Экономикалық аграрлық секторындағы созылмалы дағдарыс
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 АГРАРЛЫҚ СЕКТОРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Аграрлық өндіріс пен агробизнестің табиғи ерекшеліктері мен экономикалық мазмұны
1.2 Қазақстандағы аграрлық сектор және аграрлық кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуы
1.3 Аграрлық сектордың дамуындағы әлемдік тәжірибелер
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НЕГІЗГІ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯСЫ ЖӘНЕ АГРАРЛЫҚ СЕКТОРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ (Жамбыл облысы, Жуалы ауданы әкімінің кәсіпкерлік және ауыл шаруашылығы бөлімі мекемесі мысалында)
2.1 Қазақстанның агроөнеркәсіп өндірісінің қазіргі жағдайын талдау және мемлекеттік реттеу
2.2 Жамбыл облысы, Жуалы ауданы әкімінің кәсіпкерлік және ауыл шаруашылығы бөлімі мекемесінде ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-түліктер өндіруді талдау және болжау
2.3 Жамбыл облысы, Жуалы ауданы әкімінің кәсіпкерлік және ауыл шаруашылығы бөлімі мекемесінде ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудегі агроөнеркәсіптік кешенді дамыту
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АГРОБИЗНЕСТІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ШАРАЛАРЫ
3.1 Агробизнес жүйесіндегі мемлекеттік қолдаудың шетелдік тәжірибелері
3.2 Қазақстандағы аграрлық бизнесті мемлекеттік қолдау және реттеу жүйесін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
4
8
8
13
24
28
28
47
55
59
59
61
72
76
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Президентінің Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Қазақстан халқына Жолдауында елбасы ауыл шаруашылығын дамытудың басты бағыттарын анықтап берді. Жолдауда аграрлық секторды негізгі үш бағытта жүргізу керектігін айтқан болатын: біріншісі, еңбек өнімділігін арттыру, екіншісі азық-түлік қауіпсізідігін қамтамасыз ету, экспорттық әлеуетті жүзеге асыру [1].
Кез келген мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік өмірінде ауыл шаруашылығын дамыту маңызды орынды алады. Сондықтан да аграрлық секторды мемлекеттік реттеу - біздің мемлекетіміздің экономикалық саясатының басым бағыттарының бірі болып отыр. Бұл тапсырма нарықты экономика жағдайында аграрлық саясаттың қажетті құралы ретінде қарастырылады.
Агроөнеркәсіп кешені экономиканы тұрақтандыру мен сауықтандырудың негізгі бағыты ретінде анықталған [2]. Бұл анықтау келесі жағдайларды негізге ала отырып жасалған: біріншіден, ауыл шаруашылығы жұмыспен қамтылғандардың 30 пайызын құрайды, сондықтан да ауыл шаруашылығын дамыту жұмыспен қамтылу деңгейін көтеруге маңызды әсер етеді; екіншіден, ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген сұраныс қолайсыз экономикалық құбылыстарға жоғары дәрежеде тәуелді емес; үшіншіден, ауыл шаруашылығы кешені елдің азық-түлік қауіпсіздігі тапсырмасын шешеді.
Сондықтан аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің басты тапсырмасы болып Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуді жақсарту, ауыл шаруашылығы мен экономиканың басқа салалары арасындағы экономикалық паритетті ұстап тұру, ауыл шаруашылығы және өнеркәсіп жұмысшылары кірістерінің деңгейін жақындату, ауыл шаруашылығы өндіріс саласындағы отандық тауар өндірушілерді қорғау болып табылады [3.156-161].
Тәуелсіздік алған соңғы жылдары Қазақстан РеспубликасыныңҮкіметі елдің ауыл шаруашылығын көтеру мақсатында бірқатар ірі шараларды жүзеге асырып отыр.
Ауылдың экономикасын көтеру мақсатында ауыл шаруашылығы кешенін дамыту мен қолдау мақсатында мемлекеттік және салалық бағдарламаларды қабылдады [4].
ҚР тәуелсіздігі кезеңінде елдің Аграрлық секторда айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізілді: нарықтық қатынастар негізінде өндірістің тұрақты өсуі байқалады, еңбек өнімділігі мен өндіргіштігі артуда, саланың негізгі қорларын жаңарту және инфрақұрылымын қалпына келтіру жүргізілуде, негізгі тамақ өнімдері бойынша өзін-өзі қамтамасыз етуге қол жеткізілді, дәнді, майлы дақылдар, балық аулау өнімдері экспортының айтарлықтай өсуіне қол жеткізілді.
2011 жылы елдің жалпы ішкі өнімінің (бұдан әрі - ЖІӨ) көлеміндегі ауыл шаруашылығы өнімінің үлесі 5,1%-ды құрады, ауыл шаруашылығында жұмыс істейтіндердің еңбек өндіргіштігі 2005 жылдан бастап 2011 жылдар аралығындағы кезеңде жылына 9,3% орташа жылдық өсу қарқынымен бір жұмыс істейтін адамға 304,2 мың теңгеден 498 мың теңгеге дейін өзгерді, ауылды жерлерде шамамен 7,48 млн. адам немесе Қазақстанның жалпы халқының 45%-ы тұрды.
Қазіргі уақытта әлемдік аграрлық экономика мен демографияның жаңа үрдістері қалыптасуда, өңірдегі ықпалдастыру процестері нақты дами бастады, жаһандық климаттық өзгерістер болуда. Қазақстан Кеден одағына (бұдан әрі - КО) кірді, таяу кезеңде Дүниежүзілік сауда ұйымына (бұдан әрі - ДСҰ) кіруі жоспарлануда. Алайда, саладағы еңбек өндіргіштігінің төмен деңгейі, пайдаланылатын технологиялардың жетілдірілмегендігі, өндірістің ұсақ тауарлы болуы ауыл шаруашылығы өндірісін қарқынды негізде жүргізуге, материалдық, еңбек және басқа ресурстарды неғұрлым толық пайдалануды қамтамасыз етуге, экологиялық талаптарды сақтауға мүмкіндік бермейді. Осы факторлар отандық аграрлық сектордың бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді, бұл ДСҰ мен КО жағдайларында шетелдік өнім импортының басым болуына, жергілікті өндірушілерді өткізу нарықтарынан ығыстыруға әкелуі мүмкін.
Азық-түлік өнімдерін тұтынудың қарқынды өсуімен және тұтыну құрылымының неғұрлым сапалы өнімдер жағына қарай өзгеруімен ел халқының өсуі орын алуда. Елді азық-түлікпен қамтамасыз етудегі, халықты жұмыспен қамтуды арттырудағы және республиканы экономикалық дамытудағы ауыл шаруашылығының рөлін Мемлекет Басшысы бірнеше рет, оның ішінде ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты векторы атты 2012 жылғы
27 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында атап өтті.
Ғылыми зерттелу дәрежесі. Аграрлық секторды мемлекеттік реттеу аспектілерін әзірлеуге әртүрлі мектептердің өкілдері саналатын Ф.Котлер, П.Друкер, К.Ланкастер, Т.Левитт, И.Ансофф, Б.Берман, Д.Эванс, А.Дайан, Л.Роджерс, С.Блэк, Ж.Ж.Ламбен және т.б көптеген шетелдік ғалымдар өз еңбектерін арнады. Ауыл шаруашылығы саласын дамыту және аграрлық салада маркетингті қолданудың ілімдік және әдістемелік мәселелерін зерттеуге өзіндік үлесін қосқан отандық ғалымдар А.К.Қошанов, Р.С.Каренов, Ш.К.Көпешов, С.Н.Нысанбаев, С.С.Сатубалдин, Т.И.Есполов, К.А.Сағадиев, О.К.Ескараев, А.Ш.Нурсеитов, Р.А.Камшыбаев, А.А.Сатыбалдин, Ж.М.Шаекина, Т.Ж.Нұрымбетов, С.Р.Есімжанова және т.б ғалымдардың қосқан үлесі жоғары.
Сонымен қатар, агромаркетинг саласында Аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің дамуына үлесін қосқан ресей ғалымдары В.Г.Гусаков, А.В.Клюкач, Г.П.Абрамова, Г.В.Астратова, П.П.Сорокин, В.П.Неганова, Ю.А.Цыпкин еңбектері ерекше назар аудартады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтық экономика жағдайында аграрлық секторды мемлекеттік реттеуді жетілдіру және оның инфрақұрылымы бойынша теориялық-әдістемелік және тәжірибелік тұрғыдан ұсыныстар дайындау болып табылады. Бұл қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- нарықтық қатынастардың даму жағдайын есепке ала отырып, аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің теориялық және әдістемелік негіздерін зерттеу;
- аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің шетелдік тәжірибесін еліміздің аграрлық сферасында пайдалану мүмкіндіктерін талдау;
- аграрлық секторды мемлекеттік реттеу жағдайына талдау жүргізу және аграрлық секторды мемлекеттік реттеу қызметінің қазіргі ұйымдастырылу барысы мен даму тенденцияларын сараптау;
- Оңтүстік Қазақстан облысының аграрлық секторды мемлекеттік реттеуді жетілдірудің стратегиялық бағыттарын айқындау;
- аграрлық секторды мемлекеттік реттеуді жетілдірудің әдістемелік тәсілдері бойынша ұсыныстар мен нұсқаулар дайындау.
Дипломдық жұмыстың пәні болып аграрлық өнеркәсіп саласындағы кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметтері таңдалды.
Дипломдық жұмыстың нысаны. Оңтүстік Қазақстан облысының агроөнеркәсіп кешенін құраушы кәсіпорындар мен ұйымдар зерттеу нысаны болып табылады.
Дипломдық жұмыстың ілімдік және әдістемелік негіздері. Жалпы зерттеудің ілімдік және әдістемелік негізі ретінде аграрлық секторды мемлекеттік реттеу қызметін ұйымдастырудың жалпы теориялары мен заңдылықтары құрады. Аграрлық қызмет саласындағы отандық және шетелдік жетекші ғалымдардың осы зерттеу пәні бойынша ілімдік-әдістемелік көз-қарастары мен тұжырымдары зерттелді. Зерттеу міндеттерін шешу барысында Қазақстан Республикасының заңдық және нормативтік-құқықтық актілері, Қазақстан Республикасының Президентінің жарлықтары, ел басының Қазақстан халқына жолдаулары, бұқаралық ақпарат құралдарының және басқа да ақпарат көздерінің мәліметтері қолданылды.
Зерттеу жұмысының нормативтік-ақпараттық базасы. Зерттеу барысында Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері, Республиканың статистика жөніндегі Агенттігінің мәліметтері, Оңтүстік Қазақстан облысы Статистика жөніндегі басқармасы мен Оңтүстік Қазақстан облысы Жамбыл облысы, Жуалы ауданы әкімінің кәсіпкерлік және ауыл шаруашылығы бөлімі мекемесінің мәліметтері, ғылыми-практикалық конференциялар мен семинарлардың материалдары зерттеу жұмысының негізгі ақпараттық базасын құрады.
Дипломдық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Аграрлық секторды мемлекеттік реттеуді жетілдіру бойынша жүргізілген зерттеулер нәтижесінде дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығын анықтайтын келесі ғылыми-әдістемелік және тәжірибелік нәтижелер алынды :
- ауыл шаруашылығында нарықтық қатынастардың тереңдеуі жағдайында мемлекеттік реттеудің ілімдік, әдістемелік және тәжірибелік негіздері зерттелді;
- шет елдердегі аграрлық салада маркетингті ұйымдастырудың қалыптасқан тәжірибесін және оны отандық аграрлық сектор ерекшеліктерін ескере отырып елдің аграрлық-өнеркәсіп кешеніндегі кәсіпорындарында пайдалану мүмкіндіктері анықталды;
- тұтастай аграрлық-өнеркәсіп кешенінде мемлекеттік қолдау ерекшеліктері мен оның дамуына әсер ететін факторлар негізделді;
- аймақтың аграрлық секторындағы мемлекеттік қолдаудың қазіргі жағдайын нарықтық зерттеу негізінде аграрлық салада мемлекеттік қолдаудың даму мүмкіндіктері айқындалды;
- аграрлық секторында мемлекеттік қолдауды жетілдірудің стратегиялық бағыттары анықталып, басқарудың негізі инвестициялық талдау болып табылатындықтан, ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің инвестициядан тәуелділігін көрсету болжамы жасалды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда - Аграрлық сектор және оның құрылымы , ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу, ауыл шаруашылығын басқару механизмдері туралы түсінік берілген.
Екінші тарауда - Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылығының жағдайы және Оңтүстік Қазақстан облысының аграрлық секторына талдау жасалынған.
Үшінші тарауда - Аграрлық секторді дамытудың негізгі бағыттары мен жетілдіру жолдары туралы айтылған.
1 АГРАРЛЫҚ СЕКТОРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Аграрлық өндіріс пен агробизнестің табиғи ерекшеліктері мен экономикалық мазмұны
Аграрлық өнеркәсіптік өндірістің қазіргі және болашақтағы дамуы тек ауыл шаруашылығының тікелей даму деңгейіне ғана емес , сонымен бірге оған қызмет көрсететін ауыл шаруашылығының даму дәрежесімен де айқындалады, яғни ауыл шаруашылығының инфроқұрылымынада байланысты.
Аграрлық секторының инфроқұрылымы дегеніміз - салалар, өндіңрістер, тікелей негізгі өндіріске де, өндірістен тыс (әлеуметтік) салаларға да қызмет ететін қызметтер және қызмет түрлері формасындағы өндіргіш күштер элементтерінің жиынтығы.
Аграрлық сектор инфроқұрылымы: өндірістік, әлеуметтік және рыноктық инфроқұрылымдардан құралады.
Өндірістік инфроқұрылымдағы материалдармен жабдықтау, техникаларды жөндеу, аграрлық өнімдерін тасу, өңдеу, сақтау, сату, сол сияқты электр қуаты , жол жүйесі байланыс, т.б жатады. әлеуметтік инфроқұрылымдағы үй-жай, камуналдық шаруашылық, мәдениет мекемелері, денсаулық сақтау жүйесі, халыққа қызмет көрсету, тұрмыс қажеттерін өтеу мекемелері, білім, балаларға тәрбие беру мекемелері т.б кіреді. Аймақтағы агроөнеркәсіп инфроқұрылымының дамуы мен қалыптасу нақтылы аймақтардың табиғи-экономикалық жағдайына тікелей байланыста. Әрбір аймақтақтың өзіне тән табиғи және экономикалық өзгешіліктері бар, сондықтан инфроқұрылымдар осы нақтылы аймақ бойынша негізгісалалардың дамуына олардың өнімдерінің көбеюіне, сапасының жақсаруына, сол сияқты әлеуметтік салалардың жетілуіне әсерін тигізеді.
Өндірістік инфроқұрылым құрамына кіретін ауыл шаруашылығына тікелей қызмет ететін агрохимиялық, мал дәрігерлік, техниканы жөндеу, оларды күту, өсімдік қорғау т.б салаларды айтпағанда нарық жағдайында халықтың әлеуметтік - тұрмыс халін жаңартуды ауыл шаруашылығының негізгі салаларына қызмет атқаратын электротехникалық сала мен жол құрылыс, сол сияқты көлік (транспорт) қатынастарының да орны ерекше. Әлеуметтік инфроқұрылымдар өндірістік инфроқұрылымдар сияқты тікелей өнім өндірмесе де негізгі өндірістік салалардың бір қалыпты және үздіксіз жұмыс істеуіне жағдай жасайды. Әлеуметтік салалар өндірістің өркендеуіне халықтың тұрмыс жағдайын денсаулығын, білімін, мәдениетін, мамандық деңгейін көтеру арқылы әсер етеді.
Экономикалық аграрлық секторының рыноктық инфроқұрылымның қалыптасуы мен дамуы белгілі бір факторларға байланысты. Олардың қатарында: өңірдің табиғи-климат жағдайы, шаруашылық субъектілері мен өндірістік объектілердің орналасуы, бұлардың энергия қуаттары, су көздерімен қамтамасыз етілу дәрежесі, жол және көлік қатынастарының жағдайы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірудің технологиясы, кәсіпкерлердің белгілі бір кәсіпке жете бейімделуі, бұдан басқа, саланың өзіне тән мына ерекшеліктер: табиғаттың құбылмалы көріністеріне тәуелділігі, қаражат айналымының ұзақтылығы, жұмсалған шығындар мен олардың қайтарылым көздерінің тұспа-тұс келмейтіндігі мұқият ескерілуі тиіс. Осы және басқа да объективтік факторларды жан-жақты қарастыру инфрақұрылымның рыноктық қатынастар жағдайындағы даму бағытын, оның жалпы құрамымен бөлімдерінің көлемін айқындауға мүмкіндік береді. Нарықтық инфрақұрылымды жіктеу оның салаларымен жекелеген элементерінің жалпы экономикалық өсудегі маңызы мен рөлдерін анықтау, өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы байланыстарды зерделеу, осының арасында негізгі өндіріс пен оны қамтамасыз ететін субъектердің оңтайлы ара қатынасын қалыптастыру қажеттілігінен туындайды.
Агроөнеркәсіптің рыноктық инфроқұрылымы тиісті бөлімдерден тұрады. Оның негізгі экономикалық айналымға қатысушылар рыногінің белгілі бір жүйелері, тауарлар мен қызметтер рыногі, ресурстар мен қаржы рыногі құрайды.
Рынок инфроқұрылымның жалпы жүйесіндегі ең маңыздысы-тауар рыногы инфроқұрылымының қалыптасуы. Рыноктық экономиканы игеру жылдары еліміздің ауыл шаруашылығы өнімдері өткізудің инфроқұрылымдық жүйелі бірқатар өзгерістерге ұшырады, бұрынан қалыптасқан салаараалықбайланыстар үзілді. Нәтижесінде өндірілген, тұтынуға дайын сапалы өнімдерді ойдағыдай өткізу проблемалық мәселеге айналды. Тауардың өтімділік дәрежесінің төмендеу беталысы аграрлық экономиканың даму барысынан, халықтың әлеуметтік тұрмыс - тіршілік дәрежесінен айқын сезіле бастады. Өнімнің тауарлық деңгейінің төмендеуі, піскен өнімдердің орынсыз ысырапқа ұшырап , тасымалдау жұмыстарындағы, шығысының азайып кетуін тудырады.
Ауыл шаруашылығы тауар өнімділігіне кері әсерін тигізіп отырған келесі жәйт - бұл өткізу жүйесі инфроқұрылымының жұпынылығы, ресурстардың тапшылығы, өндірістік қорлардың жылдар бойы жаңартылып жаңғыртылмағандығы.
Ауыл шаруашылығының өндірісінің еркін рыноктың қызмет ету механизіміне бейімделуінің объективті күрделілігі, агралық сапаның ерекше статусы туралы мәселе көтереді. Агралық саясат халқаралық көлемде кең талқылануы түрлі мемлекеттік доктриналар мен аграрлық дамудың бірнеше стратегияларын ұстанатын мемлекеттік экономикалық қарама-қарсы бағыттарын көрсетеді. Осыдан екі концепцияның қайшылығы шығады. Бірі либералдық модель және екіншісі көптеген дамыған елдер ұстанатын аграрлық протенционизм моделі.
Рынок типтері бойынша саланың рыноктық инфроқұрылымы былайша жіктеледі.
Агроөнеркәсіптің рынок инфроқұрылымының рынок типтері бойынша жіктелу(Сызба1)
Тауар рыногі
Қаржы рыногі
Көтерме және бөлшек сауда торабы
Банк жүйесі
Тауар биржалары
Қор биржалары
Жәрменкелер
Бюджеттер
Аукциондар
Салық қызметі
Делдалдық фирмалар
Зейнетақы қорлары
Коммерция ұйымдар
Сақтандыру компаниясы
Сауда үйлері
Аудиторлық компания
Көлік агенттігі
Брокерлік кеңес
Коммерциялық ақпараттық орталықтар
Валюта биржасы
Ауыл шаруашылық және оған қызмет ететін салалардың теңбе-тең пропорционалды дамуы, түпкі жоғарғы нәтижеге жету үшін халық шаруашылығының барлық бөлімдерін басқаруды жетілдіру азық түлік нарығын толықтырудың маңызды шаралары. Табиғи жағдайларына қаншалықты тәуелді болғанымен , ауыл шаруашылық өндірісініңдеңгейі мен мамандануы табиғат фокторларына ғана емес, көбіне әлеуметтік - экономикалық фокторларға (өнеркәсіптің, көліктің даму сипатына, тарихи қалыптасуына салт-дәстүріне т.б ) байланысты болып келеді.
Сонымен, жаңа қоғамдық еңбек бөлінісінің арқасында, аграрлық өндіріс қоғамдық капиталдық ұдайы өндірісінің жалпы жүйесіне кіреді және ол осы жүйенің даму заңдарына сәйкес дамитын болады.
Осымен қатар, аграрлық өндіріс, көбінесе тұтыну заттарын өндіретін саладан, көбінесе өндіріс құралдарын (шикізат өңдейтін өнеркәсіп үшін) өндіретін салаға айналады.
Азық және ауыл шаруашылық шикізаттарынан тауарлардың бірнеше түрін өндіретін салалардың жиынтығы жататын ұлттық өндіріс аумағыда экономикалық ерекше сферасы қалыптасады. Ол аграрлық - өнеркәсіптік кешен (АӨК) деп аталады. АӨК - нің құрылымын құратындар - біріншілік және түпкі өнім өндіретін сфера (өсімдік өсірушілік, мал өсірушілік және ослардың өнімдерін өңдейтін өнеркәсіп салалары);
АӨК-тің өндірістік инфроқұрылымы;
Тауар және ақша айналымы және информациялық қамту жүйесі;
АӨК жабық өзін-өзі ұдайы өндіретін жүйе болып қызмет етеді.
Өндіріс тиімділігі - экономикалық категория. Ол - өндіргіш күштер мен өндірістік қарым-қатынастың кең көлемді кешенді шарттарының қалыптасуы. Соның нәтижесінде кеңейтілген ұдайы өндірістік үдеріс қамтамасыз етіледі.
Тиімділіктің басты мәселесі - нарықтық экономика жағдайында тауар өндірушілердің мүддесі үшін тұтыну кұнын өндіру кезінде ресурстарды мейлінше үнемдеу. Осы жағдайда кәсіпкерлік қызмет өзінің тәуекелділігіне мүліктік жауапкершілігі шегінде ұйымдастырушылық, құқыктық нормативті актілермен анықталып, өндіріс табыстылығының есебінде жүргізіледі.
Тиімділік - ұлғаймалы ұдайы өндірісті ұтымды жүргізудің алғы шарты. Ресурстарды таңдау кезінде баламалы нұсқаларды анықтау үшін пайдаланылатын сапалы бағалау көрсеткіші болумен бірге, ол өндіріс резервтерін анықтау, өндіріс құрылымының қалыптасуын жалпы да тікелей бағалау кезінде қолданылады. Тауар - ақша қатынасы жағдайында өндіріс тиімділігі ұтымды экономикалық тиімділікті сипаттайды. Мұндай жағдай жалпы өндірістік шығындардан қол жеткен нәтиже шамасы абсолюттік мөлшерде артық болып тұрғанда ғана орын алады. Осындай ұтымды тиімділік кез келген ұйымдық - құқықтық шаруашылықтың оңтайлы жұмыс істеуінің, кеңейтілген өндірісті жүргізудің ең бір қажетті шарты болып есептеледі. Сондай - ақ ол материалдық өндірістің барлық буынында ғылыми - техникалық прогрестің дамуы үшін зор экономикалық қозғаушы күшке айналып, тұтыну құнының сапасын жақсартады. Бәсекенің салыстырмалы еркін іс - әрекет жасаған кезінде өндірісті тиімді жүргізудін басты міндеттерін бір уақытта шешуге жол ашатын нарықтық тетік механизм , біріншіден, тауар өндірудің дәл сол мезгілде қоғамдық сұранымға сәйкестігін бағаласа сандық және сапалық жағынан, екіншіден, қойылған міндеттерді тиімді жолмен шешу үшін өндіріске жаңа тәсілдерді енгізуді ынталандырумен бірге, бағаның өзгеруі мен ауытқуы, пайда, тағы басқадай құнды категориялар арқылы халық шаруашылығында өндірістік ресурстар мен тауарларды ағымды нарықтың сұранымына сәйкес бөлуге, экономиканың оңтайлы дамуына оң ықпал ете отырып, экономиканың тиімділігін арттырады.
Баға нарықтық экономика жағдайында әртүрлі тауарлар нарығының дамуына, солар арқылы жалпы қоғам көлемінде өндірістік ресурстар мен тауарларды бөлу арқылы қоғамдық өндірісті реттеуші рөлін атқарады. Мұндай жағдайда әрбір өндірістік ресурстың өзіне тән бағасы болады және ол тауарлық баға сияқты белгіленген ресурстың сұранымы мен ұсынымының өзгеруіне байланысты өзгеріп отырады. Осы бағаның құрылымы белгілі болғандықтан, мейлінше аз шығын жұмсай отырып, көп өнім өндіру үшін, соған лайықты өндірістік үдерісті таңдау мүмкіндігі туады.
Жұмыс күшіне жоғары ақы төленген жағдайда өндіріс үдерісін техникалық жарақтандыру шаруашылықты оңтайлы жүргізуге ынталандырып, төмен болған жағдайда өндіріс үдерісінің еңбек сыйымдылығын уақытша тоқтатып қоюға ықпал ететіндіктен, өндірістік ресурстар бағасы тауар өндірушілерді арзан ресурстарды өндірістік үдеріске кеңінен қолдануға, ал қымбат ресурстарды үнемдеуге итермелейді. Бұл жағдайда тауардың бағасы қоғамда өндірістік ресурстарды бөлуге қалай әсер еткенін еске алады. Яғни бағаның калыптасуының нарықтық тетігі келешекте өндіріс тиімділігін арттырудың негізі болып табылмақ. Нарықтық бағаның қалыптасуы тетік көмегі арқылы өте тиімді шаруашылық шешімдерін жүзеге асыруға кең жол ашпақ .
Кейбір кәсіпорындар шегінде мұндай ыңғайлы тандауға иек арту ірі шаруашылық кешендерінде өндіріс тиімділігі мен еңбек өнімділігін арттырудың шешуші факторы болмақ. Екінші сөзбен айтар болсақ, ,барлық табиғи ресурстарды толығымен пайдаланып, оған толық көлемде қол жеткізген жағдайда ғана экономика қалыптаспақ.. Осындай жағдайда экономика мәселелерінің маңызы анықталынады. Өйткені ресурстардың жеткіліксіз мөлшерде болуы өндірістің толық көлемде тауар өндіру мүмкіндігін шектейді. Мұндағы ең басты мәселе - ең алдымен қандай тауарлар өндіру қажет, ал қандай түрлерінің қажет еместігін шешіп алған жөн. Осыған байланысты өндірістің экономикалық өсуі, барлық табиғи ресурстардың толық игерілуі, экономикалык тиімділік, бағаның тұрақты деңгейі, өндірушінің экономикалық еркіндігі, тауарды әділеттілікпен бөлісу сиякты негізгі экономикалық мақсаттар қалыптасады.
Аграрлық секторының тиімділігін анықтау үшін, оның мақсатын, қоғамның материалдық жағдайының оңтайлануының және әлеуметтік факторларды камтамасыз етуді ескеру керек. Нарықтық экономика жағдайында ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігінің мәселелері - бұл ең қажетті ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің мәселесі. Бұл орайда өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру мәселесін нарықтық экономика жағдайында маңызды әлеуметтік-экономикалық факторларды ескермей, қарастыру мүмкін емес. Бұған өндіріс құралдарына меншік түрлерінің өзгеруі де жатады.
Аграрлық саясаттың қазығы болып есептелінген ірі кәсіпорындарға иек арту негізінде дұрыс болатын. Мұндай өндіріс әсіресе өнеркәсіп технологияларды қолданып жұмыс істейтін мамандаңдырылған кәсіпорын еңбек өнімділігін арттыру мен табиғи, материалдық - техникалық еңбек ресурстарын тиімді пайдаланудың үлкен мүмкіндіктеріне ие болады. Бірақта ірі өндірісті абсолюттеу, шағын және орта өндірісті, оның ішінде шаруа қожалықтары мен жеке қосалқы шаруашылықтарды елемеу республиканың ауыл шаруашылығына нұқсан келтірері хақ .
Қазіргі кезде экономикалық қатынастар мен өндіріс жағдайының өзгеруіне байланысты нарықтық қатынастарға көшу кезіндегі ауыл шаруашылығы өңдірісінің экономикалық тиімділігін анықтау қажетті деңгейде дей алмаймыз. Бұл жағдай ең алдымен бағалаудың теориялық және әдістемелік аспектілерін нақтылауды кажет етеді.
Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев еліміздің әлеуметтік-экономикалық жағдайлары мен реформаның іске асуын бағалай келе былай дегенді. ... жүргізіліп отырған саясат пен мемлекеттің нарықтық экономикаға көшу тәжірибесіндегі нақтылы қызметті тиімділігінің төмен болуы объективті түрдегі кедергі факторлардан басқа кейбір жағдайларда ойланбай қабылданған шаралар мен шешімдердің әсер етуінен, тактикалық қателерден болды. Сондықтан ауыл шруашылығындағы экономикалық ахуалды жан-жақты талдау қажет. Қазір реформалау үдерісіндегі ауыл шаруашылығы жағдайы мәнде деңгейде өзгерді.
1.2 Қазақстандағы аграрлық сектор және аграрлық кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуы
Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің элемге белгілі Қазақстан егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы атты еңбегінде Барлық стратегиялық басымдылықтардың көш басында аграрлық секторды дамыту , оны дәйекті де батыл реформалау, сандай-ақ тұтыну рыногын өнеркәсіп тауарларымен толтыру шаралыры жүретін болады - деп атап көрсеткен болатын .
ҚР- да аграрлық секторының барлық салаларын, оның ішінде ауыл шаруашылығын әлеуметтік - экономиаалық дамытуға мүмкіндік мол. Егер де осы потенциалдық мүмкіндікті рынок жағдайында әрбір жекеленген аймақтардың табиғи-экономикалық өзгешеліктерін еске ала отырып ауыл шаруашылығының әлеуметтік салаларын дамыта білсек, еліміздің экономикасын бұдан да биік деңгейге көтеруге мүмкіндік жасар едік.
Аймақтағы агроөркәсіп кешенінің даму стратегйясы, оның негізгі
мазмұны нақтылы әлеуметтік-эканомикалық жағдайлар мен анықталады. Оның негізгі мәніне, біріншіден, аймақтық ішкі даму факторлары: табиғи ресурстары, эканомикасының нақтылы жағдайы мен оның құрлымы, маманданудың , шығын және орта бизнестің даму деңгейі, аймақтық рыноктың қалыптасқандығы және т.б жатады.
Екіншіден, аймақтағы сыртқы орта факторлары: мемлекеттің экономикалық және аймақтық саясаты, оның әлемдік ортадағы орны, сыртқа шығару - сырттан әкелу мүмкіндіктері, әлемдік рынок конъюктурасы негіз болады. Оған себеп:ауыл жүйесінде шаруашылықтың әлеуметтік - экономикалық даму стратегиялық жүйесінде аймақтың ішкі ресурстарын тиімді пайдалану мен қатар аймақ шеңберіндегі сегменттік рынокты, шағын бизнесті, өндірістік және әлеуметтік инфроқұрылымдарды жетілдіру үлкен орын алады.
Қазақстанның көптеген аймақтарында ауыл шаруашылығының әлеуметтік - экономикалық даму рынок экономикасына сай жүргізілмей отыр. Оған себеп біздің мемлекет, эканомикасы қалыптасқан басқа елдер сияқты ықшамды територияда орналасқан аймақтардың ішкі резервін тиімді пайдалана отырып, Әлеуметтік салаларды дамытудың орнына, көптеген әлеуметтік- эканомикалық шараларды бүкіл республика шеңберінде жүргізуді мақсат еткендіктен, қаражаттың және басқа ресурстардың жетіспегендігінен олар өздерінің тиімділігін мезгілінде бере алмай отыр.
2003-2004 жылдары Қазақстан өнеркәсіп кешенінің дамуы үшін негіз бола алатын екі құжат қабылданды: Қазақстан Республикасының 2003-2005 жылға арналған Мемлекеттік аграрлық азық - түлік бағдарламасы және 2010 жылға дейін селолық аймақтарды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы. Олар агробизнестің оңтайлы құрлымы қалыптасуымен, агротехнология деңгейінің өсуімен, ауыл шаруашылық өндірісінің Маркетинг стратегияға көшуімен, ішкі рынокте импорт алмастырумен, алыс және жақын шетелдерге экспорттың артуымен, селоның әлеуметтік дамуының шапшаңдығымен байланысты аграрлық саладағы дамудың жаңа сапасына көшу қаралған. Ал бұған ауыл шаруашылық өнімдерінің бәсекеге түсуіндегі конкуренция қаблеттілігін артуы және өндірісті диверсификациялау жолымен ғана қол жетуі мүмкін еді. Осыған байланысты эканомиканың аграрлық секторында қанда проблемалар туындайтынына тоқталамыз.
Нарықтық саясат кезінде Қазақстанның ауыл шаруашылығы елеулі өзгерістерді бастан кешті. Саланың жалпы өнімі 2003 жылы 1990 жылмен салыстырғанда екі еседен астам төмендеді. Жан басына шаққанда 1990 жылғы деңгейге қарағанда астық өндіру -63 пайыз, ет-49, сүт -82, жұмыртқа-57 паыз болды. Осы мезгілде картоп өндіру жан басына шаққанда -10 пайыз өсті, көкөніс пен бақша дақылдары - 94 пайызға өсті.
Мал шаруашылығы өнімдерінің өсу қарқыны төмен болғанымен, бірақ, олардың өскені, ал өсімдік шаруашылығы өнімдерінің өсу қарқыны жыл сайын елеулі өзгеріп отыратынын, өйткені, ол табиғи-климаттық жағдайлардың қандай болуына бағынышты екенін жоғарыдағы суреттен байқауға болады.
Осы саланың дамуына кедергі келтіретін факторлар деп, өндірушілер тәмендегілерді санайды:
- қаржының жетіспеуі - 55%;
- материалдық техникалық базаның тозуы- 44%;
- айналымда қаржының тапшы болуы- 30%;
- несие пайызының жоғары болуы -21%;
- жоғары салық-21%;
- тұтынушының төлеуге жарамсыздығы -11%.
Жалпы алғанда ауыл шаруашылығының дамуы осы уақытқа дейін бидай өндірісіне тікелей тәуелді болып отыр.
Сонымен ауыл шаруашылығының I жарты жылдық бойынша қаржылық жағдайы кемімелі түрде болды. Оған әсер етушілер:
- мезгілдік фактор;
- өндірістің жоғары ;
- дебиторлық және кредиторлық қарыздар;
Шаруа қожалықтарының қарыздарының жоғары болуы олардың мемлекеттік несиені уақтылы төлеуіне кедергілер келтіріп отыр, нәтижесінде келесі жылдарда мемлекет тарапынан көмек алуларына кедергілер туындайды. Осыған байланысты ауыл шаруашылығының облыстық басқармалар егін аз болған жылдарда және баға конъюнктурасы қолайсыз болған жылдарда мемлекеттік несиелерді қарыз пролонгациясын жасауды ұсынып отыр. Бірақ, біздің көзқарасымыз бойынша бұл ұсынылған жобалар барлық мәселелерді толығымен шеше алады дей алмаймыз. Ол үшін төмендегідей арнайы шаралар қолдану керек:
- өнімнің сапасын көтеру;
- өндіріске қызмет көрсету құрылымын құру;
- жаңа технологияларға оқыту және ауыл үшін арнайы кадрлар даярлау;
Осы жылдарда ең бағалы деп саналатын мал шаруашылығы өнімдерінің үлес салмағы қысқарып кетті.
Саладағы мұндай өзгерістерге: Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы өндірістік шаруашылық, ара қатынасының тұрақсыздығы, селоға мемлекеттік қолдаудың тоқталуы, инфляцияның
шарықтап кетуі, несие ресурстарының қымбаттауы сондықтан, оларға өнім иелершің қолы жетпеуі, төленушіліктің өсуі, ауыл шаруашылығы өнімдері мен оған қажетті ресурстардың бағалары арасындағы теңсіздіктің аса үлкен болғаны себепкер болды. Сала өніміне деген сұрныстың шектелуі- ауыл шаруашылығының негізгі проблемасына айналды. Азық- түлікке мемлекеттік дотацияның болмауы халықтың сатып алу қабілетінің кемуіне әкеп соқты. 2002 жылы халықтың жанбасына тұтынған еттің көлемі ғылыми негізделген норманың тек 54 пайызын ғана құрады, сүт-57, жүмыртқа-39 пайыз.
Өңдеуші өндіріс өнеркәсіптерінің ауыл шаруашылық өнімдеріне деген қажеттілігі қысқарды. Ауыл шаруашылық министрлігінің деректері бойынша, өндірілген сүттің 11 пайызы, еттің-10, дәнді-дақылдардың -14, майлы өсімдік дәнінің 48 пайызы ғана өнеркесіптік өңдеуден өтті. Осы арада айта кететін бір мәселе жеткілікті көлемде мемлекеттік қолдау болмай отырған кезде ауыл шаруашылық өнімдеріне деген сұраныстың деңгейі ауыл шаруашылық тауарларын өндірушілерге өнім өндіруді айтарлықтай ұлғайтуға мүмкіндік бермейді. Өйткені, олардың айналмалы қаржысы мен негізгі капиталға инвестиция алуға қажетті мөлшердегі қаражаты жоқ.
Нарықтық реформалар кезіндегі Қазақстанның аграрлық азық-түлік кешеніне тән ерекшелік халықтың жеке қосалқы шаруашылықтарының ауыл шаруашылық енімдерін өндірудегі үлес салмағының айтарлықтай өскендігі болып табылады 1-кесте. Мәселен, оның үлесі 1990-1992 жылдардағы 31 пайыздан 2002 жылы 51 пайызға дейін өсті. Статистика жөніндегі агенттіктің деректеріне қарағанда жеке косалқы шаруашылықтың ЖҚШ өсімдік шаруашылық өнімдерін әндірудегі үлесі 26 пайыз, мал шаруашылығында -- 87 пайыз. Сөйтіп, бүгінгі күнде халықтың жеке қосалқы шаруашылығы еттің, сүттің, көкөністің, бақша дақылдарының, жеміс пен жидектің, картоптың негізгі өндірушісі болып табылады.
Осы мерзім ішінде халықтың жеке қосалқы шаруашылығында, керісінше, ет ондіру -10 пайызға, сүт-30, картоп-22, жеміс пен жидек-38, көкеніс пен бақша дақылдары-2,9 есеге өсті.
Шаруашылық санаттары арасындағы өнім өндірудегі мұндай ара қатынастың қалыптасуы республика халқының астықтан басқа азық-түліктің негізгі енімдеріне деген қажеті бүгінгі күні ЖҚШ есебінен қанағаттандыруына әкеліп соқты. Біздің жасаған есебіміз көрсеткендей 2001-2002 жылдары халықтың етке деген қажетінің 87-89 пайызы, сүтке-78-80, жұмыртқаға-45-48, жеміс, жидек және жүзімге-56-58, көкөніске-95-96, картопқа-78-80 пайызы қосалқы шаруашылықтар есебінен қанағаттандырылып отыр. 2004 жылдың I жарты жылдығында өсімдік шаруашылығы енімдері 6,4 млрд.теңгеге өндірілді, бұл 2003 жыл деңгейімен салыстырғанда 2%- ке жоғары. Ал екінші кварталда егін жұмыстары аяқталды. Нәтижесінде аграрлық сектордың жалпы көлемі 17,4 млн.га жетті. Егіс құрылымын дәнді дақылдар құрады(13,2 млн.га), ауыл шаруашылығының 80% үлес салмағын алады. 2004 жылы сұлы (22,6%) және арпа (12,6%) осіру кең көлем алды және бұл мал шаруашылығының дамуына өз әсерін тигізді. Мәдени дақылдар ағымдағы жылда жалпы дәнді дақылдардың 3,7% құрады, бұл тек тұқымды сақтап қалуға ғана жағдай жасады.
Қант қызылшасы 2004 жылы 23,5 мың га жерді алды, оның негізіг өсірілу аймағы бұрынғысынша- Алматы және Жамбыл облыстары болып қалды. Сонымен бірге қант қызылшасы ондірісінің көлемі республика бойынша қант зауыттарын және халықтың қантқа деген сүранысын қамтамасыз ете алмайды. Мақта осіру алдыңғы жылмен салыстырғанда 8,6%-ке өсті. Бұл тенденцияның бірнеше жыл бойы сақталып келе жатқанын атап өткен жөн.
Азық - түлік қауіпсіздігінің басты міндеттері мыналар болуы тиіс: - тамақ өнімдерімен өзін -өзі жеткілікті қамтамасыз ету үшін жағдай жасау;
- бағаның артуы т.б. жағдайларда, оларды қажетті мөлшерде сырттан әкелу үшін қолда қаражат болуы.
Халықтың саны да, сапасы да медициналық тұтыну талаптарына барлық жағынан жауап бере алатын ас-тағам өнімдерімен үнемі үзіліссіз жабдықтау ісі жолға қойылғанда ғана азық-түлік қауіпсіздігі сақталуына кепілдік бар.
Біз осы сәтте Қазақстанның азық - түлік қауіпсіздігіне қатер төндіретін бірнеше ішкі-сыртқы ахуалдарды бөліп айта аламыз:
Азық-түлік қауіпсіздігінің ішкі қатерлеріне мыналарды жатқызуға болады:
1.Экономикалық аграрлық секторындағы созылмалы дағдарыс.
2. Егіс көлемінің қысқаруы және астықтың жалпы түсімінің төмендеуі.
3.Ауыл шаруашылық мал басының кеміп кетуі.
4.Қайта өңдеу және ауыл шаруашылық өнімдерін сақтау салаларының дамымауы.
5.Ауыл шаруашылық машиналарын жасау саласындағы дағдарыс.
6.Айтып келмейтін табиғат апаттарына дайын болмау.
7.Агроном кадрлар әзірлеу ісі сапасының нашарлығы.
8.Ауыл-саласы демографиялық құлдырауға әкеліп соқтыратын ауыл жастарының қалаға жаппай ағылуы.
Халықтың қосалқы шаруашылығының бұдан былайғы жерде дамуы негізінен -ел экономикасының осы манызды секторына қолдау көрсету жөніндегі мемлекеттік саясатқа байланысты. Біздің ойымызша оларға қолдау көрсету жөніндегі мемлекеттік саясаттын басым бағыттары келесілер болмақ:
Біріншісі-халықтың жеке қосалқы шаруашылығы туралы арнайы заң қабылдау. Онда ЖҚШ құқықтық статусы анықталуы тиіс, тиісті жарна төлеген жағдайда ЖҚШ оз еркімен жүмыс істейтіндерді зейнетақымен және әлеуметтік сақтандырумен қамтамасыз етуі каралуы керек.
Екіншісі ЖҚШ ауыл шаруашылық және өндеуші кәсіпорындарымен, сауда ұйымдарымен және фирмалармен тікелей қатынасын белгілеу және олармен бірігуін ынталандыру. Онымен бірге, халықтың үй шаруашылығына өндірістік -техникалық қызмет көрсету жөніндегі, атап айтқанда, мал азығын ендіру мен дайындау, жерді өңдеумен ауыл шаруашылық дақылдарын өсіру, өнімді сату, техниканы сатып алу және материалдық техникалық жабдықтау жөніндегі коммуналдық меншік кәсіпорындары мен маманданған кооперативтер құруды ынталандыру қажет.
Жеке қосалқы шаруашылықтардың ірі ауыл шаруашылық кәсіпорындарымен езара қарым қатынастарының маңызды түрі контрактылық келісім -- шарттық ауыл шаруашылығын дамыту болып табылады. Сол кезде кәсіпорын ЖҚШ-қа материалдық -техникалық ресурстарды, малдың төлін, қажет болған жағдайда несие береді, ЖҚШ өндірген өнімдерді сатады. Бұл байланыс өзара тиімді. Кәсіпорын менеджментке, инвестицияға жұмсалатын қаржыны үнемдей отырып, өз өндірісін ұлғайтады, ал ЖҚШ иелері өнімді өндіру мен сату жөніндегі өз проблемаларын шешеді.
Өзара әрекеттестіктің мұндай тәжірибесі Венгрияда бар, Батыс европалық елдермен АҚІІІ- да дамуда.
Ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен ЖҚШ мұндай әрекеттестігі КСРО кезінде де болғанды, ұжымшарлар мен кеңшарлар халыққа өндіруге малдың телі мен құсты, қант қызылшасын, көкөністі, басқа да дақылдарды беретін тұғын.
Үшіншісі-селолық несиелік және сақтандыру кооперативтері арқылы ЖҚШ-ға несие тұтыну кооперативтерінің ролі дала жұмыстарын атқару, енімді сату мен өңдеу кезінде ЖҚШ қаржыландыру үшін аса маңызды. Селодағы сақтандыру әлдеқайда тиімді.
ЖҚШ жәрдемақы төлеу жүйесін әзірлеу қажет, соның ішінде банк несиесі бойынша және селолық несие кооперативтерінің пайыздарын төлеуге жұмсалатын шығынның бір бөлігіне жәрдемақы беру. ЖҚШ қарыз беретін арнайы қорлар қүру тиімді. Мұндай тетікті Бүкіл Ресейлік Аграрлық проблемалар мен информатика ғылыми-зерттеу институты әзірледі, ол Ленинград облысының үш ауданында тәжірибеге енді.
Төртіншісі-ЖҚШ-ды кооперативтерге біріктіру. Ресейде кооперацияның мұндай түрі коопшар коопхоз деп аталады. Өз еркімен
бірлескен кезде коопшар мүшелері жер учаскелеріне жеке меншікті сақтай отырып мүліктік және қаржылық жарналардан жарналық қол құрады.
Бесіншісі-жергілікті өзін - өзі басқаруды дамыту. Оның тиімділігін Мордвадағы Ресей ЖҚШ жұмыс тәжірибесі дәлелдеді. Аталған бағыттарды іске асыру халықтың қосалқы шаруашылығының дамуын, өнімді сату мен өңдеу, шаруашылықтарды жабдықтау ісінде кооперацияға мемлекеттік қолдауды, үкіметтің жергілікті органдардың халықтың ЖҚШ қызметіне жәрдемін қамтамасыз ететін нормативтік-құқықтық база жасау арқылы орындалады.
Қазақстанда шаруашылық жүргізудің шагын түрлерін дамытудың өнерлік бағдарламаларын әзірлеген жөн. Онда мыналар қаралғаны дұрыс:
- халыққа малдың төлі мен құстың балапандарын сату;
ауыл шаруашылық кәсіпорындарынан бордақылап, кейін кәсіпорын арқылы сату үшін малдың төлі мен құстың балапанын бөліп беру;
- картоптың және басқа дақылдардың тұқымын сату;
- халықтан көкөністі, жеміс пен жидекті, сүтпен етті сатып алуды ұйымдастыру, өңдеуші кәсіпорындардың сүт қабылдайтын пункттер ашу;
Құрамы жемге, минералдық тыңайтқыштар мен өсімдікті қорғау құралдарына, мал дәрігерлік препараттарға жеңілдігі бар баға тағайындау;
- мал мен құс ұстайтын халыққа мал азығын аванспен беру;
- жеке қосалқы шаруашылық мал тұқымын асылдандырудың, мал дәрігерлік, фитосанитарлық және агротехникалық қызмет көрсетудің мемлекеттік жүйесіне қосу.
Халықтың жеке қосалқы шаруашылығына мақсатты мемлекеттік қолдау көрсету біраз проблемаларды шешуге мүмкіндік береді, атап айтқанда: мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін нығайтуды, село тұрғындары омірінің әлеуметтік проблемаларын шешуді, өндеуші өнеркәсіптің дамуын қамтамасыз етуді, республиканың бүкіл халқының табысын арттыруды.
Агроөнеркәсіпті кешенді елеулі түрде алға жылжыту үшін мына бағыттарды атап өтуге болады.
Біріншіден, біздің ел азық-түлік өнімдерімен өзін-өзі толық қамтамасыз ететіндей басым бағыт ұстануға тиіспіз.
Екіншіден, аграрлық сектордың қалыптасуына әсер ететін салаларды дамыту. Ауыл шаруашылығын өркендету арқылы біз экономиканы дамытуға үлес қосамыз.
Үшіншіден, ауылда өмір сүруге жағдай жасау, бұл үшін мәдениет, денсаулық, білім беру деңгейіне көңіл бөлу.
Ауыл шаруашылығын жалпы қорытындылайтын болсақ 2004 жылы астық өндіру көлемі 10,5 млн теңге болды. Мақта алдыңғы жылмен салыстырғанда өсіру колемінің ұлғайуының нәтижесінде 9%-ке жоғарылады. Жалпы алғанды, өсімдік шаруашылығы өндірісі өнімінің көлемі 271,9 млрд. теңгені құрады.
2004 жылы ірі қараның басы және құс шаруашылығы алдыңғы жылмен салыстырғанды 6,8%-ке ості. Мал шаруашылығы өнімінің өсуінің негізгі факторы мал санының өсуімен тікелей байланысты болды. Мал шаруашылығы енімділігі әліге дейін бұл саланың дамуына айтарлықтай үлес қосқан жоқ.
Ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң басқа салалардан айырмашылығы және оның ерекшелiгi - ауыл шаруашылығы тек өндiрiс саласы ғана емес, халқының ауқымды тобының өмiр сүру аясы да болып табылады. Ауыл экономикасы және ауылдық мекен ажырағысыз байланысты ауылдық мекендер тарихи тұрғыда ауыл шаруашылығы қызметiнiң негiзiнде қалыптасып, өзiнiң тiршiлiгiн оның тоқтатылуымен қатар доғарып отырды. Бұл үдерiс бүгiнгi таңда да жалғасуда.
Ауыл дегенiмiз-сайып келгенде, халықтың тұрмыс салты, мәдениетiмiздiң, дәстүрiмiздiң, әдет ғұрпымыз бен рухани тiршiлiгiмiздiң қайнары. Осынау саяси-моральдық және әлеуметтiк факторлардың өзi-ақ бiзден ауылға барынша байсалды қарауымызды талап етедi.
Кез келген төңкерістік сiлкiнiстер кезiнде ауырсындыратын өзгерiстер ауыртпалығының ауылға түсетiнi мәлiм, әрi мұны тарих та дәлелдеп отыр. Мұны Қазақстан да бастан кештi.
Бiз кез келген ұлттың түп-тамыры ауыл жұртында жататынын естен шығармауға тиiспiз. Бәрiнен бұрын тұрақтылық пен байсалды эволюциялық дамуға нақ осы жұрттың ықыласты екенi де аян.
Тәуелсiздiк пен қуатты мемлекет мұраттарын айрықша қастерлеп, терең сезiнетiн де осы жұрт, өйткенi оның қаны мен жанында бабаларымыздың арманы мен үмiтi қаттаулы қалпында жатыр.
Сонымен қатар, таза экономикалық себептер де бар. Экономикамыздың iшкi құрылымын, таяу және шеткерi жатқан рыноктарды мұқият саралау
Қазақстанның агроөнеркәсiптiк мамандануын тереңдету хақында зерделеп ойлануға жетелейдi. Қазақстан Тәуелсіздік жылдарында аграрлық сектордың барлық салаларын қайта құрудың ауыр жолын бастан кешті.
Осы уақыт аралығында аграрлық сектор кәсіпорындары жекешелендіру, кейін қаржылық оңалту, сондай-ақ дәрменсіз шаруашылықтардың банкроттығы үрдістерін өтті. Ауыл шаруашылығы саласының өтпелі кезеңіндегі құлдырауы Қазақстанда басқа елдермен салыстырғанда ертерек еңсерілді. 1999 жылдан бастап аграрлық сектор тұрақты қарқынмен дамып келеді. Бұған біршама деңгейде жүргізіліп жатқан аграрлық саясат пен тиісті қаржылық қолдау аграрлық секторды қолдау көлемі өткен онжылдықта ғана іс жүзінде 20 есеге ұлғайып, 2010 жылы 235,5 млрд. теңгені құрады, оның 20%-ы дерлік немесе 44,4 млрд.теңгесі субсидияның үлесінде. 2011 жылы аграрлық секторды мемлекеттік қолдау көлемі 223,4 млрд. теңгені, оның ішінде субсидиялар - 33,9 млрд. теңгені құрады.
Соңғы жылдары аграрлық саланы мемлекеттік қолдау тетіктері айтарлықтай өзгертіліп, оларға ынталандырушы бағыт берілді. Осының арқасында, ауыл шаруашылығының негізгі капиталына инвестициялар ұлғаюда. Осылайша, егер 2000 жылы саланың негізгі капиталына инвестиция көлемі 8,2 млрд. теңгені құраса, 2010 жылы 83,5 млрд. теңгені құрады немесе 2000 жылға қарағанда 10 есе артты.
Несие беру бағдарламалары шеңбе-рінде аграрлық тауарларын өндіру шілердің қажеттіліктеріне бағдарланған егіс жұмыстарын жүргізуге, ауылдық тұтыну кооперативтеріне жеңілдетілген несие беру, аграрлық техникасы мен техно логиялық жабдық лизингі, ауылдық несие серіктестіктері жүйесі, шағын несие беру, астық қолхаттары және оларды кепілдік ретінде пайдалану секілді қаржы құрал дарының жүйесі қалыптасты. Оларды іске асыруға жетекшілік ету бүгінде құрамына жеті мамандандырылған ұйым кіретін ҚазАгро ұлттық холдингіне беріліп отыр. ҚазАгро ұлттық холдингі АҚ ның қызмет ету кезеңінде аграрлық салаға барлығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 АГРАРЛЫҚ СЕКТОРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Аграрлық өндіріс пен агробизнестің табиғи ерекшеліктері мен экономикалық мазмұны
1.2 Қазақстандағы аграрлық сектор және аграрлық кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуы
1.3 Аграрлық сектордың дамуындағы әлемдік тәжірибелер
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НЕГІЗГІ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯСЫ ЖӘНЕ АГРАРЛЫҚ СЕКТОРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ (Жамбыл облысы, Жуалы ауданы әкімінің кәсіпкерлік және ауыл шаруашылығы бөлімі мекемесі мысалында)
2.1 Қазақстанның агроөнеркәсіп өндірісінің қазіргі жағдайын талдау және мемлекеттік реттеу
2.2 Жамбыл облысы, Жуалы ауданы әкімінің кәсіпкерлік және ауыл шаруашылығы бөлімі мекемесінде ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-түліктер өндіруді талдау және болжау
2.3 Жамбыл облысы, Жуалы ауданы әкімінің кәсіпкерлік және ауыл шаруашылығы бөлімі мекемесінде ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудегі агроөнеркәсіптік кешенді дамыту
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АГРОБИЗНЕСТІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ШАРАЛАРЫ
3.1 Агробизнес жүйесіндегі мемлекеттік қолдаудың шетелдік тәжірибелері
3.2 Қазақстандағы аграрлық бизнесті мемлекеттік қолдау және реттеу жүйесін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
4
8
8
13
24
28
28
47
55
59
59
61
72
76
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Президентінің Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Қазақстан халқына Жолдауында елбасы ауыл шаруашылығын дамытудың басты бағыттарын анықтап берді. Жолдауда аграрлық секторды негізгі үш бағытта жүргізу керектігін айтқан болатын: біріншісі, еңбек өнімділігін арттыру, екіншісі азық-түлік қауіпсізідігін қамтамасыз ету, экспорттық әлеуетті жүзеге асыру [1].
Кез келген мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік өмірінде ауыл шаруашылығын дамыту маңызды орынды алады. Сондықтан да аграрлық секторды мемлекеттік реттеу - біздің мемлекетіміздің экономикалық саясатының басым бағыттарының бірі болып отыр. Бұл тапсырма нарықты экономика жағдайында аграрлық саясаттың қажетті құралы ретінде қарастырылады.
Агроөнеркәсіп кешені экономиканы тұрақтандыру мен сауықтандырудың негізгі бағыты ретінде анықталған [2]. Бұл анықтау келесі жағдайларды негізге ала отырып жасалған: біріншіден, ауыл шаруашылығы жұмыспен қамтылғандардың 30 пайызын құрайды, сондықтан да ауыл шаруашылығын дамыту жұмыспен қамтылу деңгейін көтеруге маңызды әсер етеді; екіншіден, ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген сұраныс қолайсыз экономикалық құбылыстарға жоғары дәрежеде тәуелді емес; үшіншіден, ауыл шаруашылығы кешені елдің азық-түлік қауіпсіздігі тапсырмасын шешеді.
Сондықтан аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің басты тапсырмасы болып Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуді жақсарту, ауыл шаруашылығы мен экономиканың басқа салалары арасындағы экономикалық паритетті ұстап тұру, ауыл шаруашылығы және өнеркәсіп жұмысшылары кірістерінің деңгейін жақындату, ауыл шаруашылығы өндіріс саласындағы отандық тауар өндірушілерді қорғау болып табылады [3.156-161].
Тәуелсіздік алған соңғы жылдары Қазақстан РеспубликасыныңҮкіметі елдің ауыл шаруашылығын көтеру мақсатында бірқатар ірі шараларды жүзеге асырып отыр.
Ауылдың экономикасын көтеру мақсатында ауыл шаруашылығы кешенін дамыту мен қолдау мақсатында мемлекеттік және салалық бағдарламаларды қабылдады [4].
ҚР тәуелсіздігі кезеңінде елдің Аграрлық секторда айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізілді: нарықтық қатынастар негізінде өндірістің тұрақты өсуі байқалады, еңбек өнімділігі мен өндіргіштігі артуда, саланың негізгі қорларын жаңарту және инфрақұрылымын қалпына келтіру жүргізілуде, негізгі тамақ өнімдері бойынша өзін-өзі қамтамасыз етуге қол жеткізілді, дәнді, майлы дақылдар, балық аулау өнімдері экспортының айтарлықтай өсуіне қол жеткізілді.
2011 жылы елдің жалпы ішкі өнімінің (бұдан әрі - ЖІӨ) көлеміндегі ауыл шаруашылығы өнімінің үлесі 5,1%-ды құрады, ауыл шаруашылығында жұмыс істейтіндердің еңбек өндіргіштігі 2005 жылдан бастап 2011 жылдар аралығындағы кезеңде жылына 9,3% орташа жылдық өсу қарқынымен бір жұмыс істейтін адамға 304,2 мың теңгеден 498 мың теңгеге дейін өзгерді, ауылды жерлерде шамамен 7,48 млн. адам немесе Қазақстанның жалпы халқының 45%-ы тұрды.
Қазіргі уақытта әлемдік аграрлық экономика мен демографияның жаңа үрдістері қалыптасуда, өңірдегі ықпалдастыру процестері нақты дами бастады, жаһандық климаттық өзгерістер болуда. Қазақстан Кеден одағына (бұдан әрі - КО) кірді, таяу кезеңде Дүниежүзілік сауда ұйымына (бұдан әрі - ДСҰ) кіруі жоспарлануда. Алайда, саладағы еңбек өндіргіштігінің төмен деңгейі, пайдаланылатын технологиялардың жетілдірілмегендігі, өндірістің ұсақ тауарлы болуы ауыл шаруашылығы өндірісін қарқынды негізде жүргізуге, материалдық, еңбек және басқа ресурстарды неғұрлым толық пайдалануды қамтамасыз етуге, экологиялық талаптарды сақтауға мүмкіндік бермейді. Осы факторлар отандық аграрлық сектордың бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді, бұл ДСҰ мен КО жағдайларында шетелдік өнім импортының басым болуына, жергілікті өндірушілерді өткізу нарықтарынан ығыстыруға әкелуі мүмкін.
Азық-түлік өнімдерін тұтынудың қарқынды өсуімен және тұтыну құрылымының неғұрлым сапалы өнімдер жағына қарай өзгеруімен ел халқының өсуі орын алуда. Елді азық-түлікпен қамтамасыз етудегі, халықты жұмыспен қамтуды арттырудағы және республиканы экономикалық дамытудағы ауыл шаруашылығының рөлін Мемлекет Басшысы бірнеше рет, оның ішінде ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты векторы атты 2012 жылғы
27 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында атап өтті.
Ғылыми зерттелу дәрежесі. Аграрлық секторды мемлекеттік реттеу аспектілерін әзірлеуге әртүрлі мектептердің өкілдері саналатын Ф.Котлер, П.Друкер, К.Ланкастер, Т.Левитт, И.Ансофф, Б.Берман, Д.Эванс, А.Дайан, Л.Роджерс, С.Блэк, Ж.Ж.Ламбен және т.б көптеген шетелдік ғалымдар өз еңбектерін арнады. Ауыл шаруашылығы саласын дамыту және аграрлық салада маркетингті қолданудың ілімдік және әдістемелік мәселелерін зерттеуге өзіндік үлесін қосқан отандық ғалымдар А.К.Қошанов, Р.С.Каренов, Ш.К.Көпешов, С.Н.Нысанбаев, С.С.Сатубалдин, Т.И.Есполов, К.А.Сағадиев, О.К.Ескараев, А.Ш.Нурсеитов, Р.А.Камшыбаев, А.А.Сатыбалдин, Ж.М.Шаекина, Т.Ж.Нұрымбетов, С.Р.Есімжанова және т.б ғалымдардың қосқан үлесі жоғары.
Сонымен қатар, агромаркетинг саласында Аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің дамуына үлесін қосқан ресей ғалымдары В.Г.Гусаков, А.В.Клюкач, Г.П.Абрамова, Г.В.Астратова, П.П.Сорокин, В.П.Неганова, Ю.А.Цыпкин еңбектері ерекше назар аудартады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтық экономика жағдайында аграрлық секторды мемлекеттік реттеуді жетілдіру және оның инфрақұрылымы бойынша теориялық-әдістемелік және тәжірибелік тұрғыдан ұсыныстар дайындау болып табылады. Бұл қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- нарықтық қатынастардың даму жағдайын есепке ала отырып, аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің теориялық және әдістемелік негіздерін зерттеу;
- аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің шетелдік тәжірибесін еліміздің аграрлық сферасында пайдалану мүмкіндіктерін талдау;
- аграрлық секторды мемлекеттік реттеу жағдайына талдау жүргізу және аграрлық секторды мемлекеттік реттеу қызметінің қазіргі ұйымдастырылу барысы мен даму тенденцияларын сараптау;
- Оңтүстік Қазақстан облысының аграрлық секторды мемлекеттік реттеуді жетілдірудің стратегиялық бағыттарын айқындау;
- аграрлық секторды мемлекеттік реттеуді жетілдірудің әдістемелік тәсілдері бойынша ұсыныстар мен нұсқаулар дайындау.
Дипломдық жұмыстың пәні болып аграрлық өнеркәсіп саласындағы кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметтері таңдалды.
Дипломдық жұмыстың нысаны. Оңтүстік Қазақстан облысының агроөнеркәсіп кешенін құраушы кәсіпорындар мен ұйымдар зерттеу нысаны болып табылады.
Дипломдық жұмыстың ілімдік және әдістемелік негіздері. Жалпы зерттеудің ілімдік және әдістемелік негізі ретінде аграрлық секторды мемлекеттік реттеу қызметін ұйымдастырудың жалпы теориялары мен заңдылықтары құрады. Аграрлық қызмет саласындағы отандық және шетелдік жетекші ғалымдардың осы зерттеу пәні бойынша ілімдік-әдістемелік көз-қарастары мен тұжырымдары зерттелді. Зерттеу міндеттерін шешу барысында Қазақстан Республикасының заңдық және нормативтік-құқықтық актілері, Қазақстан Республикасының Президентінің жарлықтары, ел басының Қазақстан халқына жолдаулары, бұқаралық ақпарат құралдарының және басқа да ақпарат көздерінің мәліметтері қолданылды.
Зерттеу жұмысының нормативтік-ақпараттық базасы. Зерттеу барысында Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері, Республиканың статистика жөніндегі Агенттігінің мәліметтері, Оңтүстік Қазақстан облысы Статистика жөніндегі басқармасы мен Оңтүстік Қазақстан облысы Жамбыл облысы, Жуалы ауданы әкімінің кәсіпкерлік және ауыл шаруашылығы бөлімі мекемесінің мәліметтері, ғылыми-практикалық конференциялар мен семинарлардың материалдары зерттеу жұмысының негізгі ақпараттық базасын құрады.
Дипломдық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Аграрлық секторды мемлекеттік реттеуді жетілдіру бойынша жүргізілген зерттеулер нәтижесінде дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығын анықтайтын келесі ғылыми-әдістемелік және тәжірибелік нәтижелер алынды :
- ауыл шаруашылығында нарықтық қатынастардың тереңдеуі жағдайында мемлекеттік реттеудің ілімдік, әдістемелік және тәжірибелік негіздері зерттелді;
- шет елдердегі аграрлық салада маркетингті ұйымдастырудың қалыптасқан тәжірибесін және оны отандық аграрлық сектор ерекшеліктерін ескере отырып елдің аграрлық-өнеркәсіп кешеніндегі кәсіпорындарында пайдалану мүмкіндіктері анықталды;
- тұтастай аграрлық-өнеркәсіп кешенінде мемлекеттік қолдау ерекшеліктері мен оның дамуына әсер ететін факторлар негізделді;
- аймақтың аграрлық секторындағы мемлекеттік қолдаудың қазіргі жағдайын нарықтық зерттеу негізінде аграрлық салада мемлекеттік қолдаудың даму мүмкіндіктері айқындалды;
- аграрлық секторында мемлекеттік қолдауды жетілдірудің стратегиялық бағыттары анықталып, басқарудың негізі инвестициялық талдау болып табылатындықтан, ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің инвестициядан тәуелділігін көрсету болжамы жасалды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда - Аграрлық сектор және оның құрылымы , ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу, ауыл шаруашылығын басқару механизмдері туралы түсінік берілген.
Екінші тарауда - Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылығының жағдайы және Оңтүстік Қазақстан облысының аграрлық секторына талдау жасалынған.
Үшінші тарауда - Аграрлық секторді дамытудың негізгі бағыттары мен жетілдіру жолдары туралы айтылған.
1 АГРАРЛЫҚ СЕКТОРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Аграрлық өндіріс пен агробизнестің табиғи ерекшеліктері мен экономикалық мазмұны
Аграрлық өнеркәсіптік өндірістің қазіргі және болашақтағы дамуы тек ауыл шаруашылығының тікелей даму деңгейіне ғана емес , сонымен бірге оған қызмет көрсететін ауыл шаруашылығының даму дәрежесімен де айқындалады, яғни ауыл шаруашылығының инфроқұрылымынада байланысты.
Аграрлық секторының инфроқұрылымы дегеніміз - салалар, өндіңрістер, тікелей негізгі өндіріске де, өндірістен тыс (әлеуметтік) салаларға да қызмет ететін қызметтер және қызмет түрлері формасындағы өндіргіш күштер элементтерінің жиынтығы.
Аграрлық сектор инфроқұрылымы: өндірістік, әлеуметтік және рыноктық инфроқұрылымдардан құралады.
Өндірістік инфроқұрылымдағы материалдармен жабдықтау, техникаларды жөндеу, аграрлық өнімдерін тасу, өңдеу, сақтау, сату, сол сияқты электр қуаты , жол жүйесі байланыс, т.б жатады. әлеуметтік инфроқұрылымдағы үй-жай, камуналдық шаруашылық, мәдениет мекемелері, денсаулық сақтау жүйесі, халыққа қызмет көрсету, тұрмыс қажеттерін өтеу мекемелері, білім, балаларға тәрбие беру мекемелері т.б кіреді. Аймақтағы агроөнеркәсіп инфроқұрылымының дамуы мен қалыптасу нақтылы аймақтардың табиғи-экономикалық жағдайына тікелей байланыста. Әрбір аймақтақтың өзіне тән табиғи және экономикалық өзгешіліктері бар, сондықтан инфроқұрылымдар осы нақтылы аймақ бойынша негізгісалалардың дамуына олардың өнімдерінің көбеюіне, сапасының жақсаруына, сол сияқты әлеуметтік салалардың жетілуіне әсерін тигізеді.
Өндірістік инфроқұрылым құрамына кіретін ауыл шаруашылығына тікелей қызмет ететін агрохимиялық, мал дәрігерлік, техниканы жөндеу, оларды күту, өсімдік қорғау т.б салаларды айтпағанда нарық жағдайында халықтың әлеуметтік - тұрмыс халін жаңартуды ауыл шаруашылығының негізгі салаларына қызмет атқаратын электротехникалық сала мен жол құрылыс, сол сияқты көлік (транспорт) қатынастарының да орны ерекше. Әлеуметтік инфроқұрылымдар өндірістік инфроқұрылымдар сияқты тікелей өнім өндірмесе де негізгі өндірістік салалардың бір қалыпты және үздіксіз жұмыс істеуіне жағдай жасайды. Әлеуметтік салалар өндірістің өркендеуіне халықтың тұрмыс жағдайын денсаулығын, білімін, мәдениетін, мамандық деңгейін көтеру арқылы әсер етеді.
Экономикалық аграрлық секторының рыноктық инфроқұрылымның қалыптасуы мен дамуы белгілі бір факторларға байланысты. Олардың қатарында: өңірдің табиғи-климат жағдайы, шаруашылық субъектілері мен өндірістік объектілердің орналасуы, бұлардың энергия қуаттары, су көздерімен қамтамасыз етілу дәрежесі, жол және көлік қатынастарының жағдайы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірудің технологиясы, кәсіпкерлердің белгілі бір кәсіпке жете бейімделуі, бұдан басқа, саланың өзіне тән мына ерекшеліктер: табиғаттың құбылмалы көріністеріне тәуелділігі, қаражат айналымының ұзақтылығы, жұмсалған шығындар мен олардың қайтарылым көздерінің тұспа-тұс келмейтіндігі мұқият ескерілуі тиіс. Осы және басқа да объективтік факторларды жан-жақты қарастыру инфрақұрылымның рыноктық қатынастар жағдайындағы даму бағытын, оның жалпы құрамымен бөлімдерінің көлемін айқындауға мүмкіндік береді. Нарықтық инфрақұрылымды жіктеу оның салаларымен жекелеген элементерінің жалпы экономикалық өсудегі маңызы мен рөлдерін анықтау, өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы байланыстарды зерделеу, осының арасында негізгі өндіріс пен оны қамтамасыз ететін субъектердің оңтайлы ара қатынасын қалыптастыру қажеттілігінен туындайды.
Агроөнеркәсіптің рыноктық инфроқұрылымы тиісті бөлімдерден тұрады. Оның негізгі экономикалық айналымға қатысушылар рыногінің белгілі бір жүйелері, тауарлар мен қызметтер рыногі, ресурстар мен қаржы рыногі құрайды.
Рынок инфроқұрылымның жалпы жүйесіндегі ең маңыздысы-тауар рыногы инфроқұрылымының қалыптасуы. Рыноктық экономиканы игеру жылдары еліміздің ауыл шаруашылығы өнімдері өткізудің инфроқұрылымдық жүйелі бірқатар өзгерістерге ұшырады, бұрынан қалыптасқан салаараалықбайланыстар үзілді. Нәтижесінде өндірілген, тұтынуға дайын сапалы өнімдерді ойдағыдай өткізу проблемалық мәселеге айналды. Тауардың өтімділік дәрежесінің төмендеу беталысы аграрлық экономиканың даму барысынан, халықтың әлеуметтік тұрмыс - тіршілік дәрежесінен айқын сезіле бастады. Өнімнің тауарлық деңгейінің төмендеуі, піскен өнімдердің орынсыз ысырапқа ұшырап , тасымалдау жұмыстарындағы, шығысының азайып кетуін тудырады.
Ауыл шаруашылығы тауар өнімділігіне кері әсерін тигізіп отырған келесі жәйт - бұл өткізу жүйесі инфроқұрылымының жұпынылығы, ресурстардың тапшылығы, өндірістік қорлардың жылдар бойы жаңартылып жаңғыртылмағандығы.
Ауыл шаруашылығының өндірісінің еркін рыноктың қызмет ету механизіміне бейімделуінің объективті күрделілігі, агралық сапаның ерекше статусы туралы мәселе көтереді. Агралық саясат халқаралық көлемде кең талқылануы түрлі мемлекеттік доктриналар мен аграрлық дамудың бірнеше стратегияларын ұстанатын мемлекеттік экономикалық қарама-қарсы бағыттарын көрсетеді. Осыдан екі концепцияның қайшылығы шығады. Бірі либералдық модель және екіншісі көптеген дамыған елдер ұстанатын аграрлық протенционизм моделі.
Рынок типтері бойынша саланың рыноктық инфроқұрылымы былайша жіктеледі.
Агроөнеркәсіптің рынок инфроқұрылымының рынок типтері бойынша жіктелу(Сызба1)
Тауар рыногі
Қаржы рыногі
Көтерме және бөлшек сауда торабы
Банк жүйесі
Тауар биржалары
Қор биржалары
Жәрменкелер
Бюджеттер
Аукциондар
Салық қызметі
Делдалдық фирмалар
Зейнетақы қорлары
Коммерция ұйымдар
Сақтандыру компаниясы
Сауда үйлері
Аудиторлық компания
Көлік агенттігі
Брокерлік кеңес
Коммерциялық ақпараттық орталықтар
Валюта биржасы
Ауыл шаруашылық және оған қызмет ететін салалардың теңбе-тең пропорционалды дамуы, түпкі жоғарғы нәтижеге жету үшін халық шаруашылығының барлық бөлімдерін басқаруды жетілдіру азық түлік нарығын толықтырудың маңызды шаралары. Табиғи жағдайларына қаншалықты тәуелді болғанымен , ауыл шаруашылық өндірісініңдеңгейі мен мамандануы табиғат фокторларына ғана емес, көбіне әлеуметтік - экономикалық фокторларға (өнеркәсіптің, көліктің даму сипатына, тарихи қалыптасуына салт-дәстүріне т.б ) байланысты болып келеді.
Сонымен, жаңа қоғамдық еңбек бөлінісінің арқасында, аграрлық өндіріс қоғамдық капиталдық ұдайы өндірісінің жалпы жүйесіне кіреді және ол осы жүйенің даму заңдарына сәйкес дамитын болады.
Осымен қатар, аграрлық өндіріс, көбінесе тұтыну заттарын өндіретін саладан, көбінесе өндіріс құралдарын (шикізат өңдейтін өнеркәсіп үшін) өндіретін салаға айналады.
Азық және ауыл шаруашылық шикізаттарынан тауарлардың бірнеше түрін өндіретін салалардың жиынтығы жататын ұлттық өндіріс аумағыда экономикалық ерекше сферасы қалыптасады. Ол аграрлық - өнеркәсіптік кешен (АӨК) деп аталады. АӨК - нің құрылымын құратындар - біріншілік және түпкі өнім өндіретін сфера (өсімдік өсірушілік, мал өсірушілік және ослардың өнімдерін өңдейтін өнеркәсіп салалары);
АӨК-тің өндірістік инфроқұрылымы;
Тауар және ақша айналымы және информациялық қамту жүйесі;
АӨК жабық өзін-өзі ұдайы өндіретін жүйе болып қызмет етеді.
Өндіріс тиімділігі - экономикалық категория. Ол - өндіргіш күштер мен өндірістік қарым-қатынастың кең көлемді кешенді шарттарының қалыптасуы. Соның нәтижесінде кеңейтілген ұдайы өндірістік үдеріс қамтамасыз етіледі.
Тиімділіктің басты мәселесі - нарықтық экономика жағдайында тауар өндірушілердің мүддесі үшін тұтыну кұнын өндіру кезінде ресурстарды мейлінше үнемдеу. Осы жағдайда кәсіпкерлік қызмет өзінің тәуекелділігіне мүліктік жауапкершілігі шегінде ұйымдастырушылық, құқыктық нормативті актілермен анықталып, өндіріс табыстылығының есебінде жүргізіледі.
Тиімділік - ұлғаймалы ұдайы өндірісті ұтымды жүргізудің алғы шарты. Ресурстарды таңдау кезінде баламалы нұсқаларды анықтау үшін пайдаланылатын сапалы бағалау көрсеткіші болумен бірге, ол өндіріс резервтерін анықтау, өндіріс құрылымының қалыптасуын жалпы да тікелей бағалау кезінде қолданылады. Тауар - ақша қатынасы жағдайында өндіріс тиімділігі ұтымды экономикалық тиімділікті сипаттайды. Мұндай жағдай жалпы өндірістік шығындардан қол жеткен нәтиже шамасы абсолюттік мөлшерде артық болып тұрғанда ғана орын алады. Осындай ұтымды тиімділік кез келген ұйымдық - құқықтық шаруашылықтың оңтайлы жұмыс істеуінің, кеңейтілген өндірісті жүргізудің ең бір қажетті шарты болып есептеледі. Сондай - ақ ол материалдық өндірістің барлық буынында ғылыми - техникалық прогрестің дамуы үшін зор экономикалық қозғаушы күшке айналып, тұтыну құнының сапасын жақсартады. Бәсекенің салыстырмалы еркін іс - әрекет жасаған кезінде өндірісті тиімді жүргізудін басты міндеттерін бір уақытта шешуге жол ашатын нарықтық тетік механизм , біріншіден, тауар өндірудің дәл сол мезгілде қоғамдық сұранымға сәйкестігін бағаласа сандық және сапалық жағынан, екіншіден, қойылған міндеттерді тиімді жолмен шешу үшін өндіріске жаңа тәсілдерді енгізуді ынталандырумен бірге, бағаның өзгеруі мен ауытқуы, пайда, тағы басқадай құнды категориялар арқылы халық шаруашылығында өндірістік ресурстар мен тауарларды ағымды нарықтың сұранымына сәйкес бөлуге, экономиканың оңтайлы дамуына оң ықпал ете отырып, экономиканың тиімділігін арттырады.
Баға нарықтық экономика жағдайында әртүрлі тауарлар нарығының дамуына, солар арқылы жалпы қоғам көлемінде өндірістік ресурстар мен тауарларды бөлу арқылы қоғамдық өндірісті реттеуші рөлін атқарады. Мұндай жағдайда әрбір өндірістік ресурстың өзіне тән бағасы болады және ол тауарлық баға сияқты белгіленген ресурстың сұранымы мен ұсынымының өзгеруіне байланысты өзгеріп отырады. Осы бағаның құрылымы белгілі болғандықтан, мейлінше аз шығын жұмсай отырып, көп өнім өндіру үшін, соған лайықты өндірістік үдерісті таңдау мүмкіндігі туады.
Жұмыс күшіне жоғары ақы төленген жағдайда өндіріс үдерісін техникалық жарақтандыру шаруашылықты оңтайлы жүргізуге ынталандырып, төмен болған жағдайда өндіріс үдерісінің еңбек сыйымдылығын уақытша тоқтатып қоюға ықпал ететіндіктен, өндірістік ресурстар бағасы тауар өндірушілерді арзан ресурстарды өндірістік үдеріске кеңінен қолдануға, ал қымбат ресурстарды үнемдеуге итермелейді. Бұл жағдайда тауардың бағасы қоғамда өндірістік ресурстарды бөлуге қалай әсер еткенін еске алады. Яғни бағаның калыптасуының нарықтық тетігі келешекте өндіріс тиімділігін арттырудың негізі болып табылмақ. Нарықтық бағаның қалыптасуы тетік көмегі арқылы өте тиімді шаруашылық шешімдерін жүзеге асыруға кең жол ашпақ .
Кейбір кәсіпорындар шегінде мұндай ыңғайлы тандауға иек арту ірі шаруашылық кешендерінде өндіріс тиімділігі мен еңбек өнімділігін арттырудың шешуші факторы болмақ. Екінші сөзбен айтар болсақ, ,барлық табиғи ресурстарды толығымен пайдаланып, оған толық көлемде қол жеткізген жағдайда ғана экономика қалыптаспақ.. Осындай жағдайда экономика мәселелерінің маңызы анықталынады. Өйткені ресурстардың жеткіліксіз мөлшерде болуы өндірістің толық көлемде тауар өндіру мүмкіндігін шектейді. Мұндағы ең басты мәселе - ең алдымен қандай тауарлар өндіру қажет, ал қандай түрлерінің қажет еместігін шешіп алған жөн. Осыған байланысты өндірістің экономикалық өсуі, барлық табиғи ресурстардың толық игерілуі, экономикалык тиімділік, бағаның тұрақты деңгейі, өндірушінің экономикалық еркіндігі, тауарды әділеттілікпен бөлісу сиякты негізгі экономикалық мақсаттар қалыптасады.
Аграрлық секторының тиімділігін анықтау үшін, оның мақсатын, қоғамның материалдық жағдайының оңтайлануының және әлеуметтік факторларды камтамасыз етуді ескеру керек. Нарықтық экономика жағдайында ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігінің мәселелері - бұл ең қажетті ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің мәселесі. Бұл орайда өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру мәселесін нарықтық экономика жағдайында маңызды әлеуметтік-экономикалық факторларды ескермей, қарастыру мүмкін емес. Бұған өндіріс құралдарына меншік түрлерінің өзгеруі де жатады.
Аграрлық саясаттың қазығы болып есептелінген ірі кәсіпорындарға иек арту негізінде дұрыс болатын. Мұндай өндіріс әсіресе өнеркәсіп технологияларды қолданып жұмыс істейтін мамандаңдырылған кәсіпорын еңбек өнімділігін арттыру мен табиғи, материалдық - техникалық еңбек ресурстарын тиімді пайдаланудың үлкен мүмкіндіктеріне ие болады. Бірақта ірі өндірісті абсолюттеу, шағын және орта өндірісті, оның ішінде шаруа қожалықтары мен жеке қосалқы шаруашылықтарды елемеу республиканың ауыл шаруашылығына нұқсан келтірері хақ .
Қазіргі кезде экономикалық қатынастар мен өндіріс жағдайының өзгеруіне байланысты нарықтық қатынастарға көшу кезіндегі ауыл шаруашылығы өңдірісінің экономикалық тиімділігін анықтау қажетті деңгейде дей алмаймыз. Бұл жағдай ең алдымен бағалаудың теориялық және әдістемелік аспектілерін нақтылауды кажет етеді.
Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев еліміздің әлеуметтік-экономикалық жағдайлары мен реформаның іске асуын бағалай келе былай дегенді. ... жүргізіліп отырған саясат пен мемлекеттің нарықтық экономикаға көшу тәжірибесіндегі нақтылы қызметті тиімділігінің төмен болуы объективті түрдегі кедергі факторлардан басқа кейбір жағдайларда ойланбай қабылданған шаралар мен шешімдердің әсер етуінен, тактикалық қателерден болды. Сондықтан ауыл шруашылығындағы экономикалық ахуалды жан-жақты талдау қажет. Қазір реформалау үдерісіндегі ауыл шаруашылығы жағдайы мәнде деңгейде өзгерді.
1.2 Қазақстандағы аграрлық сектор және аграрлық кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуы
Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің элемге белгілі Қазақстан егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы атты еңбегінде Барлық стратегиялық басымдылықтардың көш басында аграрлық секторды дамыту , оны дәйекті де батыл реформалау, сандай-ақ тұтыну рыногын өнеркәсіп тауарларымен толтыру шаралыры жүретін болады - деп атап көрсеткен болатын .
ҚР- да аграрлық секторының барлық салаларын, оның ішінде ауыл шаруашылығын әлеуметтік - экономиаалық дамытуға мүмкіндік мол. Егер де осы потенциалдық мүмкіндікті рынок жағдайында әрбір жекеленген аймақтардың табиғи-экономикалық өзгешеліктерін еске ала отырып ауыл шаруашылығының әлеуметтік салаларын дамыта білсек, еліміздің экономикасын бұдан да биік деңгейге көтеруге мүмкіндік жасар едік.
Аймақтағы агроөркәсіп кешенінің даму стратегйясы, оның негізгі
мазмұны нақтылы әлеуметтік-эканомикалық жағдайлар мен анықталады. Оның негізгі мәніне, біріншіден, аймақтық ішкі даму факторлары: табиғи ресурстары, эканомикасының нақтылы жағдайы мен оның құрлымы, маманданудың , шығын және орта бизнестің даму деңгейі, аймақтық рыноктың қалыптасқандығы және т.б жатады.
Екіншіден, аймақтағы сыртқы орта факторлары: мемлекеттің экономикалық және аймақтық саясаты, оның әлемдік ортадағы орны, сыртқа шығару - сырттан әкелу мүмкіндіктері, әлемдік рынок конъюктурасы негіз болады. Оған себеп:ауыл жүйесінде шаруашылықтың әлеуметтік - экономикалық даму стратегиялық жүйесінде аймақтың ішкі ресурстарын тиімді пайдалану мен қатар аймақ шеңберіндегі сегменттік рынокты, шағын бизнесті, өндірістік және әлеуметтік инфроқұрылымдарды жетілдіру үлкен орын алады.
Қазақстанның көптеген аймақтарында ауыл шаруашылығының әлеуметтік - экономикалық даму рынок экономикасына сай жүргізілмей отыр. Оған себеп біздің мемлекет, эканомикасы қалыптасқан басқа елдер сияқты ықшамды територияда орналасқан аймақтардың ішкі резервін тиімді пайдалана отырып, Әлеуметтік салаларды дамытудың орнына, көптеген әлеуметтік- эканомикалық шараларды бүкіл республика шеңберінде жүргізуді мақсат еткендіктен, қаражаттың және басқа ресурстардың жетіспегендігінен олар өздерінің тиімділігін мезгілінде бере алмай отыр.
2003-2004 жылдары Қазақстан өнеркәсіп кешенінің дамуы үшін негіз бола алатын екі құжат қабылданды: Қазақстан Республикасының 2003-2005 жылға арналған Мемлекеттік аграрлық азық - түлік бағдарламасы және 2010 жылға дейін селолық аймақтарды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы. Олар агробизнестің оңтайлы құрлымы қалыптасуымен, агротехнология деңгейінің өсуімен, ауыл шаруашылық өндірісінің Маркетинг стратегияға көшуімен, ішкі рынокте импорт алмастырумен, алыс және жақын шетелдерге экспорттың артуымен, селоның әлеуметтік дамуының шапшаңдығымен байланысты аграрлық саладағы дамудың жаңа сапасына көшу қаралған. Ал бұған ауыл шаруашылық өнімдерінің бәсекеге түсуіндегі конкуренция қаблеттілігін артуы және өндірісті диверсификациялау жолымен ғана қол жетуі мүмкін еді. Осыған байланысты эканомиканың аграрлық секторында қанда проблемалар туындайтынына тоқталамыз.
Нарықтық саясат кезінде Қазақстанның ауыл шаруашылығы елеулі өзгерістерді бастан кешті. Саланың жалпы өнімі 2003 жылы 1990 жылмен салыстырғанда екі еседен астам төмендеді. Жан басына шаққанда 1990 жылғы деңгейге қарағанда астық өндіру -63 пайыз, ет-49, сүт -82, жұмыртқа-57 паыз болды. Осы мезгілде картоп өндіру жан басына шаққанда -10 пайыз өсті, көкөніс пен бақша дақылдары - 94 пайызға өсті.
Мал шаруашылығы өнімдерінің өсу қарқыны төмен болғанымен, бірақ, олардың өскені, ал өсімдік шаруашылығы өнімдерінің өсу қарқыны жыл сайын елеулі өзгеріп отыратынын, өйткені, ол табиғи-климаттық жағдайлардың қандай болуына бағынышты екенін жоғарыдағы суреттен байқауға болады.
Осы саланың дамуына кедергі келтіретін факторлар деп, өндірушілер тәмендегілерді санайды:
- қаржының жетіспеуі - 55%;
- материалдық техникалық базаның тозуы- 44%;
- айналымда қаржының тапшы болуы- 30%;
- несие пайызының жоғары болуы -21%;
- жоғары салық-21%;
- тұтынушының төлеуге жарамсыздығы -11%.
Жалпы алғанда ауыл шаруашылығының дамуы осы уақытқа дейін бидай өндірісіне тікелей тәуелді болып отыр.
Сонымен ауыл шаруашылығының I жарты жылдық бойынша қаржылық жағдайы кемімелі түрде болды. Оған әсер етушілер:
- мезгілдік фактор;
- өндірістің жоғары ;
- дебиторлық және кредиторлық қарыздар;
Шаруа қожалықтарының қарыздарының жоғары болуы олардың мемлекеттік несиені уақтылы төлеуіне кедергілер келтіріп отыр, нәтижесінде келесі жылдарда мемлекет тарапынан көмек алуларына кедергілер туындайды. Осыған байланысты ауыл шаруашылығының облыстық басқармалар егін аз болған жылдарда және баға конъюнктурасы қолайсыз болған жылдарда мемлекеттік несиелерді қарыз пролонгациясын жасауды ұсынып отыр. Бірақ, біздің көзқарасымыз бойынша бұл ұсынылған жобалар барлық мәселелерді толығымен шеше алады дей алмаймыз. Ол үшін төмендегідей арнайы шаралар қолдану керек:
- өнімнің сапасын көтеру;
- өндіріске қызмет көрсету құрылымын құру;
- жаңа технологияларға оқыту және ауыл үшін арнайы кадрлар даярлау;
Осы жылдарда ең бағалы деп саналатын мал шаруашылығы өнімдерінің үлес салмағы қысқарып кетті.
Саладағы мұндай өзгерістерге: Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы өндірістік шаруашылық, ара қатынасының тұрақсыздығы, селоға мемлекеттік қолдаудың тоқталуы, инфляцияның
шарықтап кетуі, несие ресурстарының қымбаттауы сондықтан, оларға өнім иелершің қолы жетпеуі, төленушіліктің өсуі, ауыл шаруашылығы өнімдері мен оған қажетті ресурстардың бағалары арасындағы теңсіздіктің аса үлкен болғаны себепкер болды. Сала өніміне деген сұрныстың шектелуі- ауыл шаруашылығының негізгі проблемасына айналды. Азық- түлікке мемлекеттік дотацияның болмауы халықтың сатып алу қабілетінің кемуіне әкеп соқты. 2002 жылы халықтың жанбасына тұтынған еттің көлемі ғылыми негізделген норманың тек 54 пайызын ғана құрады, сүт-57, жүмыртқа-39 пайыз.
Өңдеуші өндіріс өнеркәсіптерінің ауыл шаруашылық өнімдеріне деген қажеттілігі қысқарды. Ауыл шаруашылық министрлігінің деректері бойынша, өндірілген сүттің 11 пайызы, еттің-10, дәнді-дақылдардың -14, майлы өсімдік дәнінің 48 пайызы ғана өнеркесіптік өңдеуден өтті. Осы арада айта кететін бір мәселе жеткілікті көлемде мемлекеттік қолдау болмай отырған кезде ауыл шаруашылық өнімдеріне деген сұраныстың деңгейі ауыл шаруашылық тауарларын өндірушілерге өнім өндіруді айтарлықтай ұлғайтуға мүмкіндік бермейді. Өйткені, олардың айналмалы қаржысы мен негізгі капиталға инвестиция алуға қажетті мөлшердегі қаражаты жоқ.
Нарықтық реформалар кезіндегі Қазақстанның аграрлық азық-түлік кешеніне тән ерекшелік халықтың жеке қосалқы шаруашылықтарының ауыл шаруашылық енімдерін өндірудегі үлес салмағының айтарлықтай өскендігі болып табылады 1-кесте. Мәселен, оның үлесі 1990-1992 жылдардағы 31 пайыздан 2002 жылы 51 пайызға дейін өсті. Статистика жөніндегі агенттіктің деректеріне қарағанда жеке косалқы шаруашылықтың ЖҚШ өсімдік шаруашылық өнімдерін әндірудегі үлесі 26 пайыз, мал шаруашылығында -- 87 пайыз. Сөйтіп, бүгінгі күнде халықтың жеке қосалқы шаруашылығы еттің, сүттің, көкөністің, бақша дақылдарының, жеміс пен жидектің, картоптың негізгі өндірушісі болып табылады.
Осы мерзім ішінде халықтың жеке қосалқы шаруашылығында, керісінше, ет ондіру -10 пайызға, сүт-30, картоп-22, жеміс пен жидек-38, көкеніс пен бақша дақылдары-2,9 есеге өсті.
Шаруашылық санаттары арасындағы өнім өндірудегі мұндай ара қатынастың қалыптасуы республика халқының астықтан басқа азық-түліктің негізгі енімдеріне деген қажеті бүгінгі күні ЖҚШ есебінен қанағаттандыруына әкеліп соқты. Біздің жасаған есебіміз көрсеткендей 2001-2002 жылдары халықтың етке деген қажетінің 87-89 пайызы, сүтке-78-80, жұмыртқаға-45-48, жеміс, жидек және жүзімге-56-58, көкөніске-95-96, картопқа-78-80 пайызы қосалқы шаруашылықтар есебінен қанағаттандырылып отыр. 2004 жылдың I жарты жылдығында өсімдік шаруашылығы енімдері 6,4 млрд.теңгеге өндірілді, бұл 2003 жыл деңгейімен салыстырғанда 2%- ке жоғары. Ал екінші кварталда егін жұмыстары аяқталды. Нәтижесінде аграрлық сектордың жалпы көлемі 17,4 млн.га жетті. Егіс құрылымын дәнді дақылдар құрады(13,2 млн.га), ауыл шаруашылығының 80% үлес салмағын алады. 2004 жылы сұлы (22,6%) және арпа (12,6%) осіру кең көлем алды және бұл мал шаруашылығының дамуына өз әсерін тигізді. Мәдени дақылдар ағымдағы жылда жалпы дәнді дақылдардың 3,7% құрады, бұл тек тұқымды сақтап қалуға ғана жағдай жасады.
Қант қызылшасы 2004 жылы 23,5 мың га жерді алды, оның негізіг өсірілу аймағы бұрынғысынша- Алматы және Жамбыл облыстары болып қалды. Сонымен бірге қант қызылшасы ондірісінің көлемі республика бойынша қант зауыттарын және халықтың қантқа деген сүранысын қамтамасыз ете алмайды. Мақта осіру алдыңғы жылмен салыстырғанда 8,6%-ке өсті. Бұл тенденцияның бірнеше жыл бойы сақталып келе жатқанын атап өткен жөн.
Азық - түлік қауіпсіздігінің басты міндеттері мыналар болуы тиіс: - тамақ өнімдерімен өзін -өзі жеткілікті қамтамасыз ету үшін жағдай жасау;
- бағаның артуы т.б. жағдайларда, оларды қажетті мөлшерде сырттан әкелу үшін қолда қаражат болуы.
Халықтың саны да, сапасы да медициналық тұтыну талаптарына барлық жағынан жауап бере алатын ас-тағам өнімдерімен үнемі үзіліссіз жабдықтау ісі жолға қойылғанда ғана азық-түлік қауіпсіздігі сақталуына кепілдік бар.
Біз осы сәтте Қазақстанның азық - түлік қауіпсіздігіне қатер төндіретін бірнеше ішкі-сыртқы ахуалдарды бөліп айта аламыз:
Азық-түлік қауіпсіздігінің ішкі қатерлеріне мыналарды жатқызуға болады:
1.Экономикалық аграрлық секторындағы созылмалы дағдарыс.
2. Егіс көлемінің қысқаруы және астықтың жалпы түсімінің төмендеуі.
3.Ауыл шаруашылық мал басының кеміп кетуі.
4.Қайта өңдеу және ауыл шаруашылық өнімдерін сақтау салаларының дамымауы.
5.Ауыл шаруашылық машиналарын жасау саласындағы дағдарыс.
6.Айтып келмейтін табиғат апаттарына дайын болмау.
7.Агроном кадрлар әзірлеу ісі сапасының нашарлығы.
8.Ауыл-саласы демографиялық құлдырауға әкеліп соқтыратын ауыл жастарының қалаға жаппай ағылуы.
Халықтың қосалқы шаруашылығының бұдан былайғы жерде дамуы негізінен -ел экономикасының осы манызды секторына қолдау көрсету жөніндегі мемлекеттік саясатқа байланысты. Біздің ойымызша оларға қолдау көрсету жөніндегі мемлекеттік саясаттын басым бағыттары келесілер болмақ:
Біріншісі-халықтың жеке қосалқы шаруашылығы туралы арнайы заң қабылдау. Онда ЖҚШ құқықтық статусы анықталуы тиіс, тиісті жарна төлеген жағдайда ЖҚШ оз еркімен жүмыс істейтіндерді зейнетақымен және әлеуметтік сақтандырумен қамтамасыз етуі каралуы керек.
Екіншісі ЖҚШ ауыл шаруашылық және өндеуші кәсіпорындарымен, сауда ұйымдарымен және фирмалармен тікелей қатынасын белгілеу және олармен бірігуін ынталандыру. Онымен бірге, халықтың үй шаруашылығына өндірістік -техникалық қызмет көрсету жөніндегі, атап айтқанда, мал азығын ендіру мен дайындау, жерді өңдеумен ауыл шаруашылық дақылдарын өсіру, өнімді сату, техниканы сатып алу және материалдық техникалық жабдықтау жөніндегі коммуналдық меншік кәсіпорындары мен маманданған кооперативтер құруды ынталандыру қажет.
Жеке қосалқы шаруашылықтардың ірі ауыл шаруашылық кәсіпорындарымен езара қарым қатынастарының маңызды түрі контрактылық келісім -- шарттық ауыл шаруашылығын дамыту болып табылады. Сол кезде кәсіпорын ЖҚШ-қа материалдық -техникалық ресурстарды, малдың төлін, қажет болған жағдайда несие береді, ЖҚШ өндірген өнімдерді сатады. Бұл байланыс өзара тиімді. Кәсіпорын менеджментке, инвестицияға жұмсалатын қаржыны үнемдей отырып, өз өндірісін ұлғайтады, ал ЖҚШ иелері өнімді өндіру мен сату жөніндегі өз проблемаларын шешеді.
Өзара әрекеттестіктің мұндай тәжірибесі Венгрияда бар, Батыс европалық елдермен АҚІІІ- да дамуда.
Ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен ЖҚШ мұндай әрекеттестігі КСРО кезінде де болғанды, ұжымшарлар мен кеңшарлар халыққа өндіруге малдың телі мен құсты, қант қызылшасын, көкөністі, басқа да дақылдарды беретін тұғын.
Үшіншісі-селолық несиелік және сақтандыру кооперативтері арқылы ЖҚШ-ға несие тұтыну кооперативтерінің ролі дала жұмыстарын атқару, енімді сату мен өңдеу кезінде ЖҚШ қаржыландыру үшін аса маңызды. Селодағы сақтандыру әлдеқайда тиімді.
ЖҚШ жәрдемақы төлеу жүйесін әзірлеу қажет, соның ішінде банк несиесі бойынша және селолық несие кооперативтерінің пайыздарын төлеуге жұмсалатын шығынның бір бөлігіне жәрдемақы беру. ЖҚШ қарыз беретін арнайы қорлар қүру тиімді. Мұндай тетікті Бүкіл Ресейлік Аграрлық проблемалар мен информатика ғылыми-зерттеу институты әзірледі, ол Ленинград облысының үш ауданында тәжірибеге енді.
Төртіншісі-ЖҚШ-ды кооперативтерге біріктіру. Ресейде кооперацияның мұндай түрі коопшар коопхоз деп аталады. Өз еркімен
бірлескен кезде коопшар мүшелері жер учаскелеріне жеке меншікті сақтай отырып мүліктік және қаржылық жарналардан жарналық қол құрады.
Бесіншісі-жергілікті өзін - өзі басқаруды дамыту. Оның тиімділігін Мордвадағы Ресей ЖҚШ жұмыс тәжірибесі дәлелдеді. Аталған бағыттарды іске асыру халықтың қосалқы шаруашылығының дамуын, өнімді сату мен өңдеу, шаруашылықтарды жабдықтау ісінде кооперацияға мемлекеттік қолдауды, үкіметтің жергілікті органдардың халықтың ЖҚШ қызметіне жәрдемін қамтамасыз ететін нормативтік-құқықтық база жасау арқылы орындалады.
Қазақстанда шаруашылық жүргізудің шагын түрлерін дамытудың өнерлік бағдарламаларын әзірлеген жөн. Онда мыналар қаралғаны дұрыс:
- халыққа малдың төлі мен құстың балапандарын сату;
ауыл шаруашылық кәсіпорындарынан бордақылап, кейін кәсіпорын арқылы сату үшін малдың төлі мен құстың балапанын бөліп беру;
- картоптың және басқа дақылдардың тұқымын сату;
- халықтан көкөністі, жеміс пен жидекті, сүтпен етті сатып алуды ұйымдастыру, өңдеуші кәсіпорындардың сүт қабылдайтын пункттер ашу;
Құрамы жемге, минералдық тыңайтқыштар мен өсімдікті қорғау құралдарына, мал дәрігерлік препараттарға жеңілдігі бар баға тағайындау;
- мал мен құс ұстайтын халыққа мал азығын аванспен беру;
- жеке қосалқы шаруашылық мал тұқымын асылдандырудың, мал дәрігерлік, фитосанитарлық және агротехникалық қызмет көрсетудің мемлекеттік жүйесіне қосу.
Халықтың жеке қосалқы шаруашылығына мақсатты мемлекеттік қолдау көрсету біраз проблемаларды шешуге мүмкіндік береді, атап айтқанда: мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін нығайтуды, село тұрғындары омірінің әлеуметтік проблемаларын шешуді, өндеуші өнеркәсіптің дамуын қамтамасыз етуді, республиканың бүкіл халқының табысын арттыруды.
Агроөнеркәсіпті кешенді елеулі түрде алға жылжыту үшін мына бағыттарды атап өтуге болады.
Біріншіден, біздің ел азық-түлік өнімдерімен өзін-өзі толық қамтамасыз ететіндей басым бағыт ұстануға тиіспіз.
Екіншіден, аграрлық сектордың қалыптасуына әсер ететін салаларды дамыту. Ауыл шаруашылығын өркендету арқылы біз экономиканы дамытуға үлес қосамыз.
Үшіншіден, ауылда өмір сүруге жағдай жасау, бұл үшін мәдениет, денсаулық, білім беру деңгейіне көңіл бөлу.
Ауыл шаруашылығын жалпы қорытындылайтын болсақ 2004 жылы астық өндіру көлемі 10,5 млн теңге болды. Мақта алдыңғы жылмен салыстырғанда өсіру колемінің ұлғайуының нәтижесінде 9%-ке жоғарылады. Жалпы алғанды, өсімдік шаруашылығы өндірісі өнімінің көлемі 271,9 млрд. теңгені құрады.
2004 жылы ірі қараның басы және құс шаруашылығы алдыңғы жылмен салыстырғанды 6,8%-ке ості. Мал шаруашылығы өнімінің өсуінің негізгі факторы мал санының өсуімен тікелей байланысты болды. Мал шаруашылығы енімділігі әліге дейін бұл саланың дамуына айтарлықтай үлес қосқан жоқ.
Ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң басқа салалардан айырмашылығы және оның ерекшелiгi - ауыл шаруашылығы тек өндiрiс саласы ғана емес, халқының ауқымды тобының өмiр сүру аясы да болып табылады. Ауыл экономикасы және ауылдық мекен ажырағысыз байланысты ауылдық мекендер тарихи тұрғыда ауыл шаруашылығы қызметiнiң негiзiнде қалыптасып, өзiнiң тiршiлiгiн оның тоқтатылуымен қатар доғарып отырды. Бұл үдерiс бүгiнгi таңда да жалғасуда.
Ауыл дегенiмiз-сайып келгенде, халықтың тұрмыс салты, мәдениетiмiздiң, дәстүрiмiздiң, әдет ғұрпымыз бен рухани тiршiлiгiмiздiң қайнары. Осынау саяси-моральдық және әлеуметтiк факторлардың өзi-ақ бiзден ауылға барынша байсалды қарауымызды талап етедi.
Кез келген төңкерістік сiлкiнiстер кезiнде ауырсындыратын өзгерiстер ауыртпалығының ауылға түсетiнi мәлiм, әрi мұны тарих та дәлелдеп отыр. Мұны Қазақстан да бастан кештi.
Бiз кез келген ұлттың түп-тамыры ауыл жұртында жататынын естен шығармауға тиiспiз. Бәрiнен бұрын тұрақтылық пен байсалды эволюциялық дамуға нақ осы жұрттың ықыласты екенi де аян.
Тәуелсiздiк пен қуатты мемлекет мұраттарын айрықша қастерлеп, терең сезiнетiн де осы жұрт, өйткенi оның қаны мен жанында бабаларымыздың арманы мен үмiтi қаттаулы қалпында жатыр.
Сонымен қатар, таза экономикалық себептер де бар. Экономикамыздың iшкi құрылымын, таяу және шеткерi жатқан рыноктарды мұқият саралау
Қазақстанның агроөнеркәсiптiк мамандануын тереңдету хақында зерделеп ойлануға жетелейдi. Қазақстан Тәуелсіздік жылдарында аграрлық сектордың барлық салаларын қайта құрудың ауыр жолын бастан кешті.
Осы уақыт аралығында аграрлық сектор кәсіпорындары жекешелендіру, кейін қаржылық оңалту, сондай-ақ дәрменсіз шаруашылықтардың банкроттығы үрдістерін өтті. Ауыл шаруашылығы саласының өтпелі кезеңіндегі құлдырауы Қазақстанда басқа елдермен салыстырғанда ертерек еңсерілді. 1999 жылдан бастап аграрлық сектор тұрақты қарқынмен дамып келеді. Бұған біршама деңгейде жүргізіліп жатқан аграрлық саясат пен тиісті қаржылық қолдау аграрлық секторды қолдау көлемі өткен онжылдықта ғана іс жүзінде 20 есеге ұлғайып, 2010 жылы 235,5 млрд. теңгені құрады, оның 20%-ы дерлік немесе 44,4 млрд.теңгесі субсидияның үлесінде. 2011 жылы аграрлық секторды мемлекеттік қолдау көлемі 223,4 млрд. теңгені, оның ішінде субсидиялар - 33,9 млрд. теңгені құрады.
Соңғы жылдары аграрлық саланы мемлекеттік қолдау тетіктері айтарлықтай өзгертіліп, оларға ынталандырушы бағыт берілді. Осының арқасында, ауыл шаруашылығының негізгі капиталына инвестициялар ұлғаюда. Осылайша, егер 2000 жылы саланың негізгі капиталына инвестиция көлемі 8,2 млрд. теңгені құраса, 2010 жылы 83,5 млрд. теңгені құрады немесе 2000 жылға қарағанда 10 есе артты.
Несие беру бағдарламалары шеңбе-рінде аграрлық тауарларын өндіру шілердің қажеттіліктеріне бағдарланған егіс жұмыстарын жүргізуге, ауылдық тұтыну кооперативтеріне жеңілдетілген несие беру, аграрлық техникасы мен техно логиялық жабдық лизингі, ауылдық несие серіктестіктері жүйесі, шағын несие беру, астық қолхаттары және оларды кепілдік ретінде пайдалану секілді қаржы құрал дарының жүйесі қалыптасты. Оларды іске асыруға жетекшілік ету бүгінде құрамына жеті мамандандырылған ұйым кіретін ҚазАгро ұлттық холдингіне беріліп отыр. ҚазАгро ұлттық холдингі АҚ ның қызмет ету кезеңінде аграрлық салаға барлығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz