Өнеркәсіптік кәсіпорындағы салық салу
Жоспар:
І. Кіріспе бөлім
ІІ. Негізгі бөлім
І Тарау. Салық түрлері, мәні, салық жүйесі туралы түсінік
1.1 Салық түрлері
1.2 Салық элементтеріне сипаттама
ІІ Тарау. Өнеркәсіптік кәсіпорындағы салық салу
2.1 Кәсіпорындағы салық салу жүйесі түсінігі
2.3 Қазақстан Республикасындағы салық салу жүйесінің типологиясы және
тарихи дамуы.
ІІІ. Қорытынды
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Шаруашылық жүргізудің нарықтық типіне өту
елімізде он жылдан астам уақыттан бері жүргізіліп келеді. Ресурстардың
тиімді түрде бөлінуін қамтамасыз ету және экономикалық қызметтерді
мәжбүрлеусіз реттеу сияқты кейбір жетістіктерімен қатар, нарықтық
экономиканың өзіндік кемшіліктері де жоқ емес. Еркін нарықтық экономикадағы
бәсекелестік ешкімді кедей немесе ауқатты деп бөлмейтін, бейтарап
механизм болып табылатындықтан, оның негізінде бөлінген табыстар қоғам үшін
қажетсіз теңсіздіктің туындауына әкеледі. Аталған мәселенің алдын алуда
жүзеге асырылып жатқан әлеуметтік шараларға қарамастан халықтың әл -
ауқаты, өмір сүру деңгейі турасындағы мәселе әлі де болса көкейтесті
экономикалық және әлеуметтік мәселе болып келе жатыр.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік
бағдарлы нарықтық қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, мемлекет және
қоғам мүддесіне қажетті қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы,
сондай-ақ, өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын
салық саясатының экономика мен әлеуметтік аяларда өзіне тиеселі орын
алуының басты себебіне айналып отыр.
Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы
қандай болмасын процесстерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей
ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгін баршаға аян. Бұл орайда
халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін,
қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын әлеуметтік –
экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы салық жүйесі.
Экономикалық және әлеуметтік тұрақтылықты қолдау мақсатында мемлекет
табыстардың теңсіздігін теңестіру міндетін атқарады. Қоғам көлемінде
табыстарды бөлу және қайта бөлу нарықтық экономикасы дамыған елдерде
мемлекеттің негізгі атқаратын қызметтерінің бірі болып табылады. Табыстарды
бөлу барысындағы мемлекеттің нарықтық процесстерге араласуының тікелей
әдістерінің алатын орны ерекше болғанымен, кемшіліктері де бар. Өйткені,
мемлекеттің әлеуметтік саясатының тікелей шараларын, олардың маңызды бағыт
екеніне қарамастан, тек қана әлеуметтік жәрдемақылар беру арқылы жүзеге
асыру мүмкін емес. Мұнда, әлеуметтік инфроқұрылымды ұйымдастыру тәсілдері
де маңызды шаралардың бірі болып табылады. Аталған бағыт Еуропа елдерінде
жақсы дамыған және қазіргі кезде де ақшалай нысандағы әлеуметтік
төлемдермен салыстырғанда оған төмен мән берілмейді. Сондықтан,
Қазақстанның да әлеуметтік-экономикалық өміріндегі маңызды да түйінді
мәселе әлеуметтік саясатты салық салу арқылы дамытудың жанама шараларын
жүзеге асыру болып табылады.
Тақырыптың ғылыми тұрғыда зерттелу дәрежесі. Салық жүйесінің әлеуметтік
– экономикалық мәні мен мағынасы А.Смит, Д.Рикардо, Ж.С. Сисмонди, У.Петти,
Ф.Кенэ, Дж. Кейнс, А.Лаффер, М.Фридман және өзге де көптеген ойшылдардың
еңбектеріне арқау болды. Олар, өз еңбектерінде сол кездегі өздері ұстанып
отырған экономикалық концепцияларға сүйене отырып, салықтардың мәні мен
мазмұнын, атқаратын қызметтерін ашып көрсеткен болатын.
Салық жүйесінің нарықтық процесстерге деген кері әсерінің деңгейін
төмендету мәселесі бойынша оны жетілдіру бағыттары Дж. Бьюкенена, А.Оукен,
У.Хеллераның еңбектерінде қарастырылады. Салық жүйесі экономикалық басқару
құралы ретінде көптеген жылдар бойы қолданылмай келгені баршаға аян.
Сондықтан, кейбір авторлар дамыған капиталистік мемлекеттердің тәжірибесін
қарастырумен айналысып келді. Осыған байланысты мынандай ресейлік
ғалымдардың мақалалары мен монографияларын атап өту қажет: В.Т.Князев, В.Я.
Савченко, В.Т. Пансков, В.М.Пушкарева, Д.Г.Черник, Т.Ф.Юткина, А.И.Худяков
және т.б.
Экономикалық дамуға салық салудың тигізетін кері әсерлерін төмендетуге
ат салысып және сол бойынша Қазақстандағы салық жүйесін реформалауға үлкен
үлес қосқан әдебиеттер мен ғылыми еңбектерді де атап өтуге болады. Аталған
зерттеулерге С.Ш.Әуелбаев, У.Б.Баймуратов, А.Б.Зейнелгабдин, С.Ж.
Интыкбаева, Ж.О.Ихданов, Г.Карагусова, Н.К.Кучукова, С.Қ.Құлпыбаев, В.Д.Ли,
Н.К.Мамыров, В.Д.Мельников, А.А.Нурумов, М.Т.Оспанов, К.С.Сағадиев,
Х.Н.Сансызбаева, Р.У.Смагулова, Э.Қ.Ыдырысова және т.б. авторлардың
еңбектерін жатқызуға болады. Дегенмен, аталған әдебиеттерде салық жүйесінің
мәселелері көбінесе фискалдық сипаты жағынан, оны көтеру және оның
жекелеген экономикалық субъектілерге тигізетін әсері туралы жеткілікті
түрде қарастырылып, тереңірек зерттелген болса, ал әлеуметтік
проблемалардың басым бөлігін тегістей алатын салық жүйесінің әлеуметтік
институт ретінде қызмет ететіндігіне аса назар аударылмаған.
Тақырыптың өзектілігі салық салудың елдегі әлеуметтік процесстерге әсер
ету деңгейі мен сипаты туралы қозғалған мәселенің аздығына байланысты
олардың қоғамдық қатынастардағы алатын орнына негізделген.
Курстық жұмыстың мақсаты және міндеттері. Курстық жұмыстың мақсаты
Қазақстан Республикасындағы қазіргі кездегі кәсіпорын рынок жағдайындағы
салық төлеушінің ролін анықтау және салық жүйесін әлеуметтік тұрғыдан
оңтайландыру жөнінде ұсыныстар жасау болып табылады.
Аталған мақсат келесі міндеттерді шешу арқылы жүзеге асырылады:
– салық салудың теориясы мен практикасына талдау, салықтық
қатынастардың әлеуметтік процесстердегі атқаратын рөлін зерттеу;
– әлеуметтік процесстерге әсер етуі жағынан салық жүйесінің
функционалды мүмкіндігін қарастыру;
– индустриалды дамыған елдердің салық жүйесінің қоғамдық
процесстерге, оның ішінде әлеуметтік салаға қаншалықты ықпал
ететіндігін сипаттау;
– Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің ерекшеліктерін
қарастыру, олардың әлеуметтік міндеттер және экономикалық
мақсаттармен сәйкестілік деңгейін межелеу;
– салық салудың әлеуметтік салдарларын білдіретін критерийлерді
анықтау;
– Қазақстандағы салық салудың әлеуметтік сипатына баға беру және
оны әлеуметтік тұрғыда жетілдіру барысында ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі салық жүйесінің қызмет ету процессінде пайда болатын
әлеуметтік-экономикалық қатынастар жиынтығы болып табылады.
Зерттеу пәні – қазіргі кездегі Қазақстан Республикасында қызмет ететін
салық жүйесінен туындайтын әлеуметтік салдарлар.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі қазіргі кездегі салық
саясатындағы әлеуметтік- экономикалық ілімнің жетістіктерінен құралды.
Нарықтық қатынастарды салықтық реттеуге байланысты жазылған алыс – жақын
шет елдердің және отандық ғалымдардың іргелі ғылыми еңбектері пайдаланылды,
сонымен бірге, салық жүйесіне қатысты Қазақстан Республикасының заңдары,
Мемлекеттік бағдарламалар, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары
мен Халыққа жолдауы, ҚР Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені және
ҚР статистика жөніндегі Агенттігінің ресми мәліметтері қолданылды.
Курстық жұмыстың ғылыми жаңалықтары. Курстық жұмысты жазу барысында
ғылыми жаңалық сипаты бар келесі нәтижелер алынды:
– салық және салық салу мәнін анықтаудың теориялық жақтарын жан-
жақты қарастыру негізінде салық және салық салу ұғымына
авторлық анықтама берілген және қоғамның әлеуметтік даму жағдайы
мен салық жүйесінің элементтері арасында объективті байланыстың
бар екендігіне теориялық негіздер келтірілген;
– салық салудың жағымды және жағымсыз жақтары анықтала отырып,
әлеуметтік процесстерге әсер етуіне қарай салық функцияларының
жүзеге асырылу механизмі макро - және микродеңгейде
қарастырылған;
– салық салудың әлеуметтік салдарлары ұғымына анықтама беріліп,
тікелей және жанама критерийлер арқылы салық салудың әлеуметтік
салдарларын бағалау әдістері ұсынылған.
– Қазақстандағы қазіргі кезде қызмет ететін салық жүйесінің
әлеуметтік салдарларының қаншалықты екені және оның ең түйінді
деген әлеуметтік мәселелерге ықпал ету деңгейі жағынан әлсіз
жерлері анықталған.
– Қазақстанның салық жүйесінен туындайтын әлеуметтік салдарлардың
жағымдылығын көтеру бойынша ұсыныстар жасалған.
І Тарау. Салық түрлері, мәні, салық жүйесі туралы түсінік
1.1 Салық түрлері
Салық дегенiмiз - үкiметпен мiндеттi түрiнде алынатын төлемдердi
айтамыз.
Салықтар тiкелей және қосымша түрге бөлiнедi:
Тiкелей салықтарға жатады:
1. Корпорациялық табыс салығы
2. Заңды тұлғалардан ұсталатын салық
3. Әлеуметтiк салығы
4. Жер салығы
5. Мүлiк салығы
6. Көлiк құралдарының салығы
Қосымша салықтарға жатады:
1. Қосылған құн салығы
2. Акциздi жанама салығы
Қазақстан Республикасының Салық кодексiне сәйкес жеке және заңды
тұлғалардан алынатын салықтармен мемлекеттiк бюджеттi толтырады.
Әрбiр елде үкiметтiң шығындарына және салық салуына көп көңiл аударады.
Нарықтық экономикаға ауысқан кезде мемлекеттiк бюджеттiң құрастыруы өте
күрделi шарттарда болған, яғни сол уақытта экономикалық өсiмi төмендедi,
инфляция жоғары деңгейде болды, елдiң қаржы жағдайы крезистiк әрекетте
болды. Нарықтық экономикаға көшкен мемлекеттерде салық алудың үш нұсқасын
пайдалануға болады:
1. Пропорционалды салық-салықтың қосындысы жұмыскерлердiң табысына
пропорционалды бөледi
2. Регресивтi салық-жұмыскерлердiң табысы төмендесе де, салық процентпен
жоғарлатып алынады;
3. Прогрессивтi салық-жұмыскерлердiң табысы көбеюiне қарай салық ставкасы
өседi.
Қазақстан Республикасының салықтары екi түрге бөлiнедi:
1. Жалпы мемлекеттiк салықтар-мемлекеттiк бюджеттi реттейтiн көздерi
болады.Олардан түскен ақшалар әр түрлi бюджеттерге аударылады;
2. Жергiлiктi салықтар және жергiлiктi жинақтаулар бюджетiнiң табысының
көздерi болады.
Жалпы мемлекеттiк салықтарға жатады:
-Заңды және физикалық тұлғалардың табысына салынатын салық;
-Қосымша құн салығы, акциздер, бағалы қағаздарға жасалатын операцияға
салынатын салық, арнайы салықтар.
Жергiлiктi салықтарға жатады: жер салығы, заңды және физикалық
тұлғалардың мүлiгiне салынатын салық, транспорттық салық, физикалық
тұлғаларды мемлекеттiк төлемдердi өткiзу үшiн алынатын төлемдер, акционер
өткiзу төлемдерi және тағы басқалар жатады.
Салық салудың негiзгi принциптері мен функциялары.
Қазақстан Республикасының Салық жүйесiне сәйкес салық салудың мынадай
принциптері бар:
1. Әдiлеттiк принцпi;
2. Анықтылық принцпi;
3. Ыңғайлы принцпi;
4. Үнемдеу принцпi.
Әдiлеттiк принцпi-барлық тұрғындардан салық алынады және тұрғындардың
арасында салық арқылы төленетiн салықтар тепе-тең түрде бөледi.
Анықтылық принцпi-салық төлеушiге алдын-ала сомасы, уақыты ұсынылады.
Ыңғайлы принцпi-салық төлеушiге ыңғайлы уақытта салықтар алынады.
Үнемдеу принцпi-салық алынатын шығындарды азайтуға тырысады.
Салық салынатын агенттерге жатады: пайда, тауардың құны, қосымша құны,
физикалық және заңды тұлғалардың құны, мүлiктi беру, сату. Бағалы
қағаздардың операциясына салынатын салық. Объективтi тек қана бiр
салықты төлейдi. Бекiту әдiсi бойынша салықтар тiкелей және қосымша
түрге бөлiнедi.
Тiкелей салықтарға жатады: табысқа, пайдаға, мүлiкке салынатын салық және
ресурсты төлем т.б.
Қосымша салыққа жатады: қосымша құн салығы, акциз, кеден салықтары тағы
да басқа салықтар кiредi.
Салықтың функциялары:
1. Фиксалды функция;
2. Бақылау функция;
3. Тарату функция;
4. Ынталандыру функция.
Фиксалды функция-мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс жағы салық арқылы
құрастырылады. Фиксалды функция арқылы мемлекеттiк қаржы ресурстары
құралады.
Бақылау функциясы- әрбiр салық каналдың тиiмдiлiгi бағаланады. Салық
жүйесiне өзгерiстер енгiзудi анықтайды.
Тарату функциясы-салық арқылы жинақталған ақша қаражаттарын қайта бөлiп
таратуын анықтайды. Әскер, басқару органдары, бiлiм беру, денсаулық сақтау
тағы басқа сфераларға бөлiнедi.
Ынталандыру функциясы-жаңадан құрастыруға шағын фирмаларға әр түрлi
жеңілдiктердi жасайды: лъгот, преференция тағы басқалар берiледi.
Преференция дегенiмiз-бекiтiлген түрдегi инвестициялық салық кредитiн
айтамыз.
Салық салу объектiсiне бөлген кезде мынадай классификация жасауына болады:
1. Мүлiкке салынатын салық;
2. Ресурсты төлемдер (жер салығы);
3. Корпорация пайдалануына салынатын салық;
4. Әсер жасауға салынатын салық;
5. Басқа салықтар.
Мемлекеттің бюджет жүйесінің аса маңызды құраушы негізі мемлекеттің
салықтық құқығының көмегімен мәжбүрлеу арқылы алынатын міндетті төлемдер-
салықтар, алымдар, баждар, төлемақылар және т.б., яғни жинақтап айтқанда
салықтық түсімдер болып есептелінеді. Салықтар мен бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдердің экономикалық-құқықтық маңызы олардың төленілуіне
байланысты туындайтын қаржылық-экономикалық және құқықтық қатынастарда,
яғни салық төлеушілердің мемлекетке салықтық төлемнің затын (сомасын)
берулері кезінде салық заңдарымен белгіленген салықтық құқықтық қатынасқа
қатысушы мемлекет пен салық төлеушілердің арасында туындайтын қатынастарда
жарқын көрініс табады.
Салықтар экономикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды өзінің
бойында жинақтаушы күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық-
құқықтық құбылысы болып табылады. Сондықтан ол өзіне тән көптеген айрықша
белгілерімен ерекшеленеді.
Осы орайда салық:
- түсім көзі жалпы ұлттық табыстың белгіленген бөлігі болып табылатын
төлем;
- міндетті төлем;
- жекелей эквивалентсіз төлем;
- қайтарылмайтын төлем;
- мемлекет кірісін қалыптастыратын төлем;
- ұдайы төлем;
- мәжбүрлі төлем;
- заң жүзінде белгіленген төлем;
- құқыққа сай төлем;
- жүзеге асырылуы кезінде төленетін салық сомасының меншік нысанының әр
қашанда мемлекеттік меншік нысанына ауысуымен (өзгертілуімен) көрініс
табатын төлем;
- мөлшері алдын ала айқындалған төлем;
- қатаң белгіленген мерзімде жүзеге асырылатын төлем;
- өте тұрақты салықтық міндеттемелер туындататын төлем;
- белгіленіп, бекітілуі кезінде нақты салық төлеушілердің төлем
қабілеттілігі есепке алынатын төлем;
- ақшаның төлем құралы ретіндегі функциясын (ақша нысанындағы құнның
біржақты козғалысын) көрсететін төлем;
- жүзеге асырылуы заңи жауапкершілік шараларымен қамтамасыз етілетін төлем;
- тек құқықтық нысанда болатын төлем;
- біржақты-өктем тәртіппен мемлекет белгілеген төлем;
- жүзеге асырылуы салық төлеушінің заңи міндеті болып табылатын төлем;
- жекелей-айқындалған сипаттағы төлем;
- материалдык-заттай төлем;
- әрдайым фискальдық нысанда болғандықтан салык әкімшілігін жүргізуге
қолайлы әмірлі сипаттағы төлем;
- мемлекет тарапынан заттандырылған объективті экономикалық категория,
яғни мемлекеттік қазынаны толықтыру мақсатында тиісті мемлекеттік билік
тармағы ұйымдастырып, қүқықтық негіздеген акша қаражаттарының арналы ағымы;
- әлеуметтік бағдарлы нарықтық экономиканың негізінде жасалынатын
демократиялық коғамның өнімі;
- табыстарға салынуына байланысты тікелей, ал түтынуға (шығынға) салынуына
қарай жанама болып бөлінетін төлем;
- салық төлеушінің экономикалық-қаржылық жай-күйіне қатысты функция;
- реттеуші сипаттағы экономикалық стимул және мемлекеттік бюджеттің
материалдық-заттай қаражаттарының көзі;
- қоғамдағы бөлу және кайта бөлу қатынастарын білдіретін экономикалық
категория;
- мемлекеттің салықтық қүқығына сай мәжбүрлеп алына отырып, бюджет
жүйссінің мызғымас материалдық негізін құрайтын төлем;
- бірыңғай салық жүйесін білдіретін мемлекеттік деңгейдегі және жергілікті
салық салу жүйелеріне байланысты мемлекеттік және жергілікті болып көрініс
табатын төлем болып саналады.
Сонымен салық мемлекет тарапынан біржақты шығарылған заңдардың
негізінде, сол заңдарда айқындалған нақтылы мөлшерде және қатаң белгіленген
мерзімдерде, Республикалық немесе жергілікті бюджет кірісін қалыптастыру
мақсатында салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды және жеке
тұлғалардан жүйеленген әрі тұрақты түрде уәкілетті мемлекеттік органдар
алатын баламасыз, кайтарымсыз, ақшалай (кейде заттай) міндетті төлем болып
табылады.
Салық салу процесінде нақтылы салық төлеуші орындауға тиіс салықтық
міндеттемелер салықтық заң актілерінде белгіленген әрбір
салықтың құрамдас бөліктерінің жиынтығы — салык элементтері арқылы
айқындалады.
Салық төлеушінің (оған катысты заңи фактілерге сәйкес) салық төлеу
жөніндегі мемлекет алдындағы міндетін оның салықтық міндеттемелерінде
нақтыландыратын, республикалық немесе жергілікті бюджетке төленетін
салықтық төлем сомасына байланысты салықтық міндеттемені және оның
орындалуын айқындайтын, сондай-ақ мемлекеттің салық жүйесіндегі әрбір
салықтың әлеуметтік-экономикалық және заңи мән-жайының тектік белгілерін,
қолданылу тәртібін ашып көрсететін ҚР Салық кодексінде белгіленген әрбір
салықтың құрамдас бөліктерінің кешені-салық элементтері болып есептелінеді.
1. Салық элементтеріне сипаттама
Салық элементтері салықтық міндеттемелердің элементтерінде толық әрі
сапалы көрініс тапқан жағдайда салық жүйесінің фискальдық және реттеуші
қабілеті күшейе түседі.
Салық элементтеріне:
1) салық субъектісі;
2) салық объектісі;
3) салық базасы;
4) салық базасын есепке алу тәртібі;
5) салық ставкасы;
6) салық салу бірлігі;
7) салық заты;
8) салықтық кезең;
9) салықты есептеу тәртібі;
10) салықты төлеу мерзімі;
11) салықтық төлеу тәсілі мен тәртібі;
12) есеп беру кезеңі;
13) салық жеңілдіктері мен преференциялары;
14) салықтық қүқық бұзушылық үшін жауапкершілік жатады.
Салықтар-өте көп қырлы, мемлекеттің даму кезендері өзгерген сайын
нақтыландырылатын, ұдайы жүзеге асырылатын міндетті ақшалай төлем болып
табылады.Салықтардың функциялары экономикалық табиғаты мен заңи мән-жайына
қарай мемлекет кірісін бөлу және қайта бөлу құралы сипатында мемлекеттің
салықтық қызметінің негізгі бағыттарында пайдаланылатын салықтардың тек
өзіне тән экономикалық-құқықтық қасиеттері ретінде көрініс табады.
Экономиканың қазіргі даму мүмкіндіктерін есепке ала отырып мемлекеттік
қажеттіліктерге сай айқындалған салықтардың функциялары мемлекет белгілеген
бағыт бойынша іске асырылады.
Экономикалық категория ретінде салықтың функцияларына:
1) фискальдық функцияны;
2) бөлуші функцияны;
3) реттеуші функцияны;
4) бақылаушы функцияны;
5) жеңілдік беруші функцияны жатқызуға болады.
Салықтарды топтастыру олардың айырмашылықтары мен
ұқсастықтарын белгілеуге септігін тигізеді, саны жағынан шамалы топтарға
бөлу аркылы олардың ғылыми зерделенілуін және практикада қолданылуын
жеңілдетуді көздейді.
Салықтарды топтастырудың кейбір негіздеріне:
1) алыну тәсілдері бойынша;
2) салық салу субъектілері бойынша;
3) салық салу объектілері бойынша;
4) кірісіне салықтық түсімдер (төлемдер) есептелінетін бюджет деңгейі
бойынша;
5) салықты енгізудің мақсат-бағдары бойынша;
6) салықтық түсімдерге деген салықтық күқықтарын пайдалану ауқымы бойынша;
7) салықтық төлемдерді төлеу көздері бойынша сияқты принциптер жатады.
Мәселен, салық салу субъектілері бойынша: заңды тұлғалардан
алынатын салықтар; жеке тұлғалардан алынатын салықтар; салықтық
түсімдерге деген салықтык құқықтарын пайдалану деңгейі бойынша:
өздеріне тұрақты берілген (бекітілген) салықтар; бөліктерге (сомаларға,
проценттерге) бөлу арқылы белгіленетін (берілетін) реттеуші салықтар болып
бөлінеді.
Салықтардың мән-жайларына байланысты: тікелей және жанама
салықтар; тұрақты бекітілген және реттеуші салықтар; мемлекеттік деңгейдегі
және жергілікті аумақтардағы салықтар; жалпы және мақсатты салықтар; ұдайы
алынатын және бір жолғы салықтар сияқты түрлері болады.
Қазақстан аумағында алынатын салықтардың түрлеріне
1) корпорациялық табыс салығы;
2) жекелей табыс салығы;
3) қосылған құн салығы;
4)акциздер;
4-1) экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына рента салығы;
5) жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері;
6) әлеуметтік салық;
7)жер салығы;
8) көлік құралдары салығы;
9) мүлік салығы жатады.
Салықтарға тән барлык функциялар мемлекеттік бюджеттің ақшалай
қаражаттарын негізінен корпоративтік шаруашылық аясы субъектілерінің
табыстары есебінен қалыптастыруға нысаналанған тұрақты байланыстың мемлекет
пен салық төлеушілер арасында туындауы және дамуы барысында жүзеге
асырылады. Өндіріс пен салық салу және мемлекеттік бюджет кірістерін
калыптастыру арасындағы тәуелділік ұтымды салық жүйесін құрудың және тиімді
салықтық заң актілерін кабылдаудың теориялық және практикалық негізін
құрайды.
Салық салу процесі әдетте, салықтың саны мен сапасы негізделген
нақтылы ақшалай ресурстар аяғының, оның әлеуметтік-экономикалық мағынасы
мен бағытын салық жүйесіндегі фискальдық және реттеуші функцияларды
қамтамасыз етуге бағдарлайды.
Мемлекеттік-өктем билік жүргізу аясы мен корпоративтік және жеке
меншік аялары субъектілерінің арасындағы салықтық төлемдер ағыны
корпоративтік және жеке меншік ақша қаражаттарына байланысты меншік
нысанының ауысуымен, сондай-ақ меншік құқығының алмасуымен ерекшеленеді.
Салық салу заң жүзінде айқындалып, белгіленген салықтарды тиісті аялар
бойынша есептеу және нақтылы салықтық төлемдер сомасын республикалық немесе
жергілікті бюджеттерге алу процесін білдіреді.
Салықтар қоғамдағы экономикалық қатынастардың аса қажетті звеносы,
бюджет-қаржы жүйесінің маңызды кұраушысын әлеуметтік-саяси қатынастардың
басты элементі, мемлекеттік кірістің негізгі нысаны, жалпы мемлекеттік
қаржылардың элементі, қоғамдық өндіріске мемлекет тарапынан экономикалық
ықпал ету үшін пайдаланылатын механизм, мемлекеттік бюджет кірісін
қамтамасыз ететін тетік, экономиканы реттеу және ынталандыру құралы, дербес
экономикалық категория, мемлекеттік бюджет кірісі мен корпоративтік және
жеке меншік шаруашылық аялардағы қаржылық қатынастарға тікелей қатысы бар
объективті-субъективті қаржылық-экономикалық және құқықтық қоғамдық құбылыс
болып табылады. Әлеуметтік-экономикалық процестерді мемлекеттік реттеу
барысында қаржы-бюджет механизмі мен оның құрамдас бөлігі -салықтар
пайдаланылады.
Сонымен, салық объективті-субъективті қаржылық-экономикалық және
құқықтық құбылысты, ал салық салу мемлекеттік бюджеттің кіріс (салықтық
кірісін) базасын қалыптастыруға байланысты қарқынды салықтық қатынастарды
көрсетеді. Демек, салық салу ұйымдастыру-құқықтық категориясы ретінде
көрініс табады.
Салық салу жүйесінің ұғымын мемлекеттің салық жүйесінің экономикалық-
қаржылық негізін (ірге тасын) құрайтын, Қазақстан Республикасы Салық
кодексінің нақтылы баптарында белгіленіп, бекітілген салықтар мен басқа да
міндетті төлемдердің объективті жиынтығы деп айқындауға болады.
Салық салу жүйесі мемлекеттің салықтық құзырының ауқымында жұмыс
істейді. Мемлекеттің салықтық құзыры Қазақстан Республикасының
Конституциясында айқындалып, Салық кодексінің ережелерінде заңдық көрініс
тапқан тиісті мемлекеттік билік органдарының салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу және алу жөніндегі мемлекеттік өктем өкілеттіліктері
қамтитын сала болып табылады, сондай-ақ ол экономикалық кеңістіктегі
мемлекеттің салық салу жүйесінің стратегиялық әлеуметін білдіреді.
Салық салу жүйесі мемлекеттік билік тармақтарының объективті-
субъективтік қызметтерін материалдық түсім көзімен қамтамасыз ететін
императивтік (әмірлі) нысан болып табылады.
Дүниежүзілік салық салу практикасында әр түрлі салықтар атқаратын
рөлдерге қарай:
1) англосаксондық модель;
2) еуроконтинентальдық модель;
3) латынамерикалық модель;
4) аралас модель сияқты базистік салық салу жүйесіне бөлінген.
Англосаксондық салық салу жүйесі негізінен жеке тұлғалардан алынатын
тікелей салықтарға сүйенеді.
Еуроконтинентальдық салық салу жүйесі жанама салықтарға бағдарланған.
Латынамерикалық салық салу жүйесі көбінесе жанама салықтардың алынуын
көздейді.
Аралас салық салу жүйесі занды тұлғалардан алынатын тікелей және
жанама салықтарға, жеке тұлғалардың салықтарына, сондай-ақ тек жанама
салықтарға, яғни мемлекеттің нақтылы даму кезеңіне орай құрылымдаған салық
жүйесіндегі салық түрлеріне байланысты жұмыс істейді.
Салық салу барысында туындайтын салықтық қатынастар негізінен
азаматтық-құқықтық қатынастары басым қоғам өмірінің экономикалық ауқымында
калыптасады. Алайда кәсіпкерлік қызмет пен корпорациялық және жеке меншік
мәселелері салықтық құқық реттейтін объектілер қатарына мүлдем жатпайды.
Дегенмен кәсіпкерлік қызметтің тиімділігі мемлекеттік бюджет кірісіне
түсетін салықтардың көрсеткіштеріне тікелей ықпалын тигізетіндіктен салық
органдары бухгалтерлік баланс пен бухгалтерлік есепке алу мәліметтеріне
жүгінеді.
Бухгалтерлік есепке алу Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есепке
алу және қаржылық есептеме туралы заң актілерімен, бухгалтерлік есепке алу
стандарттарымен, сондай-ақ ұйымдардың есепке алу саясатымен
регламенттелген, кәсіпкерлердің және ұйымдардың операциялары мен жағдайлары
(мән-жайлары) жөніндегі ақпараттарды жинау, тіркеу және қорытындылау
жүйесін көрсетеді.
Кәсіпкерлер мен ұйымдарға қатысты қаржылық сипаттағы барлық мәмілелер
мен жағдайлар осы аталған жүйеде Қазақстан валютасымен тіркеледі.
Бухгалтерлік есеп ақпараттарын пайдаланушылар қатарына нақтылы кәсіпкерлер
мен ұйымдардың өзі, олардың инвесторлары мен кредиторлары, мемлекеттің
экономикалық және статистикалық органдары, салық органдары және т.б.
жатады.
Бұл ретте ескеретін маңызды жәйт, салық органдары тарапынан салық салу
мақсатында жүргізілетін есепте - салық есебінде тиісті кәсіпорынның немесе
ұйымдардың бухгалтерлік есебінің кейбір мәліметтері ғана пайдаланылады.
Салықтық төлемнің сомасын есептеуге қатысты салық салу базасы қандай болсын
ұйымның бухгалтерлік есеп мәліметтеріндегі қаржылық нәтижелеріне қарамастан
айқындалады.
Әйтсе де салық салу процесінің бухгалтерлік есеп деректерінің
негізінде жүргізілетінін білу қажет. Өйткені бухгалтерлік есеп мәліметтері
салық салу мән-жайларына бейімделінеді. Демек, салық салудың бухгалтерлік
есепте көрсетілетін кәсіпорынның шаруашылық қызметінің қаржылық нәтижесіне
бағдарланатынын жоққа шығаруға болмайды.
Қазақстан Республикасындағы салық салу айқындылығы нақтылы салық
төлеушіге қатысты салықтық міндеттемелердің туындауының, орындалуының және
тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заң актілерінде белгілеу
мүмкіндігін білдіреді. Бүгінде Қазақстан Республикасының салық жүйесі
өзінің кұрылу және жұмыс істеу негізіндегі экономикалық-құқықтық
принциптерінде көзделген әлеуметтік-экономикалық басымдылықтарға орай
салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді мемлекеттік бюджет шығысының
әлеуметтік бағдарына байланысты бөледі. Осындай мән-жайлар тұрғысынан салық
жүйесіндегі іс-қимылдарға қатысушылардың құқықтары мен міндеттері,
орталықта және жергілікті аумақтарда жүргізілетін салық әкімшілігінің
негізгі бағыттары, республикалық және жергілікті фискальдық мүдделерді
нақтыландыруға қажетті ақпараттар базасы, мемлекеттік бюджет кірістері мен
шығыстарын теңдестірудің кешенді принциптері айқындалады.
Салықтық құқық негізінде жүргізілетін мемлекеттік салық әкімшілігі
салық жүйесінің тактикалық және стратегиялық салықтық әлеуметін, мақсатты
әлеуметтік-экономикалық ұстанымдарды, ішкі және сыртқы салық саясатының
принциптерін, салықтық құқықтық қатынастар жүйесін мемлекеттік басқаруды
ұйымдастыру процесін қамтиды.
Қазіргі заманғы Қазақстан Республикасының салық жүйесін басқару
негізінде нарықтық түрлендірулерге айтарлықтай бейімделген мемлекеттік
салықтық жоспарлау (болжамдау), мемлекеттік салықтық реттеу және
мемлекеттік салықтық бақылау сияқты салық механизмінің элементтері жатады.
ІІ Тарау. Өнеркәсіптік кәсіпорындағы салық салу
2.1 Қазақстан Республикасындағы салық салу жүйесінің типологиясы және
тарихи дамуы.
Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік бағдарлы
нарықтық қатынастарға бағытталған даму жолында көшуі, мемлекет және қоғам
мүддесіне қажетті қаржы-қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы,
сондай-ақ өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын
салық құқықтың экономика және құқық айларынан өзіне тиесіле орнын алуының
басты себебіне айналып отыр
Мемлекеттік материалдық мүддесі мен қоғам өмірінің айрықша экономикалық
аясының тоғысатын жері, көбінесе объективтігі қаржылық-құқықтық құбылыс
ретінде жарқын көрініс табатын салық салу саласы әрқашанда мемлекеттің
салықтық құқығының реттеуші ықпалының ауқымы ретінде көрініс табады
Салықтық құқық қағамдық-мемлекеттік маңызы бар айрыққа объективті-
субъективтік экономикалық аяны толығымен қамти отырып, осы салық салу
саласындағы айтарлықтай тұрақты ұйымдастұрушы және материалдық сипаттағы
салықтық қатынастарды реттейтін, әлеуметтік және фискальдық саясаттың
ұстаным-бағдарларын көздейтін, мемлекет билігінің әкімшілік және
экономикалық әлеуетінің салықтық құзырындағы заңи және экономикалық
мазмұнды құқықтық нормалардың жиынтығынан тұратын құқықтық құрылым болып
табылады, сондай-ақ оның салықтық құқықтық нормаларында мүмкіндігінше
мемлекет пен салық төлеушілердің экономикалық-қаржылық мүдделерінің қарама-
қайшылығы ескеріледі нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан
Республикасында қоғамдағы қандай болмасын процестерге мемлекеттік әкімшілік
жүргізу арқылы тікелей ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгінде
баршаға аян. Бұл орайда халықаралық өркениеті стандартар мен нарық
талаптарына сай келетін, сондай-ақ қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол
жеткізуге жол ашатын әлеуметтік-экономиқалық жанама ықпал етудің елеулі
құралы салықтар, салық салу жүйесі және мемлекеттің салықтық құқығы
пайдаланылады
Салықтарға тән барлық функциялар мемлекеттік бюджеттің ақшалай
қаражаттарының негізінен корпоративтік шаруашылық аясы субъектілерінің
табыстары есебінен қалыптастыруға нысаналанған тұрақты байланыстын мемлекет
пен салық төлеушілер арасында туындауы мен дамуы барысында іске асырылады
өндіріс пен салық салу және мемлекеттік бюджет кірістерін қалыптастыру
арасындағы тәуелдік ұтымды салық жүйесін құрудың, сондай-ақ тиімді салықтық
заң актілерін қабылдаудың теориялық және практиқалық негізін құрайды.
Сонымен салық объективті-субъективті қаржылық –экономикалық және
құқықтық құбылысты, ал салық салу мемлекеттік бюджеттің салықтық кірісін
кіріс базасын қалыптастыруға байланысты қарқынды салықтық қатынастарды
көрсетелді.
Қазақстан Республикасының Конституцияда айқындалып, салық кодексінің
ережелерінде заңдық көрініс тапқан мемлекеттің салықтық құзыры тиісті
мемлекеттік билік органдарының салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді
белгілеу және алу жөніндегі мемлекеттік өктем өкілеттіліктері қамтитыны аян
болып табылады, сондай-ақ ол экономикалық кеңістіктегі мемлекеттің салық
салу жүйесінің стратегиялық фискальдық әлеуетін білдіреді.
Салықтық құқық негізінде жүргізілетін мемлекеттік салық әкімшілігі
салық жүйесінің тактиқалық және стратегиялық салықтық әлеуетін, мақсатты
әлеуметік-экономиқалық ұстанымдарды, ішкі және сыртқы салық саясатының
принциптерінін, салықтық құқықтық қатынастар жүйесін мемлекеттік басқаруды
ұйымдастыру процесін қамтиды.
Мемлекеттің салықтық құқығының аясында жүргізілетін салық әкімшілігі
макроэкономикалық өсу тұрысынан және халықаралық салық салу стандарттарының
өркениеті үлгілеріне сай қоғам мен мемлекеттің, сондай-ақ корпоративтік
шаруашылық ішінде жеке меншік негізіндегі жеке кәсіпкерлік қызмет
субъектілерінің экономикалық-қаржылық мүдделерінің балансты болуын көздейді
және соны қамтамасыз етуге ат салысады.
Салықтық құқық нормаларында мемлекеттің ішкі және сыртқы салық
саясатының ұстанымдарында көзделген болашақ қоғамдық байланыстардың, яғни
салықтық қатынастардың аса ұтымды теориялық-практикалық модельдері
бекітіледі, сондай-ақ салықтық құқықтық нормаларда белгіленген субъективтік
құқықтар мен заңи міндеттер негізінде нақтылы салықтық қатынастар салықтық
құқықтық қатынастар түрінде қалыптасып, дамиды.
Сонымен, салықтық құқықтық қатынастар аясы мемлекеттік және
корпораяциялық шаруашылық аялары мен саларын, сондай-ақ барлық заңды
тұлғалар мен азаматтар ауқымын қамтитындықтан салықтық құқық пен салық
заңдарына деген салық төлеуші заңды және жеке, мемлекеттік қызметкерлердің,
құқық қорғау органдарындағы және басқа салалдаы заңгерлердін,
экономистердің және аудитолардың қызығушылықтары мен ықылас-ынталары күн
санап өсуде.
Соңғы уақытта құқықтың жалпы және арнайы теориялық проблемаларын,
салықтық заңдардың елеулі мәселерін ғылыми зерттеу ісі де кең көлемде
жүзеге асырылып жатқаны мәлім Осының нәтижесінде, жаңаша қалыптасып келе
жатқан Қазақстан Республикасының салықтық құқығы да мемлекетіміздің
экономиқалық-әлеуметтік түрлендірілуіне, өндіріс аясының тұрақтандырылуына
және салық жүйесінің күшейтілуіне өз үлесін қосуда.
Міне, осындай мән-жайдаларын бәрі салықтық құқықтың жаңаша құрылымы мен
мазмұнына, маңызына және реттелінетін салықтық қоғамдық қатынастарға
айтарлақтай ықпалын тигізіп қана қоймай, сонымен бірге салық салу мен
салықтық құқықтың теориялық және практикалық мәселелерін бір бірінен бөлмей
қарастыру арқылы салық жүйесінің тұрақтыландырылуына және тиімді жұмыс
істеуіне жағдай жасап отыр.
Осы орайда, салықтық құқық пен салықтық заңдарды зерделеу
міндеттілігінің жоғары заң оқу орындарының студенттеріне, салық қызметі
және қаржы полициясы агеттігі органдарының қызметкерлеріне, прокуратура мен
сот органдарының қызметкерлеріне, кедендік бақылау комитетінің
қызметкерлеріне, экономистерге, бухгалтерлер мен аудиторалға жүктелуі күн
тәртібінде өткір тұрған көкейтесті мәселе екенін көрсетеді.
Салықтық құқықтың жалпы бөлімде, салықтардың табиғаты, әлеуметтік-
экономиқалық мағынасы, объективті-субъективтік экономикалық-қаржылық және
құқықтық қоғамдық құбылыс ретіндегі ерекшеліктері; салық салу процесінің
мемлекеттің салық жүйесінде айқындалатын механизмдері, мемлекетің салық
жүйесінің әлеуметтік-экономикалық басымдылықтары, тактикалық және
стратегиялық салықтық әлеуеті; мемлекеттің салықтық қызметті негізіндегі
салық әкімшілігін жүргізу тәсілдері, салық жүйесінің фискальдық және
реттеуші функцияларын іске асыру принциптер, салықтық құқықтың мемлекет
билігінің әкімшілік және экономиқалық мазмұнды құқықтық нормалардың
жиынтығынан тұратын құқықтық құрылым ретіндегі көрінісі; қазіргі заманғы
салықтық құқықтық нормалардың салықтық міндеттемелердің орындалуын
қамтамасыз ететін және инвестициялық процестерді салықтық ынталындыратын
сипаты; салықтық құқықтық қатынастардың материалдық және заңы мағынасы,
объектілері және субъектілері; салықтық міндетіменің жаңа құқықтық
конструкциясының салықтық құқықтық қатынастарда қатаң көрініс табуы; шағын
кәсіпкерлік субъектілеріне арналған арнаулы салық режимін қолдану жолдары;
салық салу аясандағы салықтық реттеудің салықтық ынталандыруға және
мемлекеттік мәжбірлеуге қатысты мән-жайлары; мемлекеттің салықтық
құрылысының фискальдық, трансферттік және индиактивтік қасиеттері,
нормативтік-құқықтық және экономиқалық негізін қалыптастыру ерекшеліктері;
нарық жағдайындағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару жүйесінің
ұйымдастырылу құқықтық мағынасы, соның ішінде салық салу саласындағы.
Салықтар қоғамдық қатынастары біртіндеп дамып келе жатқан адамзат
өркениетінің бастапқы кезеңдерінде пайда болған кезінде Інжілдегі Ізгі
хабарын жазғанда Лука Исаның Христостың тууы туралы өзінің баяндауының Сол
күндері кесарь патша Авгут жер жүзінің барлық тұрғындары салық төлеу үшін
тізімге тіркелсін деген бұйрық берді деп бастаған еді. Осы оқиға салықтар
мен алымдарға байланысты санақ есебін алу және тізімге тіркеу ісінің
бастамасы болды, сондай-ақ халық санағы мен жерлерді есепке алу жөніндегі
аталмыш өктем іс-қимылдар Сирияны Квирини басқарып тұрған кезде, астарлы
мағынада жүргізілген болады.
Ресей мемлекетінің салық жүйесі 9 ғасырдың соңына таман қалыптаса
бастады. Ең бірнші алынған салық дань деп аталынатын. Сол кездерде алынатын
салықтардың бәрі баждар болып саналатын. Баждардың мына түрлері алынған:
мыт, гостиная, перевоз, вес и мера, торговая, вира, продажа. Татар-монғол
шапқынышылығы кезінде Ордаға выход деген салық төленген, сондай-ақ ям атты
салық Орданың елшісі мен оның қызметкерлерін ұстау үшін алынған. Пата
Үшінші Иванның кезінде данные, ямские, пищальные, деген салықтар городовое
и засечное дело, соха, медовая дань, яеуся деген түрлі міндетті төлемдер
алынған.
Бірінші Петрдің тұсында фискальдық палата құрылған болатны. одан басқа
қаржылар мәселесімен айналысатын камер-коллегия, штатс-контр-колеегия,
комерц-коллегия және ревизионная коллегия сияқты мемлекеттік органдар
болған.
Сол кезде мына келесідей әр алуан салықтар мен міндетті төлемдер
алынған: гербовой сбор, подушной сбор с извозчиков, налоги с постоялых
дворов, налоги на бороду, усы, налоги с печей, судов, продажи съестного,
подушная подать. Кейінгі патшалардың басқарулары аясында питейный налог,
гильдейская подать, квартирный налог, налог на доходы с ценных бумаг, сбор
с проезда по шоссе Санкт-петербург-Москва, пошлина с имущества,
переходящего по наследству, сборы с заграничных паспортов, паспортные
сборы, акцизы на табак, сахар, соль, спички, пресованные дрожжи,
осветительные масла, промысловый налог. Міне, Ресей салық жүйесінің
қалыптасып, дамуы кезінде алынған негізі міндетті төлемдер осылар болған.
Әрине, әрбір елдің салық жүйесігің әр кездегі болмысы және құқықтық тағдыры
патшалар мен билеушілердің, мемлекеттің саяси еркіне тәуелді болғаны,
сондай-ақ бола беретін сөзсіз.
Қазақстанда да заман-кезеңдеріне сай салық жүйесі болғаны ешбір күмән
тудырмайды. Бір ғана дәлел ретінде Ұлы жибек жолы мен өркендеп, дамыған
қамал-қалалар Сығанақ, Отырар, Тараз, Мерке, Исиджаб, құлан, Яссы, сауран,
Барысхан, Аспара, Баласағұн, Қойлық, талхиз, Екіөгіз, Баба-ата жөніндегі
мағлуматтарды айтуға болады. Тек бір өкініштісі, жазба мәліметтердің
сақталмағанына байланысты осы салықтар жөніндегі дерек көздерінің өте аз
болуы.
Кезінде Қазақстан тарихына, онымен бірге салық салу мәселелерін шешуге
орасан зор үлесін қосқан бірден-бір құқықтық дерек көзі Тәуке ханның хандық
құруы кезінде, оның тікелей қатысыумен қабылданған Жеті жарғы болып
табылады
Қазақстанның Ресей боданы болуына байланысты оның аумағында да Ресейдің
заңдарында көзделген салықтар мен өзге де міндетті төлемдер алынатын
болған. Тек қазақстанның өзіне тән алымдар да белгіленіп отырған. Мысалы,
кибиточный сьбор, ясочная оподать, паспортный стол, ямская повинность және
т.б.
8-12 ғасырларда айтарлықтай дамыған салық салу теориясы экономиқалық
және мәдени гүлденуі шарықтаған ислам әлемі елдерінің мұсылмандық құқығында
шариғатта көрініс тапқан болатын. Салық салудың мұсылмандық жүйесінің
көптеген элементтері қазіргі қазақстан мен Орта азия аумағындағы
мемлекеттерде, олар 19 ғасырда Ресей экономикалық жүйесіне қосылмай тұрып
таралған еді.
Шариғат араб сөзі аш-шариа түзу, дұрыс жол мағынасында айтылады
қоғамдағы адамдардың өзара қатынастарын, соның ішінде салықтарға байланысты
мән-жайларды да жанжақты реттейтін нормалары бар қазіргі әлемдегі өте ірі
әрі біртұтас құқық жүйесі болып табылады.
Белгілі өзбек галымы, мемлекеттанушы А.Саидов 12 ғасырдағы ханифиттер
мазхабының мектебінің, ағым –бағытының деуге болады факиғы- факих-діни
құқық танушысы Бурхан-дин әл Маргинанидің Әл-хидоя деген еңбегіне көптеген
асырдар бойына жасалфынған түсіндірмелер хидоя, Мұсылман құқығының
түсіндірмелері жинағына жазған баяндамасында: мұсылман құқығын айырықша
ерекшелегі –оның біртұтастағы және пәрменділігі; шариат нормаларында батыс
континентальдык, англосаксондық құқық жүйелерінде байқалатын, адамдардың
өзара қатынастарын реттейтін нормаларды құқықтық, әдептілік және діни
нормалар деп бөлу орын алмаған.
Шариат-ислам құқығының философиясы, ол үшін рухани, діни және зайырлы
өкімет біртұтас, яғни мұсылманның діни, зайрлық және практақалық қызметтері
бөлінбес сипатта болады деп көрсеткен.
Кезінде салықтарды жинаудың икемді тәсілдерін қолдану қажеттілігі
жөнінде Әмір Темір көреген өзінің Халықтан кірістер мен контрибуциялар
жинау туралы қаулысында: Алым, салық жинау кезінде мүмкіндігінше халыққа
ауыртпашылық түсірмеу керек және аумақтардағы елді мекендерге салмақ салуды
азайту қажет. Өйткені, халықтың кедейленуі мемлекеттің қазынасының
тапшылығына әкеліп соқтырады, ал мемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге қажетті
қаражаттың болмауы әскери және басқа күштердің ылдырап кетуіне әкеліп
соқтырады, ал жеткілікті, мықты әскердің және басқа да күштердің болмауы
мемлекеттік өкімет билігін, мемлекетті әлсіретеді деген болады.
2.1 Кәсіпорындағы салық салу жүйесі түсінігі
Салықтар баршаға белгілі көптеген ғасырлар бойы қоғамның экономикалық
базалық құрамы және мемлекеттің кірісін қалыптастырудың маңызды қаржылық
құралы ретінде қолданылып келеді. Теориялық жағынан салық салу жүйесі –
қоғамның әлеуметтік құрылымын танып білудің шартты жағдайы және объективті
қажеттілігі.
Қоғамның даму процессінде әлеуметтік-экономикалық жүйедегі салықтардың
атқаратын рөлі күн өткен сайын жаңа нысанға айнала отырып, артып келеді.
Бұл әсіресе нарықтық қатынастардың қалыптасып дамуы жағдайындағы
экономикадағы өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе, өйткені салық салу жекелеген
тұлғалардан бастап мемлекетке жеткенге дейін оның барлық деңгейіндегі
әлеуметтік процесстерге әсер ете алатын бірден бір макроэкономикалық құрал
болып табылады. Бұдан да басқа, халықаралық экономикалық қарым
қатынастардың ұлғаюуына байланысты салық жүйесі белгілі бір жекелеген
елдердің ішкі жұмысы болудан қалды. Осылайша, салық салудың бір жағынан
шаруашылық байланыстарға терең бойлауы, екінші жағынан оның жалпылығы
қазіргі кезде салықтардың атқаратын рөлінің жан-жақты қанат жаюына жағдай
жасап отыр.
Егер салықтардың қажеттілігі мемлекеттің саяси, экономикалық, қала
берді, әлеуметтік мақсаттары мен міндеттерінен туындайтынын білсек, онда
салықтардың әлеуметтік процесске әсер ету мүмкіндігінің бар екендігі
көптеген жағдайларда ескерілмегендігін байқауға болады. Сонымен бірге,
берілген анықтамаларда мемлекет өз қызметін жүзеге асыру барысында
мәжбүрлеуші, ал халық шарасыздықтан салық төлейтін мәжбүрленуші тұлға
ретінде көрініп отыр. Сондықтан, салықтарды қоғамның, сол арқылы ондағы
тұрғындардың өмір сүруіне қажетті қаражат көзі деп қарау керек және нарық
субъектлері (заңды және жеке тұлғалар) оны ерікті түрде, қиналмай төлеуі
керек, осы тұрғадын алып қарайтын болсақ салыққа, біздіңше, мынандай
анықтама беруге болады: салық дегеніміз - заңды және жеке тұлғалар
міндетті түрде төлейтін, қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуына
қажетті қаражат көзі.
Ал, салық салу ұғымына келетін болсақ, көптеген отандық және шет
мемлекеттік экономикалық ғылымдарды оқып-біліп, салыстырмалы түрде талдай
келе, салық салуға қатысты өзіндік анықтама беруді дұрыс деп таптық, оған
себеп:
- көптеген экономистермен салық салу ұғымына анықтама берілген
кезде, ол салық сомасын өндіріп алу процессі ретінде қарастырылады;
- салық салу тек қана салық міндеттемесімен және құқықтық мәжбүрлеумен
ғана байланысты қаржылық қатынастарды білдіреді;
- салық бөлу функциясын атқара отырып, қаржы жүйесінің барлық буынында
маңызды рөл атқарады, сондықтан оны кең мағынада қарастыру қажет;
- қазіргі кезде еліміз әлеуметтік бейімделген нарықтық экономиканың
даму жолын таңдаған болса, әлеуметтік бейімделу деңгейін көрсететін
(әлеуметтік бейімделген дамыған мемлекеттерде ЖІӨ-дегі салықтық
түсімдердің үлесі 30-40 пайызды құрайды) салық жүйесіне, салық салу
процессіне әлеуметтік тұрғыдан анықтама беруге негіз бар.
Жоғарыдағы тұжырымдарды ескере келе, біздіңше, салық салу дегеніміз
– нарық субъектілері мен қоғам арасындағы заңды түрде бекітілген салықтарды
төлеу бойынша конституциялық міндеттерді орындау кезінде туындайтын
әлеуметтік қатынастар жиынтығы.
Салық салудың әлеуметтік салдарлары оның шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халықтың әлеуметтік жағдайларына оң немесе керісінше теріс
әсер ететіндігін көрсететін бірден бір көрсеткіш және салық жүйесін үнемі
жетілдіріп отыруға негіз болатын маңызды фактор болып табылады. Салық
жүйесінің көмегімен мемлекет субъектілерге шаруашылық жүргізудің және
қоғамдағы әлеуметтік мәселелерді шешудің жағымды жағдайын жасауы немесе оны
тежеуі мүмкін. Осы тұрғыдан қарағанда, салық салу процессінен түрлі жағымды
немесе жағымсыз, оң немесе теріс салдарлардың туындайтындығын байқауға
болады.
Басқа салықтарға қарағанда (мүлік, жер және көлік құралдарына салынатын
салық) жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен жанама салықтардың кері
әлеуметтік салдары басым болып келеді, өйткені, кәсіпорындардан гөрі кез
келген адам қалай да өздерінің табыстарын әлеуметтік қажеттіліктерге
жұмсауға тырысады. Сонымен қатар, жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы,
шын мәнінде негізгі мүшесі қоғамның болашағы және негізгі құндылығы болып
келетін отбасынан алынады, олардың материалдық және әлеуметтік жағдайына
әсер етеді. Ол механизмді төмендегі сызба түрінде келтіруге болады:
Сурет 1 - Салық жүйесінің отбасының әлеуметтік жағдайына
әсер ету механизмі
Салық жүйесінің азаматтардың материалдық және әлеуметтік жағдайына екі
жақты әсері бар: жағымды және жағымсыз.
Жағымды жағы сол, заңды және жеке тұлғалар төлеген салықтар бюджет пен
бюджеттік емес қорларға жинақталып, олар қайта бөлініп, көп бөлігі
тұрғындардың кейбір бөлігіне (зейнеткерлер, мүгедектер, көп балалы аналар,
балаларға) жәрдемақы ретінде беріледі және халыққа түрлі қоғамдық қызметтер
көрсетіледі.
Жағымсыз жағы үш бөліктен тұрады. Біріншісі, табысы төмен жеке
тұлғалардың салық төлеуі (жеке табыс салығы мен ҚҚС) олардың материалдық
жағдайына кері әсерін тигізеді, екіншісі, жеке кәсіпкерлердің салық
ауыртпалығының жоғары болуы олардың кәсіпкерлікпен айналысуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе бөлім
ІІ. Негізгі бөлім
І Тарау. Салық түрлері, мәні, салық жүйесі туралы түсінік
1.1 Салық түрлері
1.2 Салық элементтеріне сипаттама
ІІ Тарау. Өнеркәсіптік кәсіпорындағы салық салу
2.1 Кәсіпорындағы салық салу жүйесі түсінігі
2.3 Қазақстан Республикасындағы салық салу жүйесінің типологиясы және
тарихи дамуы.
ІІІ. Қорытынды
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Шаруашылық жүргізудің нарықтық типіне өту
елімізде он жылдан астам уақыттан бері жүргізіліп келеді. Ресурстардың
тиімді түрде бөлінуін қамтамасыз ету және экономикалық қызметтерді
мәжбүрлеусіз реттеу сияқты кейбір жетістіктерімен қатар, нарықтық
экономиканың өзіндік кемшіліктері де жоқ емес. Еркін нарықтық экономикадағы
бәсекелестік ешкімді кедей немесе ауқатты деп бөлмейтін, бейтарап
механизм болып табылатындықтан, оның негізінде бөлінген табыстар қоғам үшін
қажетсіз теңсіздіктің туындауына әкеледі. Аталған мәселенің алдын алуда
жүзеге асырылып жатқан әлеуметтік шараларға қарамастан халықтың әл -
ауқаты, өмір сүру деңгейі турасындағы мәселе әлі де болса көкейтесті
экономикалық және әлеуметтік мәселе болып келе жатыр.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік
бағдарлы нарықтық қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, мемлекет және
қоғам мүддесіне қажетті қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы,
сондай-ақ, өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын
салық саясатының экономика мен әлеуметтік аяларда өзіне тиеселі орын
алуының басты себебіне айналып отыр.
Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы
қандай болмасын процесстерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей
ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгін баршаға аян. Бұл орайда
халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін,
қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын әлеуметтік –
экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы салық жүйесі.
Экономикалық және әлеуметтік тұрақтылықты қолдау мақсатында мемлекет
табыстардың теңсіздігін теңестіру міндетін атқарады. Қоғам көлемінде
табыстарды бөлу және қайта бөлу нарықтық экономикасы дамыған елдерде
мемлекеттің негізгі атқаратын қызметтерінің бірі болып табылады. Табыстарды
бөлу барысындағы мемлекеттің нарықтық процесстерге араласуының тікелей
әдістерінің алатын орны ерекше болғанымен, кемшіліктері де бар. Өйткені,
мемлекеттің әлеуметтік саясатының тікелей шараларын, олардың маңызды бағыт
екеніне қарамастан, тек қана әлеуметтік жәрдемақылар беру арқылы жүзеге
асыру мүмкін емес. Мұнда, әлеуметтік инфроқұрылымды ұйымдастыру тәсілдері
де маңызды шаралардың бірі болып табылады. Аталған бағыт Еуропа елдерінде
жақсы дамыған және қазіргі кезде де ақшалай нысандағы әлеуметтік
төлемдермен салыстырғанда оған төмен мән берілмейді. Сондықтан,
Қазақстанның да әлеуметтік-экономикалық өміріндегі маңызды да түйінді
мәселе әлеуметтік саясатты салық салу арқылы дамытудың жанама шараларын
жүзеге асыру болып табылады.
Тақырыптың ғылыми тұрғыда зерттелу дәрежесі. Салық жүйесінің әлеуметтік
– экономикалық мәні мен мағынасы А.Смит, Д.Рикардо, Ж.С. Сисмонди, У.Петти,
Ф.Кенэ, Дж. Кейнс, А.Лаффер, М.Фридман және өзге де көптеген ойшылдардың
еңбектеріне арқау болды. Олар, өз еңбектерінде сол кездегі өздері ұстанып
отырған экономикалық концепцияларға сүйене отырып, салықтардың мәні мен
мазмұнын, атқаратын қызметтерін ашып көрсеткен болатын.
Салық жүйесінің нарықтық процесстерге деген кері әсерінің деңгейін
төмендету мәселесі бойынша оны жетілдіру бағыттары Дж. Бьюкенена, А.Оукен,
У.Хеллераның еңбектерінде қарастырылады. Салық жүйесі экономикалық басқару
құралы ретінде көптеген жылдар бойы қолданылмай келгені баршаға аян.
Сондықтан, кейбір авторлар дамыған капиталистік мемлекеттердің тәжірибесін
қарастырумен айналысып келді. Осыған байланысты мынандай ресейлік
ғалымдардың мақалалары мен монографияларын атап өту қажет: В.Т.Князев, В.Я.
Савченко, В.Т. Пансков, В.М.Пушкарева, Д.Г.Черник, Т.Ф.Юткина, А.И.Худяков
және т.б.
Экономикалық дамуға салық салудың тигізетін кері әсерлерін төмендетуге
ат салысып және сол бойынша Қазақстандағы салық жүйесін реформалауға үлкен
үлес қосқан әдебиеттер мен ғылыми еңбектерді де атап өтуге болады. Аталған
зерттеулерге С.Ш.Әуелбаев, У.Б.Баймуратов, А.Б.Зейнелгабдин, С.Ж.
Интыкбаева, Ж.О.Ихданов, Г.Карагусова, Н.К.Кучукова, С.Қ.Құлпыбаев, В.Д.Ли,
Н.К.Мамыров, В.Д.Мельников, А.А.Нурумов, М.Т.Оспанов, К.С.Сағадиев,
Х.Н.Сансызбаева, Р.У.Смагулова, Э.Қ.Ыдырысова және т.б. авторлардың
еңбектерін жатқызуға болады. Дегенмен, аталған әдебиеттерде салық жүйесінің
мәселелері көбінесе фискалдық сипаты жағынан, оны көтеру және оның
жекелеген экономикалық субъектілерге тигізетін әсері туралы жеткілікті
түрде қарастырылып, тереңірек зерттелген болса, ал әлеуметтік
проблемалардың басым бөлігін тегістей алатын салық жүйесінің әлеуметтік
институт ретінде қызмет ететіндігіне аса назар аударылмаған.
Тақырыптың өзектілігі салық салудың елдегі әлеуметтік процесстерге әсер
ету деңгейі мен сипаты туралы қозғалған мәселенің аздығына байланысты
олардың қоғамдық қатынастардағы алатын орнына негізделген.
Курстық жұмыстың мақсаты және міндеттері. Курстық жұмыстың мақсаты
Қазақстан Республикасындағы қазіргі кездегі кәсіпорын рынок жағдайындағы
салық төлеушінің ролін анықтау және салық жүйесін әлеуметтік тұрғыдан
оңтайландыру жөнінде ұсыныстар жасау болып табылады.
Аталған мақсат келесі міндеттерді шешу арқылы жүзеге асырылады:
– салық салудың теориясы мен практикасына талдау, салықтық
қатынастардың әлеуметтік процесстердегі атқаратын рөлін зерттеу;
– әлеуметтік процесстерге әсер етуі жағынан салық жүйесінің
функционалды мүмкіндігін қарастыру;
– индустриалды дамыған елдердің салық жүйесінің қоғамдық
процесстерге, оның ішінде әлеуметтік салаға қаншалықты ықпал
ететіндігін сипаттау;
– Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің ерекшеліктерін
қарастыру, олардың әлеуметтік міндеттер және экономикалық
мақсаттармен сәйкестілік деңгейін межелеу;
– салық салудың әлеуметтік салдарларын білдіретін критерийлерді
анықтау;
– Қазақстандағы салық салудың әлеуметтік сипатына баға беру және
оны әлеуметтік тұрғыда жетілдіру барысында ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі салық жүйесінің қызмет ету процессінде пайда болатын
әлеуметтік-экономикалық қатынастар жиынтығы болып табылады.
Зерттеу пәні – қазіргі кездегі Қазақстан Республикасында қызмет ететін
салық жүйесінен туындайтын әлеуметтік салдарлар.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі қазіргі кездегі салық
саясатындағы әлеуметтік- экономикалық ілімнің жетістіктерінен құралды.
Нарықтық қатынастарды салықтық реттеуге байланысты жазылған алыс – жақын
шет елдердің және отандық ғалымдардың іргелі ғылыми еңбектері пайдаланылды,
сонымен бірге, салық жүйесіне қатысты Қазақстан Республикасының заңдары,
Мемлекеттік бағдарламалар, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары
мен Халыққа жолдауы, ҚР Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені және
ҚР статистика жөніндегі Агенттігінің ресми мәліметтері қолданылды.
Курстық жұмыстың ғылыми жаңалықтары. Курстық жұмысты жазу барысында
ғылыми жаңалық сипаты бар келесі нәтижелер алынды:
– салық және салық салу мәнін анықтаудың теориялық жақтарын жан-
жақты қарастыру негізінде салық және салық салу ұғымына
авторлық анықтама берілген және қоғамның әлеуметтік даму жағдайы
мен салық жүйесінің элементтері арасында объективті байланыстың
бар екендігіне теориялық негіздер келтірілген;
– салық салудың жағымды және жағымсыз жақтары анықтала отырып,
әлеуметтік процесстерге әсер етуіне қарай салық функцияларының
жүзеге асырылу механизмі макро - және микродеңгейде
қарастырылған;
– салық салудың әлеуметтік салдарлары ұғымына анықтама беріліп,
тікелей және жанама критерийлер арқылы салық салудың әлеуметтік
салдарларын бағалау әдістері ұсынылған.
– Қазақстандағы қазіргі кезде қызмет ететін салық жүйесінің
әлеуметтік салдарларының қаншалықты екені және оның ең түйінді
деген әлеуметтік мәселелерге ықпал ету деңгейі жағынан әлсіз
жерлері анықталған.
– Қазақстанның салық жүйесінен туындайтын әлеуметтік салдарлардың
жағымдылығын көтеру бойынша ұсыныстар жасалған.
І Тарау. Салық түрлері, мәні, салық жүйесі туралы түсінік
1.1 Салық түрлері
Салық дегенiмiз - үкiметпен мiндеттi түрiнде алынатын төлемдердi
айтамыз.
Салықтар тiкелей және қосымша түрге бөлiнедi:
Тiкелей салықтарға жатады:
1. Корпорациялық табыс салығы
2. Заңды тұлғалардан ұсталатын салық
3. Әлеуметтiк салығы
4. Жер салығы
5. Мүлiк салығы
6. Көлiк құралдарының салығы
Қосымша салықтарға жатады:
1. Қосылған құн салығы
2. Акциздi жанама салығы
Қазақстан Республикасының Салық кодексiне сәйкес жеке және заңды
тұлғалардан алынатын салықтармен мемлекеттiк бюджеттi толтырады.
Әрбiр елде үкiметтiң шығындарына және салық салуына көп көңiл аударады.
Нарықтық экономикаға ауысқан кезде мемлекеттiк бюджеттiң құрастыруы өте
күрделi шарттарда болған, яғни сол уақытта экономикалық өсiмi төмендедi,
инфляция жоғары деңгейде болды, елдiң қаржы жағдайы крезистiк әрекетте
болды. Нарықтық экономикаға көшкен мемлекеттерде салық алудың үш нұсқасын
пайдалануға болады:
1. Пропорционалды салық-салықтың қосындысы жұмыскерлердiң табысына
пропорционалды бөледi
2. Регресивтi салық-жұмыскерлердiң табысы төмендесе де, салық процентпен
жоғарлатып алынады;
3. Прогрессивтi салық-жұмыскерлердiң табысы көбеюiне қарай салық ставкасы
өседi.
Қазақстан Республикасының салықтары екi түрге бөлiнедi:
1. Жалпы мемлекеттiк салықтар-мемлекеттiк бюджеттi реттейтiн көздерi
болады.Олардан түскен ақшалар әр түрлi бюджеттерге аударылады;
2. Жергiлiктi салықтар және жергiлiктi жинақтаулар бюджетiнiң табысының
көздерi болады.
Жалпы мемлекеттiк салықтарға жатады:
-Заңды және физикалық тұлғалардың табысына салынатын салық;
-Қосымша құн салығы, акциздер, бағалы қағаздарға жасалатын операцияға
салынатын салық, арнайы салықтар.
Жергiлiктi салықтарға жатады: жер салығы, заңды және физикалық
тұлғалардың мүлiгiне салынатын салық, транспорттық салық, физикалық
тұлғаларды мемлекеттiк төлемдердi өткiзу үшiн алынатын төлемдер, акционер
өткiзу төлемдерi және тағы басқалар жатады.
Салық салудың негiзгi принциптері мен функциялары.
Қазақстан Республикасының Салық жүйесiне сәйкес салық салудың мынадай
принциптері бар:
1. Әдiлеттiк принцпi;
2. Анықтылық принцпi;
3. Ыңғайлы принцпi;
4. Үнемдеу принцпi.
Әдiлеттiк принцпi-барлық тұрғындардан салық алынады және тұрғындардың
арасында салық арқылы төленетiн салықтар тепе-тең түрде бөледi.
Анықтылық принцпi-салық төлеушiге алдын-ала сомасы, уақыты ұсынылады.
Ыңғайлы принцпi-салық төлеушiге ыңғайлы уақытта салықтар алынады.
Үнемдеу принцпi-салық алынатын шығындарды азайтуға тырысады.
Салық салынатын агенттерге жатады: пайда, тауардың құны, қосымша құны,
физикалық және заңды тұлғалардың құны, мүлiктi беру, сату. Бағалы
қағаздардың операциясына салынатын салық. Объективтi тек қана бiр
салықты төлейдi. Бекiту әдiсi бойынша салықтар тiкелей және қосымша
түрге бөлiнедi.
Тiкелей салықтарға жатады: табысқа, пайдаға, мүлiкке салынатын салық және
ресурсты төлем т.б.
Қосымша салыққа жатады: қосымша құн салығы, акциз, кеден салықтары тағы
да басқа салықтар кiредi.
Салықтың функциялары:
1. Фиксалды функция;
2. Бақылау функция;
3. Тарату функция;
4. Ынталандыру функция.
Фиксалды функция-мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс жағы салық арқылы
құрастырылады. Фиксалды функция арқылы мемлекеттiк қаржы ресурстары
құралады.
Бақылау функциясы- әрбiр салық каналдың тиiмдiлiгi бағаланады. Салық
жүйесiне өзгерiстер енгiзудi анықтайды.
Тарату функциясы-салық арқылы жинақталған ақша қаражаттарын қайта бөлiп
таратуын анықтайды. Әскер, басқару органдары, бiлiм беру, денсаулық сақтау
тағы басқа сфераларға бөлiнедi.
Ынталандыру функциясы-жаңадан құрастыруға шағын фирмаларға әр түрлi
жеңілдiктердi жасайды: лъгот, преференция тағы басқалар берiледi.
Преференция дегенiмiз-бекiтiлген түрдегi инвестициялық салық кредитiн
айтамыз.
Салық салу объектiсiне бөлген кезде мынадай классификация жасауына болады:
1. Мүлiкке салынатын салық;
2. Ресурсты төлемдер (жер салығы);
3. Корпорация пайдалануына салынатын салық;
4. Әсер жасауға салынатын салық;
5. Басқа салықтар.
Мемлекеттің бюджет жүйесінің аса маңызды құраушы негізі мемлекеттің
салықтық құқығының көмегімен мәжбүрлеу арқылы алынатын міндетті төлемдер-
салықтар, алымдар, баждар, төлемақылар және т.б., яғни жинақтап айтқанда
салықтық түсімдер болып есептелінеді. Салықтар мен бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдердің экономикалық-құқықтық маңызы олардың төленілуіне
байланысты туындайтын қаржылық-экономикалық және құқықтық қатынастарда,
яғни салық төлеушілердің мемлекетке салықтық төлемнің затын (сомасын)
берулері кезінде салық заңдарымен белгіленген салықтық құқықтық қатынасқа
қатысушы мемлекет пен салық төлеушілердің арасында туындайтын қатынастарда
жарқын көрініс табады.
Салықтар экономикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды өзінің
бойында жинақтаушы күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық-
құқықтық құбылысы болып табылады. Сондықтан ол өзіне тән көптеген айрықша
белгілерімен ерекшеленеді.
Осы орайда салық:
- түсім көзі жалпы ұлттық табыстың белгіленген бөлігі болып табылатын
төлем;
- міндетті төлем;
- жекелей эквивалентсіз төлем;
- қайтарылмайтын төлем;
- мемлекет кірісін қалыптастыратын төлем;
- ұдайы төлем;
- мәжбүрлі төлем;
- заң жүзінде белгіленген төлем;
- құқыққа сай төлем;
- жүзеге асырылуы кезінде төленетін салық сомасының меншік нысанының әр
қашанда мемлекеттік меншік нысанына ауысуымен (өзгертілуімен) көрініс
табатын төлем;
- мөлшері алдын ала айқындалған төлем;
- қатаң белгіленген мерзімде жүзеге асырылатын төлем;
- өте тұрақты салықтық міндеттемелер туындататын төлем;
- белгіленіп, бекітілуі кезінде нақты салық төлеушілердің төлем
қабілеттілігі есепке алынатын төлем;
- ақшаның төлем құралы ретіндегі функциясын (ақша нысанындағы құнның
біржақты козғалысын) көрсететін төлем;
- жүзеге асырылуы заңи жауапкершілік шараларымен қамтамасыз етілетін төлем;
- тек құқықтық нысанда болатын төлем;
- біржақты-өктем тәртіппен мемлекет белгілеген төлем;
- жүзеге асырылуы салық төлеушінің заңи міндеті болып табылатын төлем;
- жекелей-айқындалған сипаттағы төлем;
- материалдык-заттай төлем;
- әрдайым фискальдық нысанда болғандықтан салык әкімшілігін жүргізуге
қолайлы әмірлі сипаттағы төлем;
- мемлекет тарапынан заттандырылған объективті экономикалық категория,
яғни мемлекеттік қазынаны толықтыру мақсатында тиісті мемлекеттік билік
тармағы ұйымдастырып, қүқықтық негіздеген акша қаражаттарының арналы ағымы;
- әлеуметтік бағдарлы нарықтық экономиканың негізінде жасалынатын
демократиялық коғамның өнімі;
- табыстарға салынуына байланысты тікелей, ал түтынуға (шығынға) салынуына
қарай жанама болып бөлінетін төлем;
- салық төлеушінің экономикалық-қаржылық жай-күйіне қатысты функция;
- реттеуші сипаттағы экономикалық стимул және мемлекеттік бюджеттің
материалдық-заттай қаражаттарының көзі;
- қоғамдағы бөлу және кайта бөлу қатынастарын білдіретін экономикалық
категория;
- мемлекеттің салықтық қүқығына сай мәжбүрлеп алына отырып, бюджет
жүйссінің мызғымас материалдық негізін құрайтын төлем;
- бірыңғай салық жүйесін білдіретін мемлекеттік деңгейдегі және жергілікті
салық салу жүйелеріне байланысты мемлекеттік және жергілікті болып көрініс
табатын төлем болып саналады.
Сонымен салық мемлекет тарапынан біржақты шығарылған заңдардың
негізінде, сол заңдарда айқындалған нақтылы мөлшерде және қатаң белгіленген
мерзімдерде, Республикалық немесе жергілікті бюджет кірісін қалыптастыру
мақсатында салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды және жеке
тұлғалардан жүйеленген әрі тұрақты түрде уәкілетті мемлекеттік органдар
алатын баламасыз, кайтарымсыз, ақшалай (кейде заттай) міндетті төлем болып
табылады.
Салық салу процесінде нақтылы салық төлеуші орындауға тиіс салықтық
міндеттемелер салықтық заң актілерінде белгіленген әрбір
салықтың құрамдас бөліктерінің жиынтығы — салык элементтері арқылы
айқындалады.
Салық төлеушінің (оған катысты заңи фактілерге сәйкес) салық төлеу
жөніндегі мемлекет алдындағы міндетін оның салықтық міндеттемелерінде
нақтыландыратын, республикалық немесе жергілікті бюджетке төленетін
салықтық төлем сомасына байланысты салықтық міндеттемені және оның
орындалуын айқындайтын, сондай-ақ мемлекеттің салық жүйесіндегі әрбір
салықтың әлеуметтік-экономикалық және заңи мән-жайының тектік белгілерін,
қолданылу тәртібін ашып көрсететін ҚР Салық кодексінде белгіленген әрбір
салықтың құрамдас бөліктерінің кешені-салық элементтері болып есептелінеді.
1. Салық элементтеріне сипаттама
Салық элементтері салықтық міндеттемелердің элементтерінде толық әрі
сапалы көрініс тапқан жағдайда салық жүйесінің фискальдық және реттеуші
қабілеті күшейе түседі.
Салық элементтеріне:
1) салық субъектісі;
2) салық объектісі;
3) салық базасы;
4) салық базасын есепке алу тәртібі;
5) салық ставкасы;
6) салық салу бірлігі;
7) салық заты;
8) салықтық кезең;
9) салықты есептеу тәртібі;
10) салықты төлеу мерзімі;
11) салықтық төлеу тәсілі мен тәртібі;
12) есеп беру кезеңі;
13) салық жеңілдіктері мен преференциялары;
14) салықтық қүқық бұзушылық үшін жауапкершілік жатады.
Салықтар-өте көп қырлы, мемлекеттің даму кезендері өзгерген сайын
нақтыландырылатын, ұдайы жүзеге асырылатын міндетті ақшалай төлем болып
табылады.Салықтардың функциялары экономикалық табиғаты мен заңи мән-жайына
қарай мемлекет кірісін бөлу және қайта бөлу құралы сипатында мемлекеттің
салықтық қызметінің негізгі бағыттарында пайдаланылатын салықтардың тек
өзіне тән экономикалық-құқықтық қасиеттері ретінде көрініс табады.
Экономиканың қазіргі даму мүмкіндіктерін есепке ала отырып мемлекеттік
қажеттіліктерге сай айқындалған салықтардың функциялары мемлекет белгілеген
бағыт бойынша іске асырылады.
Экономикалық категория ретінде салықтың функцияларына:
1) фискальдық функцияны;
2) бөлуші функцияны;
3) реттеуші функцияны;
4) бақылаушы функцияны;
5) жеңілдік беруші функцияны жатқызуға болады.
Салықтарды топтастыру олардың айырмашылықтары мен
ұқсастықтарын белгілеуге септігін тигізеді, саны жағынан шамалы топтарға
бөлу аркылы олардың ғылыми зерделенілуін және практикада қолданылуын
жеңілдетуді көздейді.
Салықтарды топтастырудың кейбір негіздеріне:
1) алыну тәсілдері бойынша;
2) салық салу субъектілері бойынша;
3) салық салу объектілері бойынша;
4) кірісіне салықтық түсімдер (төлемдер) есептелінетін бюджет деңгейі
бойынша;
5) салықты енгізудің мақсат-бағдары бойынша;
6) салықтық түсімдерге деген салықтық күқықтарын пайдалану ауқымы бойынша;
7) салықтық төлемдерді төлеу көздері бойынша сияқты принциптер жатады.
Мәселен, салық салу субъектілері бойынша: заңды тұлғалардан
алынатын салықтар; жеке тұлғалардан алынатын салықтар; салықтық
түсімдерге деген салықтык құқықтарын пайдалану деңгейі бойынша:
өздеріне тұрақты берілген (бекітілген) салықтар; бөліктерге (сомаларға,
проценттерге) бөлу арқылы белгіленетін (берілетін) реттеуші салықтар болып
бөлінеді.
Салықтардың мән-жайларына байланысты: тікелей және жанама
салықтар; тұрақты бекітілген және реттеуші салықтар; мемлекеттік деңгейдегі
және жергілікті аумақтардағы салықтар; жалпы және мақсатты салықтар; ұдайы
алынатын және бір жолғы салықтар сияқты түрлері болады.
Қазақстан аумағында алынатын салықтардың түрлеріне
1) корпорациялық табыс салығы;
2) жекелей табыс салығы;
3) қосылған құн салығы;
4)акциздер;
4-1) экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына рента салығы;
5) жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері;
6) әлеуметтік салық;
7)жер салығы;
8) көлік құралдары салығы;
9) мүлік салығы жатады.
Салықтарға тән барлык функциялар мемлекеттік бюджеттің ақшалай
қаражаттарын негізінен корпоративтік шаруашылық аясы субъектілерінің
табыстары есебінен қалыптастыруға нысаналанған тұрақты байланыстың мемлекет
пен салық төлеушілер арасында туындауы және дамуы барысында жүзеге
асырылады. Өндіріс пен салық салу және мемлекеттік бюджет кірістерін
калыптастыру арасындағы тәуелділік ұтымды салық жүйесін құрудың және тиімді
салықтық заң актілерін кабылдаудың теориялық және практикалық негізін
құрайды.
Салық салу процесі әдетте, салықтың саны мен сапасы негізделген
нақтылы ақшалай ресурстар аяғының, оның әлеуметтік-экономикалық мағынасы
мен бағытын салық жүйесіндегі фискальдық және реттеуші функцияларды
қамтамасыз етуге бағдарлайды.
Мемлекеттік-өктем билік жүргізу аясы мен корпоративтік және жеке
меншік аялары субъектілерінің арасындағы салықтық төлемдер ағыны
корпоративтік және жеке меншік ақша қаражаттарына байланысты меншік
нысанының ауысуымен, сондай-ақ меншік құқығының алмасуымен ерекшеленеді.
Салық салу заң жүзінде айқындалып, белгіленген салықтарды тиісті аялар
бойынша есептеу және нақтылы салықтық төлемдер сомасын республикалық немесе
жергілікті бюджеттерге алу процесін білдіреді.
Салықтар қоғамдағы экономикалық қатынастардың аса қажетті звеносы,
бюджет-қаржы жүйесінің маңызды кұраушысын әлеуметтік-саяси қатынастардың
басты элементі, мемлекеттік кірістің негізгі нысаны, жалпы мемлекеттік
қаржылардың элементі, қоғамдық өндіріске мемлекет тарапынан экономикалық
ықпал ету үшін пайдаланылатын механизм, мемлекеттік бюджет кірісін
қамтамасыз ететін тетік, экономиканы реттеу және ынталандыру құралы, дербес
экономикалық категория, мемлекеттік бюджет кірісі мен корпоративтік және
жеке меншік шаруашылық аялардағы қаржылық қатынастарға тікелей қатысы бар
объективті-субъективті қаржылық-экономикалық және құқықтық қоғамдық құбылыс
болып табылады. Әлеуметтік-экономикалық процестерді мемлекеттік реттеу
барысында қаржы-бюджет механизмі мен оның құрамдас бөлігі -салықтар
пайдаланылады.
Сонымен, салық объективті-субъективті қаржылық-экономикалық және
құқықтық құбылысты, ал салық салу мемлекеттік бюджеттің кіріс (салықтық
кірісін) базасын қалыптастыруға байланысты қарқынды салықтық қатынастарды
көрсетеді. Демек, салық салу ұйымдастыру-құқықтық категориясы ретінде
көрініс табады.
Салық салу жүйесінің ұғымын мемлекеттің салық жүйесінің экономикалық-
қаржылық негізін (ірге тасын) құрайтын, Қазақстан Республикасы Салық
кодексінің нақтылы баптарында белгіленіп, бекітілген салықтар мен басқа да
міндетті төлемдердің объективті жиынтығы деп айқындауға болады.
Салық салу жүйесі мемлекеттің салықтық құзырының ауқымында жұмыс
істейді. Мемлекеттің салықтық құзыры Қазақстан Республикасының
Конституциясында айқындалып, Салық кодексінің ережелерінде заңдық көрініс
тапқан тиісті мемлекеттік билік органдарының салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу және алу жөніндегі мемлекеттік өктем өкілеттіліктері
қамтитын сала болып табылады, сондай-ақ ол экономикалық кеңістіктегі
мемлекеттің салық салу жүйесінің стратегиялық әлеуметін білдіреді.
Салық салу жүйесі мемлекеттік билік тармақтарының объективті-
субъективтік қызметтерін материалдық түсім көзімен қамтамасыз ететін
императивтік (әмірлі) нысан болып табылады.
Дүниежүзілік салық салу практикасында әр түрлі салықтар атқаратын
рөлдерге қарай:
1) англосаксондық модель;
2) еуроконтинентальдық модель;
3) латынамерикалық модель;
4) аралас модель сияқты базистік салық салу жүйесіне бөлінген.
Англосаксондық салық салу жүйесі негізінен жеке тұлғалардан алынатын
тікелей салықтарға сүйенеді.
Еуроконтинентальдық салық салу жүйесі жанама салықтарға бағдарланған.
Латынамерикалық салық салу жүйесі көбінесе жанама салықтардың алынуын
көздейді.
Аралас салық салу жүйесі занды тұлғалардан алынатын тікелей және
жанама салықтарға, жеке тұлғалардың салықтарына, сондай-ақ тек жанама
салықтарға, яғни мемлекеттің нақтылы даму кезеңіне орай құрылымдаған салық
жүйесіндегі салық түрлеріне байланысты жұмыс істейді.
Салық салу барысында туындайтын салықтық қатынастар негізінен
азаматтық-құқықтық қатынастары басым қоғам өмірінің экономикалық ауқымында
калыптасады. Алайда кәсіпкерлік қызмет пен корпорациялық және жеке меншік
мәселелері салықтық құқық реттейтін объектілер қатарына мүлдем жатпайды.
Дегенмен кәсіпкерлік қызметтің тиімділігі мемлекеттік бюджет кірісіне
түсетін салықтардың көрсеткіштеріне тікелей ықпалын тигізетіндіктен салық
органдары бухгалтерлік баланс пен бухгалтерлік есепке алу мәліметтеріне
жүгінеді.
Бухгалтерлік есепке алу Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есепке
алу және қаржылық есептеме туралы заң актілерімен, бухгалтерлік есепке алу
стандарттарымен, сондай-ақ ұйымдардың есепке алу саясатымен
регламенттелген, кәсіпкерлердің және ұйымдардың операциялары мен жағдайлары
(мән-жайлары) жөніндегі ақпараттарды жинау, тіркеу және қорытындылау
жүйесін көрсетеді.
Кәсіпкерлер мен ұйымдарға қатысты қаржылық сипаттағы барлық мәмілелер
мен жағдайлар осы аталған жүйеде Қазақстан валютасымен тіркеледі.
Бухгалтерлік есеп ақпараттарын пайдаланушылар қатарына нақтылы кәсіпкерлер
мен ұйымдардың өзі, олардың инвесторлары мен кредиторлары, мемлекеттің
экономикалық және статистикалық органдары, салық органдары және т.б.
жатады.
Бұл ретте ескеретін маңызды жәйт, салық органдары тарапынан салық салу
мақсатында жүргізілетін есепте - салық есебінде тиісті кәсіпорынның немесе
ұйымдардың бухгалтерлік есебінің кейбір мәліметтері ғана пайдаланылады.
Салықтық төлемнің сомасын есептеуге қатысты салық салу базасы қандай болсын
ұйымның бухгалтерлік есеп мәліметтеріндегі қаржылық нәтижелеріне қарамастан
айқындалады.
Әйтсе де салық салу процесінің бухгалтерлік есеп деректерінің
негізінде жүргізілетінін білу қажет. Өйткені бухгалтерлік есеп мәліметтері
салық салу мән-жайларына бейімделінеді. Демек, салық салудың бухгалтерлік
есепте көрсетілетін кәсіпорынның шаруашылық қызметінің қаржылық нәтижесіне
бағдарланатынын жоққа шығаруға болмайды.
Қазақстан Республикасындағы салық салу айқындылығы нақтылы салық
төлеушіге қатысты салықтық міндеттемелердің туындауының, орындалуының және
тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заң актілерінде белгілеу
мүмкіндігін білдіреді. Бүгінде Қазақстан Республикасының салық жүйесі
өзінің кұрылу және жұмыс істеу негізіндегі экономикалық-құқықтық
принциптерінде көзделген әлеуметтік-экономикалық басымдылықтарға орай
салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді мемлекеттік бюджет шығысының
әлеуметтік бағдарына байланысты бөледі. Осындай мән-жайлар тұрғысынан салық
жүйесіндегі іс-қимылдарға қатысушылардың құқықтары мен міндеттері,
орталықта және жергілікті аумақтарда жүргізілетін салық әкімшілігінің
негізгі бағыттары, республикалық және жергілікті фискальдық мүдделерді
нақтыландыруға қажетті ақпараттар базасы, мемлекеттік бюджет кірістері мен
шығыстарын теңдестірудің кешенді принциптері айқындалады.
Салықтық құқық негізінде жүргізілетін мемлекеттік салық әкімшілігі
салық жүйесінің тактикалық және стратегиялық салықтық әлеуметін, мақсатты
әлеуметтік-экономикалық ұстанымдарды, ішкі және сыртқы салық саясатының
принциптерін, салықтық құқықтық қатынастар жүйесін мемлекеттік басқаруды
ұйымдастыру процесін қамтиды.
Қазіргі заманғы Қазақстан Республикасының салық жүйесін басқару
негізінде нарықтық түрлендірулерге айтарлықтай бейімделген мемлекеттік
салықтық жоспарлау (болжамдау), мемлекеттік салықтық реттеу және
мемлекеттік салықтық бақылау сияқты салық механизмінің элементтері жатады.
ІІ Тарау. Өнеркәсіптік кәсіпорындағы салық салу
2.1 Қазақстан Республикасындағы салық салу жүйесінің типологиясы және
тарихи дамуы.
Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік бағдарлы
нарықтық қатынастарға бағытталған даму жолында көшуі, мемлекет және қоғам
мүддесіне қажетті қаржы-қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы,
сондай-ақ өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын
салық құқықтың экономика және құқық айларынан өзіне тиесіле орнын алуының
басты себебіне айналып отыр
Мемлекеттік материалдық мүддесі мен қоғам өмірінің айрықша экономикалық
аясының тоғысатын жері, көбінесе объективтігі қаржылық-құқықтық құбылыс
ретінде жарқын көрініс табатын салық салу саласы әрқашанда мемлекеттің
салықтық құқығының реттеуші ықпалының ауқымы ретінде көрініс табады
Салықтық құқық қағамдық-мемлекеттік маңызы бар айрыққа объективті-
субъективтік экономикалық аяны толығымен қамти отырып, осы салық салу
саласындағы айтарлықтай тұрақты ұйымдастұрушы және материалдық сипаттағы
салықтық қатынастарды реттейтін, әлеуметтік және фискальдық саясаттың
ұстаным-бағдарларын көздейтін, мемлекет билігінің әкімшілік және
экономикалық әлеуетінің салықтық құзырындағы заңи және экономикалық
мазмұнды құқықтық нормалардың жиынтығынан тұратын құқықтық құрылым болып
табылады, сондай-ақ оның салықтық құқықтық нормаларында мүмкіндігінше
мемлекет пен салық төлеушілердің экономикалық-қаржылық мүдделерінің қарама-
қайшылығы ескеріледі нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан
Республикасында қоғамдағы қандай болмасын процестерге мемлекеттік әкімшілік
жүргізу арқылы тікелей ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгінде
баршаға аян. Бұл орайда халықаралық өркениеті стандартар мен нарық
талаптарына сай келетін, сондай-ақ қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол
жеткізуге жол ашатын әлеуметтік-экономиқалық жанама ықпал етудің елеулі
құралы салықтар, салық салу жүйесі және мемлекеттің салықтық құқығы
пайдаланылады
Салықтарға тән барлық функциялар мемлекеттік бюджеттің ақшалай
қаражаттарының негізінен корпоративтік шаруашылық аясы субъектілерінің
табыстары есебінен қалыптастыруға нысаналанған тұрақты байланыстын мемлекет
пен салық төлеушілер арасында туындауы мен дамуы барысында іске асырылады
өндіріс пен салық салу және мемлекеттік бюджет кірістерін қалыптастыру
арасындағы тәуелдік ұтымды салық жүйесін құрудың, сондай-ақ тиімді салықтық
заң актілерін қабылдаудың теориялық және практиқалық негізін құрайды.
Сонымен салық объективті-субъективті қаржылық –экономикалық және
құқықтық құбылысты, ал салық салу мемлекеттік бюджеттің салықтық кірісін
кіріс базасын қалыптастыруға байланысты қарқынды салықтық қатынастарды
көрсетелді.
Қазақстан Республикасының Конституцияда айқындалып, салық кодексінің
ережелерінде заңдық көрініс тапқан мемлекеттің салықтық құзыры тиісті
мемлекеттік билік органдарының салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді
белгілеу және алу жөніндегі мемлекеттік өктем өкілеттіліктері қамтитыны аян
болып табылады, сондай-ақ ол экономикалық кеңістіктегі мемлекеттің салық
салу жүйесінің стратегиялық фискальдық әлеуетін білдіреді.
Салықтық құқық негізінде жүргізілетін мемлекеттік салық әкімшілігі
салық жүйесінің тактиқалық және стратегиялық салықтық әлеуетін, мақсатты
әлеуметік-экономиқалық ұстанымдарды, ішкі және сыртқы салық саясатының
принциптерінін, салықтық құқықтық қатынастар жүйесін мемлекеттік басқаруды
ұйымдастыру процесін қамтиды.
Мемлекеттің салықтық құқығының аясында жүргізілетін салық әкімшілігі
макроэкономикалық өсу тұрысынан және халықаралық салық салу стандарттарының
өркениеті үлгілеріне сай қоғам мен мемлекеттің, сондай-ақ корпоративтік
шаруашылық ішінде жеке меншік негізіндегі жеке кәсіпкерлік қызмет
субъектілерінің экономикалық-қаржылық мүдделерінің балансты болуын көздейді
және соны қамтамасыз етуге ат салысады.
Салықтық құқық нормаларында мемлекеттің ішкі және сыртқы салық
саясатының ұстанымдарында көзделген болашақ қоғамдық байланыстардың, яғни
салықтық қатынастардың аса ұтымды теориялық-практикалық модельдері
бекітіледі, сондай-ақ салықтық құқықтық нормаларда белгіленген субъективтік
құқықтар мен заңи міндеттер негізінде нақтылы салықтық қатынастар салықтық
құқықтық қатынастар түрінде қалыптасып, дамиды.
Сонымен, салықтық құқықтық қатынастар аясы мемлекеттік және
корпораяциялық шаруашылық аялары мен саларын, сондай-ақ барлық заңды
тұлғалар мен азаматтар ауқымын қамтитындықтан салықтық құқық пен салық
заңдарына деген салық төлеуші заңды және жеке, мемлекеттік қызметкерлердің,
құқық қорғау органдарындағы және басқа салалдаы заңгерлердін,
экономистердің және аудитолардың қызығушылықтары мен ықылас-ынталары күн
санап өсуде.
Соңғы уақытта құқықтың жалпы және арнайы теориялық проблемаларын,
салықтық заңдардың елеулі мәселерін ғылыми зерттеу ісі де кең көлемде
жүзеге асырылып жатқаны мәлім Осының нәтижесінде, жаңаша қалыптасып келе
жатқан Қазақстан Республикасының салықтық құқығы да мемлекетіміздің
экономиқалық-әлеуметтік түрлендірілуіне, өндіріс аясының тұрақтандырылуына
және салық жүйесінің күшейтілуіне өз үлесін қосуда.
Міне, осындай мән-жайдаларын бәрі салықтық құқықтың жаңаша құрылымы мен
мазмұнына, маңызына және реттелінетін салықтық қоғамдық қатынастарға
айтарлақтай ықпалын тигізіп қана қоймай, сонымен бірге салық салу мен
салықтық құқықтың теориялық және практикалық мәселелерін бір бірінен бөлмей
қарастыру арқылы салық жүйесінің тұрақтыландырылуына және тиімді жұмыс
істеуіне жағдай жасап отыр.
Осы орайда, салықтық құқық пен салықтық заңдарды зерделеу
міндеттілігінің жоғары заң оқу орындарының студенттеріне, салық қызметі
және қаржы полициясы агеттігі органдарының қызметкерлеріне, прокуратура мен
сот органдарының қызметкерлеріне, кедендік бақылау комитетінің
қызметкерлеріне, экономистерге, бухгалтерлер мен аудиторалға жүктелуі күн
тәртібінде өткір тұрған көкейтесті мәселе екенін көрсетеді.
Салықтық құқықтың жалпы бөлімде, салықтардың табиғаты, әлеуметтік-
экономиқалық мағынасы, объективті-субъективтік экономикалық-қаржылық және
құқықтық қоғамдық құбылыс ретіндегі ерекшеліктері; салық салу процесінің
мемлекеттің салық жүйесінде айқындалатын механизмдері, мемлекетің салық
жүйесінің әлеуметтік-экономикалық басымдылықтары, тактикалық және
стратегиялық салықтық әлеуеті; мемлекеттің салықтық қызметті негізіндегі
салық әкімшілігін жүргізу тәсілдері, салық жүйесінің фискальдық және
реттеуші функцияларын іске асыру принциптер, салықтық құқықтың мемлекет
билігінің әкімшілік және экономиқалық мазмұнды құқықтық нормалардың
жиынтығынан тұратын құқықтық құрылым ретіндегі көрінісі; қазіргі заманғы
салықтық құқықтық нормалардың салықтық міндеттемелердің орындалуын
қамтамасыз ететін және инвестициялық процестерді салықтық ынталындыратын
сипаты; салықтық құқықтық қатынастардың материалдық және заңы мағынасы,
объектілері және субъектілері; салықтық міндетіменің жаңа құқықтық
конструкциясының салықтық құқықтық қатынастарда қатаң көрініс табуы; шағын
кәсіпкерлік субъектілеріне арналған арнаулы салық режимін қолдану жолдары;
салық салу аясандағы салықтық реттеудің салықтық ынталандыруға және
мемлекеттік мәжбірлеуге қатысты мән-жайлары; мемлекеттің салықтық
құрылысының фискальдық, трансферттік және индиактивтік қасиеттері,
нормативтік-құқықтық және экономиқалық негізін қалыптастыру ерекшеліктері;
нарық жағдайындағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару жүйесінің
ұйымдастырылу құқықтық мағынасы, соның ішінде салық салу саласындағы.
Салықтар қоғамдық қатынастары біртіндеп дамып келе жатқан адамзат
өркениетінің бастапқы кезеңдерінде пайда болған кезінде Інжілдегі Ізгі
хабарын жазғанда Лука Исаның Христостың тууы туралы өзінің баяндауының Сол
күндері кесарь патша Авгут жер жүзінің барлық тұрғындары салық төлеу үшін
тізімге тіркелсін деген бұйрық берді деп бастаған еді. Осы оқиға салықтар
мен алымдарға байланысты санақ есебін алу және тізімге тіркеу ісінің
бастамасы болды, сондай-ақ халық санағы мен жерлерді есепке алу жөніндегі
аталмыш өктем іс-қимылдар Сирияны Квирини басқарып тұрған кезде, астарлы
мағынада жүргізілген болады.
Ресей мемлекетінің салық жүйесі 9 ғасырдың соңына таман қалыптаса
бастады. Ең бірнші алынған салық дань деп аталынатын. Сол кездерде алынатын
салықтардың бәрі баждар болып саналатын. Баждардың мына түрлері алынған:
мыт, гостиная, перевоз, вес и мера, торговая, вира, продажа. Татар-монғол
шапқынышылығы кезінде Ордаға выход деген салық төленген, сондай-ақ ям атты
салық Орданың елшісі мен оның қызметкерлерін ұстау үшін алынған. Пата
Үшінші Иванның кезінде данные, ямские, пищальные, деген салықтар городовое
и засечное дело, соха, медовая дань, яеуся деген түрлі міндетті төлемдер
алынған.
Бірінші Петрдің тұсында фискальдық палата құрылған болатны. одан басқа
қаржылар мәселесімен айналысатын камер-коллегия, штатс-контр-колеегия,
комерц-коллегия және ревизионная коллегия сияқты мемлекеттік органдар
болған.
Сол кезде мына келесідей әр алуан салықтар мен міндетті төлемдер
алынған: гербовой сбор, подушной сбор с извозчиков, налоги с постоялых
дворов, налоги на бороду, усы, налоги с печей, судов, продажи съестного,
подушная подать. Кейінгі патшалардың басқарулары аясында питейный налог,
гильдейская подать, квартирный налог, налог на доходы с ценных бумаг, сбор
с проезда по шоссе Санкт-петербург-Москва, пошлина с имущества,
переходящего по наследству, сборы с заграничных паспортов, паспортные
сборы, акцизы на табак, сахар, соль, спички, пресованные дрожжи,
осветительные масла, промысловый налог. Міне, Ресей салық жүйесінің
қалыптасып, дамуы кезінде алынған негізі міндетті төлемдер осылар болған.
Әрине, әрбір елдің салық жүйесігің әр кездегі болмысы және құқықтық тағдыры
патшалар мен билеушілердің, мемлекеттің саяси еркіне тәуелді болғаны,
сондай-ақ бола беретін сөзсіз.
Қазақстанда да заман-кезеңдеріне сай салық жүйесі болғаны ешбір күмән
тудырмайды. Бір ғана дәлел ретінде Ұлы жибек жолы мен өркендеп, дамыған
қамал-қалалар Сығанақ, Отырар, Тараз, Мерке, Исиджаб, құлан, Яссы, сауран,
Барысхан, Аспара, Баласағұн, Қойлық, талхиз, Екіөгіз, Баба-ата жөніндегі
мағлуматтарды айтуға болады. Тек бір өкініштісі, жазба мәліметтердің
сақталмағанына байланысты осы салықтар жөніндегі дерек көздерінің өте аз
болуы.
Кезінде Қазақстан тарихына, онымен бірге салық салу мәселелерін шешуге
орасан зор үлесін қосқан бірден-бір құқықтық дерек көзі Тәуке ханның хандық
құруы кезінде, оның тікелей қатысыумен қабылданған Жеті жарғы болып
табылады
Қазақстанның Ресей боданы болуына байланысты оның аумағында да Ресейдің
заңдарында көзделген салықтар мен өзге де міндетті төлемдер алынатын
болған. Тек қазақстанның өзіне тән алымдар да белгіленіп отырған. Мысалы,
кибиточный сьбор, ясочная оподать, паспортный стол, ямская повинность және
т.б.
8-12 ғасырларда айтарлықтай дамыған салық салу теориясы экономиқалық
және мәдени гүлденуі шарықтаған ислам әлемі елдерінің мұсылмандық құқығында
шариғатта көрініс тапқан болатын. Салық салудың мұсылмандық жүйесінің
көптеген элементтері қазіргі қазақстан мен Орта азия аумағындағы
мемлекеттерде, олар 19 ғасырда Ресей экономикалық жүйесіне қосылмай тұрып
таралған еді.
Шариғат араб сөзі аш-шариа түзу, дұрыс жол мағынасында айтылады
қоғамдағы адамдардың өзара қатынастарын, соның ішінде салықтарға байланысты
мән-жайларды да жанжақты реттейтін нормалары бар қазіргі әлемдегі өте ірі
әрі біртұтас құқық жүйесі болып табылады.
Белгілі өзбек галымы, мемлекеттанушы А.Саидов 12 ғасырдағы ханифиттер
мазхабының мектебінің, ағым –бағытының деуге болады факиғы- факих-діни
құқық танушысы Бурхан-дин әл Маргинанидің Әл-хидоя деген еңбегіне көптеген
асырдар бойына жасалфынған түсіндірмелер хидоя, Мұсылман құқығының
түсіндірмелері жинағына жазған баяндамасында: мұсылман құқығын айырықша
ерекшелегі –оның біртұтастағы және пәрменділігі; шариат нормаларында батыс
континентальдык, англосаксондық құқық жүйелерінде байқалатын, адамдардың
өзара қатынастарын реттейтін нормаларды құқықтық, әдептілік және діни
нормалар деп бөлу орын алмаған.
Шариат-ислам құқығының философиясы, ол үшін рухани, діни және зайырлы
өкімет біртұтас, яғни мұсылманның діни, зайрлық және практақалық қызметтері
бөлінбес сипатта болады деп көрсеткен.
Кезінде салықтарды жинаудың икемді тәсілдерін қолдану қажеттілігі
жөнінде Әмір Темір көреген өзінің Халықтан кірістер мен контрибуциялар
жинау туралы қаулысында: Алым, салық жинау кезінде мүмкіндігінше халыққа
ауыртпашылық түсірмеу керек және аумақтардағы елді мекендерге салмақ салуды
азайту қажет. Өйткені, халықтың кедейленуі мемлекеттің қазынасының
тапшылығына әкеліп соқтырады, ал мемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге қажетті
қаражаттың болмауы әскери және басқа күштердің ылдырап кетуіне әкеліп
соқтырады, ал жеткілікті, мықты әскердің және басқа да күштердің болмауы
мемлекеттік өкімет билігін, мемлекетті әлсіретеді деген болады.
2.1 Кәсіпорындағы салық салу жүйесі түсінігі
Салықтар баршаға белгілі көптеген ғасырлар бойы қоғамның экономикалық
базалық құрамы және мемлекеттің кірісін қалыптастырудың маңызды қаржылық
құралы ретінде қолданылып келеді. Теориялық жағынан салық салу жүйесі –
қоғамның әлеуметтік құрылымын танып білудің шартты жағдайы және объективті
қажеттілігі.
Қоғамның даму процессінде әлеуметтік-экономикалық жүйедегі салықтардың
атқаратын рөлі күн өткен сайын жаңа нысанға айнала отырып, артып келеді.
Бұл әсіресе нарықтық қатынастардың қалыптасып дамуы жағдайындағы
экономикадағы өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе, өйткені салық салу жекелеген
тұлғалардан бастап мемлекетке жеткенге дейін оның барлық деңгейіндегі
әлеуметтік процесстерге әсер ете алатын бірден бір макроэкономикалық құрал
болып табылады. Бұдан да басқа, халықаралық экономикалық қарым
қатынастардың ұлғаюуына байланысты салық жүйесі белгілі бір жекелеген
елдердің ішкі жұмысы болудан қалды. Осылайша, салық салудың бір жағынан
шаруашылық байланыстарға терең бойлауы, екінші жағынан оның жалпылығы
қазіргі кезде салықтардың атқаратын рөлінің жан-жақты қанат жаюына жағдай
жасап отыр.
Егер салықтардың қажеттілігі мемлекеттің саяси, экономикалық, қала
берді, әлеуметтік мақсаттары мен міндеттерінен туындайтынын білсек, онда
салықтардың әлеуметтік процесске әсер ету мүмкіндігінің бар екендігі
көптеген жағдайларда ескерілмегендігін байқауға болады. Сонымен бірге,
берілген анықтамаларда мемлекет өз қызметін жүзеге асыру барысында
мәжбүрлеуші, ал халық шарасыздықтан салық төлейтін мәжбүрленуші тұлға
ретінде көрініп отыр. Сондықтан, салықтарды қоғамның, сол арқылы ондағы
тұрғындардың өмір сүруіне қажетті қаражат көзі деп қарау керек және нарық
субъектлері (заңды және жеке тұлғалар) оны ерікті түрде, қиналмай төлеуі
керек, осы тұрғадын алып қарайтын болсақ салыққа, біздіңше, мынандай
анықтама беруге болады: салық дегеніміз - заңды және жеке тұлғалар
міндетті түрде төлейтін, қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуына
қажетті қаражат көзі.
Ал, салық салу ұғымына келетін болсақ, көптеген отандық және шет
мемлекеттік экономикалық ғылымдарды оқып-біліп, салыстырмалы түрде талдай
келе, салық салуға қатысты өзіндік анықтама беруді дұрыс деп таптық, оған
себеп:
- көптеген экономистермен салық салу ұғымына анықтама берілген
кезде, ол салық сомасын өндіріп алу процессі ретінде қарастырылады;
- салық салу тек қана салық міндеттемесімен және құқықтық мәжбүрлеумен
ғана байланысты қаржылық қатынастарды білдіреді;
- салық бөлу функциясын атқара отырып, қаржы жүйесінің барлық буынында
маңызды рөл атқарады, сондықтан оны кең мағынада қарастыру қажет;
- қазіргі кезде еліміз әлеуметтік бейімделген нарықтық экономиканың
даму жолын таңдаған болса, әлеуметтік бейімделу деңгейін көрсететін
(әлеуметтік бейімделген дамыған мемлекеттерде ЖІӨ-дегі салықтық
түсімдердің үлесі 30-40 пайызды құрайды) салық жүйесіне, салық салу
процессіне әлеуметтік тұрғыдан анықтама беруге негіз бар.
Жоғарыдағы тұжырымдарды ескере келе, біздіңше, салық салу дегеніміз
– нарық субъектілері мен қоғам арасындағы заңды түрде бекітілген салықтарды
төлеу бойынша конституциялық міндеттерді орындау кезінде туындайтын
әлеуметтік қатынастар жиынтығы.
Салық салудың әлеуметтік салдарлары оның шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халықтың әлеуметтік жағдайларына оң немесе керісінше теріс
әсер ететіндігін көрсететін бірден бір көрсеткіш және салық жүйесін үнемі
жетілдіріп отыруға негіз болатын маңызды фактор болып табылады. Салық
жүйесінің көмегімен мемлекет субъектілерге шаруашылық жүргізудің және
қоғамдағы әлеуметтік мәселелерді шешудің жағымды жағдайын жасауы немесе оны
тежеуі мүмкін. Осы тұрғыдан қарағанда, салық салу процессінен түрлі жағымды
немесе жағымсыз, оң немесе теріс салдарлардың туындайтындығын байқауға
болады.
Басқа салықтарға қарағанда (мүлік, жер және көлік құралдарына салынатын
салық) жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен жанама салықтардың кері
әлеуметтік салдары басым болып келеді, өйткені, кәсіпорындардан гөрі кез
келген адам қалай да өздерінің табыстарын әлеуметтік қажеттіліктерге
жұмсауға тырысады. Сонымен қатар, жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы,
шын мәнінде негізгі мүшесі қоғамның болашағы және негізгі құндылығы болып
келетін отбасынан алынады, олардың материалдық және әлеуметтік жағдайына
әсер етеді. Ол механизмді төмендегі сызба түрінде келтіруге болады:
Сурет 1 - Салық жүйесінің отбасының әлеуметтік жағдайына
әсер ету механизмі
Салық жүйесінің азаматтардың материалдық және әлеуметтік жағдайына екі
жақты әсері бар: жағымды және жағымсыз.
Жағымды жағы сол, заңды және жеке тұлғалар төлеген салықтар бюджет пен
бюджеттік емес қорларға жинақталып, олар қайта бөлініп, көп бөлігі
тұрғындардың кейбір бөлігіне (зейнеткерлер, мүгедектер, көп балалы аналар,
балаларға) жәрдемақы ретінде беріледі және халыққа түрлі қоғамдық қызметтер
көрсетіледі.
Жағымсыз жағы үш бөліктен тұрады. Біріншісі, табысы төмен жеке
тұлғалардың салық төлеуі (жеке табыс салығы мен ҚҚС) олардың материалдық
жағдайына кері әсерін тигізеді, екіншісі, жеке кәсіпкерлердің салық
ауыртпалығының жоғары болуы олардың кәсіпкерлікпен айналысуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz