланылады. Бұл реттеуiштер қоғамдық ұдайы өндiрiстiң
құрылымы мен үйлесiмiне, қорлану мен тұтыну көлемiне ықпал етедi.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлi субъектiлер табысының бiр бөлiгi
мемлекеттiң қарамағына өтедi. Бұл функцияның iс-әрекетiнiң ауқымы жалпы
iшкi өнiмде салықтардың алатын үлесi арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың
мемлекеттендiрiлу дәрежесiн көрсетедi: бұл үлес 1997 жылы – 19,7%, 1998
жылы – 16,6%, 1999 жылы – 17,4%, 2000 жылы – 22,6%, 2001 жылы – 22,2 болды
(салыстыру үшiн: Украинада - 29%, Ресейде – 33,3%).
Бұл негізгі функциялармен қатар салықтардың ынталандыру, бақылау
функцияларын да атауға болады.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының
негізгі бағыты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне
мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық салудың әдістері мен жолдары, салық салудың негізгі қағидалары,
салық салуды ұйымдастыру салық механизміне жатады.
Қандай да бір механизмінің құрамында бірнеше тетіктер мен элементтер
болады. Сол сияқты салық механизмі де белгілі бір салық элементтерінен
тұрады.
Салық салу элементері мыналар:
- субъект;
- объект;
- салық көзі;
- салық ставкасы;
- салық өлшем бірлігі;
- салық оклады;
- салық жеңілдіктері;
- салық төлеу мерзімі мен тәртібі;
- салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқықтары мен
міндеттері;
- салық төлеуін бақылау;
- салықтық жазалау шаралары.
Осы элементтерге жеке-жеке тоқталатын болсақ:
Салық төлеуші (субъект) салықты және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға.
Қазақстанда салық төлеушілер:
- резидент және резидент емес заңды тұлғалар;
- Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және
азаматтығы жоқ адамдар болып жіктеледі.
Салық объектісі – заң жүзінде негізделген салық салуға негіз болатын
табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және т.б. көптеген
тауарлық-материалдық игіліктер.
Салық көзі – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық
жиынтық табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
Салық ставкасы – бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері. Ставкалар
тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді.
Пайыздық салық ставкасы прогрессивтік, регрессивтік және
пропорционалдық (тұрақты) болып бөлінеді.
Прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұлғайып
отырады.
Пропорционалды ставкалар керісінше, салық салынатын табыстың мөлшеріне
байланыссыз тұрақты пайызбен тағайындалады.
Регрессивті салық ставкасы – салық салынатын табыс мөлшерінің өсуіне
қарай салық ставкасының төмендеуі.
Тұрақты салық ставкасы салық объектісінің көлемінен тәуелсіз бірыңғай
сома түрінде белгіленеді.
Салық өлшем бірлігі – есептеу үшін берілген салық объектісінің өлшем
бірлігі.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір объектісінен төлейтін салық
сомасы.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе
салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан толық
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту т.б. жатады.
Салық төлеуші шегерімдерді жылдық жиынтық табыс алумен байланысты
шығыстарды растайтын құжаттары болған кезде жүргізеді.
Салық төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке төлену уақыты.
Салық төлеу тәртібі белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде алдымен
бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі белгілі
бір дәйектілікті белгілейді.
Салық төлеушілердің құқығы:
- қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызметі
органдарынан ақпарат алу;
- салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау және оны
өзі, не өз өкілі арқылы білдіру;
- салық бақылауы нәтижелерін алу;
- салық бақылау нәтижелері бойынша салық және бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде салық қызметі
органдарына түсіндірме табыс ету;
- жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы бойынша бюджетпен
есеп айырысудың жай-күйі туралы көшірме алу;
- Салық Кодексінде және Қазақстан Республикасының басқа да заң
актілерінде белгіленген тәртіппен салықтық тексеру актілері бойынша
хабарламаға және салық қызметі органдары лауазымды адамдарының әрекетіне
(әрекетсіздігіне) шағым жасау;
- салық құпиясының сақталуын талап ету;
- салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеу.
Салық төлеушінің міндеттері:
- салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемінде орындау;
- салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды
жою туралы заңды талаптарын орындау, сондай-ақ қызметтік міндеттерін
атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамау;
- нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының
салық салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып
табылатын мүлікті тексеруіне жол беру;
- салық есептілігі мен құжаттарды заңға сәйкес тәртіппен табыс ету;
- сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде
тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау-касса
машиналарын міндетті түрде пайдалана және тұтынушының қолына бақылау чегін
бере отырып жүргізу.
Салықтық бақылау – салық службасы органдарының салық заңнамасының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына мiндеттi зейнетақы жарналарының
толық және уақтылы аударылуын бақылауы.
Салықтық бақылау мынадай нысандарда жүзеге асырылады:
• салық төлеушiлердi тiркеу есебi;
• салық салу объектiлерi мен салық салумен байланысты объектiлердi
есепке алу;
• бюджетке түсетiн түсiмдердi есепке алу;
• қосылған құнға салынатын салықты төлеушiлердi есепке алу;
• салық тексерiстерi;
• камералдық бақылау;
• салық төлеушiлердiң қаржы-шаруашылық қызметiнiң мониторингi;
• фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелерi;
• акцизделетiн тауарлардың кейбiр түрлерiн таңбалау және акциздiк
постыларды белгiлеу;
• мемлекет меншiгiне айналдырылған мүлiктi есепке алу, бағалау және сату
тәртiбiн сақтауды тексеру;
• уәкiлеттi органдарға бақылау жасау.
Кедендiк бақылау агенттiгi өз құзыры шегiнде Қазақстан Республикасының
кеден шекарасы арқылы тауарлардың өтуiмен байланысты төленуге тиiс
салықтарды және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi өндiрiп алу
жөнiндегi салықтық бақылауды Салық кодексiне және кеден заңнамасына сәйкес
жүзеге асырады.
Салық құпиясын салық төлеушi және оның қаржы-шаруашылық қызметi туралы
салық службасы органдары алған кез келген мәлiметтер құрайды.
Салық заңнамасын бұзған салық төлеушiлерге олардың жасырған сомасын,
төмендеткен табыстарын төлеттерiп алу, бұзу ауыртпалығына қарай үлестiк
немесе еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетiн төлемдер мерзiмiн
өткiзiп алғаны үшiн өсiмдер түрiнде санкциялар қолданылады.
Слық салу ісін ұйымдастыруда және іске асыруда негізгі жұмысты аудан
бойынша салық комитеттері жүргізеді десек артық болмайды.
Аудан бойынша салық комитеті мынадай бөлімдерден құралған:
- салық төлеушілермен жұмыс істеу бөлімі;
- салық аудиті бөлімі;
- еріксіз өндіру бөлімі;
- құқықтық қамтамасыз ету бөлімі;
- ұйымдастыру-бақылау бөлімі;
- ақпаратпен қамтамасыз ету және есеп бөлімі;
Енді әрбір бөлімнің негізгі қызметтерін қысқаша көрсетсек, ол
төмендегідей:
Салық төлеушілермен жұмыс істеу бөлімінің негізгі қызметі:
- салық төлеушілердің есебін жүргізу;
- салық төлеушілерге тіркеу нөмірін беру;
- салық төлеушілерге салық заңнамаларын түсіндіру;
- есеп құжаттарын, декларацияларды қабылдау, олардың дұрыс жасалғанын
камералдық тексеру;
- патент беру;
Салықтық аудит бөлімінің негізгі қызметі:
- құжаттық тексерулер жүргізу;
- кәсіпорындардың жабылуына байланысты тексеру жүргізу;
- салық комитетіне түскен арыздарды, өтініштерді тексеру;
- хронометраждық зерттеу жүргізу арқылы патент құнының дұрыстығын
тексеру т.б.
Салықтарды еріксіз өндіру бөлімінің негізгі қызметі:
- салық төлеушілердің бюджетке төленбеген қарыздарын анықтау, талдау;
Кесте1-Салықтың жіктелуі
Белгісі Салық түрі Қысқаша сипаттамасы
Салықтарды Жалпы Салықтардың бюджеттің басқа
пайдалану кірістерімен араласып жұмсалуы
сипаттамасына
байланысты
Мақсатты Нақты шараларды пайдалану үшін
қолданылады
Салық төлеуші мен Тікелей Салық төлеушілердің табысына немесе
мемлекеттің өзара меншігіне тікелей қойылады
қатынасы бойынша
Жанама Тауар бағасына немесе көрсетілетін
қызметтер тарифіне үстеме ретінде
қойылып, тұтынушылармен төленеді
Салықтарды өндіріпРеспубликалық Мемлекет табысы болып саналатын
алу органдарына салықтар
байланысты
Жергілікті Жергілікті бюджеттің табыс көзі
болып саналатын салықтар
Салықтарды төлеу Ақшалай Ақшалай формада төленетін салықтар
формасына
байланысты
Натуралды Жер қойнауын пайдаланушылардың
келісімінде белгіленген, кен
өнімдерінің үлесі ретіндегі салықтар
Субъекті бойынша Заңды тұлғалар Субъектісі болып заңды тұлғалар,
резидент және резидент емес, тұрақты
мекемелердің корпорациялық салығы
Жеке тұлғалар Жеке тұлғалармен төленетін жеке
салықтар
Объектілердің Табысқа салынатынКез-келген салық субъектісінің
экономикалық табысынан алынатын салықтар
белгілері бойынша
Тұтынуға Тауарлар мен қызметтерді тұтынғаны
салынатын төленетін шығын салықтары
Бюджеттік реттеу Бекітілген Бюджеттің белгілі түрінің табыс көзі
құралы ретінде ретінде заңға сәйкес бекітілген
салықтар
Реттеуші Жыл сайынғы бекітетін бюджет
процессінде жоғарғы бюджеттен
төменгі бюджетке оны теңестіру
мақсатында берілетін салықтар
Салық салу Кадастрлік Салықтарды есептеу және өндіріп алу
объектісін бағалау салық объектілерінің тізімдемесі
дәрежесіне негізінде, олардың нақты табыстарын
байланысты есепке алмай, көрсетілген табыс
нормасымен жүзеге асырылады.
Декларация Салық төлеуші табыс көлемін, қажетті
бойынша жеңілдіктері мен шегерімдерін
көрсетеді және салық сомасын
есептейді.
Табысты алу Табысты алған жерде салық төлеуші
көзінде жұмыс істейтін заңды тұлғаның
бухгалтерімен сол жерде есептеліп,
төленеді.
Патент негізінде Кәсіпкерлік қызметтің әртүрлі қызмет
түріне патент енгізуінде.
Ескерту: Автормен құрастырылған.
- салық төлеушінің есеп шотынан салықты өндіріп алу туралы үкім шығару;
- салықтан қарызы бар салық төлеушілердің банктегі шоттарын тексеру;
- салық төлеушілердің мүліктерін тәркілеу;
- аукцион ұйымдастырып тәркіленген мүлікті сатып, бюджетке салықты
түсіру;
- жекелеген салық төлеушілерде фискалдық жады бар бақылау касса
аппараттардың бар жоқтығын , дұрыс жұмыс жасауын тексеру т.б.
Құқықтық қамтамасыз ету бөлімінің негізгі қызметі:
- салық комитетін Заңдармен, нұсқаулықтармен, өзге де заңнамалық
кесімдермен қамтамасыз ету;
- соттарда, құқықтық қорғау органдарында салық комитетінің мүддесін
қорғау, т.б.
Ұйымдастыру-бақылау қызметінің негізгі қызметі:
- салық комитетінің іс-жоспарын жасау және оны іске асыру;
- 2-Н есебін жинақтап, жасау;
- жоғарғы органдарға мәліметтер беру;
- мәліметтер алмасу, т.б.
Ақпаратпен қамтамасыз ету және есеп бөлімінің негізгі қызметі:
- бюджетке түскен салықтардың есебін жүргізу;
- салық төлеушілердің жеке шотын ашу және жүргізу;
- 1-Н есебін жинақтап, жасау;
болжама мәліметтердің орындалу есебін тұрақты
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен
түсініктеме берілген. Мәселен, Салық кодексінде Салықтар – мемлекет
біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін,
қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті
ақшалай жарналар деп атап көрсетілген.
Салық – заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге
асырылатын бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық – белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде жіне белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылатын міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы жүйе
екендігін байқауға болады.
1.3 Салық қызметі органын ұйымдастыру
Салық қызметi органдары уәкiлеттi орган мен салық органдарынан тұрады.
Салық органдарына уәкілетті органның облыстар, Астана және Алматы
қалалары бойынша, аудандар, қалалар және қалалардағы аудандар бойынша
аумақтық бөлімшелері, сондай-ақ уәкілетті органның ауданаралық аумақтық
бөлімшелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауында елдің эканомикасы
туралы айтып кеткен болатын. Соның ішінде салық жүйесіне де ерекше көңіл
бөлінгені айтылған. Соған байланысты салық жүйесінің дамуы мемлекетімізге
үлкен ықпал тигізеді.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 35-бабында Занды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады деп атап көрсетілген.
Кез – келген елдің егемендігінің бір нышаны – өзіндік салық салу
жүйесінің болуы және де ол бірден – бір мемлекеттің қаржы саласындағы
реттеу құралы болып табылады. Салықты қарастыру арқылы мен өз елімнің
экономикасының дамуына үлес қоса аламын деймін. Осыған дәлел ретінде
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың: Салық – мемлекет
тұрақтылығының кепілі деген сөзін келтірейік.
Салықтар мемлекеттің саяси және экономикалық қызметтерін
қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады.
Салық жүйесі - бұл әлеуметтік - саяси, экономикалық шарттардың
әсерінен сол мемлекетте қалыптасқан жиынтық салықтардың өзара байланысы.
Салықтық жүйе мемлекеттің заң шығарушы актілеріне сәйкесетін алым -
салықтарды өндіріп алу және құрудың нақты әдістерін бекітумен негізделеді.
Салықтық жүйеде ең маңызды элементі болып салық табылады.
Салық дегеніміз - бұл бір жақты тәртіпте уәкілетті орган тұлғалары
ретінде мемлекетпен белгіленетін және мемлекеттің табысына түсетін міндетті
ақшалай және нақты төлемдірдің құқықтық формасына жататын, анықталған
мерзім және анықталған мөлшерде салық субьектілері жүргізетін,
қайтарымсыздық, эквивалентсіздік, тұрақты сипат алатын, мемлекеттік еріксіз
шаралардан қамтамасыз етілетін төлемдер. Бюджетте қарастырылатын шаралардың
үздіксіз қаржыландыру республикалық және жергілікті деңгейлерде қаржылық
ресурстардың жүйелі толтыруды талап етеді. Бұл негізінен жеке және заңды
тұлғалардың салық және басқа төлемдерді төлеу есебінен жүргізіледі. Әрекет
етуші заң шығару және басқа нормативтік актілерге сәйкес төлеушілер
көрсетілген төлемдерді белгілі уақытта және белгіленген мөлшерде төлеуі
міндетті.
Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап,
дамып және нығайып келеді. Мысалы, 2006 жылғы Елбасының Жолдауына зерделей
үңілгенде мұндағы әр тұжырым мұқият зерттеулермен, сараптаулармен, нақты
болжаулармен түйінделгенін ұғынамыз. Президент биылғы Жолдауында
Қазақстанның әлемнің бәсекеге барынша қабілетті әрі серпінді дамып келе
жатқан мемлекеттерінің қатарына қалай қосылуы жолындағы негізгі жеті басым
бағытты айқындаған екен. Сол басымдардың ішінде салық мәселесіне біршама
өзгерістер енгізілді. Екінші басым бағыт Қазақстанды жаңа белеске көтеру-
тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы болмақ. Яғни экономикалық саланы
жаңарту және жаңғырту, қарқынды дамыту жолдарын ұстануымыз қажет деп
қарастырылған. Мысалы, екінші басымдықты нақты іске асару мақсатында
Президент Үкіметке мыналарды тапсырды:
1. Валюталық операцияларды жүзеге асару тәртібін оңайлату арқылы
Валюталық реттеу туралыЗаңға тәуелді актілерді әзірлеу жұмыстарын
аяқтайтын болсын.
2. 2007жылдан бастап қосымша құн салығының ставкасын 1% -ға , ал 2008-
2009 жылдары қосымша тағы да 1-2%-ға азайту.
3. 2008жылдан бастап әлеуметтік салық шамамен 20% -ға азайтылып, ол
жұмыс берушілерді жұмысшылар жалақысын өсіруге ынталандыруы керек.
4. 2007жылдан бастап, барлық жеке тұлғалар үшін табыс салығының 10%-дық
белгіленген мөлшерлемесі енгізілсін. Еңбек ақысы аз жұмысшылар санатының
табыс деңгейін сақтау мақсатында айлық есептік көрсеткіштің орнына олардың
салық салынатын табысынан ең аз жалақы мөлшерін алып тастауды ұсынамын.
5. 2007 жылдың 1 қантарынан бастап шағын бизнес субъектілері үшін салық
салудың кемітілген бірыңғай мөлшерлемесі енгізілсін.
6. Алты ай ішінде жоғарыда айтылған Салық қызметінің арнайы бөлімін құру
жөнінде нақты ұсыныс әзірленсін және т.б. 1
Осы аталған мәселе – дипломдық жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын
қамтамасыз етудегі салықтардың алатын орны мен рөліне талдау жасау болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
− Салық жүйесін қалыптастырудың теориялық негізі;
− Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің қызмет ету жағдайы;
− Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдіру жолдарын ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі: Қазақстан Республикасындағы
салық жүйесін және оны жетілдіру жолдарын зерттеу.
Қазіргі уақытта әрекет етуші заңнаманы бұзбай - ақ және де заңмен
тыйым салынған тәсілдермен салық салудан жартылай немесе толығымен бас
тартуға мүмкін болғанда, салықтан бас тарту қалыпты жағдай болып отыр.
Осының барлығы салық салынатын базаны азайтып жіберуге және бюджетке салық
және басқа да оған теңесетін төлемдердің түспеуіне әкеп соғады.
Дипломдық жұмыста Қазақстан республикасының салық жүйесіне толық
сипаттама берілген. Қазіргі кездегі салықтардың мәнін, маңызын, нарықтық
экономикадағы алатын орнын, негізгі проблемаларын және жетілдіру жолдарын
қарастырдық.
Салық салудың негізгі мақсаты – мемлекет қазынасын толтыру, еліміздің
экономикасын дамыту, әлеуметтік жағдайды жақсарту және кәсіпорын, тұрғындар
қаржыларын қоғамдық қажеттілікке тарту болып табылады.
Салықсыз мемлекеттің және онымен байланысты барлығының да өмір сүруі
мүмкін емес. Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік
органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар
ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық
рөлі артып келеді, мұны ЖҰӨ-нің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан көруге
болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың, ұдайы өндіріс
процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде – жаңа сипатқа ие болуда.
Мұндай ықпал көп бағытта жүргізуде.
Дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының заңдары, ел
Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы, отандық әдебиеттер, мерзімді
басылымдар, әдеби статистикалық ақпарат көздері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімде салық жүйесінің мәні мен экономикалық маңызы, салықтар
мен салықтық қатынастар және салық органы қызметін ұйымдастыру
қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының салық жүйесі және даму
кезеңдері, салық органдарының салықтарды дұрыс есептеу мен уақытылы төлеуге
жүргізетін бақылау нәтижелері және салық органдарының экономикалық-бақылау
қызметінің тиімділігін бағалау жасалған.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасы салық қызметін дамуыту
стратегиясы және Қазақстан Республикасының салық салу жүйесін жетілдіру
талданды.
Сонымен, мемлекеттің нарықтық экономикасын құруға әсер етуіне
көмектесетін экономикалық тетіктердің ішіндегі салықтың мәні зор.
1. САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Салық жүйесінің қалыптасуы және экономикалық маңызы
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлем
түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, принциптерінің,
салық заңдары мен салыққа қатысты нормативті актілердің, салық қызметі
органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Салықтар – бұл жеке және заңды тұлғалардың бюджетке міндетті
қайтарымсыз төлемдері. Салықтың, салықтық жүйелердің пайда болуының
алғышарттары - мемлекет және нарықтық қатынастары бар өндіріс. Салық
арқылы мемлекет өзінің іс - әрекетке қабілеттілігін, сонымен қоса елдің
экономикалық жағдайына капиталды жинау, ұлттық экономикадағы
протекционизмдік саясаты, қоғамдық өндіріс және де әлеуметтік мәселелерге
әсер ете алатындай құралға ие болды.
Салықты негізінен үш категорияда қарастыруға болады: материалдық,
экономикалық, заңгерлік. Материалдық тұрғыдан салық – бұл белгілі бір ақша
сомасы, себебі жеке және заңды тұлғалар салықты ақшалай көлемде төлейді.
Экономикалық жағынан қарастырғанда салық – мемлекеттік табыс, өйткені салық
– мемлекеттік бюджеттің негізгі құрамдас бөлігі, мемлекеттік бюджетке кіріс
көзі. Заңгерлік категориядан қарастырғанда салық – бұл заң. Салық төлеу
Салық Кодексінің негізгі ережелері және салық заңының нормаларына сүйеніп
төленеді.
Салық жүйесі – мемлекетпен алдын – ала ескерілген салық жиынтығы мен
міндеттемелердің төлемдері.
А. Смит салық салудың төрт принципін айқындаған. Оның осы төрт
принципі дамыған елдерде салық салудың негізін құрайды.
1.Өзіне бекем мемлекет мүмкіндігіне қарай, қабілеті мен күшіне сай
үкіметті ұстауға қатысады. Мемлекеттің қорғауымен қамқорлығын пайдалана
отырып, қаржыландыру үкіметтің табысына сай жүзеге асады.
Бұл ережені сақтау немесе сақтамау салық салудың тереңдігіне немесе
тепе – теңсіздігіне ұрындырады.
2.Жеке тұлға төлейтін салық міндетті түрде айқын болуы керек. Салықтың
төлеу мерзімі, төлем тәсілі сомасы – барлығы дерлік төлем төлеуші үшін анық
әрі ашық болуы керек және кез – келген адамға да солай.
3.Әрбір алынатын салық белгілі уақытта немесе белгілі тәсілмен төлеуші
үшін ыңғайлы кезде барлығын төлейді.
4.Әрбір салық ой елегінен өткізіліп, толғағына толық жеткізілгені
дұрыс. Оның мемлекет қазынасына құйылуы, халық қалтасынан алғаны және
ұстағаны мұмкіндігінше аздау болғаны жөн. Қазынаға құйылғаннан көрі,
салықты халық қалтасынан алу мен ұстаудың көп болуы да мүмкін. Себебі, оны
жинау шенеуніктердің көп болуын талап етсе, оларға төленетін айлық сомасы
салықтың мол мөлшері арқылы жүзеге асады.
Экономикалық жағынан салық жүйесі мемлекеттің, аймақтардың және
муниципалды құрылымдардың қызметін қаржылай қамтамасыз етуге байланысты әр
түрлі мемлекеттер, мемлекет пен салық төлеуші арасындағы, әр түрлі салық
төлеушілер арасындағы, сондай-ақ оған тікелей қатысушы заңды және жеке
тұлғалар арасындағы күрделі өзара байланысты әлеуметтік-экономикалық
қатынастардың жиынтығын құрайды.
Салық жүйесіне қажетті негізгі талаптар мыналар:
- салық құрамы дәл анықталуы қажет. Ол үшін салық заңдылығында
мемлекетте алынатын салықтардың толық тізімі мазмұндалуы керек;
- салық жүйесі салық төлеушілер үшін салықтан жалтару тиімсіз
болатындай етіп жасалуы тиіс;
- салық жүйесінің қарапайымдылығы. Бұл әсіресе, салықтың дұрыс төленуі
үшін бақылауды жүзеге асыруда маңызды;
- салық жүйесі салық төлеушінің өз қаражатын өндіріске салуына ықпал
етуі керек.
Жалпы, салық жүйесі мемлекеттің қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі
құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып,
дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен жүзеге асуына мүмкіндік
туғызады. 2
Мемлекеттің нарықтық экономикаға әсер ететін саяси, экономикалық
тұтқаларының ішіндегі басты орынды салық саясаты иеленеді. Нарықтың
жағдайында, әсіресе, ауыспалы кезеңде салық жүйесі - әлеуметтік –
экономикалық тұрақтандырушы, мемлекеттің қаржы – несие саясатын іске
асырушы ролінде маңызды. Салық саясаты мен салық жүйесінің қаншалықты жақсы
ұйымдастырылуы мемлекеттік экономикалық саясаттың соншалықты жақсы іске
асырылуына тікелей байланысты. Мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық
процестерді реттеу кезінде салық саясаты қоғамның тұрақтануының,
экономикалық өсудің, Қазақстан экономикалық біртұтастығын қалыптастырудың
бірден – бір шарты.
Экономиканы реформалау, оны нарықтық жағдайға бейімдеу Қазақстанның
өз салық жүйесін құруға әкелді. Сонымен қатар өзіндік салық саясатының
қалыптасуы мемлекеттің еркіндігінің көрінісі. Салық саясатын өзгерту, салық
механизмдарын қозғалысқа келтіру мемлекеттің экономикалық дамуына немесе
тежеуіне әкеп соғады. Салық саясатын мемлекеттің салық жүйесіндегі іс -
әрекеттері деп қарастыру керек. Бұл өте көп уақыт алатын болғандықтан
Қазақстан Республикасының салық жүйесін ұйымдастыру мынадай кезеңдерден
тұрды.
І кезең - Қазақстанның салық заңдарын құру іске асырылды. Бұл саты
1991 жылдан 1994 жылға дейін іске асырылды.
ІІ кезең - салық жүйесін реформалауда негізгі кезең болып табылады.
Оның негізгі мақсаты Салық Кодексін құру болды.
ІІІ кезеңде - реформаның басты мазмұны мен мақсаты салық
администрациясының іс - әрекеттерін жетілдіру мен нығайту болды.
І кезеңде салық жүйесінің негізгі бағыттары қарастырылды. І кезең 1991
жылдың аяғында салық сұрақтары бойынша құжаттардың қабылдануымен басталды.
Алғашқы құжатта 14 заң болды. Осылардың ішінде Қазақстан Республикасының
салық жүйесі туралы заңы басты болды. 1991 жылғы Қазақстан
Республикасының салық жүйесі туралы заңында 16 мемлекеттік, 10 міндетті
жергіліктік, 19 жергілікті салықтар мен жинаулар болды. Содан басқа
бюджеттік емес фондтарға жинаулар іске асырылды.
Салық саясатының қызметіне біріне – бірі қарсы шығатын заңдар мен
жарғылардың болуы кедергі жасады.
Сол кезде жұмыс істеген салық құжаттарында өнеркәсіптік табысқа салық
мөлшерлемесінің 11 түрі, табыс салығына 37 жағдайда жеңілдік берілді.
Нәтижесінде Салық заңдарына түзетулер енгізуді қажет етті. 1992 - 1994
жылдар аралығында салық жүйесіне өзгертулер мен түзетулер енгізілді.
Көптеген қажетсіз, заңсыз жеңілдіктер мемлекеттің экономикасына
көптеген кертартпалықтарды әкелді. Жеңілдіктер көбейген сайын оған
параллельді түрде салық түрлері өсіп отырды. Осы жылдардағы шығындарды
есептей де алмайсың. Мөлшерлеменің көбеюі шектен шығып кетті. Мысалы,
материалды өндіріс саласында табыс салығының мөлшерлемесі 45% ға жетті. Ал
бұл материалды өндіріс саласында кері әсер етті, ынталандыру болмады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасу тарихында 1994
жылдың орны ерекше. Сол жылы салық жүйесін реформалаудың басты алғышарттары
қалыптасты.
1994 жылдың салық жүйесіндегі өзгертулер салық саясатының фискалды
бағытталғанын көрсетеді. Қатаң салық саясаты салық қапқанына әкелді,
салық мөлшерлемелерінің жоғары болуына қарамастан бюджет табысы азайып
кетті. Бұл кәсіпкерлердің, өндірістің көлеңкелі экономика жағдайына
ауысуына, табыстарды дұрыс көрсетпеуіне әкелді.
Осы тәжірибеге сүйене отырып келесі кезеңде Қазақстан Республикасының
салық жүйесіне төмендегідей өзгертулер енгізу мақсатталды:
1. Нарықтық қатынастарға ынталандыру:
- кәсіпкерлікті сүйемелдеу;
- мемлекеттік бюджет жүйесінің ақылмен шектелген қажеттіліктерін ғана
қанағаттандыру;
- жеке салық төлеушілерді өз табыстарын кәсіпкерлікті дамыту үшін
салуға ынталандыру;
- салық салуға кең заңдар құру;
- табыстқа екі, үш ретті салық салудан қорғауды қамтамасыз ету;
2. Салық салуда әділеттілікке жету:
- табыс алу көзіне қарамастан жалпыға бірдей салық салуды
ұйымдастыру;
- мемлекеттің территориялық, ұлттық қызығушылығын қарау;
- әлемдік салық жүйесін құру тәжірибесін негізге алу;
Осы мақсаттарға байланысты Қазақстан Республикасының салық жүйесін
өзгертіп халықаралық стандарттарға жеткізуге шара жасалды. Салық жүйесін
реформалаудың басты бағыты салық түрлерін азайту арқылы салық мөлшерлемесін
төмендету, бүкіл территорияда салық заңдарын қолдануды қамтамасыз ету болып
табылды.
1995 жылдың басына қарай Қазақстан Республикасының салық жүйесі
түсінуге ауыр, бірізділігі жоқ, басқарусыз және нәтижелігі аз екендігін
байқадық. Салық төлеушілерге ұсынылған салық мөлшерлемесі ( жалпы салық
салу мөлшері 85% - 90% ) өте үлкен болғаны сонша, ол экономиканы дамытушы
емес, артқа тартушы ролін атқарды.
Салық жүйесін реформалаудың ІІ кезеңі 1995 жылдың 24 сәуірдегі №2235
Қазақстан Республикасының Президентінің Салықтар жіне басқа да бюджетке
міндетті төлемдер туралы жарғысынан басталады.
ІІ кезеңде халықаралық сұранысқа жауап беретін глобальді салық
жүйесін ұйымдастыру мақсатқа адынды. Біздің білуімізше, салық жүйесі
фискалды, реттеуші, ынталандырушы қызметтерін атқару керек. Дамып келе
жатқан экономика жағдайында мемлекеттің басты мақсаты салық салу арқылы
бюджет табысын ұлғайту. Осы мақсатқа жеткеннен кейін кез – келген мемлекет
әлеуметтік жағдайды дұрыстауға, әлеуметтік жағдайды реттеуге мүмкіндік
алады.
1995 жылы қабылданған салық заңдары басқаларымен салыстырғанда
прогрессивті болды. Бірақ та бұл заңдар да жетілдіруді қажет етті. Сол
себептен 1995 – 1999 жылдар аралығында заңдарға өзгертулер енгізілді. Соған
қарамастан Қазақстан Республикасының салық жүйесі өзінің тұрақсыздығымен
көзге түсті.
Қазіргі салық жүйесінің қалыптасуына 1999 жылы салық жүйесіне
енгізілген өзгертулері негіз болды. Ал 2001 жылдың 1 шілдесінен бастап жаңа
Салық Кодексі жұмыс істей бастады. Бұл Салық Кодексі өзінің прогрессивті
өзгертулерімен көзге түсті. Бұл Салық Кодексіне 2002, 2004 жылдары салық
мөлшерлемесін өзгерту бойынша өзгертулер енгізілді, ал басқа салалары сол
қалыпта қалды. 2001 жылы қабылданған Салық Кодексінде еліміздің мынадай
салық салу қағидалары тұжырымдалған:
- салық салудың міндеттілігі, яғни салық төлеуші салық заңдарына
салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді толық әрі
уақытылы төлеуге міндетті;
- айқындылығы, яғни салық төлеушілердің салық міндеттемелерінің
туындауының, орындалуының, тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртіптерін
салық заңнамаларында бекіту мүмкіндігін көрсету;
- салық салудың әділеттілігі, яғни Қазақстанда салық салу жалпыға
бірдей міндетті болып табылады, ал жеке сипаттағы салық жеңілдігін беруге
тыйым салынады;
- салық жүйесінің біртұтастылығы, яғни Қазақстан Республикасының
салық жүйесі бүкіл ел аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас
болып табылады;
- салық заңнамаларының жариялығы, яғни салық салу мәселелерін
реттейтін нормативтік құқықтық актілерін ресми басылымдарда міндетті түрде
жариялануы тиіс.
Оңтайлы ұйымдастырылған салық жүйесі мынадай салық салу қағидаларына
негізделуі керек:
- салық заңнамасының тұрақты болуы;
- салық төлеушілермен мемлекет арасындағы қатынастар құқықтық негізде
болуы керек;
- салықтар салық төлеушінің табыс мөлшеріне байланысты алынуы тиіс;
- барлық салық төлеушілер заң алдында бірдей;
- салық құпиясының сақталуы, т.б.
Біздің пікірімізше, Қазақстанның салық салу қағидалары осы талапқа
жауап береді.
Қазіргі кезде 1991 жылдармен салыстырғанда салық жүйесін қалыптастыру
мәселелерінің біраз бөлігі шешілген. Салық салу мәселелерінің
шешілгендігінің бір көрсеткіші мемлекеттік бюджеттің кіріс көлемінің өсуі.
7
1.2 Салықтар және салықтық қатынастар
Салықтар – тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуінің және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
„Салық” ұғымы әр түрлі әдебиеттерде әр түрлі қарастырылады. Негізінен
көптеген экономикалық әдебиеттерде „салық” ұғымы бюджет қорына белгілі бір
көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті төлем ретінде
қарастырылады. 2
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық – экономикалық құрылысы мен
саяси іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі,
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық тетігі, мемлекеттің кірістерін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - жазылған.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен ажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырады.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса, оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге қалыптасады.
Салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды
салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. Мысалы:
бір адамнан 1 құндыз терісі немесе 10 пұт тұз және т.б. алынған. Тауар-ақша
тауарларының нығаюмен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды. Дегенмен,
олар соңғы уақытқа дейін пайдаланылды (1953 жылға дейін жүн, жұмыртқа, сүт,
май өткізілген).
Егер екі мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет жеңілген
мемлекеттің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір мөлшерде салық
салып отырған.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке
сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады. Салық салу мәселелерін
реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде
жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады.
Осынысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар
белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан
айырмашылығы болады.
Салық – мемлекет бір жақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі
бір мөлшерде қайтарымсыз және өтеусіз, тұрақты сипатта бюджетке төленетін
төлемдер.
Салықтар – қайтарымсыз, баламасыз және тұрақты сипаттағы құқықтық
формадағы мемлекет арқылы белгіленген міндетті төлемдер.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі салық
белгілі бір обьектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі –
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Салық материалдық тұрғыдан алғанда, бұл белгілі бір уақытта,
белгіленген тәртіппен белгілі мөлшерде салық төлеушінің мемлекетке төлейтін
ақшалай сомасы, ал экономикалық мағынада – белгілі уақытта белгіленген
тәртіппен белгілі бір мөлшердегі құнының мемлекет пен төлеуші арасындағы
бір жақты қозғалысын байланыстарын ақша қатынастары, заңдық не құқықтық
мағынада бұл тұлғаның мемлекетке белгілі бір мөлшердегі ақшалай беретін
міндеттемені тудыратын мемлекеттік қарар.
Салықтардың экономикалық мәні салықтарды мемлекеттің өзінің функциялары
мен міндеттерін жүзеге асыру үшін жұмылдырылатын шаруашылық жүргізуші
субъектіден, азаматтардан ұлттық табыстың белгілі бір үлесін алу жөніндегі
өндірістік қатынастардың бөлігі болып табылатындығында және мемлекеттің
заңды және жеке тұлғалармен қалыптасатын ақша қарым–қатынастарымен
сипатталады, сондықтан салықтар экономикалық категория ретінде қаралады.
Салықтардан мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік–экономикалық мәні, олардың түрлері мен ролі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен
айқындалады.
Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу – әрбір азаматтың
қасиетті борышы деген еді.
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі
бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар – мемлекеттің тұрақты қаржы
көзі.
Салықты бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден
ерекшелендіретін айрықша белгілері бар, атап айтсақ:
- Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
- Салық – ақшалай нысанда төленеді;
- Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады;
- Салық – баламасыз сипатта болады;
- Салық – салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
- Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады;
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.
1.Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік апппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді.
Сондықтан мемлекет заңды және жеке тұлғаларға салық салу арқылы қажетті
соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет
салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық
өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде
салық қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық – ақшалай нысанда төленеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы
саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап
көрсетілген.
3. Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады.
Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық
төлеушіден мемлекетке бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
- Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
- Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады.
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз – ақшаны мерзімсіз алудыбілдіреді, яғни ол
соманы қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық – баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бірбағытта қозғалысын айқындайды, төлеген
салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ айтқанда,
салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке төлем болып
есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді.
Сондықтан салық – баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады.
Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе
материалдық құндылықтарда жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді. Анығын
айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал
меншік иелері арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке
меншіктен мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте
алады.
6.Салық – тұрақты экономикалық қатынас тудырады.
Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады. тұрақтылықты
мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық
актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі
бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге
бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке
төлемдік сипатта болады (мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар жылына бір
рет төлейді) немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады
(мәселен, ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы алады).
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қатынастары
қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңдегі төлеген
салықтарымен қоса, келесі салық кезеңдерінде де салық төлеуге міндетті
болады. бұл процесс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құқынан
айрылғанға дейін жалғасын таба береді.
Сонымен қатар салықтың құқықтық бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:
- салықты – мемлекет немесе уәкілдік берілген мемлекеттік орган
белгілейді;
- салық – құқықтық нысанда жүзеге асады;
- салық – мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады;
- салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды;
- салық – мәжбүрлеме сипатта болады;
- салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады;
Ұйымдық құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет бiржақты тәртiппен
заң жүзiнде белгiлеген, белгiлi бiр мөлшерде және мерзiмде бюджетке
төленетiн қайтарусыз және өтеусiз сипаттағы мiндеттi ақшадай төлемдер.
Салықтар мемлекетпен бiрге пайда болды және мемлекеттiң өмiр сүрiп,
дамуының негiзi болып табылады. Адамзат дамуының бүкiл тарихы бойына салық
нысандары мен әдiстерi өзгердi, игерiлдi, мемлекеттiң қажеттiлiктерi мен
сүрау салуларына бейiмделдi. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесiнде айтарлықтай өрбiдi. Мемлекет
құрылымының өзгеруi, өркендеуi әрқашан салық жүйесiнiң қайта құрылуымен,
жаңаруымен қабаттаса жүредi.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси iс-бағытына қарамастан үұлттық мемлекет кiрiстерiнiң негiзгi көзi –
ұлттық табысты қайта бөлудiң басты қаржылық құралы, мемлекеттiң кiрiстерiн
және бюджеттiң кiрiстерiн қалыптастырудың шешушi көзi болып табылады.
Салықтарда мемлекеттiң экономикалық мазмұны нақты түрде көрiнедi, ал
салықтардың әлеуметтiк-экономикалық мәнi, олардың түрлерi мен ролi қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттiң табиғатымен және функцияларымен
айқындалады. Белгiлi философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу – әрбiр
азаматтың қасиеттi борышы деген едi.
Салықтарда ежелден салық жүктемесiн (салық ауыртпалығын) бөлудiң екi
қағидаты қалыптасқан:
- пайда (алынған игiлiктер) қағидаты;
- ''қайыр көрсету'' (төлем қабiлеттiлiгi) қағидаты.
Алынған игiлiктерге және төлем қабiлеттiлiгiне салық салудың
қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерiн белгiлеуге және табыстың
өсуiне қарай олардың өзгеруiне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын А. Смит
ұсынған едi. Олар мынаған саяды:
- салық – салық төлеушiнiң әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиiс
(әдiлеттiлiк қағидаты);
- салықтың мөлшерi мен оны төлеу мерзiмi алдын ала және дәл анықталуы
керек (анықтылық қағидаты);
- әрбiр салық салық төлеушi үшiн неғұрлым қолайлы уақытта және әдiспен
алынуы тиiс (қолайлылық қағидаты);
- салықты алудың шығындары өте аз болуы тиiс (үнем қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық-зомбылықты жоқ еттi,
бұл процеске реттемелеудi енгiздi және А. Смитке ''салықтар – оны
төлейтiндерге құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны'' деп қорытынды
жасауға мүмкiндiк бердi. Салық салудың кейiнгi даму барысында қағидаттардың
тұжырымдамалары дәлелдендi, толықтырылды.
Тұңғыш рет Қазақстан Республикасында заңнамалық деңгейде салық салудың
қағидаттары баянды етiлген. Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бiрге
салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi төлеудiң
мiндеттiлiгi, салық салудың айқындығы, әдiлдiгi, салық жүйесiнiң
бiртұтастығы және салық заңнамасының жариялылығы қағидаттары негiзделедi.
Салық төлеушi салық заңнамасына сәйкес салықтық мiндеттемелерiн толық
көлемiнде және белгiленген мерзiмдерде орындауға мiндеттi.
Салықтар және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер айқын болуға
тиiс. Салық салудың айқындығы салық төлеушiнiң салықтық мiндеттемелерi
туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негiздерi мен тәртiбiн
салық заңнамасында белгiлеу мүмкiндiгiн бiлдiредi. 11
Елiмiздегi салық салу жалпыға бiрдей және мiндеттi болып табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңiлдiктерiн беруге тыйым салынады.
Қазақстанның салық жүйесi оның бүкiл аумағында барлық салық
төлеушiлерге қатысты бiрыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелерiн реттейтiн нормативтiк-құқықтық актiлер ресми
басылымдарда мiндеттi түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетiн салық түсiмдерiнiң сипатты ерекшелiгi олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейiн иесiз пайдаланылуы болып табылады.
Осынысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергiлiктi органдар
белгiлейтiн түрлi мiндеттi мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан
айырмашылығы болады; бұған әлеуметтiк сақтандыруға аударылатын қатаң
мақсатты аударымдар, соның iшiнде бюджеттен тыс қорларға төленетiн жарналар
мен аударымдар жатады, олар белгiлi бiр, ұзақ мерзiмдi көлемде өнiмнiң,
жұмыстың және қызметтер көрсетудiң өзiндiк құнынан, табыстан (пайдадан),
еңбекке ақы төлеу қорынан, амортизациядан және басқа көздерден
есептелiнедi.
Салықтардың әлеуметтiк-экономикалық мәнi мен мазмұны олар атқаратын
функцияда толық ашыла түседi. Жалпы қаржы категориясы түрғысынан салықтар
қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан қаржыға
қатысты салықтардың функцияларын қаржының бөлгiштiк функциясының құрамдас
қосалқы функциясы ретiнде қарастырған жөн.
Қазiргi кезде салықтар фискалдық, реттеушi және қайта бөлу сияқты
негiзгi үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының
iшкi белгiлерi мен өзiндiк ерекшелiктерiн бiлдiредi.
Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негiзгi функция. Оның
көмегiмен бюджеттiк қор қалыптасады, мұның өзi салықтардың қоғамдық
мiндеттерiн арттыра үседi. ґйткенi салықтар мемлекеттiк бюджеттiң
кiрiстерiн толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтiк-мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етедi.
Салықтардың реттеушi функциясы мемлекеттiң экономикалық қызметтерiнiң
ұлғаюымен байланысты болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына қабылданатын
бағдарламаларға сәйкес ықпал етедi. Бұл орайда салықтардың нысандарын
таңдау, олардың мөлшерлемелерiнiң, алу әдiстерiнң өзгеруi, жеңiлдiктер мен
шегерiмдер пайдаланылады. Бұл реттеуiштер қоғамдық ұдайы өндiрiстiң
құрылымы мен үйлесiмiне, қорлану мен тұтыну көлемiне ықпал етедi.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлi субъектiлер табысының бiр бөлiгi
мемлекеттiң қарамағына өтедi. Бұл функцияның iс-әрекетiнiң ауқымы жалпы
iшкi өнiмде салықтардың алатын үлесi арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың
мемлекеттендiрiлу дәрежесiн көрсетедi: бұл үлес 1997 жылы – 19,7%, 1998
жылы – 16,6%, 1999 жылы – 17,4%, 2000 жылы – 22,6%, 2001 жылы – 22,2 болды
(салыстыру үшiн: Украинада - 29%, Ресейде – 33,3%).
Бұл негізгі функциялармен қатар салықтардың ынталандыру, бақылау
функцияларын да атауға болады.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының
негізгі бағыты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне
мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық салудың әдістері мен жолдары, салық салудың негізгі қағидалары,
салық салуды ұйымдастыру салық механизміне жатады.
Қандай да бір механизмінің құрамында бірнеше тетіктер мен элементтер
болады. Сол сияқты салық механизмі де белгілі бір салық элементтерінен
тұрады.
Салық салу элементері мыналар:
- субъект;
- объект;
- салық көзі;
- салық ставкасы;
- салық өлшем бірлігі;
- салық оклады;
- салық жеңілдіктері;
- салық төлеу мерзімі мен тәртібі;
- салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқықтары мен
міндеттері;
- салық төлеуін бақылау;
- салықтық жазалау шаралары.
Осы элементтерге жеке-жеке тоқталатын болсақ:
Салық төлеуші (субъект) салықты және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға.
Қазақстанда салық төлеушілер:
- резидент және резидент емес заңды тұлғалар;
- Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және
азаматтығы жоқ адамдар болып жіктеледі.
Салық объектісі – заң жүзінде негізделген салық салуға негіз болатын
табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және т.б. көптеген
тауарлық-материалдық игіліктер.
Салық көзі – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық
жиынтық табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
Салық ставкасы – бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері. Ставкалар
тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді.
Пайыздық салық ставкасы прогрессивтік, регрессивтік және
пропорционалдық (тұрақты) болып бөлінеді.
Прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұлғайып
отырады.
Пропорционалды ставкалар керісінше, салық салынатын табыстың мөлшеріне
байланыссыз тұрақты пайызбен тағайындалады.
Регрессивті салық ставкасы – салық салынатын табыс мөлшерінің өсуіне
қарай салық ставкасының төмендеуі.
Тұрақты салық ставкасы салық объектісінің көлемінен тәуелсіз бірыңғай
сома түрінде белгіленеді.
Салық өлшем бірлігі – есептеу үшін берілген салық объектісінің өлшем
бірлігі.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір объектісінен төлейтін салық
сомасы.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе
салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан толық
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту т.б. жатады.
Салық төлеуші шегерімдерді жылдық жиынтық табыс алумен байланысты
шығыстарды растайтын құжаттары болған кезде жүргізеді.
Салық төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке төлену уақыты.
Салық төлеу тәртібі белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде алдымен
бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі белгілі
бір дәйектілікті белгілейді.
Салық төлеушілердің құқығы:
- қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызметі
органдарынан ақпарат алу;
- салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау және оны
өзі, не өз өкілі арқылы білдіру;
- салық бақылауы нәтижелерін алу;
- салық бақылау нәтижелері бойынша салық және бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде салық қызметі
органдарына түсіндірме табыс ету;
- жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы бойынша бюджетпен
есеп айырысудың жай-күйі туралы көшірме алу;
- Салық Кодексінде және Қазақстан Республикасының басқа да заң
актілерінде белгіленген тәртіппен салықтық тексеру актілері бойынша
хабарламаға және салық қызметі органдары лауазымды адамдарының әрекетіне
(әрекетсіздігіне) шағым жасау;
- салық құпиясының сақталуын талап ету;
- салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеу.
Салық төлеушінің міндеттері:
- салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемінде орындау;
- салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды
жою туралы заңды талаптарын орындау, сондай-ақ қызметтік міндеттерін
атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамау;
- нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының
салық салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып
табылатын мүлікті тексеруіне жол беру;
- салық есептілігі мен құжаттарды заңға сәйкес тәртіппен табыс ету;
- сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде
тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау-касса
машиналарын міндетті түрде пайдалана және тұтынушының қолына бақылау чегін
бере отырып жүргізу.
Салықтық бақылау – салық службасы органдарының салық заңнамасының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына мiндеттi зейнетақы жарналарының
толық және уақтылы аударылуын бақылауы.
Салықтық бақылау мынадай нысандарда жүзеге асырылады:
• салық төлеушiлердi тiркеу есебi;
• салық салу объектiлерi мен салық салумен байланысты объектiлердi
есепке алу;
• бюджетке түсетiн түсiмдердi есепке алу;
• қосылған құнға салынатын салықты төлеушiлердi есепке алу;
• салық тексерiстерi;
• камералдық бақылау;
• салық төлеушiлердiң қаржы-шаруашылық қызметiнiң мониторингi;
• фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелерi;
• акцизделетiн тауарлардың кейбiр түрлерiн таңбалау және акциздiк
постыларды белгiлеу;
• мемлекет меншiгiне айналдырылған мүлiктi есепке алу, бағалау және сату
тәртiбiн сақтауды тексеру;
• уәкiлеттi органдарға бақылау жасау.
Кедендiк бақылау агенттiгi өз құзыры шегiнде Қазақстан Республикасының
кеден шекарасы арқылы тауарлардың өтуiмен байланысты төленуге тиiс
салықтарды және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi өндiрiп алу
жөнiндегi салықтық бақылауды Салық кодексiне және кеден заңнамасына сәйкес
жүзеге асырады.
Салық құпиясын салық төлеушi және оның қаржы-шаруашылық қызметi туралы
салық службасы органдары алған кез келген мәлiметтер құрайды.
Салық заңнамасын бұзған салық төлеушiлерге олардың жасырған сомасын,
төмендеткен табыстарын төлеттерiп алу, бұзу ауыртпалығына қарай үлестiк
немесе еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетiн төлемдер мерзiмiн
өткiзiп алғаны үшiн өсiмдер түрiнде санкциялар қолданылады.
Слық салу ісін ұйымдастыруда және іске асыруда негізгі жұмысты аудан
бойынша салық комитеттері жүргізеді десек артық болмайды.
Аудан бойынша салық комитеті мынадай бөлімдерден құралған:
- салық төлеушілермен жұмыс істеу бөлімі;
- салық аудиті бөлімі;
- еріксіз өндіру бөлімі;
- құқықтық қамтамасыз ету бөлімі;
- ұйымдастыру-бақылау бөлімі;
- ақпаратпен қамтамасыз ету және есеп бөлімі;
Енді әрбір бөлімнің негізгі қызметтерін қысқаша көрсетсек, ол
төмендегідей:
Салық төлеушілермен жұмыс істеу бөлімінің негізгі қызметі:
- салық төлеушілердің есебін жүргізу;
- салық төлеушілерге тіркеу нөмірін беру;
- салық төлеушілерге салық заңнамаларын түсіндіру;
- есеп құжаттарын, декларацияларды қабылдау, олардың дұрыс жасалғанын
камералдық тексеру;
- патент беру;
Салықтық аудит бөлімінің негізгі қызметі:
- құжаттық тексерулер жүргізу;
- кәсіпорындардың жабылуына байланысты тексеру жүргізу;
- салық комитетіне түскен арыздарды, өтініштерді тексеру;
- хронометраждық зерттеу жүргізу арқылы патент құнының дұрыстығын
тексеру т.б.
Салықтарды еріксіз өндіру бөлімінің негізгі қызметі:
- салық төлеушілердің бюджетке төленбеген қарыздарын анықтау, талдау;
Кесте1-Салықтың жіктелуі
Белгісі Салық түрі Қысқаша сипаттамасы
Салықтарды Жалпы Салықтардың бюджеттің басқа
пайдалану кірістерімен араласып жұмсалуы
сипаттамасына
байланысты
Мақсатты Нақты шараларды пайдалану үшін
қолданылады
Салық төлеуші мен Тікелей Салық төлеушілердің табысына немесе
мемлекеттің өзара меншігіне тікелей қойылады
қатынасы бойынша
Жанама Тауар бағасына немесе көрсетілетін
қызметтер тарифіне үстеме ретінде
қойылып, тұтынушылармен төленеді
Салықтарды өндіріпРеспубликалық Мемлекет табысы болып саналатын
алу органдарына салықтар
байланысты
Жергілікті Жергілікті бюджеттің табыс көзі
болып саналатын салықтар
Салықтарды төлеу Ақшалай Ақшалай формада төленетін салықтар
формасына
байланысты
Натуралды Жер қойнауын пайдаланушылардың
келісімінде белгіленген, кен
өнімдерінің үлесі ретіндегі салықтар
Субъекті бойынша Заңды тұлғалар Субъектісі болып заңды тұлғалар,
резидент және резидент емес, тұрақты
мекемелердің корпорациялық салығы
Жеке тұлғалар Жеке тұлғалармен төленетін жеке
салықтар
Объектілердің Табысқа салынатынКез-келген салық субъектісінің
экономикалық табысынан алынатын салықтар
белгілері бойынша
Тұтынуға Тауарлар мен қызметтерді тұтынғаны
салынатын төленетін шығын салықтары
Бюджеттік реттеу Бекітілген Бюджеттің белгілі түрінің табыс көзі
құралы ретінде ретінде заңға сәйкес бекітілген
салықтар
Реттеуші Жыл сайынғы бекітетін бюджет
процессінде жоғарғы бюджеттен
төменгі бюджетке оны теңестіру
мақсатында берілетін салықтар
Салық салу Кадастрлік Салықтарды есептеу және өндіріп алу
объектісін бағалау салық объектілерінің тізімдемесі
дәрежесіне негізінде, олардың нақты табыстарын
байланысты есепке алмай, көрсетілген табыс
нормасымен жүзеге асырылады.
Декларация Салық төлеуші табыс көлемін, қажетті
бойынша жеңілдіктері мен шегерімдерін
көрсетеді және салық сомасын
есептейді.
Табысты алу Табысты алған жерде салық төлеуші
көзінде жұмыс істейтін заңды тұлғаның
бухгалтерімен сол жерде есептеліп,
төленеді.
Патент негізінде Кәсіпкерлік қызметтің әртүрлі қызмет
түріне патент енгізуінде.
Ескерту: Автормен құрастырылған.
- салық төлеушінің есеп шотынан салықты өндіріп алу туралы үкім шығару;
- салықтан қарызы бар салық төлеушілердің банктегі шоттарын тексеру;
- салық төлеушілердің мүліктерін тәркілеу;
- аукцион ұйымдастырып тәркіленген мүлікті сатып, бюджетке салықты
түсіру;
- жекелеген салық төлеушілерде фискалдық жады бар бақылау касса
аппараттардың бар жоқтығын , дұрыс жұмыс жасауын тексеру т.б.
Құқықтық қамтамасыз ету бөлімінің негізгі қызметі:
- салық комитетін Заңдармен, нұсқаулықтармен, өзге де заңнамалық
кесімдермен қамтамасыз ету;
- соттарда, құқықтық қорғау органдарында салық комитетінің мүддесін
қорғау, т.б.
Ұйымдастыру-бақылау қызметінің негізгі қызметі:
- салық комитетінің іс-жоспарын жасау және оны іске асыру;
- 2-Н есебін жинақтап, жасау;
- жоғарғы органдарға мәліметтер беру;
- мәліметтер алмасу, т.б.
Ақпаратпен қамтамасыз ету және есеп бөлімінің негізгі қызметі:
- бюджетке түскен салықтардың есебін жүргізу;
- салық төлеушілердің жеке шотын ашу және жүргізу;
- 1-Н есебін жинақтап, жасау;
болжама мәліметтердің орындалу есебін тұрақты
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен
түсініктеме берілген. Мәселен, Салық кодексінде Салықтар – мемлекет
біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін,
қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті
ақшалай жарналар деп атап көрсетілген.
Салық – заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге
асырылатын бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық – белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде жіне белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылатын міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы жүйе
екендігін байқауға болады.
1.3 Салық қызметі органын ұйымдастыру
Салық қызметi органдары уәкiлеттi орган мен салық органдарынан тұрады.
Салық органдарына уәкілетті органның облыстар, Астана және Алматы
қалалары бойынша, аудандар, қалалар және қалалардағы аудандар бойынша
аумақтық бөлімшелері, сондай-ақ уәкілетті органның ауданаралық аумақтық
бөлімшелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz