Жұмыспен қамту деңгейі
А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ -Түрік Университеті
Тараз институты
ОӘЖ 331.6(574.52)
Қолжазба құқығында
КАЙРАНБЕКОВ БАУРЖАН ОКТАШЕВИЧ
Еңбек нарығын реттеуді және халықты жұмыспен қамтуды жетілдіру жолдары
(Жамбыл облысы материалдары бойынша)
08.00. 05- Экономика және халық шаруашылығын басқару
(салалар және қызмет сфералары бойынша)
Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші:
С.Д.Тәжібаев,
экономика ғылымының
докторы, профессор
Қазақстан Республикасы
Тараз, 2009
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Еңбек нарығын реттеудің теориялық -әдістемелік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ..8
1.1 Еңбек нарығын реттеудің теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Жетілген бәсеке жағдайындағы еңбек нарығының қызмет ету
тетіктері ... ..23
1.3 Еңбек нарығын реттеудің шетел тәжірибесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2 Еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамтудың қазіргі
жағдайы ... ... ... ... .42
2.1 Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығы мен халықты жұмыспен
қамтудың жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...42
2.2 Жамбыл облысының еңбек нарығының ахуалын және өзгеру динамикасын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.3 Облыстың еңбек нарығын экономикалық
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
3 Еңбек нарығын реттеу және халықты жұмыспен қамтуды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..86
3.1 Еңбек нарығын реттеудің тиімді экономикалық
тетіктері ... ... ... ... ... ... .. ... 86
3.2 Экономика-математикалық әдістердің негізінде халықты жұмыспен
қамту бойынша басым бағыттарды жасау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
3.3 Жұмыспен қамту шараларының тиімділігін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... 106
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..116
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .118
Тіркемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..123
ҚЫСҚАРТУЛАР
ТМД Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
АҚШ Америка Құрама Штаттары
ХЕҰ Халықаралық еңбек ұйымы
ӘҰЖ Әлеуметтік ұлттық жүйе
ЖҰӨ Жалпы ұлттық өнім
ІЖӨ Ішкі жалпы өнім
БСҰ Бүкіл әлемдік сауда ұйымына
ЖЕК Жылдық есептік көрсеткіш
КТМ Кәсіптік-техникалық мектеп
ЕО Еуропа одағы
ҒТ Ғылыми техникалық
АӨК Ауыл шаруашылық кешені
ЖОО Жоғарғы оқу орны
КРСМ Көптік регрессиялық сызықтық моделі
КРКСҮ Көптік регрессияның классикалық сызықтық үлгісі
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кездегі нағыз пәрменді
әлеуметтік саясат – ол халықты жұмыспен тұрлаулы қамту саясаты болып келеді
және болып қала береді. Осыған орай әлеуметтік көмек көрсету саясаты
әлеуметтік топтардың мұқтаждықтарымен айқындалуға тиіс емес, қайта еңбекке
қабілетті азаматтарды жұмысшылар санына қосуға даярлау міндеті ауқымында
шоғырландырылуға тиіс. Азаматтарға қолдау көрсетудің мемлекеттік жүйесі
олардың қайта оқып үйренуі мен жаңа кәсіпті меңгеруіне ынталандыру
бағытында құрылуы керек. Бүгінгі күнде елімізде еңбек нарығы экономикалық
жүйенің ерекше инфрақұрылымына айналып отыр. Бұл нарықта, басқа
нарықтағыдай, біріншіден, сұраныс және ұсыныс заңдары, жұмыс күшін сату –
сатып алу жетілген бәсеке нарығы жағдайында жүріп отыратын болса,
екіншіден, жетілмеген бәсеке нарығының ерекше ықпалы да байқалып отырады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2009 жылғы
халыққа Дағдарыстан жаңару мен дамуға атты жолдауында бізде еңбек
рыногын дамыту үшін барлық мүмкіндіктер бар, оларды ойлап табу керек емес
екендігін және нақ осыған қосымша 140 млрд теңге бөлініп отрығанын айтты.
Бұлар келесі жұмыстарға арналған: Біріншіден, бұл коммуналдық желілерді
қайта жарақтандыру және жаңғырту; екіншіден, жергілікті мәндегі автомобиль
жолдарын салу, қайта жарақтандыру және жөндеу, сондай-ақ әлеуметтік
инфрақұрылымды, ең алдымен мектептер мен ауруханаларды жаңарту. Үшіншіден,
әрбір нақты елді мекендегі жергілікті мәндегі нысандар. Төртіншіден, бұл
әлеуметтік жұмыс орындарын кеңейту және жастар практикасын ұйымдастыру.
Халықты жұмыспен қамту туралы қолданыстағы Заң бюджет қаражатын осы
мақсатқа пайдалануға мүмкіндік береді. 2008 жылы 13 мыңнан астам адам осы
бағдарламалар бойынша өз мүмкіндіктерін іске асырды.
2009 жылы осы мақсатқа қосымша 8,6 миллиард теңге бөлініп 96 мыңға жуық
адамды жұмыспен қамтамасыз етіледі.
Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына кіру отандық өнімдірушілердің бәсекеге
қабілеттілігін арттыруды талап етеді. Өндірістердің бәсекеге қабілеттілігін
арттыру үшін жоғары білікті және кәсіпқой мамандарға сұраныс арта түсуде.
Сондықтан білікті ұлттық кадрларды кәсіби жағынан даярлау және қайта
даярлау бүгінгі күннің талабы.
Дамыған және дамушы елдердің тәжірибесін үйренуде жүйелік және нақты
тарихи көзқарас халық шаруашылығындағы еңбек нарығын реттеудің әлеуметтік-
экономикалық, ұйымдастырушылық-инфрақұрылымдық қызмет ету тетіктерін
жетілдіру, облыс тұрғындарын жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғаудың белсенді
формасы ретінде жұмыссыздарды кәсіби даярлау және қайта даярлау, қоғамдық
бағдарлама жасау негізгі өзекті мәселелердің бірі болып отыр, ғылыми
тұрғыдан зерттеуді талап етеді.
Тақырыптық зерттелу дәрежесі. Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың
еңбектерінде еңбек нарығын реттеу тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның
дамуындағы рөлі, экономикадағы алатын орны зерттелген. К.Маркс- өз
еңбегінде еңбек нарығы туралы теориялық-әдістемелік негізін зерттесе,
Д.Ж.Кейнс пен М.Фридман еңбек нарығы мен жұмыспен қамтуды реттеуде
мемлекеттің жүргізу саясатының қажеттілігінің маңыздылығын қарастырған.
Сонымен бірге тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елдердің
үлкен тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр. Дамыған
елдердің тәжірибесін үйрену еліміздің еңбек нарығын реттеу мен халықты
жұмыспен қамтудың үлгісін жасауға негіз болады.
Мемлекеттің еңбек нарығын реттеу, жұмыспен қамту және халықтың
әлеуметтік саясатын жетілдіру мәселелерін қазақстандық ғалым-экономистер:
Ү.С.Байжомартов, С.Х.Берешев, Б.А.Жүнісов, Қ.М.Жұмақанова, М.Б.Кенжеғозин,
Ж.Ш.Кенжалина, Р.С.Каренов, Ш.К.Көпешов, Ж.К.Қорғасбаев, А.К.Қошанов,
А.Қатарбаева, Н.К.Мамыров, М.К.Мельдаханова, А.Қ.Мейірбеков, А.Б.Молдашев,
Т.Ж.Нұрымбетов, Н.А.Омаров, А.К.Отаров, Ж.Ж.Сүлейменов, Ә.А.Сатыбалдин,
С.Д.Тәжібаев, М.Э.Тілеужанова, Ө.Қ.Шеденов және т.б. өз еңбектерінде жан-
жақты қарастырып, экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан.
Жамбыл облысында еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамту
деңгейін көтеру, облыстың экономикалық және т.б. ерекшеліктеріне байланысты
ауқымды және күрделі мәселелердің бірі болып отыр. Бұл мәселелерді
облыстық экономика мен еңбек нарығының байланыстылығын жүйелі түрде
зерттеп, тиімді саясат арқылы шешу теориялық және тәжірибелік зерттеу
жұмыстарын қажет етеді.
Еңбек нарығы туралы теориялық-әдістемелік және жинақталған тәжірибелік
материалдар өзіндік ғылыми зерттеу жұмысын іске асыруға ықпал етті.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты
Жамбыл облысының еңбек нарығын реттеу және халықты жұмыспен қамтуды
жетілдіру бойынша ғылыми тәжірибелік ұсыныстар жасау болып табылады.
Диссертациялық зерттеу мақсатына, еңбек нарығын дамытудың ерекшеліктеріне
сәйкес келесідей міндеттер қойылды:
-еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамтудың жалпы теориялық
-әдістемелік негіздерін зерттеу;
-еңбек нарығын реттеудің қызмет ету тетіктерін және әлеуметтік –
экономикалық мазмұны мен факторларын анықтау;
-облыстағы еңбек нарығы мен жұмыспен қамтудың жалпы сипаттамасын
қарастыру;
-Жамбыл облысындағы еңбек нарығының қазіргі жағдайына талдау жасап,
тиімділік деңгейі мен салааралық ерекшіліктерін анықтау;
-облыстағы халықты жұмыспен қамтудың облыстық бағдарламасының
қажеттілігі мен жұмыспен қамту шараларының тиімділігін арттыру жолдарын
негіздеу.
Зерттеу пәні болып еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың
жетілдіру жолдары таңдалды.
Зерттеу нысаны. Еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамтуда болып отырған
экономикалық қатынастар.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері ретінде еңбек нарығын
реттеу мәселесі бойынша отандық және шетелдік ғалым-экономистердің ғылыми
жұмыстары, Қазақстан Республикасының заңдары, еңбек нарығы мен жұмыспен
қамту мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары
мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары және статистикалық
органдардың ресми мәліметтері алынды.
Зерттеу жұмысындағы қорытындылар мен тұжырымдамалар салыстырмалы
талдау, материалдарды графикалық өңдеу, экономикалық-математикалық
болжамдау, зерттеудің әдістерін қолданумен негізделеді.
Зерттеу жұмысының нормативтік-ақпараттық базасы. Қазақстан
Республикасының Ұлттық статистика Агентігінің, Халықаралық еңбек ұйымының,
Қазақстан Республикасы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігінің, Жамбыл облысы статистикалық басқармасының және Жамбыл
облысы бойынша жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар
Департаментінің материалдары зерттеу жұмысының негізгі ақпараттық базасын
құрады.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Облыстың еңбек нарығын реттеу
және халықты жұмыспен қамтудың жетілдіру жолдары бойынша ғылыми тұрғыда
белгіленген ұсыныстар жұмыстың ғылыми жаңалығын құрайды.
Зерттеу барысында қол жеткізген нәтижелер келесідей:
-еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың жалпы теориялық
негіздері қарастырылып, авторлық анықтамасы нақтыланды;
- еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың қызмет ету
тетіктері және әлеуметтік – экономикалық мазмұны мен факторлары анықталды;
-Жамбыл облысындағы еңбек нарығын реттеудің қазіргі жағдайына талдау
жасалып, еңбек нарығына әсер ететін факторлары айқындалды;
-облыстағы халықты жұмыспен қамтудың облыстық бағдарламасын жасауға
ұсыныстар негізделді;
- Экономикалық-математикалық үлгі жасау арқылы халықты жұмыспен қамтуды
жетілдіруге ұсыныстар жасалды.
Қорғауға шығарылған диссертацияның ғылыми тұстары:
-Жамбыл облысы бойынша еңбек нарығын ретеу және халықты жұмыспен
қамтудың ұйымдық-экономикалық механизмдерін жетілдірудің бағыттары
анықталды;
- еңбек нарығы көрсеткіштерін болжаудың экономика-математикалық үлгісі
құрастырылып облыстағы халықты жұмыспен қамтуды жетілдіруге ұсыныс ретінде
болжам жасалынды;
-облыстағы халықты жұмыспен қамтудың бағдарламасының қажеттілігі мен
мазмұны ашылып, жұмыспен қамту шараларының тиімділігін арттыру жолдары
ұсынылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми-тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысындағы
тұжырымдар мен ұсыныстар еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыпен қамту
мәселелерін шешуде теориялық жүзінде қолдануға және экономика ғылымының
дамуына өз үлесін қосады.
Зерттеу материалдарын облыс экономикасының әлеуметтік-экономикалық
даму бағдарламаларында, жоғарғы оқу орындарының оқу үрдісінде:
Экономикалық теория, Кәсіпорын экономикасы және Еңбек нарығы
экономикасы пәндері бағдарламалық шеңберінде нұсқаулық тұжырымдар
қолданылуы мүмкін.
Зерттеу нәтижелері сынақтан өткізу. Диссертациялық зерттеудің негізгі
нәтижелері мен қорытындылары келесідей халықаралық және республикалық
ғылыми-тәжірибелік конференцияларда: Қазақстан Республикасының
индустриалды-инновациялық дамуы: сараптама, басымдықтар және бағыттар
(Тараз, 2006); Жаңа Қазақстанның инфрақұрылымдық кешеніндегі экономикалық,
қаржылық және есеп саясатының тұрақтылығымен бәсеке қабілеттілігі (
Алматы, 2007); Білім беру саласындағы және жаратылыстану - техникалық
ғылымдары бойынша мамандар дайындаудағы инновациялық технологиялар (Тараз,
2007). Сонымен қатар автордың ғылыми зерттеу нәтижелері Жамбыл облысы
бойынша жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар
Департаментінде және Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ Тараз институтының оқу
үрдісінде қолдануға ұсынылды.
Зерттеу нәтижелерінің жариялымдығы. Диссертация жұмысының тақырыбы
бойынша 8 ғылыми еңбек, оның ішінде ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы
қадағалау және аттестаттау комитетінің ұсынған баспаларында 3 мақала,
халықаралық және республикалық конференцияларда 5 мақала баспаға шықты.
Жалпы көлемі- 3,2 баспа табақ.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертацияның құрылымы мен
көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Диссертациялық жұмыста сандық материалдар 22 кестеде, 12 суретте
келтірілген.
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫН РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Еңбек нарығын реттеудің теориялық негіздері
Еңбек нарығы нарықтық экономиканың бөлінбес бөлігі болып табылады. Ол
жұмыс істейтін басқару күшімен кадр бөлімі, оқу және зерттеу орталықтары,
сонымен қатар әлеуметтік қызмет корпорациялары, мемлекеттік мекемелер,
коммерциялық емес ұйымдар және т.с.с.
Нарықтық экономикаға өту өзіне қажет еңбек нарығы мен жұмыс күшін
еріксіз тартады.
Еңбек нарығы-бұл тауар болып табылатын еңбек ресурстарының нарығы,
олардың тепе-теңдік бағасы мен саны, сұраныс пен ұсыныстың бір-біріне әсер
етуімен анықталады. Кәсіпкерлер мен еңбекке қабілетті адамдар нарық
агенттері, олар еңбек нарығында өзара қатынаста болады. Сондықтан еңбек
нарығы сұраныс пен ұсыныс тетіктері арқылы экономикалық агенттердің
арасындағы бәсекелестіктің нәтижесінде жұмыспен қамтудың белгілі көлемі
және еңбек төлемі дәрежесі орнайтын экономикалық орта болып табылады.
Еңбек нарығы деп қызмет атқарып жүрген жұмыс күші нарығын айтамыз.
Қазақстанда еңбек нарығы әлі де болса өркениетті елдердегідей қалыптаса
қоймаған. Бұл елдердің өзінде еңбек нарығы тетіктерінің бір – бірімен
үйлесуінде айтарлықтай айырмашылықтар бар, яғни, еңбек нарығының көп
түрлері мен модельдері болады [2].
Еңбек нарығының қызмет ету ауқымына байланысты оның екі түрін ажыратуға
болады:
- сыртқы еңбек нарығы (салааралық, макроэкономикалық ұғымдар);
- ішкі еңбек нарығы (сала ішіндегі, микроэкономикалық ұғымдар).
Сыртқы еңбек нарығы дегеніміз жұмыс күшінің облыстық, салааралық
деңгейде жылжуға бейімделген процесстерін, яғни, жұмыс орындарын
еңбеккерлермен фирма арасында ауыстыру жолымен толтырады. Ішкі еңбек нарығы
еңбеккерлердің фирма ішінде жылжуына бейімделген.
Еңбек дегеніміз қажеттіліктерді өтеу үшін игіліктерді (материалдық және
рухани) өндіруге бағытталған адамдардың мақсатты және саналы іс-әрекеті.
Адамдар әрқашан өздеріне мақсат белгілеп алып, соған жету үшін саналы іс-
әрекет жасайды. Маркстік әдебиеттерде адамның еңбегі мен жануарлардың
инстинктивті тіршілігін салыстырып, адамдардың жануарлардан айырмашылығы-
мақсаттарын терең ойластырып алып, сол мақсаттарын жүзеге асырудың
тәсілдері мен құралдарын жасап, саналы іс-әрекет жасайды деп дәлелдеуге
тырысады. Бұл пікірдің негізі ретінде К.Маркстың ең жаман сәулетшінің ең
жақсы бал арадан айырмашылығы, балауыздан ұя жасамас бұрын, адам оны
алдымен өзінің басында құрып алады, -деп айтқанына жүгінеді [3,189 б.].
Еңбек нарығы басты үш қызмет атқарады:
1) әлеуметтік қызметте адамдардың табыстары мен жақсы тұрмыс жағдайының
әдеттегідей дәрежесі мен жұмыскерлердің өндірістік қабілетін тиісті
дәрежеде ұдайы өндіруді қамтамасыз ету;
2) экономикалық қызметте еңбекке тиімді түрде тарту, оны бөлу, реттеу
және пайдалану;
3) ынталандыру қызметі бәсекеге қабілеттің күшеюіне, тиімділігі жоғары
еңбекке ынтаның өсуіне, біліктіліктің жоғарылауына, мамандықты ауыстыруға
мүмкіндік тудырады.
Еңбек нарығы өзінің интегралдық бірлігінде көптеген тұйықталған еңбек
нарықтарынан, сегменттерден, секторлардан тұрады. Бұлар облыстық, салалық
ерекшеліктерімен, маманданған топтардың ролімен, біліктілік топтармен,
жыныстық, жастық, ұлттық және т.б. айырмашылықтарымен сипатталады.
Еңбек нарығында жұмысшы күші жаппай жылжып, оның сандық және сапалық
құрылымы ылғи өзгеріп отырады, өйткені өндірістің кеңеюі, оның
жаңартылуы, құрылымдық өзгерістері жұмыскерлердің ерекше жоғары дәрежеде
дайындалуын талап етеді, олардың жаңа, осы замандық мамандықты жете игеруін
қалайды [4, 131 б.].
Ғылымда, техникада, өндірісте революция өрістеуі қоғам өмірінің күллі
аяларына неғұрлым ықпалы күшейіп отырғанын көрсетеді. Ғылым екі жақты
сипат алып отыр, демек, әрбір ғылыми жаңалық өз бойында жағымды да,
жағымсыз да қуатты күштер ұстайды. Сондықтан белгілі бір ғылыми жаңалықтар
нәтижесі адамның, қоғамның өзіне де тәуелді.
Ғылыми –техникалық революцияның негізгі әлеуметтік салдарлары мынадай.
Біріншіден, ғылым–техника–өндіріс–экономикалық өсудің негізгі үш
тұтқасы.
Екіншіден, ғылымның қоғамдық дамудың жетекші аясына айналуымен
байлансты жаңа қоғамдық еңбек бөлінісі пайда болды. Адам барған сайын
материалдық өндіріс аясынан босай береді. Бір жағынан, адам дамуы үшін
қолайлы бағыт қалыптасады: адам ауыртпалықты механикалық еңбектен босайды.
Екінші жағынан, өндіріс процесінде тікелей қатысушы адамдарға деген
қажеттіліктің төмендеуі жұмыссыздық деңгейі артуына, жұмыс орындарының
шектен тыс тұрақсыздануына кетіреді, бұқараның қайыршылануы туындайды.
Үшіншіден, өндіргіш күштердің бүкіл элементтері: еңбек заты, өндіріс
құралы, қызметшінің өзі сапалық тұрғыдан қайта құрылады.
Еңбектің интенсивтендірілуі, оның материалдық күрделі еңбекті қамтуы
арта түседі. Ғылыми –техникалық жұмыстардың өз шығынын ақтауы артады,
ғылыми–техникалық жұмыс табыстарын өнеркәсіпке енгізуінің мерзімі
қысқарады. Өндіріс пен қоғам дамуының серпінділігі ұлғаяды. Бірақ
ғылыми–техникалық өзгерістердің ілгерілемелі қарқындары күрделі әлеуметтік
проблема туғызады: меңгерілген мамандық пен өндірістің жаңа талаптары
арасындағы алшақтық өседі.
Төртіншіден, еңбектің сипаты мен мазмұнындағы өзгеріс ондағы
творчестволық элементтердің рөлінің артуына, жалпы орта және арнаулы
білімнің, жоғары білімнің деңгейінің өсуі адамның жалпы мәдениетінің
дамуын тудырады.
Бесіншіден, ғылыми –техникалық революция өндіріс пен қоғам дамуын
ғылыми ұйымдастыруды, бақылау мен басқаруды қамтамасыз етудің құралы
ретінде ақпараттық қызметтің жаңа мүмкіндіктерін ашады да
әлеуметтік–экономикалық маңызын көтереді, бұқаралық коммуникация
(қатынас–байланыс) құралдары дамуын ынталандырады. Алайда, жетістіктер
адамға зиян келтіруге де – жеке басты өмірлік қызметіне, оның санасына
жаппай тұтқиыл бақылау орнататын, айлалы әрекет атқаратын жүйе жасау үшін
пайдалануы мүмкін-дейді Ә.Х. Тұрғынбаев өз еңбегінде [5,101 б.].
Еңбек нарығы – нарықтық экономиканың күрделі элементі. Жұмыс берушінің
қызығушылықтары жұмысшыны жалдау мен жұмыстан шығару, экономиканың циклдік
өзгеру жағдайы, тұрғындардың еңбек табысының көлемі, еңбек сферасындағы
пайда болған дәстүрдің және басқа факторлар еңбек нарығында сұраныс пен
ұсыныстардың көлеміне маңызды ықпалын көрсетеді. Сондықтанда еңбек
нарығында айырықша ұлттық ерекшеліктің көрінісі – деп айтады М.Н.Чепурин.
Еңбек нарығын меншік иелерімен әлеуметтік - экономикалық жүйенің
арақатынасындағы жұмысшы күші ретінде, жалдауда мұқтаж болумен, өндіріс
құралдарының иелерімен, жалдама жұмысшы күшке сұраныс көрсеткендермен,
қоғамдық өндіріске жұмысшы күш қатыстырумен, ұдайы өндіріс жөнінде оның
жұмыс жасауымен, сонымен қатар таратулар және қайта бөлумен анықтауға
болады[6,131 б.].
Еңбек нарығы тұтыну, өндіріс құрал-жабдық, инвестиция, қаржы-несие
нарықтары секілді нарықтық тетіктерінің құрамдас бөлігі болып табылады және
оның дамуы нарықтық экономиканың қызмет етуіне байланысты. Бүгінгі
қалыптасқан жағдай еңбек нарығын терең зерттеуді кажет етеді.
Экономикамыздың әкімшілдік-әміршілдік жүйеден нарықтық тәсілге көшуі
жұмыс күшін босату процесін жеделдеттірді. Нарық жағдайында нақты жұмыс
орны енді ешкімге кепілденбейді және еңбекті жалдаудың осы түрінің күшіне
енуі шын мәнге ие болып, көптеген адамдардың мүдделеріне әсер етеді.
Жұмыспен қамтудағы қазіргі үрдістер меншікті мемлекет иелігінен алумен
және кәсіпорындарды жекешелендірумен байланысты. Елдің экономикасының көп
жақты болуы меншік нысандары бойынша халықты жұмыспен қамту құрылымын
өзгертіп, еңбек ұсынысының жаңа аясын дамытуға ықпал етеді– дейді
И.Заславский [7,83 б.] .
Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру мемлекеттік меншік үлесінің
қысқарып, жеке меншіктің қалыптасуына және оның дамуына, сондай-ақ
кәсіпкерлік іс-әрекеттің басым болуына әкелді, жеке еңбек пен жалдамалы
еңбек те қоғам тарапынан мойындалып, мәртебеге ие болды деп жазады өзінің
ғылыми еңбегінде Б.А.Райзберг [8, 142 б.].
Долан Э.Дж. және Буланова А.С. ғылыми еңбектерінде “еңбек нарығы”, мен
“жұмыс күшінің нарығы”, деген ұғымның синонимі ретінде “еңбек ресурсының
нарығы” деген ұғымды қолданылып жүр. Бұл ұғымдарды анықтап алу үшін, еңбек
нарығын нарықтық экономиканың құрамдас бөлігі ретінде қарау керек. Нарық
экономикалық және географикалық кеңістік ретінде көрінуі мүмкін, онда
тауар айналымы үрдісі жүргізіледі, яғни, тауар ауыстыру және қызмет
көрсетуді ақшаға айырбастау үрдісі, соған сәйкес ақшаны тауарға және
қызмет көрсетуге айырбастау. Кез-келген нарықты зерттеудің бастапқысы,
оның ерекшеліктерін анықтау болып табылады. Сонымен нарықты тауар сату мен
қызмет көрсетуде сатып алушылармен сатушыларды біріктіру механизмі деп
түсінуге болады [9,20 б.; 10,15 б.].
Еңбек нарығы туралы оқудың теориялық негізін алғашқы және зерттеу
обьектісінің кеңірек көлемі, еңбек ресурсы нарығы өзіне, экономикалық
ғылымның классикалық мектебінің өкілдері марксистік әдебиетте “жұмыс
күшінің нарығы” термині қолданылады, ал жұмыс күші деп адамдардың еңбекке
қабілеттілігін айтады. Басқа өндіріс факторларына карағанда еңбектің
негізгі ерекшелігі бар. Ең бастысы еңбек адамнан, жұмыс күшінен бөлінбейді.
Маркстік тұжырым бойынша, еңбек болашақ күннің кайнар көзі, сол себепті
оның құны жоқ, тауар емес деп дәлелдейді. Оның пікірінше, сатылатын еңбек
емес, жұмысшының еңбекке деген қабілеттілігі, яғни, жұмысшы мен онын
жанұясының өмір сүру құралының құнын анықтайтын жұмыс күші көрінеді,
еңбекақы түрінде барлық өнім еңбегіне емес, тек бір бөлігіне ғана, жұмыс
күшінің ұдайы өндірісіне керекті құн үлесі ғана төленеді. Еңбек өнімінің
басқа бөлігін капиталист иеленеді [11,180 б.]
Маркстік ілімге қарсы батыс теорияларында еңбек тауар деп саналады.
Нарықтык экономикада "еңбек нарығы" термині қолданылып, жұмыс күшіне
еңбекке кабілетті халыктың белгілі бір тобын жатқызып жүр.
Қазақстандық экономикалық әдебиеттерде зерттеушілердің біреуі
“еңбек нарығы” терминін қолданса, ал екінші біреулері “жұмыс күшінің
нарығы” терминін қолдануда. Соған байланысты осы екі терминнің біреуін,
яғни “еңбек нарығы” терминін қолданған дұрыс деп ойлаймын.
Еңбек нарығы шетелдік әдебиеттерде жеткілікті түрде зерттеліп,
айқындалған. Ал, ресейлік Саткина М.А., Гибриков Г.Г. және қазақстандық
Н.К. Мамыров және т.б. бір топ ғалымдар еңбек нарығы анықтамасын ғылыми
тұрғыдан беруде әр түрлі көзқарасты ұстанады. Олар еңбек нарығының
анықтамаларын жан-жақты зерттеп, үш топқа бөлген [12,13 б.; 13,121 б.;
14,75 б.; 15,163 б.]
Бірінші топта:
а) еңбек нарығы-бұл еңбек қызметін сатушылар мен сатып алушылар келісім-
шарттарының аясы. Мұнда жұмыс жасағысы келетіндер де (олардың қатарына
жұмыспен қамтылғандар және жұмыссыздар кіреді), тауарлар мен қызмет жасау
үшін жұмыскерлерді жалдайтындар да қарама - қарсы тұрады
ә) енбек нарығы-бұл нарықтың ерекше түрі, онда жұмыс күші тауарын сату
мен сатып алу жүзеге асады. Осы жерде оның құны мен жалдану жағдайы
бағаланады. Еңбек нарығы-экономика жағдайын көрсетудің айнасы, тұрғындарды
жұмыспен қамту көлемі мен динамикасын, жұмыссыздықтың сала бойынша, кәсіби-
біліктілік, демографиялық және басқа да көрсеткіштерінің құрылымын
байқатады. Еңбек нарығы-бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату-сатып алу туралы
экономикалық қатынастардын жүйесі;
б) еңбек нарығы-бұл жұмыс күшін сату-сатып алу жөнінен экономикалық
қатынастар. Оған кәсіпорындар, салалар, аймақтар арасында жұмыс күшінің
еркін қозғалысы мен бірдей сан мен сападағы еңбектің бірыңғай бағасының
пайда болуы тән.
Енбек нарығындағы қатынастардың басты субъектісі жұмыс беруші мен
жалдамалы жұмыскер екендігі белгілі, осы екеуінің өзара әрекет етуіне ықпал
жасайтын инфрақұрылым әлементтері жоғарыдағы анықтамаларда ескерілмеген.
Сонымен бірге жалдамалы жұмыскерлермен қатар еңбек нарығында өзіндік
жұмыспен қамтылғандар да бар, олар да еңбек нарығының бір субъектісі.
Сондықтан бұл анықтамалар толық объективті емес [16,126 б.; 17,5 б.]
Екінші топта:
а) еңбек нарығында сұраныс пен ұсыныс заңы әрекет етеді, жұмыс күшінің
сатылуы мен сатып алынуы жетілген және жетілмеген бәсеке жағдайында жүруі
мүмкін, еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсынысты теңестіретін өзіндік “тепе-
тендік” баға тағайындалады.
б) еңбек нарығы жұмыс күшінің жиынтық сұранысы мен жиынтық ұсынысын
білдіреді, осы екі кұрамдас бөліктердің өзара әрекетінің арқасында
экономикалык белсенді тұрғындардың жұмыс орындарын салалық, аумақтық,
демографиялық, кәсіби-біліктілік аралықта шаруашылық кызметтердің салалары
бойынша орналастыруды камтамасыз етеді.
в) еңбек нарығында жұмыс беруші мен жалдамалы жұмыскерлер арасында
жұмыс күшінің өндіріс кұрал-жабдықтарымен қосылуына ықпал жасайтын қарым-
қатынас қалыптасады. Сол арқылы жұмыс берушілердің еңбекке деген, жалдамалы
жұмыскерлердің еңбекақыға деген кажеттіліктері қанағаттандырылады.
Осы келтірілген анықтамалардың мазмұнынан еңбек нарығын құрайтын төрт
негізгі элементтерін атап өтетін болсақ: сұраныс, ұсыныс, бәсеке және
нарықтық баға. Атап өтілген анықтамалардың авторлары еңбек нарығын
анықтауда бағаны белгілеу басты көрсеткіштеп қарастырады. Бұл анықтамаларда
еңбек нарығының субъектілерінің ішіне мемлекеттік, қоғамдықұйымдар,
кәсіподақ енгізілмеген.
Үшінші топ:
а) еңбек нарығы - сұраныс пен ұсынысты білдіретін сатып алушы мен
сатушы жақын байланыста болатын кеңістік .
ә) еңбек нарығы - механизмдермен, нормалармен, институттармен жұмыс
күшінің жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін жұмыскерлердің және
кәсіпкерлердің арасындағы экономикалық қатынастар жүйесі.
б) еңбек нарығы (жұмыс күшінің нарығы) капитал, тауар, бағалы қағаздар
және т.б. нарықтар секілді қоғамның экономикалық және әлеуметтік-саяси
өмірінің маңызды әрі көп жоспарлы аясы [18,240 б.]
Еңбек нарығының қызмет атқаруын кейнсиандықтар мен монетаристер басқаша
түсіндіреді. Неоклассиктерден олардың айырмашылығы, еңбек нарығын тұрақты
және фундаментальды теңсіздік ретінде қарастырады. Кейнсиандық үлгі (Дж. М.
Кейнс, кейіннен Д. Гордон және басқалары) жұмыс күшінің бағасы (енбекақы)
қатаң белгіленген және өзгермейді (әсіресе азаюы жағына карай) деп
тұжырымдайды. Бұл тұжырым бойынша баға (еңбекақы) нарықтың реттеуіші болып
табылмайды, реттеуіш сырттан болу керек деп қорытады. Мұндай рөлді
мемлекетке береді, мемлекет жиынтық сұранысты азайтып немесе көбейте
отырып, теңсіздікті жояды. Айталық салықты қысқарта отырып, мемлекет
сұраныс пен тұтынудың өсуін ынталандырады. Ал бұның өзі өндірістің өсуіне,
олай болса, жұмыспен камтылудың өсуіне әкеледі [19,277 б.].
Жалпы азаматтық құндылыққа, тұрғындардың еңбек белсенділігі мен
өнімділігін арттыруға бағытталған жұмыспен қамту саясатын жүргізуді,
облыстық дамуы мен шаруашылықтың құрылымдық қайта құрылуына ықпал етуді
еңбек нарығына өтудегі қажетті жағдай деп қарастырған Ресейлік ғалым
И.С.Маслова [20,24 б.].
Д.Кларк, К.Менгер, Ә.Бем-Баверк, және Ф. Визер., тепе-теңдік бағасы
жұмыс күшінің коғамдық бағасына жауап бере отырып, шекті еңбек
өнімділігінің жұмыс күші қызметінің ұсыным жағдайларымен келісілген
деңгейінде қойылады деп түсіндірді. А.Маршалл былай деп жазды: еңбекақы
еңбектің таза өніміне тең болу тенденциясын алады; шекті еңбек өнімділігі
оған деген сұраныс бағасын реттейді, бірақ, екінші жағынан, еңбекақы ұдайы
өндіріске, өндіруші жұмысшыларды оқыту мен ұстауға кеткен шығынмен тікелей
болмағанымен, тығыз да күрделі қатынаста болу тенденциясына тән [21,415
б.].
Жұмыс күшінің нарығы - адамның қызмет түрін еркін таңдауын,
кәсіпкерлердің жұмыскерлерді жалдаудағы еркіндігін, азаматтардың енбек
мүддесін заңды түрде қорғайтын жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныстың әсерінен
пайда болатын жұмыс күшін ұсынушылар мен оны сатып алушылар арасындағы
экономикалық қарым-қатынастар жиынтығы [22,7 б.].
Еңбек нарығы үшін кажетті жағдайлар:
- қызмет түрі мен бәсекелестікті еркін таңдау негізінде еңбек нарығының
қызмет етуінің құқықтық жағдайларының болуы;
- бірыңғай, аумағы жағынан тұйықталған және тиімді қызмет ететін еңбек
нарығының институционалдық инфрақұрылымын ұйымдастыру;
- бірыңғай экономикалық кеңістіктің және тұрғындардың еркін орын
ауыстыру мүмкіншілігінің болуы;
- еңбекақыға шектеудің қойылмауы, сондай-ақ дамыған тұрғын үй нарығы
мен бос жұмыс орындарының болуы.
Қазақстандық экономис ғалымдар Омаров Н.А. және Бойко А.В. республика
аумағындағы аймақтарды үш түрге бөліп қарастырады: еңбекке қабілетті халық
өсімінің жоғары қарқынды және әлеуметтік инфрақұрылымның, экономиканың
қайта өңдейтін салаларының жеткіліксіз дамыған аймақтары; экономикалық
жағынан еңбекке қабілетті тұрғындардың өсімінің төмен қарқынында дамыған
аймақтары; әлеуметтік-экономикалық дамуының білікті мамандармен
жеткіліксіз қамтамасыз етілген аймақтары [23,41 б.].
Қазіргі еңбек нарығының қызмет атқаруын талдауда еңбек құн жасаушы
деген көзқарастағылар қатарына келесі классик экономистерді жатқызамыз. У.
Петти, А.Смит, Д.Рикардо және олардың ізбасарлары еңбек нарығы, басқа
нарықтар секілді, бағаның тепе-теңдігі негізінде әрекет етеді деп
пайымдайды, яғни, бұл жағдайда жұмыс күшінің негізгі нарықтық реттеушісі
баға (еңбекақы) болып есептеледі. Бұл тұжырымды кейіннен неоклассиктер (П.
Самульсон, М. Фелдстайн, Р.Холл) айтса, ал 80-жылдары оны ұсыныс
экономикасы тұжырымын жақтаушылар да (Д.Гилдер, А.Лаффер және т.б.) қолдады-
деп айтады А.С.Булатова [24, 230 б.].
Төмен еңбекақыға қарағанда жоғары еңбекақы төлеуде біз әрқашан жігерлі
де, іскер, ықыласты және зерек жұмысшыны табамыз -дейді А. Смитт өз
еңбегінде [25,148 б.].
Жұмыс күшіне қойылатын бағаның қатаңдығын мойындай отырып, монетаристер
жұмыссыздықтың табиғи нормасы жағдайында қосымша жұмыс орындарын жасауға
жұмсалатын мемлекеттік шығындардың өсуі нарықтың теңсіздендірілуіне әкеледі
деп қарастырады. Олардың пікірінше, мемлекеттің ең төменгі еңбекақы
деңгейін тағайындауы, бос жұмыс орны мен жұмыс күшінің резерв қоры туралы
қажетті ақпараттың болмауы нарықтық теңсіздікті күшейтеді. Нарықтық тепе-
теңдікті орнату үшін монетаристер ақша-несие саясатының құралдарын қолдану
керектігін айтып, ақша ұсынысы өндіріс деңгейін, жұмыспен қамту және бағаны
анықтаудағы жалғыз және ең маңызды фактор - деп атап көрсеткен өз
еңбектерінде К.Р.Макконелл және С.Л. Брю [26,336 б.].
Монетаристер ұстанған экономикалық саясаттың мақсаты толық жұмыспен
қамтудың кейнсиандық саясатынан бас тарта отырып, инфляциямен күрес жүргізу
және шаруашылық өмірде мемлекеттің ең төменгі деңгейде араласуын ңегіздеу.
Егер жұмыс күшін тауар деп мойындасақ онда ол тауардың құны анықталуы тиіс.
Қазіргі кезде жұмыс күші тауарының құны қандай және қалай анықталады деген
сұрақ туындайды. Шын мәнінде, жұмыс күші құнын өмір сүру заттары,
қажеттіліктер құнына теңестіруге болады, яғни жұмыскер мен оның отбасының
өмір сүруі осы қажеттіліктер құнына тең болады.
Қазіргі кезде Қазақстанда басқа көптеген елдермен салыстырғанда адамның
еңбегі төмен бағалануда. Мысалы, бір сағаттық адам еңбегі Швейцарияда-30,
Германияда-28, Австралияда-22, Францияда-15 долларды құрайды. Қазақстанда
жұмысшы мен мемлекеттік сектордағы қызметкердің бір сағат еңбегі 0,90
доллар болады. Нарық жағдайында жұмыс күшінің сапасына деген сұраныс өседі,
сондықтан оның ақысын көбейту кажеттілігі туады дейді бір топ қазақстандық
ғалымдар [27,76 б.].
Қазіргі экономикалық теория жұмыс күшінің бағасына бірқатар
факторлардың әсерін қарастырудан шығады: үкімет тағайындаған ең төменгі
тұтыну қоржынынан шығатын ең төменгі еңбекақы; адамның өмір сүруін және
оның жұмыс күшін қалпына келтіруді сүйемелдеуге қажетті өмірлік өнім
бағасы, еңбек нарығындағы конъюнктура, сұраныс пен ұсыныс әрекеті.
Халықаралық еңбек ұйымдарының кепілдемесі бойынша жұмыс күшінің
ұсынысына (жұмыс берушінің еңбекті пайдаланғаны үшін жұмсалған шығыны
ретінде) жасалған жұмысқа төлеу, жасалынбаған, төленетін уақытқа төлем,
сыйақы мен ақшалай марапаттау, тамақ құны мен натуралды түрде төленген
басқа да төлемдер, жұмыс берушімен төленетін тұрғын үй құны, жұмыс
берушінің әлеуметтік қамсыздандыруға кеткен шығындары, кәсіби оқыту құны,
мәдени тұрмыстық қызметтер, жұмыс істеушілер үшін көлік, жұмыс киімінің
құны және т.б. кіреді [28,38 б.].
Еңбек нарығының қалыптасуы оның сегменттелуі арқылы іске асырылады,
яғни оның бөлінуі мен жекеленуі қатар жүреді, өйткені еңбек нарығынның
қажетті элементтері жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысы құрамдас бөліктері
болып табылады.
Еңбек нарығының сегменттелуі әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде
жеткілікті түрде зертелмеген, дегенмен, нарықтық қатынастардың
қалыптасуымен бірге оның қандайда бір белгілері айқындалуда. Еңбек нарығын
реттеудің маңызды қағидасы тұрғындардың түрлі әлеуметтік-демографиялық
топтарындағы еңбек әлеуетін қалыптастыру мен қолдануда жекелеген қадам
жасап, олардың өзіндік ерекшеліктерін ескеру. Бұл ерекшеліктер енбек
нарығына қатысушылардың жас-жынысына, мекен-жайына, білім деңгейі мен
кәсібіне байланысты анықталады. Еңбек нарығын бөлуде осы ерекшеліктер
көрініс табады және еңбек нарығын құрамдас бөліктерге бөледі: әйелдердің
еңбек нарығы, мамандық бойынша еңбек нарығы, жастардың еңбек нарығы,
ауылдағы еңбек нарығы. Еңбек нарығының бұл сегменттері өзара тығыз
байланысты болады, олардың қалыптасуында және оларды реттеуде өзіндік
ерекшеліктері туындайды деп атап көрсеткен өз еңбегінде И.Кауш [29,4 б.].
Еңбек нарығының сегменті-бұл бір тектес сипаттағы тұрғындар тобынын
жиынтығы. Әр түрлі сегмент өкілдерінің арасында бәсекенің болмауы, олардың
бір сегменттен екінші сегментке өтуі мүмкін еместігінен туындайды. Бәсеке
жеке сегменттің ішінде болады. Мамандық бойынша еңбек нарығын бөлуде бәсеке
мамандықтар мен кәсіптерді өзара алмастыра алатын топтар арасында болуы
мүмкін.
Еңбек нарығын сегменттеу жіктемесін бірінші және екінші кезектегі еңбек
нарығы тарапынан қарастырсақ, Қазақстандағы ауыл шаруашылығы еңбек нарығы
екінші кезектегі еңбек нарығына жатады. Өйткені осы сегменттен жұмыссыздар
қатары көбірек шығады.
Еңбек нарығында жұмыс күшіне сұраныс бірқатар факторлар жиынтығы
бойынша анықталады: елдегі қалыптасқан жұмыс орнының жиынтығы, оның ұдайы
өндіріс құрылымы, экономикадағы құрылымдық өзгерістер, мемлекеттік немесе
басқа да кәсіпорындардың жағдайларының нашарлауы, экономикалық факторлар.
Кәсіпорындардағы жұмыс күшінің ұсынысы еңбек нарығының екінші манызды
элементі болғандықтан, еңбекке қабілетті халықтың демографиялық-әлеуметтік
құрамына, олардың біліміне, кәсіби және біліктілік құрылымына байланысты
анықталады.
П.Самуэльсонның пікірінше, қоғамдағы жиынтық еңбек ұсынысы төрт
көрсеткішпен анықталады:
1) халықтың жалпы санымен;
2) тұрғындардың жалпы санындағы өзіндік қамтылғандардың
үлесімен;
3) апта бойына және жыл бойына жұмысшылармен орындалған сағаттардың
орташа санымен;
4) жұмысшылар жұмсайтын еңбектің сапасымен, санымен және
біліктілігімен [30,605 б.].
Тауар нарығынан еңбек нарығының ерекшелігі, оның реттеушісі ретінде тек
макро және микро экономикалық факторлар ғана болып қоймай, сондай-ақ,
әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық факторлар да көрінеді. Күнделікті
өмірде еңбек нарығы динамикасына бірқатар факторлар әсер етеді.
А.Дадашевтің пікірінше, жұмыс күшінің ұсынысы халық шаруашылығында жұмыспен
қамтылған, еңбекке қабілетті тұрғындардың санынан, жұмыспен қамтылмаған,
бірақ еңбек еткісі келетіндер санынан, демографиялық жағдайдан, еңбекке
қабілетті тұрғындардың толығу сипатынан, жалдамалы жұмысшы немесе кәсіпкер
ретінде еңбек етуге ұмтылудан, жалдамалы жұмыскердің өмір сүру қоры мен
ақшалай табысының қатысынан, зейнеткерлер мен әйелдердің еңбек ету
қатынасына әсер ететін еңбек және әлеуметтік зейнетақысының көлемінен;
жұмыс күшінің әлеуметтік-экономикалық даму жағдайларынан, еңбек
ресурстарының кәсіби даярлығы мен қайта даярлығын қамтамасыз ететін
қоғамның, кәсіпорынның, отбасының қаржылық мүмкіншіліктеріне тәуелді болады
[31,80 б.].
Еңбек қорларының маңызды экономикалық сипаттамасы еңбек потенциалы –
еңбектің саны мен сапасы, ол белгілі уақыт мерзімінде басқару субъектісі
болып табылады. Еңбек потенциалының макро деңгейдегі сандық сипаттамасы
экономикалық белсенді халық, яғни оның еңбек нарығында жұмысшы күшін
ұсынуды қалыптастыратын бөлігі болып табылады.
Сонымен жұмысшының мамандық мүмкіншіліктеріне мақсатты іс-шаралардың әр-
түрлі себептерге сәйкес (жұмысшыға жұмысты тапсыру кезінде оның мамандығына
сәйкес келетін жеңіл жұмыс беру) қолданылуының немесе азайуының іске асуына
байланысты өсуі мүмкін. Сонда материалдық қорлардың жалпы көлемі (негізгі
және айналым капиталы) ақшалай көріністе болады [32,53 б.].
Еңбек потенциалының микро деңгейдегі сандық өлшемі, кәсіпорын
қызметшілерінің жұмыс істеуінің тиімді шарттарына есептелінген уақыттың
пайдалы қорының көрсеткіші негізінде жүзеге асырылады.
Сонымен қатар еңбек қорларын құндық формада бағалауға болады. Ол үшін
кәсіпорынмен жалданған еңбек күшінің құнын бағалау қажет. Еңбектің құнына
өндірістік жұмысқа төлем, сыйлық және тағы да басқа ақшалай марапаттаулар,
натуралды түрде төлем, кәсіпорынның әлеуметтік қамтамасыз ету шығындары,
кәсіби оқу шығындары, мәдени-тұрмыстық жағдайдағы шығындар және тағыда
басқа шығындар (жұмыс киімі, көлік), еңбек ақыға есептелетін салық(бірдей
әлеуметтік салық) жатады. Біліктілігі жоғары жаңа жұмысшыларды жұмысқа
алғанда, кадрларды қайта дайындау барысында, демалысты ұйымдастыру кезінде
және т.б. кездерде кеткен шығындармен құн өсе береді.
Еңбек нарығын зерттейтін жеке зерттеулерде жұмысшыларды жұмылдыру мен
олардың бағыттарына ерекше көңіл аударылады. Сол себепті қазақстандық
ғылыми әдебиетте, еңбек нарығы ішкі және сыртқы деп бөлінген.
Қызметкерлерді басқару шет ел мамандарының жұмыстарында, ішкі еңбек
концепциясы жағында құрылғандығын атап өткен жөн. Бұл концепцияда тігінен
және ұзынынан жұмысшылардың фирма ішіндегі мерзімдік ауысымның пайдалығы
жайлы,оқуға жұмсалған шығын жайлы, кәсіпорын жұмысшыларын алдын-ала
дайындау жайлы, фирма ішіндегі қарым-қатынас ынтымақтастығы, бәсекелестігі
жайлы, экономика нарқының төмендеуі жағдайы туралы, уақытша босату
мерзімінде білікті кадрларды сақтау жайлы, еңбектік мотивация мен өндірісті
ынталандыру әдісі жайлы көптеген тиімді пікірлер қалыптасқан.
Кеңес одағы кезіндегі кеңістікте экономикалық дамудың қазіргі сатысы
экономикалық дамудың және өндірісті басқарудың парадигмалық ауысуын
сипаттайды. Ал соған сәйкес басқарудың әдістері, мақсаты және мәні
өзгереді. Басқару негізінің біреуі еңбек ресурстарын басқару жүйесі болып
табылады.
Қазақстанда еңбек ресурстары әлеуметтік басқарудың объектісі ретінде
қызмет етеді, яғни қоғам жағынан реттеу және мақсатты әсер ету. Еңбек
ресурсын басқару үлкен өзіндік байланыс объектісі ретінде ерекшеленеді,
материалдық және рухтық байлықты өндірушілер және тұтынушылар ретінде,
экономикалық және әлеуметтік процесте олардың ролі өседі. Еңбекті қоғамдық
бөлісудің тереңдеуінен еңбек ресурстарын басқару функциясы қиындайды,
олардың сандық және сапалық белгілері, құрылымдық өзара байланыстарының әр
алуандылығы, талдау мен есептеуге жататын факторлар саны өседі.
Әзірше Қазақстандағы еңбек қорларын басқару (әсіресе персоналдарды
басқару) басшылардың қойған қысқа мерзімдік мақсатқа жету жолында,
адамдармен манипуляциялау жиі қолданылады.Сондықтан біздің елде макро
экономикалық деңгейдегі ішкі нарық теориясын және адам капиталын тиімді
пайдалану тәжірибеде сирек кездеседі. Сонымен қатар ашық және
жасырын еңбек нарығын талдау кезінде республикада дамып келе жатқан
сыртқы және ішкі еңбек нарығы түсінігін қолдануда кейбір пайда алуы
мүмкін. Жасырын еңбек нарығы екі топқа бөлінеді: потенциалды (жасырын)
жұмыссыздық және бейресми жұмыспен қамту.
90-жылдардың бірінші жартысында Қазақстанға еңген еңбек нарығы туралы
концептуалдық ортада икемді еңбек нарығы туралы атап өту қажет.
Мамандардың айтуы бойынша экономиканы құрылымдық өзгерту барысында
қазақстанның заңдары мен басқа да институттары келесідей өзгеруі керек,
яғни бұндай жұмыспен қамту кепілдікті тек жоғары білікті маман жұмысшыларға
ұсыну, ол жұмысшылардың еркін босатылуы және басқа да категорияларға
ауысуын қамтамасыз етеді. Бұл концепция Қазақстандық еңбек нарығының
формалды институттарының құрылымына енгізілген жоқ. Кәсіпорын әкімшілігінің
және ұйымның ықыласымен көпшілігі, толығымен Қазақстан бойынша демалыста
немесе толық емес жұмыс уақытысы тәртібінде болғанда икемділіктің өзіне
тән бейресми, сонымен қатар заңсыз әлементтерінің толық емес жұмыспен қамту
жүйесінде болуын қарастыруға болады.
Қазақстанда еңбек нарығын ашық және жасырын, ресми және
бейресми деп бөлу, икемділіктің стихиялы көтерілуі (ұжымды кадр
ядросына және шеткі аймақтарға бейресми бөлу) дифференциаланған
құрылымның дәстүрлі түрін (тұрғындарды меншік түріне, әлеуметтік-
демографиялық, кәсіпқойлық-салалық топтарға байланысты) сонымен бірге
дәстүрлі емес түрлерін маңызды толықтырады. Сегменттеудің дәстүрлі емес
түрлерін келесідей еңбек нарықтарына бөлуге болады, мысалы: жоғары
деңгейлі, негізгі және маргиналды. Бұл жеткілікті қатаң құрылым және
оның шегінде бір бағытқа кадрларды жұмылдыру байқалады, мысалы: жоғары
деңгейлі сектордағы жұмысшы бәсекеге төтеп бере алмаса келесі негізгі
секторға ығысады, ол сектордан қайтып оралмайды. Негізгі сектордан
маргиналды секторға ығысады.
Осыдан кейін Қазақстандық еңбек нарығы еңбек ұйымының бұрынғы жоспарлы-
орталықтандырылған инерциясының, шаруашылықтың экономи-калық құлдырауы және
нарықтың өзгеру процесінің әсерлерінен құрылған күрделі құрылымдық жүйе
болып табылады. Бұл нарықтың болашақ даму траекториясы Қазақстандық әдіспен
ұлттық еңбек дәстүрімен үйлестіріле отырып, дамыған елдер нұсқаларына
сатылап жақындаумен үйлестіріледі.
Еңбек нарығын қазақстандық әдіспен талдауы келесі шешімдерді, еңбек
нарығы мен ұлттық жұмыспен қамту үлгісін жасау бір жағынан нарықтық
экономиканы функционалдау принциптеріне базалық қажетсінуді, ал екіншісі
жағынан республиканың экономикасының өсуінің ерекшеліктері мен өзгеруін
ескеруіне әкеледі. Бұл әдіс 2030 жылға дейінгі экономиканы дамыту
стратегиясының негізінде, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ
мерзімді жоспары мен талдауына, еңбек нарығы мен жұмыспен қамтуды реттеуде
жаңашыл теорияға сүйенуі керек.
Еңбек нарығының қазақстандық әдісін құру, реттеу мен оның негізгі
құрылымын құрушы элементерін жетілдіруден бастау қажет. Толық ұлттық еңбек
нарығы елдің экономикасын толығымен және оның бөлек жүйелерін біріктіруді
қамтамасыз ететін көптеген факторлардың әсерінен қалыптасады. Еңбек
нарығының экономикалық көрінісі өзінен-өзі пайда болмайды, ол экономикадағы
нарықтық қарым-қатынастың бар болу күшіне және олардың еңбегінің белгілі
бір деңгейіне жетуіне байланысты болады.
Ұлттық еңбек нарығының қорына мынадай сипаттамалар тән:
- жұмыс күшінің сұранымы мен ұсынымы арасындағы экономикалық
байланыстың жиынтығы;
-әртүрлі экономикалық және әлеуметтік қызығушылықтар мен функциялардың
қиылысқан жері;
- ұйымның шегінде жаңа жұмыс орнына ауысуға қызыққан, потенциалды
немесе нақтылы бөлек кәсіпорынның және оның жұмысшыларының қарым-қатынас
өрісі [33].
Ресурстық әдіс жұмысшыға адамдық капитал концепциясынан өзінің
бейнесін тапты. Соған сәйкес адам капиталына салынған инвестиция-мамандықты
жоғарылату және жұмысшылардың қабілеті немесе олардың еңбек өнімділігін
арттырудың кез-келген іс-шарасы. Бұл шығындарды, құрал-саймандарға кеткен
секілді инвестиция ретінде қарастыруға болады, өйткені болашақта пайданың
өскен ағымы үшін шығындардың бірнеше рет орны толтырылады. Дамыған шет
елдерде Адам капиталы теориясы кең тарады [34,25 б.].
Кәсіпорын деңгейінде ресурстық тәсілді пайдалану көптеген әдістемелік
қиыншылықтарға тап болады, біріншіден ол жұмысшы күшінің мінездемесіне
байланысты. Өндіріс процесі кезінде ресурстарды пайдалану, ағымдағы
шығындарға ие болады. Сонымен еңбек күшін қолдану – бұл еңбек, уақытпен
келтірілген (адам-сағат, адам-күн), ал тірі адам еңбегі екбек ақы
формасындағы ақша ретінде көрінеді, кейде оларды материалдық шығындармен
және өндіріспен өнімді сатуға жалпы шығындарды біріктіреді.
Сонымен еңбек күшіне кеткен шығындар сандық өлшемде анық көрсетілген
авансталған шығынның бөлігі емес, ол ағымдық кезеңдегі жалақыға,
кәсіпорынның нақты негізделген шығындары ретінде көрінеді. Жоғары сапалы
жұмысқа, жаңа құрал-сайман мен алдыңғы технологияға қарағанда, жоғары
деңгейлі мотивациямен жақсы дайындалған және оқыған қызметкерлер үлкен
байлық болып табылады. Қазақстандағы нарықтың алғашқы он жылдығында
жоғары маманданған жұмысшылардың стихиялы реттелуі, жұмысшылардың кәсіби
қызмет бабының дамуы өз күшімен және өз қаржысының арқасында болған
жағдайда әкелді. Осындай жағдайдың шешімі бұл жұмысшылардың қандайда бір
компанияда ұзақ жылдар еңбек етсе де, оның жетістігіне өзінің қатысы бар
екендігі қарастырылмайды. Олар өздерінің нарықтағы қызметінің сұранысына
сезімтал болып келеді, сондықтан олар өз қызметін қымбатырақ сатып,
компаниядан компанияға ауысып отырады.
Бүгінгі уақытта қазақстандық кәсіпорындардың басшылары дамыған шет
елдерге қарағанда еңбектің потенциалдық дамуына өз қаржысын азырақ құяды.
Мысалы, АҚШ-та кәсіпкерлер бір жылда қызметкерлерді дайындауға 238 млд.
долл., шамасында, ал қоғамдық оқытуға жылына кеткен ортақ шығын 310 млд.
долл.құрайды. АҚШ-та кәсіпкерліктің дамуына құйылған әр-бір долларға,
жұмысшы күшінің дамуына құйылған қаржының 85 центі келеді. Ал ресейде
кәсіпорынның дамуына құйылған қаржының әр-бір рубліне, жұмысшы күшінің
дамуына құйылған қаржының 15 тиыны келеді [35,48 б.].
Қазақстанда бұндай бағалауды таппадық, ол ресейлік орта қаражаттан
аспайды деп болжауға болады. КСРО-ның жоспарлы экономикасының шартында,
еңбек күшіне қаржы құю қызығушылығының жоқтығы, оқуға және біліктілікті
жұмыс күшін іскерлікке дайындауға кеткен шығынды мемлекет өз мойнына
алғандығымен анықталады. Сонымен еңбек ресурстарының шығындары әр-түрлі.
Бұндай шығындар классификациясы келесідей принциптермен жүргізіледі:
- ұдайы өндіріс фазасы;
- пайданың деңгейі;
- мақсаттық жұмсаулар;
- шығынның сипаты;
- толықтыру уақыты.
Еңбек қорларының теңгерімі (баланс) Қазақстан Республикасының аймақтары
мен салалар экономикасы бойынша еңбек ресурстарын бөлу мен реттеу
көздерінің кешендік әдісі болып табылады[36].
1994 жылдан бастап Қазақстан территориясына ХЕҰ (Халықаралық еңбек
ұйымы) ұсынысы бойынша теңгерімге мынадай көрсеткіштер енгізілді:
-экономикалық белсенді халық (жұмыспен қамтылған халық және
жұмыссыздар);
- экономикалық белсенді емес халық (үй шаруасындағы тұрғындар, жұмыс
істемейтін мүгедектер, оқушылар және жұмыс істеуге жарамды білімгерлер,
жұмыссыздар және жұмыс іздемейтіндер, жұмыс істемейтін зейнеткерлер және
басқа да жұмыссыздар);
-дербес жұмыспен қамтылған халық (өзін жұмыспен дербес қамтамасыз
ететін тұрғындар);
-жұмыссыздар (16 жасқа толып жұмыс іздеп жүрген тұрғындар).
Еңбек ресурсы – ТМД және нарықтық жүйесі дамыған кейбір елдерде кеңінен
қолданылып жүрген категория. Ол өзіне экономикалық белсенді халықты және
жұмысшы күшін (барлық жұмысшылар мен жұмыссыздар), еңбек етуге жарамды
жастағы оқушылар, өндірістен қол үзіп оқитындар және экономикалық пассивті
(еңбекке жарамды тұлғалар, жұмыссыздар мен жұмыс іздемейтіндер) тұлғалар
қамтиды.
Еңбек ресурсы жұмысқа жарамды жастағы еңбекке қабілетті тұрғындардан,
жұмыс істейтін зейнеткерлерден және жұмыс істейтін жас өспірімдерден
қалыптасады. Экономикалық белсенді халық келесідей жұмыспен қамту түрлеріне
бөлінеді: экономикадағы жұмыспен қамтылғандар және жұмыссыздар. Жұмыспен
қамтылғандар- тұлғалар, жалдамалы жұмысшылар (оның тұрақты, уақытша,
мерзімдік, кездейсоқ және бір реттік жұмыс істегеніне байланысты емес)
және жалдамалы емес жұмысшылар. Сондықтан жұмыс бастылардың санағы бойынша
мемлекеттік кәсіпорындарда және ұйымдарда, дербес түріне байланысты емес
жеке, шағын ұйымдарда, қоғамдық ұйымдарда, фермерлік шаруашылықтарда,
сонымен қатар жеке еңбектік іспен, жеке тұлғалардың дербес қосалқы
шаруашылықтарында жұмыс істейтін тұлғалар есептелінді.
Жалдамалы жұмысшылар - жеке жұмыс берушімен немесе кез-келген дербес
түрі бар ұйымның басқарушысымен еңбектік келісім-шарт жасасқан тұлғалар.
Жалдамалы емес жұмысшыларға - бұл жұмыспен қамтылған тұрғында, өзінің
жеке дара ісінде ұнататын жұмысы бар тұлғалар (өз қаржысына жұмыс істейтін
тұлғалар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тараз институты
ОӘЖ 331.6(574.52)
Қолжазба құқығында
КАЙРАНБЕКОВ БАУРЖАН ОКТАШЕВИЧ
Еңбек нарығын реттеуді және халықты жұмыспен қамтуды жетілдіру жолдары
(Жамбыл облысы материалдары бойынша)
08.00. 05- Экономика және халық шаруашылығын басқару
(салалар және қызмет сфералары бойынша)
Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші:
С.Д.Тәжібаев,
экономика ғылымының
докторы, профессор
Қазақстан Республикасы
Тараз, 2009
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Еңбек нарығын реттеудің теориялық -әдістемелік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ..8
1.1 Еңбек нарығын реттеудің теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Жетілген бәсеке жағдайындағы еңбек нарығының қызмет ету
тетіктері ... ..23
1.3 Еңбек нарығын реттеудің шетел тәжірибесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2 Еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамтудың қазіргі
жағдайы ... ... ... ... .42
2.1 Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығы мен халықты жұмыспен
қамтудың жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...42
2.2 Жамбыл облысының еңбек нарығының ахуалын және өзгеру динамикасын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.3 Облыстың еңбек нарығын экономикалық
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
3 Еңбек нарығын реттеу және халықты жұмыспен қамтуды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..86
3.1 Еңбек нарығын реттеудің тиімді экономикалық
тетіктері ... ... ... ... ... ... .. ... 86
3.2 Экономика-математикалық әдістердің негізінде халықты жұмыспен
қамту бойынша басым бағыттарды жасау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
3.3 Жұмыспен қамту шараларының тиімділігін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... 106
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..116
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .118
Тіркемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..123
ҚЫСҚАРТУЛАР
ТМД Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
АҚШ Америка Құрама Штаттары
ХЕҰ Халықаралық еңбек ұйымы
ӘҰЖ Әлеуметтік ұлттық жүйе
ЖҰӨ Жалпы ұлттық өнім
ІЖӨ Ішкі жалпы өнім
БСҰ Бүкіл әлемдік сауда ұйымына
ЖЕК Жылдық есептік көрсеткіш
КТМ Кәсіптік-техникалық мектеп
ЕО Еуропа одағы
ҒТ Ғылыми техникалық
АӨК Ауыл шаруашылық кешені
ЖОО Жоғарғы оқу орны
КРСМ Көптік регрессиялық сызықтық моделі
КРКСҮ Көптік регрессияның классикалық сызықтық үлгісі
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кездегі нағыз пәрменді
әлеуметтік саясат – ол халықты жұмыспен тұрлаулы қамту саясаты болып келеді
және болып қала береді. Осыған орай әлеуметтік көмек көрсету саясаты
әлеуметтік топтардың мұқтаждықтарымен айқындалуға тиіс емес, қайта еңбекке
қабілетті азаматтарды жұмысшылар санына қосуға даярлау міндеті ауқымында
шоғырландырылуға тиіс. Азаматтарға қолдау көрсетудің мемлекеттік жүйесі
олардың қайта оқып үйренуі мен жаңа кәсіпті меңгеруіне ынталандыру
бағытында құрылуы керек. Бүгінгі күнде елімізде еңбек нарығы экономикалық
жүйенің ерекше инфрақұрылымына айналып отыр. Бұл нарықта, басқа
нарықтағыдай, біріншіден, сұраныс және ұсыныс заңдары, жұмыс күшін сату –
сатып алу жетілген бәсеке нарығы жағдайында жүріп отыратын болса,
екіншіден, жетілмеген бәсеке нарығының ерекше ықпалы да байқалып отырады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2009 жылғы
халыққа Дағдарыстан жаңару мен дамуға атты жолдауында бізде еңбек
рыногын дамыту үшін барлық мүмкіндіктер бар, оларды ойлап табу керек емес
екендігін және нақ осыған қосымша 140 млрд теңге бөлініп отрығанын айтты.
Бұлар келесі жұмыстарға арналған: Біріншіден, бұл коммуналдық желілерді
қайта жарақтандыру және жаңғырту; екіншіден, жергілікті мәндегі автомобиль
жолдарын салу, қайта жарақтандыру және жөндеу, сондай-ақ әлеуметтік
инфрақұрылымды, ең алдымен мектептер мен ауруханаларды жаңарту. Үшіншіден,
әрбір нақты елді мекендегі жергілікті мәндегі нысандар. Төртіншіден, бұл
әлеуметтік жұмыс орындарын кеңейту және жастар практикасын ұйымдастыру.
Халықты жұмыспен қамту туралы қолданыстағы Заң бюджет қаражатын осы
мақсатқа пайдалануға мүмкіндік береді. 2008 жылы 13 мыңнан астам адам осы
бағдарламалар бойынша өз мүмкіндіктерін іске асырды.
2009 жылы осы мақсатқа қосымша 8,6 миллиард теңге бөлініп 96 мыңға жуық
адамды жұмыспен қамтамасыз етіледі.
Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына кіру отандық өнімдірушілердің бәсекеге
қабілеттілігін арттыруды талап етеді. Өндірістердің бәсекеге қабілеттілігін
арттыру үшін жоғары білікті және кәсіпқой мамандарға сұраныс арта түсуде.
Сондықтан білікті ұлттық кадрларды кәсіби жағынан даярлау және қайта
даярлау бүгінгі күннің талабы.
Дамыған және дамушы елдердің тәжірибесін үйренуде жүйелік және нақты
тарихи көзқарас халық шаруашылығындағы еңбек нарығын реттеудің әлеуметтік-
экономикалық, ұйымдастырушылық-инфрақұрылымдық қызмет ету тетіктерін
жетілдіру, облыс тұрғындарын жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғаудың белсенді
формасы ретінде жұмыссыздарды кәсіби даярлау және қайта даярлау, қоғамдық
бағдарлама жасау негізгі өзекті мәселелердің бірі болып отыр, ғылыми
тұрғыдан зерттеуді талап етеді.
Тақырыптық зерттелу дәрежесі. Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың
еңбектерінде еңбек нарығын реттеу тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның
дамуындағы рөлі, экономикадағы алатын орны зерттелген. К.Маркс- өз
еңбегінде еңбек нарығы туралы теориялық-әдістемелік негізін зерттесе,
Д.Ж.Кейнс пен М.Фридман еңбек нарығы мен жұмыспен қамтуды реттеуде
мемлекеттің жүргізу саясатының қажеттілігінің маңыздылығын қарастырған.
Сонымен бірге тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елдердің
үлкен тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр. Дамыған
елдердің тәжірибесін үйрену еліміздің еңбек нарығын реттеу мен халықты
жұмыспен қамтудың үлгісін жасауға негіз болады.
Мемлекеттің еңбек нарығын реттеу, жұмыспен қамту және халықтың
әлеуметтік саясатын жетілдіру мәселелерін қазақстандық ғалым-экономистер:
Ү.С.Байжомартов, С.Х.Берешев, Б.А.Жүнісов, Қ.М.Жұмақанова, М.Б.Кенжеғозин,
Ж.Ш.Кенжалина, Р.С.Каренов, Ш.К.Көпешов, Ж.К.Қорғасбаев, А.К.Қошанов,
А.Қатарбаева, Н.К.Мамыров, М.К.Мельдаханова, А.Қ.Мейірбеков, А.Б.Молдашев,
Т.Ж.Нұрымбетов, Н.А.Омаров, А.К.Отаров, Ж.Ж.Сүлейменов, Ә.А.Сатыбалдин,
С.Д.Тәжібаев, М.Э.Тілеужанова, Ө.Қ.Шеденов және т.б. өз еңбектерінде жан-
жақты қарастырып, экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан.
Жамбыл облысында еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамту
деңгейін көтеру, облыстың экономикалық және т.б. ерекшеліктеріне байланысты
ауқымды және күрделі мәселелердің бірі болып отыр. Бұл мәселелерді
облыстық экономика мен еңбек нарығының байланыстылығын жүйелі түрде
зерттеп, тиімді саясат арқылы шешу теориялық және тәжірибелік зерттеу
жұмыстарын қажет етеді.
Еңбек нарығы туралы теориялық-әдістемелік және жинақталған тәжірибелік
материалдар өзіндік ғылыми зерттеу жұмысын іске асыруға ықпал етті.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты
Жамбыл облысының еңбек нарығын реттеу және халықты жұмыспен қамтуды
жетілдіру бойынша ғылыми тәжірибелік ұсыныстар жасау болып табылады.
Диссертациялық зерттеу мақсатына, еңбек нарығын дамытудың ерекшеліктеріне
сәйкес келесідей міндеттер қойылды:
-еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамтудың жалпы теориялық
-әдістемелік негіздерін зерттеу;
-еңбек нарығын реттеудің қызмет ету тетіктерін және әлеуметтік –
экономикалық мазмұны мен факторларын анықтау;
-облыстағы еңбек нарығы мен жұмыспен қамтудың жалпы сипаттамасын
қарастыру;
-Жамбыл облысындағы еңбек нарығының қазіргі жағдайына талдау жасап,
тиімділік деңгейі мен салааралық ерекшіліктерін анықтау;
-облыстағы халықты жұмыспен қамтудың облыстық бағдарламасының
қажеттілігі мен жұмыспен қамту шараларының тиімділігін арттыру жолдарын
негіздеу.
Зерттеу пәні болып еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың
жетілдіру жолдары таңдалды.
Зерттеу нысаны. Еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамтуда болып отырған
экономикалық қатынастар.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері ретінде еңбек нарығын
реттеу мәселесі бойынша отандық және шетелдік ғалым-экономистердің ғылыми
жұмыстары, Қазақстан Республикасының заңдары, еңбек нарығы мен жұмыспен
қамту мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары
мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары және статистикалық
органдардың ресми мәліметтері алынды.
Зерттеу жұмысындағы қорытындылар мен тұжырымдамалар салыстырмалы
талдау, материалдарды графикалық өңдеу, экономикалық-математикалық
болжамдау, зерттеудің әдістерін қолданумен негізделеді.
Зерттеу жұмысының нормативтік-ақпараттық базасы. Қазақстан
Республикасының Ұлттық статистика Агентігінің, Халықаралық еңбек ұйымының,
Қазақстан Республикасы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігінің, Жамбыл облысы статистикалық басқармасының және Жамбыл
облысы бойынша жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар
Департаментінің материалдары зерттеу жұмысының негізгі ақпараттық базасын
құрады.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Облыстың еңбек нарығын реттеу
және халықты жұмыспен қамтудың жетілдіру жолдары бойынша ғылыми тұрғыда
белгіленген ұсыныстар жұмыстың ғылыми жаңалығын құрайды.
Зерттеу барысында қол жеткізген нәтижелер келесідей:
-еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың жалпы теориялық
негіздері қарастырылып, авторлық анықтамасы нақтыланды;
- еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың қызмет ету
тетіктері және әлеуметтік – экономикалық мазмұны мен факторлары анықталды;
-Жамбыл облысындағы еңбек нарығын реттеудің қазіргі жағдайына талдау
жасалып, еңбек нарығына әсер ететін факторлары айқындалды;
-облыстағы халықты жұмыспен қамтудың облыстық бағдарламасын жасауға
ұсыныстар негізделді;
- Экономикалық-математикалық үлгі жасау арқылы халықты жұмыспен қамтуды
жетілдіруге ұсыныстар жасалды.
Қорғауға шығарылған диссертацияның ғылыми тұстары:
-Жамбыл облысы бойынша еңбек нарығын ретеу және халықты жұмыспен
қамтудың ұйымдық-экономикалық механизмдерін жетілдірудің бағыттары
анықталды;
- еңбек нарығы көрсеткіштерін болжаудың экономика-математикалық үлгісі
құрастырылып облыстағы халықты жұмыспен қамтуды жетілдіруге ұсыныс ретінде
болжам жасалынды;
-облыстағы халықты жұмыспен қамтудың бағдарламасының қажеттілігі мен
мазмұны ашылып, жұмыспен қамту шараларының тиімділігін арттыру жолдары
ұсынылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми-тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысындағы
тұжырымдар мен ұсыныстар еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыпен қамту
мәселелерін шешуде теориялық жүзінде қолдануға және экономика ғылымының
дамуына өз үлесін қосады.
Зерттеу материалдарын облыс экономикасының әлеуметтік-экономикалық
даму бағдарламаларында, жоғарғы оқу орындарының оқу үрдісінде:
Экономикалық теория, Кәсіпорын экономикасы және Еңбек нарығы
экономикасы пәндері бағдарламалық шеңберінде нұсқаулық тұжырымдар
қолданылуы мүмкін.
Зерттеу нәтижелері сынақтан өткізу. Диссертациялық зерттеудің негізгі
нәтижелері мен қорытындылары келесідей халықаралық және республикалық
ғылыми-тәжірибелік конференцияларда: Қазақстан Республикасының
индустриалды-инновациялық дамуы: сараптама, басымдықтар және бағыттар
(Тараз, 2006); Жаңа Қазақстанның инфрақұрылымдық кешеніндегі экономикалық,
қаржылық және есеп саясатының тұрақтылығымен бәсеке қабілеттілігі (
Алматы, 2007); Білім беру саласындағы және жаратылыстану - техникалық
ғылымдары бойынша мамандар дайындаудағы инновациялық технологиялар (Тараз,
2007). Сонымен қатар автордың ғылыми зерттеу нәтижелері Жамбыл облысы
бойынша жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар
Департаментінде және Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ Тараз институтының оқу
үрдісінде қолдануға ұсынылды.
Зерттеу нәтижелерінің жариялымдығы. Диссертация жұмысының тақырыбы
бойынша 8 ғылыми еңбек, оның ішінде ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы
қадағалау және аттестаттау комитетінің ұсынған баспаларында 3 мақала,
халықаралық және республикалық конференцияларда 5 мақала баспаға шықты.
Жалпы көлемі- 3,2 баспа табақ.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертацияның құрылымы мен
көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Диссертациялық жұмыста сандық материалдар 22 кестеде, 12 суретте
келтірілген.
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫН РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Еңбек нарығын реттеудің теориялық негіздері
Еңбек нарығы нарықтық экономиканың бөлінбес бөлігі болып табылады. Ол
жұмыс істейтін басқару күшімен кадр бөлімі, оқу және зерттеу орталықтары,
сонымен қатар әлеуметтік қызмет корпорациялары, мемлекеттік мекемелер,
коммерциялық емес ұйымдар және т.с.с.
Нарықтық экономикаға өту өзіне қажет еңбек нарығы мен жұмыс күшін
еріксіз тартады.
Еңбек нарығы-бұл тауар болып табылатын еңбек ресурстарының нарығы,
олардың тепе-теңдік бағасы мен саны, сұраныс пен ұсыныстың бір-біріне әсер
етуімен анықталады. Кәсіпкерлер мен еңбекке қабілетті адамдар нарық
агенттері, олар еңбек нарығында өзара қатынаста болады. Сондықтан еңбек
нарығы сұраныс пен ұсыныс тетіктері арқылы экономикалық агенттердің
арасындағы бәсекелестіктің нәтижесінде жұмыспен қамтудың белгілі көлемі
және еңбек төлемі дәрежесі орнайтын экономикалық орта болып табылады.
Еңбек нарығы деп қызмет атқарып жүрген жұмыс күші нарығын айтамыз.
Қазақстанда еңбек нарығы әлі де болса өркениетті елдердегідей қалыптаса
қоймаған. Бұл елдердің өзінде еңбек нарығы тетіктерінің бір – бірімен
үйлесуінде айтарлықтай айырмашылықтар бар, яғни, еңбек нарығының көп
түрлері мен модельдері болады [2].
Еңбек нарығының қызмет ету ауқымына байланысты оның екі түрін ажыратуға
болады:
- сыртқы еңбек нарығы (салааралық, макроэкономикалық ұғымдар);
- ішкі еңбек нарығы (сала ішіндегі, микроэкономикалық ұғымдар).
Сыртқы еңбек нарығы дегеніміз жұмыс күшінің облыстық, салааралық
деңгейде жылжуға бейімделген процесстерін, яғни, жұмыс орындарын
еңбеккерлермен фирма арасында ауыстыру жолымен толтырады. Ішкі еңбек нарығы
еңбеккерлердің фирма ішінде жылжуына бейімделген.
Еңбек дегеніміз қажеттіліктерді өтеу үшін игіліктерді (материалдық және
рухани) өндіруге бағытталған адамдардың мақсатты және саналы іс-әрекеті.
Адамдар әрқашан өздеріне мақсат белгілеп алып, соған жету үшін саналы іс-
әрекет жасайды. Маркстік әдебиеттерде адамның еңбегі мен жануарлардың
инстинктивті тіршілігін салыстырып, адамдардың жануарлардан айырмашылығы-
мақсаттарын терең ойластырып алып, сол мақсаттарын жүзеге асырудың
тәсілдері мен құралдарын жасап, саналы іс-әрекет жасайды деп дәлелдеуге
тырысады. Бұл пікірдің негізі ретінде К.Маркстың ең жаман сәулетшінің ең
жақсы бал арадан айырмашылығы, балауыздан ұя жасамас бұрын, адам оны
алдымен өзінің басында құрып алады, -деп айтқанына жүгінеді [3,189 б.].
Еңбек нарығы басты үш қызмет атқарады:
1) әлеуметтік қызметте адамдардың табыстары мен жақсы тұрмыс жағдайының
әдеттегідей дәрежесі мен жұмыскерлердің өндірістік қабілетін тиісті
дәрежеде ұдайы өндіруді қамтамасыз ету;
2) экономикалық қызметте еңбекке тиімді түрде тарту, оны бөлу, реттеу
және пайдалану;
3) ынталандыру қызметі бәсекеге қабілеттің күшеюіне, тиімділігі жоғары
еңбекке ынтаның өсуіне, біліктіліктің жоғарылауына, мамандықты ауыстыруға
мүмкіндік тудырады.
Еңбек нарығы өзінің интегралдық бірлігінде көптеген тұйықталған еңбек
нарықтарынан, сегменттерден, секторлардан тұрады. Бұлар облыстық, салалық
ерекшеліктерімен, маманданған топтардың ролімен, біліктілік топтармен,
жыныстық, жастық, ұлттық және т.б. айырмашылықтарымен сипатталады.
Еңбек нарығында жұмысшы күші жаппай жылжып, оның сандық және сапалық
құрылымы ылғи өзгеріп отырады, өйткені өндірістің кеңеюі, оның
жаңартылуы, құрылымдық өзгерістері жұмыскерлердің ерекше жоғары дәрежеде
дайындалуын талап етеді, олардың жаңа, осы замандық мамандықты жете игеруін
қалайды [4, 131 б.].
Ғылымда, техникада, өндірісте революция өрістеуі қоғам өмірінің күллі
аяларына неғұрлым ықпалы күшейіп отырғанын көрсетеді. Ғылым екі жақты
сипат алып отыр, демек, әрбір ғылыми жаңалық өз бойында жағымды да,
жағымсыз да қуатты күштер ұстайды. Сондықтан белгілі бір ғылыми жаңалықтар
нәтижесі адамның, қоғамның өзіне де тәуелді.
Ғылыми –техникалық революцияның негізгі әлеуметтік салдарлары мынадай.
Біріншіден, ғылым–техника–өндіріс–экономикалық өсудің негізгі үш
тұтқасы.
Екіншіден, ғылымның қоғамдық дамудың жетекші аясына айналуымен
байлансты жаңа қоғамдық еңбек бөлінісі пайда болды. Адам барған сайын
материалдық өндіріс аясынан босай береді. Бір жағынан, адам дамуы үшін
қолайлы бағыт қалыптасады: адам ауыртпалықты механикалық еңбектен босайды.
Екінші жағынан, өндіріс процесінде тікелей қатысушы адамдарға деген
қажеттіліктің төмендеуі жұмыссыздық деңгейі артуына, жұмыс орындарының
шектен тыс тұрақсыздануына кетіреді, бұқараның қайыршылануы туындайды.
Үшіншіден, өндіргіш күштердің бүкіл элементтері: еңбек заты, өндіріс
құралы, қызметшінің өзі сапалық тұрғыдан қайта құрылады.
Еңбектің интенсивтендірілуі, оның материалдық күрделі еңбекті қамтуы
арта түседі. Ғылыми –техникалық жұмыстардың өз шығынын ақтауы артады,
ғылыми–техникалық жұмыс табыстарын өнеркәсіпке енгізуінің мерзімі
қысқарады. Өндіріс пен қоғам дамуының серпінділігі ұлғаяды. Бірақ
ғылыми–техникалық өзгерістердің ілгерілемелі қарқындары күрделі әлеуметтік
проблема туғызады: меңгерілген мамандық пен өндірістің жаңа талаптары
арасындағы алшақтық өседі.
Төртіншіден, еңбектің сипаты мен мазмұнындағы өзгеріс ондағы
творчестволық элементтердің рөлінің артуына, жалпы орта және арнаулы
білімнің, жоғары білімнің деңгейінің өсуі адамның жалпы мәдениетінің
дамуын тудырады.
Бесіншіден, ғылыми –техникалық революция өндіріс пен қоғам дамуын
ғылыми ұйымдастыруды, бақылау мен басқаруды қамтамасыз етудің құралы
ретінде ақпараттық қызметтің жаңа мүмкіндіктерін ашады да
әлеуметтік–экономикалық маңызын көтереді, бұқаралық коммуникация
(қатынас–байланыс) құралдары дамуын ынталандырады. Алайда, жетістіктер
адамға зиян келтіруге де – жеке басты өмірлік қызметіне, оның санасына
жаппай тұтқиыл бақылау орнататын, айлалы әрекет атқаратын жүйе жасау үшін
пайдалануы мүмкін-дейді Ә.Х. Тұрғынбаев өз еңбегінде [5,101 б.].
Еңбек нарығы – нарықтық экономиканың күрделі элементі. Жұмыс берушінің
қызығушылықтары жұмысшыны жалдау мен жұмыстан шығару, экономиканың циклдік
өзгеру жағдайы, тұрғындардың еңбек табысының көлемі, еңбек сферасындағы
пайда болған дәстүрдің және басқа факторлар еңбек нарығында сұраныс пен
ұсыныстардың көлеміне маңызды ықпалын көрсетеді. Сондықтанда еңбек
нарығында айырықша ұлттық ерекшеліктің көрінісі – деп айтады М.Н.Чепурин.
Еңбек нарығын меншік иелерімен әлеуметтік - экономикалық жүйенің
арақатынасындағы жұмысшы күші ретінде, жалдауда мұқтаж болумен, өндіріс
құралдарының иелерімен, жалдама жұмысшы күшке сұраныс көрсеткендермен,
қоғамдық өндіріске жұмысшы күш қатыстырумен, ұдайы өндіріс жөнінде оның
жұмыс жасауымен, сонымен қатар таратулар және қайта бөлумен анықтауға
болады[6,131 б.].
Еңбек нарығы тұтыну, өндіріс құрал-жабдық, инвестиция, қаржы-несие
нарықтары секілді нарықтық тетіктерінің құрамдас бөлігі болып табылады және
оның дамуы нарықтық экономиканың қызмет етуіне байланысты. Бүгінгі
қалыптасқан жағдай еңбек нарығын терең зерттеуді кажет етеді.
Экономикамыздың әкімшілдік-әміршілдік жүйеден нарықтық тәсілге көшуі
жұмыс күшін босату процесін жеделдеттірді. Нарық жағдайында нақты жұмыс
орны енді ешкімге кепілденбейді және еңбекті жалдаудың осы түрінің күшіне
енуі шын мәнге ие болып, көптеген адамдардың мүдделеріне әсер етеді.
Жұмыспен қамтудағы қазіргі үрдістер меншікті мемлекет иелігінен алумен
және кәсіпорындарды жекешелендірумен байланысты. Елдің экономикасының көп
жақты болуы меншік нысандары бойынша халықты жұмыспен қамту құрылымын
өзгертіп, еңбек ұсынысының жаңа аясын дамытуға ықпал етеді– дейді
И.Заславский [7,83 б.] .
Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру мемлекеттік меншік үлесінің
қысқарып, жеке меншіктің қалыптасуына және оның дамуына, сондай-ақ
кәсіпкерлік іс-әрекеттің басым болуына әкелді, жеке еңбек пен жалдамалы
еңбек те қоғам тарапынан мойындалып, мәртебеге ие болды деп жазады өзінің
ғылыми еңбегінде Б.А.Райзберг [8, 142 б.].
Долан Э.Дж. және Буланова А.С. ғылыми еңбектерінде “еңбек нарығы”, мен
“жұмыс күшінің нарығы”, деген ұғымның синонимі ретінде “еңбек ресурсының
нарығы” деген ұғымды қолданылып жүр. Бұл ұғымдарды анықтап алу үшін, еңбек
нарығын нарықтық экономиканың құрамдас бөлігі ретінде қарау керек. Нарық
экономикалық және географикалық кеңістік ретінде көрінуі мүмкін, онда
тауар айналымы үрдісі жүргізіледі, яғни, тауар ауыстыру және қызмет
көрсетуді ақшаға айырбастау үрдісі, соған сәйкес ақшаны тауарға және
қызмет көрсетуге айырбастау. Кез-келген нарықты зерттеудің бастапқысы,
оның ерекшеліктерін анықтау болып табылады. Сонымен нарықты тауар сату мен
қызмет көрсетуде сатып алушылармен сатушыларды біріктіру механизмі деп
түсінуге болады [9,20 б.; 10,15 б.].
Еңбек нарығы туралы оқудың теориялық негізін алғашқы және зерттеу
обьектісінің кеңірек көлемі, еңбек ресурсы нарығы өзіне, экономикалық
ғылымның классикалық мектебінің өкілдері марксистік әдебиетте “жұмыс
күшінің нарығы” термині қолданылады, ал жұмыс күші деп адамдардың еңбекке
қабілеттілігін айтады. Басқа өндіріс факторларына карағанда еңбектің
негізгі ерекшелігі бар. Ең бастысы еңбек адамнан, жұмыс күшінен бөлінбейді.
Маркстік тұжырым бойынша, еңбек болашақ күннің кайнар көзі, сол себепті
оның құны жоқ, тауар емес деп дәлелдейді. Оның пікірінше, сатылатын еңбек
емес, жұмысшының еңбекке деген қабілеттілігі, яғни, жұмысшы мен онын
жанұясының өмір сүру құралының құнын анықтайтын жұмыс күші көрінеді,
еңбекақы түрінде барлық өнім еңбегіне емес, тек бір бөлігіне ғана, жұмыс
күшінің ұдайы өндірісіне керекті құн үлесі ғана төленеді. Еңбек өнімінің
басқа бөлігін капиталист иеленеді [11,180 б.]
Маркстік ілімге қарсы батыс теорияларында еңбек тауар деп саналады.
Нарықтык экономикада "еңбек нарығы" термині қолданылып, жұмыс күшіне
еңбекке кабілетті халыктың белгілі бір тобын жатқызып жүр.
Қазақстандық экономикалық әдебиеттерде зерттеушілердің біреуі
“еңбек нарығы” терминін қолданса, ал екінші біреулері “жұмыс күшінің
нарығы” терминін қолдануда. Соған байланысты осы екі терминнің біреуін,
яғни “еңбек нарығы” терминін қолданған дұрыс деп ойлаймын.
Еңбек нарығы шетелдік әдебиеттерде жеткілікті түрде зерттеліп,
айқындалған. Ал, ресейлік Саткина М.А., Гибриков Г.Г. және қазақстандық
Н.К. Мамыров және т.б. бір топ ғалымдар еңбек нарығы анықтамасын ғылыми
тұрғыдан беруде әр түрлі көзқарасты ұстанады. Олар еңбек нарығының
анықтамаларын жан-жақты зерттеп, үш топқа бөлген [12,13 б.; 13,121 б.;
14,75 б.; 15,163 б.]
Бірінші топта:
а) еңбек нарығы-бұл еңбек қызметін сатушылар мен сатып алушылар келісім-
шарттарының аясы. Мұнда жұмыс жасағысы келетіндер де (олардың қатарына
жұмыспен қамтылғандар және жұмыссыздар кіреді), тауарлар мен қызмет жасау
үшін жұмыскерлерді жалдайтындар да қарама - қарсы тұрады
ә) енбек нарығы-бұл нарықтың ерекше түрі, онда жұмыс күші тауарын сату
мен сатып алу жүзеге асады. Осы жерде оның құны мен жалдану жағдайы
бағаланады. Еңбек нарығы-экономика жағдайын көрсетудің айнасы, тұрғындарды
жұмыспен қамту көлемі мен динамикасын, жұмыссыздықтың сала бойынша, кәсіби-
біліктілік, демографиялық және басқа да көрсеткіштерінің құрылымын
байқатады. Еңбек нарығы-бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату-сатып алу туралы
экономикалық қатынастардын жүйесі;
б) еңбек нарығы-бұл жұмыс күшін сату-сатып алу жөнінен экономикалық
қатынастар. Оған кәсіпорындар, салалар, аймақтар арасында жұмыс күшінің
еркін қозғалысы мен бірдей сан мен сападағы еңбектің бірыңғай бағасының
пайда болуы тән.
Енбек нарығындағы қатынастардың басты субъектісі жұмыс беруші мен
жалдамалы жұмыскер екендігі белгілі, осы екеуінің өзара әрекет етуіне ықпал
жасайтын инфрақұрылым әлементтері жоғарыдағы анықтамаларда ескерілмеген.
Сонымен бірге жалдамалы жұмыскерлермен қатар еңбек нарығында өзіндік
жұмыспен қамтылғандар да бар, олар да еңбек нарығының бір субъектісі.
Сондықтан бұл анықтамалар толық объективті емес [16,126 б.; 17,5 б.]
Екінші топта:
а) еңбек нарығында сұраныс пен ұсыныс заңы әрекет етеді, жұмыс күшінің
сатылуы мен сатып алынуы жетілген және жетілмеген бәсеке жағдайында жүруі
мүмкін, еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсынысты теңестіретін өзіндік “тепе-
тендік” баға тағайындалады.
б) еңбек нарығы жұмыс күшінің жиынтық сұранысы мен жиынтық ұсынысын
білдіреді, осы екі кұрамдас бөліктердің өзара әрекетінің арқасында
экономикалык белсенді тұрғындардың жұмыс орындарын салалық, аумақтық,
демографиялық, кәсіби-біліктілік аралықта шаруашылық кызметтердің салалары
бойынша орналастыруды камтамасыз етеді.
в) еңбек нарығында жұмыс беруші мен жалдамалы жұмыскерлер арасында
жұмыс күшінің өндіріс кұрал-жабдықтарымен қосылуына ықпал жасайтын қарым-
қатынас қалыптасады. Сол арқылы жұмыс берушілердің еңбекке деген, жалдамалы
жұмыскерлердің еңбекақыға деген кажеттіліктері қанағаттандырылады.
Осы келтірілген анықтамалардың мазмұнынан еңбек нарығын құрайтын төрт
негізгі элементтерін атап өтетін болсақ: сұраныс, ұсыныс, бәсеке және
нарықтық баға. Атап өтілген анықтамалардың авторлары еңбек нарығын
анықтауда бағаны белгілеу басты көрсеткіштеп қарастырады. Бұл анықтамаларда
еңбек нарығының субъектілерінің ішіне мемлекеттік, қоғамдықұйымдар,
кәсіподақ енгізілмеген.
Үшінші топ:
а) еңбек нарығы - сұраныс пен ұсынысты білдіретін сатып алушы мен
сатушы жақын байланыста болатын кеңістік .
ә) еңбек нарығы - механизмдермен, нормалармен, институттармен жұмыс
күшінің жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін жұмыскерлердің және
кәсіпкерлердің арасындағы экономикалық қатынастар жүйесі.
б) еңбек нарығы (жұмыс күшінің нарығы) капитал, тауар, бағалы қағаздар
және т.б. нарықтар секілді қоғамның экономикалық және әлеуметтік-саяси
өмірінің маңызды әрі көп жоспарлы аясы [18,240 б.]
Еңбек нарығының қызмет атқаруын кейнсиандықтар мен монетаристер басқаша
түсіндіреді. Неоклассиктерден олардың айырмашылығы, еңбек нарығын тұрақты
және фундаментальды теңсіздік ретінде қарастырады. Кейнсиандық үлгі (Дж. М.
Кейнс, кейіннен Д. Гордон және басқалары) жұмыс күшінің бағасы (енбекақы)
қатаң белгіленген және өзгермейді (әсіресе азаюы жағына карай) деп
тұжырымдайды. Бұл тұжырым бойынша баға (еңбекақы) нарықтың реттеуіші болып
табылмайды, реттеуіш сырттан болу керек деп қорытады. Мұндай рөлді
мемлекетке береді, мемлекет жиынтық сұранысты азайтып немесе көбейте
отырып, теңсіздікті жояды. Айталық салықты қысқарта отырып, мемлекет
сұраныс пен тұтынудың өсуін ынталандырады. Ал бұның өзі өндірістің өсуіне,
олай болса, жұмыспен камтылудың өсуіне әкеледі [19,277 б.].
Жалпы азаматтық құндылыққа, тұрғындардың еңбек белсенділігі мен
өнімділігін арттыруға бағытталған жұмыспен қамту саясатын жүргізуді,
облыстық дамуы мен шаруашылықтың құрылымдық қайта құрылуына ықпал етуді
еңбек нарығына өтудегі қажетті жағдай деп қарастырған Ресейлік ғалым
И.С.Маслова [20,24 б.].
Д.Кларк, К.Менгер, Ә.Бем-Баверк, және Ф. Визер., тепе-теңдік бағасы
жұмыс күшінің коғамдық бағасына жауап бере отырып, шекті еңбек
өнімділігінің жұмыс күші қызметінің ұсыным жағдайларымен келісілген
деңгейінде қойылады деп түсіндірді. А.Маршалл былай деп жазды: еңбекақы
еңбектің таза өніміне тең болу тенденциясын алады; шекті еңбек өнімділігі
оған деген сұраныс бағасын реттейді, бірақ, екінші жағынан, еңбекақы ұдайы
өндіріске, өндіруші жұмысшыларды оқыту мен ұстауға кеткен шығынмен тікелей
болмағанымен, тығыз да күрделі қатынаста болу тенденциясына тән [21,415
б.].
Жұмыс күшінің нарығы - адамның қызмет түрін еркін таңдауын,
кәсіпкерлердің жұмыскерлерді жалдаудағы еркіндігін, азаматтардың енбек
мүддесін заңды түрде қорғайтын жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныстың әсерінен
пайда болатын жұмыс күшін ұсынушылар мен оны сатып алушылар арасындағы
экономикалық қарым-қатынастар жиынтығы [22,7 б.].
Еңбек нарығы үшін кажетті жағдайлар:
- қызмет түрі мен бәсекелестікті еркін таңдау негізінде еңбек нарығының
қызмет етуінің құқықтық жағдайларының болуы;
- бірыңғай, аумағы жағынан тұйықталған және тиімді қызмет ететін еңбек
нарығының институционалдық инфрақұрылымын ұйымдастыру;
- бірыңғай экономикалық кеңістіктің және тұрғындардың еркін орын
ауыстыру мүмкіншілігінің болуы;
- еңбекақыға шектеудің қойылмауы, сондай-ақ дамыған тұрғын үй нарығы
мен бос жұмыс орындарының болуы.
Қазақстандық экономис ғалымдар Омаров Н.А. және Бойко А.В. республика
аумағындағы аймақтарды үш түрге бөліп қарастырады: еңбекке қабілетті халық
өсімінің жоғары қарқынды және әлеуметтік инфрақұрылымның, экономиканың
қайта өңдейтін салаларының жеткіліксіз дамыған аймақтары; экономикалық
жағынан еңбекке қабілетті тұрғындардың өсімінің төмен қарқынында дамыған
аймақтары; әлеуметтік-экономикалық дамуының білікті мамандармен
жеткіліксіз қамтамасыз етілген аймақтары [23,41 б.].
Қазіргі еңбек нарығының қызмет атқаруын талдауда еңбек құн жасаушы
деген көзқарастағылар қатарына келесі классик экономистерді жатқызамыз. У.
Петти, А.Смит, Д.Рикардо және олардың ізбасарлары еңбек нарығы, басқа
нарықтар секілді, бағаның тепе-теңдігі негізінде әрекет етеді деп
пайымдайды, яғни, бұл жағдайда жұмыс күшінің негізгі нарықтық реттеушісі
баға (еңбекақы) болып есептеледі. Бұл тұжырымды кейіннен неоклассиктер (П.
Самульсон, М. Фелдстайн, Р.Холл) айтса, ал 80-жылдары оны ұсыныс
экономикасы тұжырымын жақтаушылар да (Д.Гилдер, А.Лаффер және т.б.) қолдады-
деп айтады А.С.Булатова [24, 230 б.].
Төмен еңбекақыға қарағанда жоғары еңбекақы төлеуде біз әрқашан жігерлі
де, іскер, ықыласты және зерек жұмысшыны табамыз -дейді А. Смитт өз
еңбегінде [25,148 б.].
Жұмыс күшіне қойылатын бағаның қатаңдығын мойындай отырып, монетаристер
жұмыссыздықтың табиғи нормасы жағдайында қосымша жұмыс орындарын жасауға
жұмсалатын мемлекеттік шығындардың өсуі нарықтың теңсіздендірілуіне әкеледі
деп қарастырады. Олардың пікірінше, мемлекеттің ең төменгі еңбекақы
деңгейін тағайындауы, бос жұмыс орны мен жұмыс күшінің резерв қоры туралы
қажетті ақпараттың болмауы нарықтық теңсіздікті күшейтеді. Нарықтық тепе-
теңдікті орнату үшін монетаристер ақша-несие саясатының құралдарын қолдану
керектігін айтып, ақша ұсынысы өндіріс деңгейін, жұмыспен қамту және бағаны
анықтаудағы жалғыз және ең маңызды фактор - деп атап көрсеткен өз
еңбектерінде К.Р.Макконелл және С.Л. Брю [26,336 б.].
Монетаристер ұстанған экономикалық саясаттың мақсаты толық жұмыспен
қамтудың кейнсиандық саясатынан бас тарта отырып, инфляциямен күрес жүргізу
және шаруашылық өмірде мемлекеттің ең төменгі деңгейде араласуын ңегіздеу.
Егер жұмыс күшін тауар деп мойындасақ онда ол тауардың құны анықталуы тиіс.
Қазіргі кезде жұмыс күші тауарының құны қандай және қалай анықталады деген
сұрақ туындайды. Шын мәнінде, жұмыс күші құнын өмір сүру заттары,
қажеттіліктер құнына теңестіруге болады, яғни жұмыскер мен оның отбасының
өмір сүруі осы қажеттіліктер құнына тең болады.
Қазіргі кезде Қазақстанда басқа көптеген елдермен салыстырғанда адамның
еңбегі төмен бағалануда. Мысалы, бір сағаттық адам еңбегі Швейцарияда-30,
Германияда-28, Австралияда-22, Францияда-15 долларды құрайды. Қазақстанда
жұмысшы мен мемлекеттік сектордағы қызметкердің бір сағат еңбегі 0,90
доллар болады. Нарық жағдайында жұмыс күшінің сапасына деген сұраныс өседі,
сондықтан оның ақысын көбейту кажеттілігі туады дейді бір топ қазақстандық
ғалымдар [27,76 б.].
Қазіргі экономикалық теория жұмыс күшінің бағасына бірқатар
факторлардың әсерін қарастырудан шығады: үкімет тағайындаған ең төменгі
тұтыну қоржынынан шығатын ең төменгі еңбекақы; адамның өмір сүруін және
оның жұмыс күшін қалпына келтіруді сүйемелдеуге қажетті өмірлік өнім
бағасы, еңбек нарығындағы конъюнктура, сұраныс пен ұсыныс әрекеті.
Халықаралық еңбек ұйымдарының кепілдемесі бойынша жұмыс күшінің
ұсынысына (жұмыс берушінің еңбекті пайдаланғаны үшін жұмсалған шығыны
ретінде) жасалған жұмысқа төлеу, жасалынбаған, төленетін уақытқа төлем,
сыйақы мен ақшалай марапаттау, тамақ құны мен натуралды түрде төленген
басқа да төлемдер, жұмыс берушімен төленетін тұрғын үй құны, жұмыс
берушінің әлеуметтік қамсыздандыруға кеткен шығындары, кәсіби оқыту құны,
мәдени тұрмыстық қызметтер, жұмыс істеушілер үшін көлік, жұмыс киімінің
құны және т.б. кіреді [28,38 б.].
Еңбек нарығының қалыптасуы оның сегменттелуі арқылы іске асырылады,
яғни оның бөлінуі мен жекеленуі қатар жүреді, өйткені еңбек нарығынның
қажетті элементтері жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысы құрамдас бөліктері
болып табылады.
Еңбек нарығының сегменттелуі әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде
жеткілікті түрде зертелмеген, дегенмен, нарықтық қатынастардың
қалыптасуымен бірге оның қандайда бір белгілері айқындалуда. Еңбек нарығын
реттеудің маңызды қағидасы тұрғындардың түрлі әлеуметтік-демографиялық
топтарындағы еңбек әлеуетін қалыптастыру мен қолдануда жекелеген қадам
жасап, олардың өзіндік ерекшеліктерін ескеру. Бұл ерекшеліктер енбек
нарығына қатысушылардың жас-жынысына, мекен-жайына, білім деңгейі мен
кәсібіне байланысты анықталады. Еңбек нарығын бөлуде осы ерекшеліктер
көрініс табады және еңбек нарығын құрамдас бөліктерге бөледі: әйелдердің
еңбек нарығы, мамандық бойынша еңбек нарығы, жастардың еңбек нарығы,
ауылдағы еңбек нарығы. Еңбек нарығының бұл сегменттері өзара тығыз
байланысты болады, олардың қалыптасуында және оларды реттеуде өзіндік
ерекшеліктері туындайды деп атап көрсеткен өз еңбегінде И.Кауш [29,4 б.].
Еңбек нарығының сегменті-бұл бір тектес сипаттағы тұрғындар тобынын
жиынтығы. Әр түрлі сегмент өкілдерінің арасында бәсекенің болмауы, олардың
бір сегменттен екінші сегментке өтуі мүмкін еместігінен туындайды. Бәсеке
жеке сегменттің ішінде болады. Мамандық бойынша еңбек нарығын бөлуде бәсеке
мамандықтар мен кәсіптерді өзара алмастыра алатын топтар арасында болуы
мүмкін.
Еңбек нарығын сегменттеу жіктемесін бірінші және екінші кезектегі еңбек
нарығы тарапынан қарастырсақ, Қазақстандағы ауыл шаруашылығы еңбек нарығы
екінші кезектегі еңбек нарығына жатады. Өйткені осы сегменттен жұмыссыздар
қатары көбірек шығады.
Еңбек нарығында жұмыс күшіне сұраныс бірқатар факторлар жиынтығы
бойынша анықталады: елдегі қалыптасқан жұмыс орнының жиынтығы, оның ұдайы
өндіріс құрылымы, экономикадағы құрылымдық өзгерістер, мемлекеттік немесе
басқа да кәсіпорындардың жағдайларының нашарлауы, экономикалық факторлар.
Кәсіпорындардағы жұмыс күшінің ұсынысы еңбек нарығының екінші манызды
элементі болғандықтан, еңбекке қабілетті халықтың демографиялық-әлеуметтік
құрамына, олардың біліміне, кәсіби және біліктілік құрылымына байланысты
анықталады.
П.Самуэльсонның пікірінше, қоғамдағы жиынтық еңбек ұсынысы төрт
көрсеткішпен анықталады:
1) халықтың жалпы санымен;
2) тұрғындардың жалпы санындағы өзіндік қамтылғандардың
үлесімен;
3) апта бойына және жыл бойына жұмысшылармен орындалған сағаттардың
орташа санымен;
4) жұмысшылар жұмсайтын еңбектің сапасымен, санымен және
біліктілігімен [30,605 б.].
Тауар нарығынан еңбек нарығының ерекшелігі, оның реттеушісі ретінде тек
макро және микро экономикалық факторлар ғана болып қоймай, сондай-ақ,
әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық факторлар да көрінеді. Күнделікті
өмірде еңбек нарығы динамикасына бірқатар факторлар әсер етеді.
А.Дадашевтің пікірінше, жұмыс күшінің ұсынысы халық шаруашылығында жұмыспен
қамтылған, еңбекке қабілетті тұрғындардың санынан, жұмыспен қамтылмаған,
бірақ еңбек еткісі келетіндер санынан, демографиялық жағдайдан, еңбекке
қабілетті тұрғындардың толығу сипатынан, жалдамалы жұмысшы немесе кәсіпкер
ретінде еңбек етуге ұмтылудан, жалдамалы жұмыскердің өмір сүру қоры мен
ақшалай табысының қатысынан, зейнеткерлер мен әйелдердің еңбек ету
қатынасына әсер ететін еңбек және әлеуметтік зейнетақысының көлемінен;
жұмыс күшінің әлеуметтік-экономикалық даму жағдайларынан, еңбек
ресурстарының кәсіби даярлығы мен қайта даярлығын қамтамасыз ететін
қоғамның, кәсіпорынның, отбасының қаржылық мүмкіншіліктеріне тәуелді болады
[31,80 б.].
Еңбек қорларының маңызды экономикалық сипаттамасы еңбек потенциалы –
еңбектің саны мен сапасы, ол белгілі уақыт мерзімінде басқару субъектісі
болып табылады. Еңбек потенциалының макро деңгейдегі сандық сипаттамасы
экономикалық белсенді халық, яғни оның еңбек нарығында жұмысшы күшін
ұсынуды қалыптастыратын бөлігі болып табылады.
Сонымен жұмысшының мамандық мүмкіншіліктеріне мақсатты іс-шаралардың әр-
түрлі себептерге сәйкес (жұмысшыға жұмысты тапсыру кезінде оның мамандығына
сәйкес келетін жеңіл жұмыс беру) қолданылуының немесе азайуының іске асуына
байланысты өсуі мүмкін. Сонда материалдық қорлардың жалпы көлемі (негізгі
және айналым капиталы) ақшалай көріністе болады [32,53 б.].
Еңбек потенциалының микро деңгейдегі сандық өлшемі, кәсіпорын
қызметшілерінің жұмыс істеуінің тиімді шарттарына есептелінген уақыттың
пайдалы қорының көрсеткіші негізінде жүзеге асырылады.
Сонымен қатар еңбек қорларын құндық формада бағалауға болады. Ол үшін
кәсіпорынмен жалданған еңбек күшінің құнын бағалау қажет. Еңбектің құнына
өндірістік жұмысқа төлем, сыйлық және тағы да басқа ақшалай марапаттаулар,
натуралды түрде төлем, кәсіпорынның әлеуметтік қамтамасыз ету шығындары,
кәсіби оқу шығындары, мәдени-тұрмыстық жағдайдағы шығындар және тағыда
басқа шығындар (жұмыс киімі, көлік), еңбек ақыға есептелетін салық(бірдей
әлеуметтік салық) жатады. Біліктілігі жоғары жаңа жұмысшыларды жұмысқа
алғанда, кадрларды қайта дайындау барысында, демалысты ұйымдастыру кезінде
және т.б. кездерде кеткен шығындармен құн өсе береді.
Еңбек нарығын зерттейтін жеке зерттеулерде жұмысшыларды жұмылдыру мен
олардың бағыттарына ерекше көңіл аударылады. Сол себепті қазақстандық
ғылыми әдебиетте, еңбек нарығы ішкі және сыртқы деп бөлінген.
Қызметкерлерді басқару шет ел мамандарының жұмыстарында, ішкі еңбек
концепциясы жағында құрылғандығын атап өткен жөн. Бұл концепцияда тігінен
және ұзынынан жұмысшылардың фирма ішіндегі мерзімдік ауысымның пайдалығы
жайлы,оқуға жұмсалған шығын жайлы, кәсіпорын жұмысшыларын алдын-ала
дайындау жайлы, фирма ішіндегі қарым-қатынас ынтымақтастығы, бәсекелестігі
жайлы, экономика нарқының төмендеуі жағдайы туралы, уақытша босату
мерзімінде білікті кадрларды сақтау жайлы, еңбектік мотивация мен өндірісті
ынталандыру әдісі жайлы көптеген тиімді пікірлер қалыптасқан.
Кеңес одағы кезіндегі кеңістікте экономикалық дамудың қазіргі сатысы
экономикалық дамудың және өндірісті басқарудың парадигмалық ауысуын
сипаттайды. Ал соған сәйкес басқарудың әдістері, мақсаты және мәні
өзгереді. Басқару негізінің біреуі еңбек ресурстарын басқару жүйесі болып
табылады.
Қазақстанда еңбек ресурстары әлеуметтік басқарудың объектісі ретінде
қызмет етеді, яғни қоғам жағынан реттеу және мақсатты әсер ету. Еңбек
ресурсын басқару үлкен өзіндік байланыс объектісі ретінде ерекшеленеді,
материалдық және рухтық байлықты өндірушілер және тұтынушылар ретінде,
экономикалық және әлеуметтік процесте олардың ролі өседі. Еңбекті қоғамдық
бөлісудің тереңдеуінен еңбек ресурстарын басқару функциясы қиындайды,
олардың сандық және сапалық белгілері, құрылымдық өзара байланыстарының әр
алуандылығы, талдау мен есептеуге жататын факторлар саны өседі.
Әзірше Қазақстандағы еңбек қорларын басқару (әсіресе персоналдарды
басқару) басшылардың қойған қысқа мерзімдік мақсатқа жету жолында,
адамдармен манипуляциялау жиі қолданылады.Сондықтан біздің елде макро
экономикалық деңгейдегі ішкі нарық теориясын және адам капиталын тиімді
пайдалану тәжірибеде сирек кездеседі. Сонымен қатар ашық және
жасырын еңбек нарығын талдау кезінде республикада дамып келе жатқан
сыртқы және ішкі еңбек нарығы түсінігін қолдануда кейбір пайда алуы
мүмкін. Жасырын еңбек нарығы екі топқа бөлінеді: потенциалды (жасырын)
жұмыссыздық және бейресми жұмыспен қамту.
90-жылдардың бірінші жартысында Қазақстанға еңген еңбек нарығы туралы
концептуалдық ортада икемді еңбек нарығы туралы атап өту қажет.
Мамандардың айтуы бойынша экономиканы құрылымдық өзгерту барысында
қазақстанның заңдары мен басқа да институттары келесідей өзгеруі керек,
яғни бұндай жұмыспен қамту кепілдікті тек жоғары білікті маман жұмысшыларға
ұсыну, ол жұмысшылардың еркін босатылуы және басқа да категорияларға
ауысуын қамтамасыз етеді. Бұл концепция Қазақстандық еңбек нарығының
формалды институттарының құрылымына енгізілген жоқ. Кәсіпорын әкімшілігінің
және ұйымның ықыласымен көпшілігі, толығымен Қазақстан бойынша демалыста
немесе толық емес жұмыс уақытысы тәртібінде болғанда икемділіктің өзіне
тән бейресми, сонымен қатар заңсыз әлементтерінің толық емес жұмыспен қамту
жүйесінде болуын қарастыруға болады.
Қазақстанда еңбек нарығын ашық және жасырын, ресми және
бейресми деп бөлу, икемділіктің стихиялы көтерілуі (ұжымды кадр
ядросына және шеткі аймақтарға бейресми бөлу) дифференциаланған
құрылымның дәстүрлі түрін (тұрғындарды меншік түріне, әлеуметтік-
демографиялық, кәсіпқойлық-салалық топтарға байланысты) сонымен бірге
дәстүрлі емес түрлерін маңызды толықтырады. Сегменттеудің дәстүрлі емес
түрлерін келесідей еңбек нарықтарына бөлуге болады, мысалы: жоғары
деңгейлі, негізгі және маргиналды. Бұл жеткілікті қатаң құрылым және
оның шегінде бір бағытқа кадрларды жұмылдыру байқалады, мысалы: жоғары
деңгейлі сектордағы жұмысшы бәсекеге төтеп бере алмаса келесі негізгі
секторға ығысады, ол сектордан қайтып оралмайды. Негізгі сектордан
маргиналды секторға ығысады.
Осыдан кейін Қазақстандық еңбек нарығы еңбек ұйымының бұрынғы жоспарлы-
орталықтандырылған инерциясының, шаруашылықтың экономи-калық құлдырауы және
нарықтың өзгеру процесінің әсерлерінен құрылған күрделі құрылымдық жүйе
болып табылады. Бұл нарықтың болашақ даму траекториясы Қазақстандық әдіспен
ұлттық еңбек дәстүрімен үйлестіріле отырып, дамыған елдер нұсқаларына
сатылап жақындаумен үйлестіріледі.
Еңбек нарығын қазақстандық әдіспен талдауы келесі шешімдерді, еңбек
нарығы мен ұлттық жұмыспен қамту үлгісін жасау бір жағынан нарықтық
экономиканы функционалдау принциптеріне базалық қажетсінуді, ал екіншісі
жағынан республиканың экономикасының өсуінің ерекшеліктері мен өзгеруін
ескеруіне әкеледі. Бұл әдіс 2030 жылға дейінгі экономиканы дамыту
стратегиясының негізінде, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ
мерзімді жоспары мен талдауына, еңбек нарығы мен жұмыспен қамтуды реттеуде
жаңашыл теорияға сүйенуі керек.
Еңбек нарығының қазақстандық әдісін құру, реттеу мен оның негізгі
құрылымын құрушы элементерін жетілдіруден бастау қажет. Толық ұлттық еңбек
нарығы елдің экономикасын толығымен және оның бөлек жүйелерін біріктіруді
қамтамасыз ететін көптеген факторлардың әсерінен қалыптасады. Еңбек
нарығының экономикалық көрінісі өзінен-өзі пайда болмайды, ол экономикадағы
нарықтық қарым-қатынастың бар болу күшіне және олардың еңбегінің белгілі
бір деңгейіне жетуіне байланысты болады.
Ұлттық еңбек нарығының қорына мынадай сипаттамалар тән:
- жұмыс күшінің сұранымы мен ұсынымы арасындағы экономикалық
байланыстың жиынтығы;
-әртүрлі экономикалық және әлеуметтік қызығушылықтар мен функциялардың
қиылысқан жері;
- ұйымның шегінде жаңа жұмыс орнына ауысуға қызыққан, потенциалды
немесе нақтылы бөлек кәсіпорынның және оның жұмысшыларының қарым-қатынас
өрісі [33].
Ресурстық әдіс жұмысшыға адамдық капитал концепциясынан өзінің
бейнесін тапты. Соған сәйкес адам капиталына салынған инвестиция-мамандықты
жоғарылату және жұмысшылардың қабілеті немесе олардың еңбек өнімділігін
арттырудың кез-келген іс-шарасы. Бұл шығындарды, құрал-саймандарға кеткен
секілді инвестиция ретінде қарастыруға болады, өйткені болашақта пайданың
өскен ағымы үшін шығындардың бірнеше рет орны толтырылады. Дамыған шет
елдерде Адам капиталы теориясы кең тарады [34,25 б.].
Кәсіпорын деңгейінде ресурстық тәсілді пайдалану көптеген әдістемелік
қиыншылықтарға тап болады, біріншіден ол жұмысшы күшінің мінездемесіне
байланысты. Өндіріс процесі кезінде ресурстарды пайдалану, ағымдағы
шығындарға ие болады. Сонымен еңбек күшін қолдану – бұл еңбек, уақытпен
келтірілген (адам-сағат, адам-күн), ал тірі адам еңбегі екбек ақы
формасындағы ақша ретінде көрінеді, кейде оларды материалдық шығындармен
және өндіріспен өнімді сатуға жалпы шығындарды біріктіреді.
Сонымен еңбек күшіне кеткен шығындар сандық өлшемде анық көрсетілген
авансталған шығынның бөлігі емес, ол ағымдық кезеңдегі жалақыға,
кәсіпорынның нақты негізделген шығындары ретінде көрінеді. Жоғары сапалы
жұмысқа, жаңа құрал-сайман мен алдыңғы технологияға қарағанда, жоғары
деңгейлі мотивациямен жақсы дайындалған және оқыған қызметкерлер үлкен
байлық болып табылады. Қазақстандағы нарықтың алғашқы он жылдығында
жоғары маманданған жұмысшылардың стихиялы реттелуі, жұмысшылардың кәсіби
қызмет бабының дамуы өз күшімен және өз қаржысының арқасында болған
жағдайда әкелді. Осындай жағдайдың шешімі бұл жұмысшылардың қандайда бір
компанияда ұзақ жылдар еңбек етсе де, оның жетістігіне өзінің қатысы бар
екендігі қарастырылмайды. Олар өздерінің нарықтағы қызметінің сұранысына
сезімтал болып келеді, сондықтан олар өз қызметін қымбатырақ сатып,
компаниядан компанияға ауысып отырады.
Бүгінгі уақытта қазақстандық кәсіпорындардың басшылары дамыған шет
елдерге қарағанда еңбектің потенциалдық дамуына өз қаржысын азырақ құяды.
Мысалы, АҚШ-та кәсіпкерлер бір жылда қызметкерлерді дайындауға 238 млд.
долл., шамасында, ал қоғамдық оқытуға жылына кеткен ортақ шығын 310 млд.
долл.құрайды. АҚШ-та кәсіпкерліктің дамуына құйылған әр-бір долларға,
жұмысшы күшінің дамуына құйылған қаржының 85 центі келеді. Ал ресейде
кәсіпорынның дамуына құйылған қаржының әр-бір рубліне, жұмысшы күшінің
дамуына құйылған қаржының 15 тиыны келеді [35,48 б.].
Қазақстанда бұндай бағалауды таппадық, ол ресейлік орта қаражаттан
аспайды деп болжауға болады. КСРО-ның жоспарлы экономикасының шартында,
еңбек күшіне қаржы құю қызығушылығының жоқтығы, оқуға және біліктілікті
жұмыс күшін іскерлікке дайындауға кеткен шығынды мемлекет өз мойнына
алғандығымен анықталады. Сонымен еңбек ресурстарының шығындары әр-түрлі.
Бұндай шығындар классификациясы келесідей принциптермен жүргізіледі:
- ұдайы өндіріс фазасы;
- пайданың деңгейі;
- мақсаттық жұмсаулар;
- шығынның сипаты;
- толықтыру уақыты.
Еңбек қорларының теңгерімі (баланс) Қазақстан Республикасының аймақтары
мен салалар экономикасы бойынша еңбек ресурстарын бөлу мен реттеу
көздерінің кешендік әдісі болып табылады[36].
1994 жылдан бастап Қазақстан территориясына ХЕҰ (Халықаралық еңбек
ұйымы) ұсынысы бойынша теңгерімге мынадай көрсеткіштер енгізілді:
-экономикалық белсенді халық (жұмыспен қамтылған халық және
жұмыссыздар);
- экономикалық белсенді емес халық (үй шаруасындағы тұрғындар, жұмыс
істемейтін мүгедектер, оқушылар және жұмыс істеуге жарамды білімгерлер,
жұмыссыздар және жұмыс іздемейтіндер, жұмыс істемейтін зейнеткерлер және
басқа да жұмыссыздар);
-дербес жұмыспен қамтылған халық (өзін жұмыспен дербес қамтамасыз
ететін тұрғындар);
-жұмыссыздар (16 жасқа толып жұмыс іздеп жүрген тұрғындар).
Еңбек ресурсы – ТМД және нарықтық жүйесі дамыған кейбір елдерде кеңінен
қолданылып жүрген категория. Ол өзіне экономикалық белсенді халықты және
жұмысшы күшін (барлық жұмысшылар мен жұмыссыздар), еңбек етуге жарамды
жастағы оқушылар, өндірістен қол үзіп оқитындар және экономикалық пассивті
(еңбекке жарамды тұлғалар, жұмыссыздар мен жұмыс іздемейтіндер) тұлғалар
қамтиды.
Еңбек ресурсы жұмысқа жарамды жастағы еңбекке қабілетті тұрғындардан,
жұмыс істейтін зейнеткерлерден және жұмыс істейтін жас өспірімдерден
қалыптасады. Экономикалық белсенді халық келесідей жұмыспен қамту түрлеріне
бөлінеді: экономикадағы жұмыспен қамтылғандар және жұмыссыздар. Жұмыспен
қамтылғандар- тұлғалар, жалдамалы жұмысшылар (оның тұрақты, уақытша,
мерзімдік, кездейсоқ және бір реттік жұмыс істегеніне байланысты емес)
және жалдамалы емес жұмысшылар. Сондықтан жұмыс бастылардың санағы бойынша
мемлекеттік кәсіпорындарда және ұйымдарда, дербес түріне байланысты емес
жеке, шағын ұйымдарда, қоғамдық ұйымдарда, фермерлік шаруашылықтарда,
сонымен қатар жеке еңбектік іспен, жеке тұлғалардың дербес қосалқы
шаруашылықтарында жұмыс істейтін тұлғалар есептелінді.
Жалдамалы жұмысшылар - жеке жұмыс берушімен немесе кез-келген дербес
түрі бар ұйымның басқарушысымен еңбектік келісім-шарт жасасқан тұлғалар.
Жалдамалы емес жұмысшыларға - бұл жұмыспен қамтылған тұрғында, өзінің
жеке дара ісінде ұнататын жұмысы бар тұлғалар (өз қаржысына жұмыс істейтін
тұлғалар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz