Жанама салықтардың дамуы
Реферат
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және
мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізгі болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптастырды. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі
және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Салықтар - мемлекеттің тұрақты қаржы көзі. Сондықтанда мемлекет экономиканы
дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде
пайдаланады.
Бүгінгі таңда біздің қарастырып отырған мәселеміз өзекті
мәселелердің бірі. Мемлекеттің негізі экономика болса, ал экономиканың
негізі қаржы және бюджет болғандықтан, және дамыған мемлекеттердің
тәжрибиесі көрсеткендей нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің негізгі
қаржы тірегі салықтар болып табылады.
Қазақстан Республикасында салық Қазақстан Республикасының салық
кодексі негізінде өндіріліп алынады. Салық және салық салуды жүзеге
асыратын және қадағалайтын негізгі орган салық жүйесі болып табылады. Салық
жүйесі экономикалық және салықтық саясаттың құралы негізінде мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық саясатының нәтижелілігін жоғарлату үшін өз ықпалын
тигізуі қажет.
Еліміздің салық жүйесінің дамуы нәтижесінде бүгінгі таңда
салықтардың он екі түрі бекітілген.
Осылардың ішіндегі мемлекеттік бюджет түсімдерінің қомақты
үлесін құрайтын салықтардың бірі – жанама салықтар болып келеді. Жанама
салықтар бюджетке түсетін табыстың басты көздерінің бірі болып табылады.
Сонымен қатар күрделі, көпсатылы салық түрі болып келеді.
Диплом жұмысының басты мақсаты – жанама салықтардың пайда болуы,
дамуы мен оның қазірі кездегі мәселелерін, жетілдіру жолдарын қарастыру.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылған:
• Жанама салықтың қызметінің теориялық аспектілерін, олардың пайда
болуын қарастыру;
• Шет мемлекеттерде жанама салықтардың есептелу механизімінің
ерекшеліктерін талдау;
• Қазіргі кездегі жанама салықтардың есептелу механизімін және бюджет
табысын толтырудағы орнын талдау;
• Жанама салықтардың бюджет табысын толтырудағы орнын (Алматы қаласы
Бостандық ауданы бойынша) талдау;
• Жанама салықтардың қызмет ету мәселелері мен жетілдіру жолдарын
қарастыру.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Қаржы мамандығы
Диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Актымбаева Жанна
студентіне
Жанама салықтар: қазіргі кездегі жағдайы мен олардың даму перспективалары
23 12 . 2009 ж № 4-2841 бұйрығымен бекітілді
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 24 04.2010 ж.
Жұмыстың бастапқы мәліметтері Отандық және шет елдік ғалым экономисттердің
оқұ құралдары мен оқулықтары, Салық Кодексі
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны:
а) Жанама салықтардың қызмет етуінің теориялық негіздері
б) Қазіргі кездегі жанама салықтардың есептелу механизімін талдау және
бюджет табысын толтырудағы орны
в) Жанама салықтардың қызмет ету мәселелері
Диплом жұмысын дайындау
ГРАФИГІ
Реттік Бөлімдер атауы, қарастырылатын Ғылыми жетекшіге Ескертулер
№ сұрақтар тізімі тапсыру мерзімі
1. Әдебиеттерді таңдау, оларды 27.01.2010
зерттеу мен өңдеу. Негізгі көздер
бойынша библиография жасау
2. Диплом жұмысының жоспарын жасау 01.02.2010 Eкінші тарау
және оны жетекшімен қарастыру бойынша
маңызды
мәселелерді
белгілеу
3. Бірінші бөлімді жазу және оны 15.02.2010 Графиктері мен
тексеруге ұсыну сызбалары
қосымшаға
кірістіру.
4. Практикалық материалдарды және 20.02.2010 статистикалық
т.б. жинақтау, жүйелеу және мәліметтеріне
талдау. талдау жасау
5. Қорытынды мен ұсыныстарды ғылыми 05.03.2010 Графиктері
жетекшімен келісу. талдаулармен
толықтыру
6. Ескертуге сәйкес диплом жұмысын 25.03.2010 Методикалық
қайта өңдеу (толықтыру). нұсқауларға
Аяқталған жұмысты кафедраға сай жұмысты
ұсыну. өңдеу
7. Рецензия мен пікірлермен танысу. 29.03.2010 Рецензенттің
сын пікірімен
танысу
8. Рецензия мен пікірлерді ескере 30.03.2010 Презентацияны
отырып, қорғауға дайындықты даярлау
анықтау.
Тапсырманың берілген күні 27.01.2010 ж.
Кафедра меңгерушісі ______________________________Арзае ва М.Ж.
(қолы)
Жұмыс жетекшісі _________________________________Му стафина А.К.
(қолы)
Тапсырманы орындауға алған студент _________________Актымбаева Ж.
(қолы)
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
I. Жанама салықтардың қызмет етуінің теориялық негіздері
1.1 Жанама салықтардың мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Жанама салықтардың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...13
1.3 Шет мемлекеттерде жанама салықтардың есептелу механизімінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
II. Қазіргі кездегі жанама салықтардың есептелу механизімін талдау және
бюджет табысын толтырудағы орны.
2.1 ҚҚС есептелу механизімінің ерекшеліктерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..29
2.2 Акциздің есептелу механизімін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 43
2.3 Алматы қаласы Бостандық ауданының бюджет табысын толтырудағы жанама
салықтардың орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..50
III. Жанама салықтардың қызмет ету
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..73
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
Кіріспе
Қазақстан Республикасы XXI ғасырға күрделі өзгерістермен аяқ
басты. Бұл мәселенің өзектілігі әлемдік экономикалық қауымдастықта
еліміздің нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түсті. Себебі
Елбасымыз “мемлекетіміз әлем таныған, алдыңғы қатарлы елдер қатарына
қосылуы керек” деп атап көрсетті. Сондықтан да болар бүгінгі күні
экономикалық дамудың тиімді жолын табу туралы мәселелі сұрақтар кең түрде
талқылауға түсіп отыр. Ол үшін елде тұрақты экономикалық өсу және соны
жүзеге асыру негізінде экономикалық жүйелердің тиімді қызмет етілуі болып
табылады.
Бүгінгі таңда біздің қарастырып отырған мәселеміз өзекті
мәселелердің бірі. Мемлекеттің негізі экономика болса, ал экономиканың
негізі қаржы және бюджет болғандықтан, және дамыған мемлекеттердің
тәжрибиесі көрсеткендей нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің негізгі
қаржы тірегі салықтар болып табылады. Қазіргі кезде бюджетке келіп түсетін
түсімдердің 63,7 пайызын салықтық түсімдер құрап отыр. [1, 2б]
Қазақстан Республикасында салық Қазақстан Республикасының салық
кодексі негізінде өндіріліп алынады. Салық және салық салуды жүзеге
асыратын және қадағалайтын негізгі орган салық жүйесі болып табылады. Салық
жүйесі экономикалық және салықтық саясаттың құралы негізінде мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық саясатының нәтижелілігін жоғарлату үшін өз ықпалын
тигізуі қажет.
Салық жүйесі мемлекеттердің, мемлекет және салық төлеуші, мемлекет
және аудандарды қаржымен қамтамасыз ететін салық төлеушілер, және осыған
тығыз байланысы бар кәсіпорындар мен жеке кәсіпкерлік ұйымдарды бір бірімен
тығыз байланыстыратын күрделі әлеуметтік-экономикалық қатнастардың
жиынтығы. Бұл қатнынастар неғұрлым тығыз болса соғұрлым мемлекеттің
экономикалық саясатының нәтижелілігі жоғарылай түседі. Салық жүйесінің
дамуы, оның дамыған елдердің стандарттарына сай болуы экономикалық өсуге,
яғни жалпы ұлттық өнім мен жалпы ішкі өнімнің өсуіне, мемлекетіміздің
қаржылық жағдайын жақсартуға оны одан әрі дамытуға бірден бір ықпалын
тигізуші құрал болып отыр. Салық жүйесінің дамуы яғни республикамыздағы
салықтың терең зерттеліп оның әр бір түрін жекеше қарастырып, дамытуды
қажет етеді.
Жанама салықтар республикамыздағы салық жүйесінің елеулі бөлігін
алып отыр. Жалпы статистикалық көрсеткіштерге қарайтын болсақ жанама
салықтар корпаративті салықтардан кейінгі екінші орында тұр. Сол себепті
бұл салықтың маңызы зор.
Диплом жұмысының басты мақсаты – жанама салықтардың пайда болуы,
дамуы мен оның қазірі кездегі мәселелері мен жетілдіру жолдарын қарастыру.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылған:
• Жанама салықтың қызметінің теориялық аспектілерін, олардың пайда
болуын қарастыру;
• Шет мемлекеттерде жанама салықтардың есептелу механизімінің
ерекшеліктерін талдау;
• Қазіргі кездегі жанама салықтардың есептелу механизімін және бюджет
табысын толтырудағы орнын талдау;
• Жанама салықтардың бюджет табысын толтырудағы орны (Алматы қаласы
Бостандық ауданы бойынша) талдау;
• Жанама салықтардың қызмет ету мәселелері мен жетілдіру жолдарын
қарастыру.
Диплом жұмысы кіріспе, негізгі бөлім және қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
Диплом жұмысының бірінші бөлімінде жалпы салықтарға сипаттама,
соның ішінде жанама салықтарға сипаттама, олардың пайда болуы мен дамуы
және шет мемлекеттерде жанама салықтардың есептелу механизімінің
ерекшеліктеріне талдау жасалынған.
Екініші бөлімде қазіргі кездегі салықтардың есетелу механизімін
талдау және бюджет табысын толтырудағы орны, соның ішінде қосылған құн
салығы мен акциздердің есептелу механизіміне талдау жасаймыз. Сонымен қатар
жанама салықтардың Бостандық ауданының бюджет табысын толтырудағы үлесіне
талдау.
Үшінші бөлімде жанама салықтардың қызмет ету мәселелері мен даму
перспективаларына шолу жасаймыз.
I Жанама салықтардың қызмет етуінің теориялық негіздері.
1. Жанама салықтардың мәні мен мазмұны
Салықтар - дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер. Салықтар – шаруашылық
жүргізіуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы
мемлекттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатнастарын сипаттайтын
экономикалық категория.
Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізіуші
субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатнастардың бір
бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізіуші субъектілермен халық
табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың
қаржылық қатнастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашанда болса оның салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және
сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі. Мемлекет салықтарды
экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік
ретінде пайдаланады.
Жалпы салықтарды бірнеше белгілері немесе нышандары бойынша жіктеуге
болады:
салық салудың объектісіне байланысты;
• қолданылуына қарай;
• салық салу органына байланысты;
• экономикалық ерекшелігіне байланысты;
• салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей немесе жанама салықтар
болып жіктеледі.
Тікелей салықтар жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе мүлікке
салынады. Тікелей салықтарға мыналар жатады:
• заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
• мүлік салығы;
• жер салығы;
• бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға саынатын салық.
Жеке тура салықтар – бұл жеке адамдар мен заңды ұйымдардың табыстары
мен мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардың айырмашылығы, жеке салық
салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкінде оның қаржы жағдайын
ескереді.
Жанама салықтарды тұтынушы төлейді. Тауар немесе қызмет бағасына алдын
ала салық енгізілгендіктен, іс жүзінде оны бюджетке сатушы аударады. Жанама
салықтарға мыналар жатады:
✓ қосылған құнға салынатын салық;
✓ акциздер.
Бюджетке түскен соң қолданылатын белгісіне қарай салықтар жалпы және
арнайы болып жіктеледі.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, жалпы мақсаттарға жұмсалады. Оған
корпоративтік табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық және т.б.
жатады.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгіленген нақты
шараларға жұмсалады. Мысалы, көлік құралдарына салынатын жол қорын құруға
жұмсалады.
Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттік және
жергілікті болып бөлінсе, экономикалық белгісіне қарай табысқа салынатын
салық және тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық салынатын
объектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың санатына мына салықтар
кіреді: табыс салығы, пайдаға салынатын салық.
Тұтынуға салынатын салықты салық төлеуші тауар немесе қызмет құнын
төлеген кезде төлейді. Оған қосылған құнға салынатын салық пен акциздер
жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және
дербес болып бөлінеді.
Нақтылы салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінің сыртқы
белгісіне қарай салынады. Оған жер салығы, мүлік салығы жатады.
Дербес салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінен алатын
табыс мөлшеріне байланысты салынады. Оған корпоративтік табыс салығы, жеке
табыс салығы жатады.
Қазақстан Республикасының жалпы салық жүйесі тікелей және жанама
салықтардың қосындысынан тұрады. Тікелей салықтар салық төлеушілердің
табысына немесе меншігіне тікелей қойылады. Біздің елімізде оларға жер
салығы, мүлік салыңы, көлік құралдарына салынатын салық, табыс салығы және
т.б. жатады. Ал жанама салықтар –тауар бағасына немесе көрсетілетін
қызметтер тарифіне үстеме ретінде қойылып, тұтынушылармен төленеді.
Қазіргі кезде халықаралық стандартқа сәйкес экономикалық термин ретінде
тұтыну салығы деп аталып жүр. Кейбір дамыған мемлекеттерде тұтыну
салығы десе, ал бірқатар елдерде жанама салықтар ретінде айтылуда,
қалай аталса да бұл салықтардың мәні мен мазмұны өзгермейді. Сондықтан
кейде қатар аталып, күнделікті тұрмыста қолданылуда.
Жанама салықтар – баға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық
төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысы емес салықтар. Жанама
салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де
(кеден баждары түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын салық түріндегі
кеден кірістері, ішкі нарықта сатылатын тауарлар бағасы мен олардың
фактуралық құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді. Оларды
саналы қолдану баға белгілеудің процесіне жағымды ықпал жасауы және
тұтынудың құрлымына әсер етуі мүмкін.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына қызметінің
тарифіне қосылатындығына, кіріктірілетіндігінде. Бұл жағдайда салықты
тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет
арасында тікелей байланыс болмайды.
Жанама салықтар жоғарыда атап өткендей, баға немесе тарифке үстеме
түрінде белгіленген салықтар, олар салық төлеушінің табыстарына немесе
мүлкіне тікелей байланысты емес. Жанама салықтар мемлекеттің фискалды
мүдделерін білдіреді. Оларды саналы пайдалану баға белгілеу процесіне
оңтайлы ықпал жасауы және тұтыну құрлымына әсер етуі мүмкін. Бұдан басқа,
салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуінен гөрі олардың
шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ. Сонымен бірге тұтынуға салынатын
салықтар болып табылатын акциздердің, сатудан алынатын салықты, қосылған
құнға салынатын салықты пайдаланудың көбірек артықшылғы болады, өйткені:
олардан жалтару қиынырақ; олармен экономкалық бұзушылық аз байланысты; олар
еңбекке деген ынталандырмаларды аз қысқартады; тапшылықтың жоқтығы
жағдайында, ауыстырушы тауарға да тапшылықтың жоқтығын қоса олар тұтынушыға
таңдау құқығын сақтап қалады; салықтарың жасырымдылығын қамтамасыз етеді
т.с.с
Алайда тұтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері де бар, бұл
кемшіліктерге олардың инфляциялық және регресифтік сипатын жатқызуға
болады. Бірақ бұл салықтардың оң нәтижесі олардың теріс әсерін жауып
кетеді. Егер баға өсетін болса, сонымен бірге бюджет шығыстары да өсетін
болса, онда бұл салықтардан түсетін түсімдер бағаның өсуімен көбейтетін
болады. Бұл әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға қаражаттар алуға
мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы автоматты механизм
кіріктірілетін болды.
Салық салу жүйесінде ортақ заңдылықтың болатының есте ұстау қажет:
экономиканың дағдарысы жағдайында,тұралаушылықты - өндірістегі, саудадағы
және экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда – салық салуды тұтынысқа
объективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлекеттің шығыстары мұндай
жағдайда қысқармайды, тіпті кейде халықтың жұмыспен қамтылуының
төмендеуінің нәтижесінде оны әлеуметтік қолдануды кеңейту, экономиканың
құрылымын қайта құруға, оның тіршілікті қамтамасыз ететін салаларын
қолдауға жұмсалатын шығыстарды және басқа кезек күттірмейтін шығыстарды
арттыру қажеттілігінен көбейеді. Сондықтан салық ауыртпалығын көп
тұтынатындарға ауыстырудың қажеттігі пайда болады. Бөлгіштік процестегі
белгілі бір теңестіруге жанама салықтардың өзіндік әлеуметтік бағыттылығы
осында көрінеді. Дүниежүзілік тәжірибе мұндай практиканы қолдап отырады.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңызды және ең күрделісі – 1992
жылы енгізілген қосылған құнға салынатын салық – ҚҚС болып табылады.
Қазіргі кезде қосылған құн салығы Қазақстан Республикасының бюджет
кірістерінің ең негізгі көздерінің қатарынан саналады. Мемлекеттік бюджет
кірістерінің 23,1 пайызын құрайды. [2, 201б]
Салық төлеуші мемлекетке осы салықты төлеу нәтижесінде шеккен шығысының
орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады және салық төлеуді салық салушыға
аударады. Салық салу объектісі материялдық шығындарсыз өндірілген өнім
(амортизациясы бар таза өнім) болып саналатын қосылған құн болып табылады:
қосылған өнімге кешенді шығыстар, мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа
бірқатар шығындар қамтылуы мүмкін.
Бұл салықтың ерекшелігі мынада – оның салық салынатын объектісі
сатудан (өткізуден) түскен бүкіл түсім – сома емес, тек салық салынатын
айналым мен салық салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып саналады.
Қосылған құн салығын енгізу заң базасын елеулі түрде өзгентуді
талап етеді. Атап айтқанда, тауарлармен көрсетілген қызметтерді жөнелту
сияқты ұғымдарды нақтылай түсу қажеттілігін туғызады; мәселен, жөнелту
сәтін, жүк тиеу сәті, тауарды жеткізу, тауарға ақы төлеу дегендей. Бұл
қызметтердің қай түріне салық салуға болады, қай қызмет нөлдік мөлшерлеме
бойынша салық салуға жатады, қосылғн құн салығы төлеу бойынша қандай
жеңілдіктер ұсынылады. Бұл орайда бюджет мәселелері жөніндегі халықаралық
валюта қоры басқармасының мамандары өтпелі экономикасы бар елдерге елеулі
түрде техникалық және консультациялық жәрдем көрсететін болады. Қосылған
құн салығы оқшау алмай күллі салық жүйесі элементтерінің бірі ретінде
қарастыру керек. Қосылған құн салығы мемлекеттік кірістің өсуін қамтамасыз
ететін бейтарап, тиімді салық ретінде енгізіледі. Ол кірістердің немесе
жағдайлардың теңсіздігін түзетуге, орнын толтыруға арналмаған, бұл міндетті
салық жүйесінің басқа элементтері бірінші кезекте жеке адам табысына
салынатын прогрессивті салық атқарады. Сондықтанқосылған құн салығының
қолданылуы жайында барлық салық жүйесінің қолданылуын есепке ала отырып
айтуға болады.
Қосылған құн салығының ролі сен орны бірқалыпты емес: тәжірибелер
жүргізушілердің ойынша, бұл салық түрі мемлекеттік бюджеттің тапшылығының
басым бөлігін толтырады деп есептейді, ал аналитиктер ойы бұл салықтың
тіпті жоғары фискалдығын, салық базасының дайындылығының жоқтың қасы және
пайыздық мөлшердің тіпті жоғары қарқындылығын көздейді. Қосылған құн салығы
Қазақстан экономикасында өтпелі кезеңде тіпті тәуекелінің жоғары болуын
көздейді, өйткені ол оның салық жүйесіндегі кемшіліктері мен қосылған құн
салығының есептеудегі техниканың жетіспеушілігін қамтиды. Қосылған құн
салығы тауарға деген сұранымды реттеп отырады. Бұл модель батыс
экономикалық жүйелерінде үлкен роль атқарады. Бұл салық түрі дүние жүзінің
60 мемлекеттерінде салық жүйесінің құрама элементі болып табылады
Қосылған құн салығы дүниежзінің 40-тан астам елдерінде, соның ішінде
Еуропа экономикалық одағының 17 мемлекетінде қолданылады. Бұл салықтың
артықшылығы:
• біріншіден, ол жаңа құн жасалынған орын бойынша салық төлеушілердің
үлкен тобынан алынады;
• екіншіден, төлеушілер үшін де есептеудің салыстырмалы қарапайымдылығы
ерекшеленеді;
• үшіншіден, бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына,
инфляция деңгейіне қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін
қалыптастырудың сенімді және тұрақты базасын қамтамасыз етеді.
Қосылған құнға салынатын салықты 1954 жылы француз ғалымы М. Лоре
енгізіп, айналымға салынатын салықты алмастыруға қаблетті салық ретінде
бейнелейді. Бұл салық Франция жерінде 1968 жылы толығымен енгізіліп болды.
Кейін келе Еуропалық Одаққа мүше болғысы келетін мемлекетке қойылатын
алғышарттардың бірі болып саналады. [ 3, 200 б]
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасының кодексі (Салық кодексі) бойынша қосылған құнға
салынатын салық деп тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетуді) өндіру
және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық
салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының аумағында тауарлар импорты кезіндегі аударымды
айтады. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төлеуге тиісті ҚҚС
сатылған тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсету) үшін есептелген ҚҚС сомасы
арасындағы айырма ретінде анықталады. Соңғыда салық бойынша есепке алу
механизмі көрінісін табады. Заңнамаға сәйкес салық салынатын айналым және
салық салынатын импорт ҚҚС-тың салық салу объектілері болып есептеледі.
Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы бойынша есепке тұрған
мынандай тұлғалар қосылған құн салығын төлеушілер болып табылады:
• Жеке кәсіпкерлер;
• Заңды тұлғалар (мемлекеттік мекемелерді қоспағанда)
• Қызметін Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы жүзеге
асыратын резидент еместер;
• Заңды тұлғаның құрлымдық бөлімшелері;
• Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес тауарларды Қазақстан
Республикасының аумағына ипорттайтын тұлғалар.
Жанама салықтардың тағы бір түрі – акциз салығы. Акциздер – бағаға
қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға салынатын салық. Акциздерді
айрықшылықты ерекшеліктеріне қарай монаполді түрде жоғары бағалары мен
тұрақты сұранымы болатын тауарларды өндірушілер төлейді.
Акциздер көрсетілетін қызметтерге салынуы мүмкін, бұл орайда салық
сомасы тарифке кіріктіріледі. Қазақстан Республикасының аумағына
импортталатын тауарларға сондай-ақ тізбесі анықталған қызмет түрлеріне
акциз салынады. Акциз бюджет кірістерінің 2.7 пайызын құрайды. [4,251б]
Акциз салығы ешкімді де зорлап, мәжбүрлеп төлетуді талап етпейді.
Акциз салығы әрқашанда елдің барлығын көрсетеді. Акциздер әмбебаптық және
дара акциздер болып бөлінеді. Әмбебап акциздер тауарлар мен қызметтердің
құнына пайыз бен жалпы айналымнан өндіріледі. Оларға сатудан алынатын
салықтарды жатқызуға болады. Ал жеке дара акциздер айтарлықтай көп болуы
мүмкін. Мысалы, Қазақстан Республикасының аумағына импортталатын
тауарлардың тізбесі және акцизделетін қызмет түрлері. Акциз салығын
төлеушілер болып табылады:
• Қазақстан Республикасының аумағында акцизделетін тауарлар шығаратын
жеке және заңды тұлғалар;
• акцизделетін тауарларды Қазақстан Республикасының кедендік аумағына
импорттайтын жеке және заңды тұлғалар;
• Қазақстан Республикасының аумағында бензинді (авиациялық бензинді
қоспағанда) және дизель отынын көтерме, бөлшек саудада өткізуді
жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар;
• егер Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бұрын Қазақстан
Республикасының аумағында аталған тауарлар бойынша акциз төленбесе,
конкурстық массаны, тәркіленген, иесі жоқ акцизделетін тауарларды,
сондай-ақ мұрагерлік құқығы бойынша мемлекетке өткен және Қазақстан
Республикасының аумағында мемлекет меншігіне өтеусіз берілген
акцизделетін тауарларды өткізуді жүзеге асыратын жеке және заңды
тұлғалар;
• Қазақстан Республикасының аумағында қызметтің акцизделетін түрлерін
жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар акциз төлеушілер болып
табылады.
• Резидент емес заңды тұлғалар және олардың құрлымдық бөлімшелері.
Акцизделетін тауарлардың саны мен көлемі жыл сайын ықшамдалып
келеді. Қазіргі кезде, яғни 2009 жылғы Қазақстан Республикасының “Салық
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Салық кодексіне”
сәйкес акцизделетін тауарлар спирттің барлық түрлері; алкоголь өнімі;
құрамындағы этил спиртінің көлемі 0,5 пайыздан аспайтын сыра; темекі
бұйымдары; бензин (авиациялық бензинді қоспағанда), дизель отыны; жеңіл
автомобильдер (арнайы мүгедектерге арналған, қолмен басқарылатын немесе
қолмен басқару адаптері бар автомобильдерден басқа); шикі мұнай, газ
конденсаты акцизделетін тауарлар болып табылады.
1.2 Жанама салықтардың дамуы
Нарықтық қатнастар жүйесіне ену отандық салық салу жүйесін құру
қажеттілігін туғызады. Механикалық еліктеу мен нарықтық экономикасы дамыған
мемлекеттердің, сонымен қатар экономкасы транзитті мемлекеттердің салық
жүйесін Қазақстан Республикасына көшіру қайта құрылған басқару жүйесі мен
қадағалау құралдарының көрінісі ғана болатын еді. Сонымен қатар қайта
құрудың қысқа мерзімдері басқа мемлекеттің салық салу жүйесін құру мен
жұмыс атқару тәжірибиесін максималды есептеуді қажет етеді.
Дүниежүзілік тәжірибеде бөлу қатнастарының эволюция процестерінде
салық салу жүйесінің үш моделін бөліп көрсетуге болады. Оларға:
• салық салу объектісі ретінде көбінесе табыстарды қарастыратын модель;
• салық салу объектісі ретінде көбінесе шығыстарды қарастыратын модель;
• табыстар мен шығыстардың қатнасы салық функциялары арасындағы тепе-
теңдікті қамтамасыз етеді;
Бұл модельдер салық салу жүйелерінің эволюциясын көрсетеді. Салық
жүйесінің даму динамикасы экономикасы тоқырау, салық базасы тар
мемлекеттерде салық салу ретінде көбінесе шығындар қолданылады, ал нарықтық
экономикасы дамыған елдерде – табыстар. Кәсіпкерліктен түскен табыстарға
немесе халық табыстарына тікелей салық салық салынады. Үшінші модель
экономиканың тұрақты даму теориясына әлдеқайда сай келеді. Салық салу
жүйесіне қалыптасқан әлеуметтік – экономикалық жағдайға сай уақытылы
енгізілген тзетулер жанама және тікелей салықтар арасындағы тепе-теңдікті
максималды орнату арқылы экономиканың тұрақты және қалыпты дамуын
қамтамасыз етеді. Бұл мемлекеттік бюджетті қалыптасыру процесінде салық
төлеушілер мен мемлекет мүдделерінің қосылуына алып келеді. Салық базасының
қысқаруына және нақты салық формаларының оңтайлық мүмкіндігінің қысқаруына
әкеліп соғатын экономикалық дағдарыс кезінде мүдделердің сәйкестігіне жету
өте қйын.
Жанама салықтардың құрамында ең маңыздысы қосылған құн салығы болып
табылады. Бұл салық басқа салықтармен салыстырғанда неғұрлым кейінірек
пайда болған. Қазіргі тәжірибиеде бар салықтардың көпшілігі XIX ғасырда
енгізілген болатын. Акциз, жер салығы сияқты сонымен қатар басқа да салық
түрлері ертеден қолданылып келсе, қосылған құн салығы тек XXI ғасырдан
бастап қолданысқа енгізілді. Сонымен қатар қосылған құн өткен ғасырдың
соңында статистикалық және аналитикалық мақсаттарда қолданылған болатын.
Қосылған құн салығы жанама салықтың бір түрі болып табылады. Әдетте оның
пайда болуын шығындардың өсу шегімен байланысты мемлекеттің табысты қажет
етуімен түсіндіруге болады. Жанама салықтардың тарихында алғашқысы акциз
болып табылады, ол тауарлардың бөлек түрлеріне салынатын болса, қосылған
құн салығы оған қарамақайшы келеді. Ол әмбебап акциз болып табылды, себебі
бұл салық түрі барлық тауарларға салынады. Қосылған құн салығы әр еле әр
түрлі аталады. Мысалы: Канада және Жаңа Зеландия елдерінде “қызмет
көрсетуге және тауарға салынатын салық” деп атаса,Жапония да “тұтынуға
салығы” деп аталады. Бұл салық түрі шамамен 80 елде қолданылады. Тек АҚШ та
ғана бұл салық түрі қолданыста жоқ. 80-жылдың аяғы мен 90-шы жылдардың
баснда қосылған құн салығы Шығыс Европ елдерінде (Болгария, Венгрия,
Польша, Чехия, Словакия, Румыния) және де кейбір ТМД елдерінде (Белорусия,
Қазақстан) елдерінде енгізілді. Ал бастапқы болып қосылған құн салығын
қолданысқа енгізген Франция мемлекеті. Айналымға салынатын салық пен
салықты өндіріп алу әдістемелерін дамыту оның негізін салды. Бұл жүйелі үш
кезеңді бастан кешірді. Бірінші кезең 1937жыл, айналымға салынатын салықтан
біркелкі өндіріс салығына өту. Екінші кезең 1948 жыл, жеке-жеке төлем
жүйесін енгізу, соған сәйкес әрбір өндіруші салқты сатылымнан түскен жалпы
сомасымен байланысты төлеп отырды. Үшінші кезең 1954 жылды қамтыды. Бұл
кезеңде салық жүйесінің тәжірибиесіне өндіріс салығының орнына қосылған құн
салығын енгізді. Айналымға салынатын салық екі үлкен топтан тұрады:
кумулятивті салық және бір жолғы ұстап қалу салығы. Осы екі салықтың
қосындысынан қосылған құн салығы пайда болды. Кумулятивті салық әрбір
операцияның жалпы сомасынан ұстап қалынады, яғни тауарды өндіру және
айналымға жіберу кезіндегі әрбір операциядан еш кедергісіз алынып отырады.
Және төмен ставкаға қарамастан біршама жинақ жасауға көмектеседі. Бір жолғы
ұстап қалу салығы аты айтып тұрғандай тек бір рет қана алынады, яғни
тауарды өндірген кезде, я болмаса тауарды айналымға жіберген кезде алынып
отырады. [5,120б]
Жалпы қосылған құн салығын француз экономисті М. Лоре қолданысқа
енгізген болатын. Лоре қосылған құн салығын 1949 жылы ұсынған, бірақ
Франция үкіметі бұл салықтың экономикалық мазмұнын талдап, гипертрофиялық
экономика, өндірістің құлдырауы мен тауарлы аштықтың мінездемеленген сол
тарихи кезеңде оны енгізудің маңызы жоқ деп шешті. Бірнеше жылдар өткен соң
ғана мемлекеттегі экономикалық жағдайы жақсарғаннан кейін қосылған құн
салығы қайта қарастырылып енгізілді. Лоре сол кезеңде мемлекетте айналымнан
алынатын салықты ауыстыра алатын қосылған құн салығының әсерінің үлгісін
көрсетті. Мұндай қажеттілік айналым салығына сай қарқынды әсерін жою
мақсатымен туындады. 1968 жылы Францияда осы салыққа толықтырулар
жүргізілді. Бұған дейін салық таза күйінде қолданылып көрген жоқ. Бірақ,
1968 жылдан бастап салықтың тартылуы интенсивті қарқын алды. Оған әсер
еткен 1967 жылдың сәуірінде Европалық одаққа кіретін мемлекеттерде
қосылған құн салығын жанама салығы негізі түрінде енгізуді қабылдаған
бірінші және үшінші Еуропалық Одақ Директивасы болды және енгізу мерзімі
анықталды. Болашақта қауымдастыққа кіруге мүдделері бар мемлекеттерге
қосылған құн салығы жүйесінің жұмыс істеуі міндетті болды. Қосылған құн
салығын қолдану нұсқаулары төртінші Директивамен анықталды.
Салық базасын кеңейту мен өз бюджеттерін толтыру мақсатында Еуропалық
Одаққа мүше мемлекеттері қосылған құн салығына сәйкес салық базаларының
мөлшерлері келісілді. Қосылған құн салығынан 1 пайыз мөлшеріндегі жылдық
аударымдар арқылы толтырылатын ортақ қаражат қорын құрды. Орташа алғанда
Еуропалық Одаққа мүше мемлекеттердің бұл салықтан түсетін табыс бөлігі
ортақ салық түсімдері де 15-17% немесе ЖЮ-дің 7% құрайды. Қосылған құн
салығы мемлекеттің фискалды саясатын жүзеге асыру барысында қолданылады.
[6,121б]
Қосымша құн салық салуы –жанама салықтың маңызды формасы. Көп
жағдайларда қосылған құн салығын Батыс Еуропалық интеграция процессінің
дамуы мен орнатылуында алатын роліне көңіл бөліп Европалық Одақ
мемлекеттерінде қосылған құн салығы Европалық Одақ бюджетін базасының табыс
көзі болып табылады. Бұл мемлекеттерде салық мөлшерлемелері 5 пайыздан% 33%
пайызға дейін ауытқуда. Айналыс қосылған құн салығын қайта құру негізінде
Францияда енгізілген қосылған құн салығы басқа мемлекеттерде өндіріс салығы
ретінде қолданыла бастады. Қосылған құн салығы фискалды саясатты іске
асыруда қолданылуына қарамастан, оған нақты ынталандыру функциялары да тән.
Европа мемлекеттерінде негізгі капиталға инвестицияланған қаражаттар
босатылады. Банктер, қаржы мекемелері,дәрігерлер мен қорғаушылар,
тұрғынүйлерді зайымға беру салықтан босатылады. Қосылған құн салығы
нейтралды салық болып табылады. Көптеген сырт мемлекеттердің үкіметтері
бюджет дефицитын жабу ең алдымен қосылған құн салығынан түсетін түсімдердің
көлемін ұлғайту арқылы жүргізеді. Себебі бұрын табыстарға прогрессивті
түрде салық салу қорлану процессі мен қызмет белсенділігіне негативті түрде
әсер етті. [7,122б]
Еуропалық Одақ мемлекеттерінің салық жүйесін өзгертудің негізгі
уәждеуі:
• қосылған құн салығы жаңа техника арқылы салық операцияларын құжат
айалым жүйесінің реттелуін және тез жүргізуге мүмкіндік береді;
• ортақ нарыққа мемлекеттердің кіруіне қосылған құн салығын енгізу
міндетті;
• тауарлар мен қызметтрдің бір түріне салықтардың жеңілдік жағдайын
жасау мақсатында қосылға құн салығын бөлшек сауда сатуларынан салық
пен салыстырғанда әлдеқайда тиімді;
• қосылған құн салығы бюджеттік түсімдерді әлдеқайда көтереді;
• сонымен қатар, осы факторлардың ішінде саяси аргументтер болып –
ортақ нарыққа кіру шарты болып табылады. Дәл осы аргумент еуропалық
мемлекеттер арасына осы салықтың кең тарауына түрткі болады. Қазіргі
кезде Еуропалық Одақ мүшелерінің барығы көрсетілген салықты енгізеді.
Мемлекеттердің қосылған құн салығына көшу макроэкономикалық тұрғыдағы
ортақ нарық форма кезінде іске асырылады. Көші процесінің өзі мыналарды
қажет етеді:
• салық жүйесінің есебінің тиімділігі;
• жанама салық жүйесінің түбегейлі талдауы;
• шет мемлекеттерден жұмыс істеу стажы бар кәсіби мамадарды дайындау;
• жаңа жүйеге көшу мерзімін анықтау;
• әр сату операцияларына счет-фактура толтыру міндеттілігі;
• ақпараттар мен құжаттарды өңдеуді автоматтандыру;
• қосылған құн салығын есептеуді банк функциясына тіркеу;
• кеден есебін компьютеризациялу.
Қосылған құн салығын талдау еуропалық мемлекеттердің және басқа
мемлекеттердің көбінде жанама салық салудың кең тарағанын көрсетті. Осы
салықтың артықшылығы туралы сұрақ біртекті болып табылмайды. Қосылған құн
салығына өту базасы болып табылатын жақсы дамыған жанама салық салу жүйесі
барлық елдерде бірдей емес. Бұл салық түріне көшу, өз есебінен шешімнің
әбден қабылдандығын және үлкен дайындықтан өтуді қажет етеді. Мысал ретінде
АҚШ мемлекетін алсақ болады. Бұл шешімді қабылдау үшін, олар 2 жыл бойы
конгрессте дайындық жүргізді. Соңғы нәтиже шығарғанда, барлық кемшіліктер
мен артықшылықтарды салмақтағанда, АҚШ-қа бұл салық түрінің тиімсіздігін
көрді. Мұндай шешімге Жапонияда келді.
Қосылған құн салығының ролі мен орны бірқалыпты емес: тәжірибелер
жүргізушілердің ойынша, бұл салық түрі мемлекеттік бюджеттің тапшылығының
басым бөлігін толтырады деп есептейді, ал аналитиктер ойы бұл салықтың
тіпті жоғары фискалдығын, салық базасының дайындығының жоқтығының қасы
және пайыздық мөлшердің тіпті жоғары қарқындылығын көздейді. Қосылған құн
салығы Қазақстан экономикасында өтпелі кезеңде тіпті тәуекелінің жоғары
болуын көздейді, өйткені ол оның салық жүйесіндегі кемшіліктері мен
қосылған құн салығының есептеудегі техниканың жетіспеушілігін қамтиды.
Қосылған құн салығы тауарған деген сұранымды реттеп отырады. Бұл модель
батыс экономикалық жүйелерінде үлкен роль атқарады. Бұл салық түрі дүние
жүзінің 60 мемлекеттерінде салық жүйесінің құрама элементі болып табылады.
Қазақстан Республикассында қосылған құн салығы 1992 жылы қаңтарында
енгізілді. Советтік қоғам кезінде жүріп жатқан процесстерге бұл салық
түрінің енгізілуі, артынан із қалдырады. Нақ осы кезде Қазақстан
егемендігі туралы статус алған еді. Қаржы-Несие Кеңес үкіметінен мұра болып
қалған қаржы-несие жүйесі нарықтық даму жолына түскен жас мемлекеттің
талабына сай келмеді, себебі ол әкімшілік бұйрыққа негізделген болаьын.
Сондықтан ең бірінші заңдық актілердің, Республиканың жоғары кеңесімен
қабылданған Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы және
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі туралы заңдарымен, қаржы жүйесі
реформалары қоймай, сонымен қатар дүниежүзілік тәжірибеде прогрессивті
тенденцияларға қарсы сәйкес жаңа салық жүйесі қалыптасты. Жанама салықтың
механизмін зерттеуде көп мүшелерде Қазақстанның жанама салығының дамуын,
әсіресе қосылған құн салығына көңіл бөлуді қажет етеді. Өйткені бұл
Қазақстан экономистердің қосылған құн салығына көз қарастары емес. Кей
экономистер қосылған құн салығының бағаның өсуі мен құнның натуралдық
түсіндірмесіне сүйенеді. Сонымен қатар 1996-1997 жж салықтың айналымынан
қайтарылуы және салық кодексінің түзетулерді көздеді.
Қазақстанда қосылған құн салығын енгізу ұсынымының қысқаруына әкеп
соқты және өз есебінен өнеркәсіптің құлауы біріншіден, келешекте ұсыныс
бағасының жоғармалауына әкеледі, екіншіден сұранымның төмендеуіне және
сатып алу қабілетінің төмендеуіне әкеледі. Нәтижесінде өндірістік және
ауылшаруашылық кәсіпорындар өзін-өзі қаржыландыруға немесе қайта өндіруге
қабілеттері төмендейді. Осыдан мемлекеттік бюджеттен көптеген қаржылық
ресурстарды бөлу нәтижесінде дефицит пайда болды және жоғарғы қарқынды
инфляцияға тура әкеп соқты. Бұдан біз өтей алмай кризисін, инвестициялық
бағдарламалардың тоқтатылуы, өндірістік өнімнің, яғни экспорттың
қысқартылуы және жұмыссыздықтың өсуін және тағы басқа ны көруге болады. ұл
экономиклық сана жүйелерінің және бөлек компоненттердің балансының
болмауынан туып отыр. Қосылған құн салығының қарсылығын білдірушілер үшін
бұл өте күрделі католизатор болып табылады. Нақ осы жерде олар қосылған құн
салығының табиғаты мен жұмыс жүргізу механизмін түсінбейді. Бюджетке
неғұрлым қосылған құн салығынан көр түсім түскен сайын, соғұрлым ол
экономикаға зиянын тигізеді. Әсіресе, қосылған құн салығы қарсылығын
білдірушілер ойынша, жаңа жоғары қарқынды технологияға кері әсерін
тигізуде. Техникамен қамтылмаған және артта қалған кәсіпорындарға
қарағанда, өздері шығаратын өнімнің құны қосылған құн салығынан жоғары.
Қазіргі кезде жоғары қарқында кәсіпорындар үшін қосылған құн салығы
пайдасыз болып отыр. Мониторлық саясат пен қосылған құн салығының арасында
байланыс жоқ, өйткені инфляцияның болуы, қаржы ресурсының тыстани асып
кетуінен оны өндіру үшін материалдың жоқтығынан болады. Осының негізінен
қосылған құн салығын алып тастауды талап еткен , оның орнына, өндірісте
өнімді шектеп шығаруды ұсынады. Экономика жүйесінің дамуындағы ең маңызды
сәт болып айналымға салынатын салықтың орнына өндірілген қосылған құн
салығы болды. Бұған әртүрлі әсерлер болды. Нарықтық қатынастардың дамуы
меншіктің түрлерінің көбеюіне әкелелі, шаруашылық серіктестерді дамытты,
аралас өндіріс түрлерін құруға әкелді, осыған байланысты бұрынғы салықтың
түрінің алынуы қиын болды. Делдалдық қызметтердің өсуі де әмбебеап салықты
керек етті. Ол осы өсімнен мемлекеттік қазынаға тартуды керек етті.
Жанама салықтардың келесі бір түрі акциз салығы болып табылады.
Акцизді капитализімнің жаулап алуын жеңіп шыққан саықтардың бірі деп
есептеуге болады. XVII ғасырда бұрын соңды болып көрмеген ғылыми техникалық
көтерілістер болды. Соның негізінде өндіріске біршама өзгертулер енгізілген
болатын, нәтижесінде өнеркәсіптік дағдарыс болды. Натуралды шаруашылық пен
цехтық ұйымдасру кәсіптері жойылды. Мануфактураның жаппай таратылуы,
өнеркәсіп өндірісінің ұдайы өсуі, тауар ақша қатнастарының дамуы, алғашқы
банктердің пайда болуы сияқты экономикадағы және қоғамдағы төңкерістер
мемлекеттің қазынаны толтыру үшін қосымша әдістер іздесіруіне әкеп соқты.
Сол кезеңде киев княздары мен мәскеу чиновниктері бұл мәселені
шешудің тек екі жолын қарастырған болатын. Біріншіден, тікелей салық
салудың механизімін жетілдіру. Еіншіден, кеден баж салықтары мен әртүрлі
жинақтардың пайда болып отыруы, соған сәйкес бұл жинақтар жылдан жылға
көбейе түсті. Бұған мысал ретінде бірінші Петрдің кезіндегі балтаға, ағаш
табытқа салынған салықтарды атап айтуға болады. Ендігі кезекте өнеркәсіп
саласы кәсіптің басқа да түрлері мен натуралды шаруашылықты ығыстыра
бастаған кезеңде билік басындағы чиновниктерге салықты кедей шаруаларға
салғаннанда ірі өнеркәсіп иелеріне салған қолайлы болды. Дәл осылай
бұқаралық тұтыну өнімдеріне салынатын жанама салықтың бір түрі акциздер
пайда болды. Тауар бағасы тауарларға салынған акциз салығының көлеміне
байланысты тағайындалып отырды. [8,345б]
Акциз сөзінің өзі латын тілінен аударғанда “accisum” “кесілген”
деген мағынаны білдіреді. Ресей империясы кезінде акциз салығы табакқа
(1839ж), қантқа (1848ж), тұзға (1862ж), дрожжиге (1866ж), керосинге
(1872ж), жарық беретін мұнай майларына (1887ж), сіріңкеге (1888ж)
енгізілді. Осылайша акциздер мемлекет бюджетіне тұрақты кірістер түсіріп
отыратын бірден бір негізгі салық түріне айналды, ал тұрақты кірістің кепіл
көзі акциз салығы салынатын өнеркәсіп өнімдері болып табылды. Ал ең көп
табыс әкелетін өндіріс құрамында спирті бар сусындар. Революцияға дейінгі
Ресейде акциз салығы арақ және шарап өнімдерімен қатар құрамында аз көлемде
алкаголь бар сусындарға, яғни сыраның барлық түрлеріне, бал сыраға,
ашытылған шарап өнімдеріне де салынды. Акциз салығынан босатылған өнімдер
болып, шет елдерге шығарылатын спирт және шарап, жүзім шарабы, сірке суы,
балды квас, жарық үшін қолданылатын спирт өнімдері табылды. [9,348б]
1.3 Шет мемлекеттерде жанама салықтардың есептелу
механизімінің ерекшеліктері
Алыс-жақын шет мемлекттердің салық жүйелері әр түрлі экономикалық,
саяси, әлеуметтік жағдайлардың барысында қалыптасады. Салықтарының құрлымы
мен олардың қолданылу аясы, есептелу және алыну механизмі, әр түрлі билік
органдарының фискалдық өкілеттіктері және басқа салық саласындағы
мәселелеріне байланысты шет мемлекттердің салық жүйелері бір бірінен
айрықшаланады. Кейбір кезде салықтар әр түрлі елде әр түрлі аталғанымен де,
олардың алыну механизімдері ұқсас болып келеді. Салық ақшалай немесе заттай
түрде әділеттілік, теңдік тәрізді салық салу қағидалары негізінде құрылған
салық ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұрақты немесе
пайыз түрінде тағайындалуы мүмкін. Пайыздық ставкалар өз кезегінде
пропорционалдық, прогрессивтік және регрессивтік болып жіктелінеді. Басым
көпшілік елдерде қолданылатын салықтарға жеке тұлғалардың табысына
салынатын салық, заңды тұлғаның табысына салынатын салық, мұра мен сыйға
салынатын салық, қосылған құнға салынатын салық, тұтыну салығы, әлеуметтік
сақтандыру қорына аударылатын жарналар, айналымға салынатын салық, мүлік
салығы, жер салығы, көлік салығы және тағы басқа жатады. Жанама салықтарға
келетін болсақ, бұл салықтың құрамы әр елде әр түрлі. Бір елде жанама
салыққа қосылған құн салығы мен акциз кіретін болса, кейбір елдерде тағы
бірқатар салықтың түрлері кіріктірілген.
Қосылған құн салығы жанама салықтың кеңінен тараған бір түрі болып
табылады. Қосылған құн салығын есептеу барысында шет ел тәжірибиесінде
негізінен төрт әдіс қолданылады:
• Тура аддитивтік немесе бухгалтерлік әдіс;
• Жанама аддитивтік;
• Тура шегерім жасау әдісі;
• Жанама шегерім жасау әдісі немесе шоттар бойынша есепке жатқызу әдісі.
Егер шартты түрде салық ставкасы Р деп белгілесек, онда төрт әдіс бойынша
салықты есептеу формула түрінде мынандай көрініс береді:
1. P (V+m) ҚҚСС;
2. PV+Pm ҚҚСС;
3. P(В-И) ҚҚСС;
4. РВ – РИ ҚҚСС;
Бірінші және екінші әдістер балансқа негізделген, яғи пайданы анықтау
негізінде есептеледі. Бірақ компанияның балансында жасалған мәмлелер
жалпылама түрде көрсетіліп, тауарлар түрлері бойынша жіктелмейді. Үшінші
әдіс - өндірілген өнім құнынан жұмсалған шығындарды шегеріп тастағаннан
кейін ғана салық сомасы есептеледі. Бұл үш әдісті біртұтас салық ставкасын
қолданған жағдайда ғана қолдануға болады.
Тәжірибиеде негізінен төртінші әдіс көп тараған. Бұл әдіс арқылы
дифференцияланған салық ставкасы мәміле жасалған сәтте қолданылады, сондай-
ақ шот фактураны толтыру арқылы жасалған мәміле туралы, компанияның салық
міндеттемелері туралы ақпар алып отыруға мүмкіндік туады.
Қосылған құнға салынатын салық туралы декларациясында, әдетте, салық
төлеушінің тіркеу номері, есеп беру мерзімі, қосылған құн салығының
ставкасы, бюджетке төленуге тиіс сома, декларацияны толтырған тұлғаның аты-
жөні, лауазымы көрсетіліп, қолы және декларацияның толтырылған мерзімі
қолданылады. Қосылған құнға салынатын салықтан негізінен экспорттық
операциялар, азық-түлік тауарлары, дәрі-дәрімек, кітап, газет-журнал
өнімдері, пошта сақтандыру, жолаушы тасмалдау қызметтері босатылады. Осыған
қарамастан әр елде әр салық әр түрлі салынады және есептелінеді.
Ұлыбританияда жанама салықтарға қосылған құн салығы кіреді, ал акциз
басқа салық түріне жатады. Қосылған құн салығы 1973 жылдың бірінші
сәуірінде Еуропалық экономикалық қауымдастыққа кіргеннен бастап енгізілді.
Қосылған құнға салынатын салық 1983 жылы қабылданған Заң негізінде
реттеледі. Бертін келе біршама өзгертіліп, толықтырылды. Қосылған құнға
салынатын салық мемлекетік бюджеттің орта есеппен 17 – 20 пайызын құрайды
және үлесі жағынан табыс салғынан кейінгі екінші орын алады. Қосылған құнға
салынатын салық бойынша объекті болып тауарлар (қызмет, жұмыс) өндірісінің
әр бір кезеңіндегі қосылған құн табылады. Салық ставкасы – 17,5 пайыз. Азық-
түлік өнімдеріне, дәрі-дәрімектерге, импорт-экспорт тауарларына, тұрғын үй
құрлысына, балалар киіміне, көлік тасмалына, пошта, жерлеу және қаржы
қызметтеріне, сақтандыруға қосылған құнға салынатын салық салынбайды.
[10,36 б]
Салық төлеуші тоқсан сайын кей жағдайларда, яғни салық төлеушінің
қалауы мен ай сайын салық декларациясын толтырып, төлеуге тиіс салық
сомасын басқармаға аударып отырады. Салық декларациясы есепті тоқсан
аяқталғаннан кейін, бір ай мерзім ішінде тапсырылуы тиіс.
Акциздер алкаголь, темекі және жанар-жағар май өнімдеріне, көлік
құралдарына салынады. Акциз спирт пен жанар-жағар май өнімдерінің тауар
құнына қосымша пайыз түрінде белгіленеді. Алкаголь өнімдері мен көлік
құралдарына салық сатвкасы 10-30 пайыз аралығында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және
мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізгі болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптастырды. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі
және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Салықтар - мемлекеттің тұрақты қаржы көзі. Сондықтанда мемлекет экономиканы
дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде
пайдаланады.
Бүгінгі таңда біздің қарастырып отырған мәселеміз өзекті
мәселелердің бірі. Мемлекеттің негізі экономика болса, ал экономиканың
негізі қаржы және бюджет болғандықтан, және дамыған мемлекеттердің
тәжрибиесі көрсеткендей нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің негізгі
қаржы тірегі салықтар болып табылады.
Қазақстан Республикасында салық Қазақстан Республикасының салық
кодексі негізінде өндіріліп алынады. Салық және салық салуды жүзеге
асыратын және қадағалайтын негізгі орган салық жүйесі болып табылады. Салық
жүйесі экономикалық және салықтық саясаттың құралы негізінде мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық саясатының нәтижелілігін жоғарлату үшін өз ықпалын
тигізуі қажет.
Еліміздің салық жүйесінің дамуы нәтижесінде бүгінгі таңда
салықтардың он екі түрі бекітілген.
Осылардың ішіндегі мемлекеттік бюджет түсімдерінің қомақты
үлесін құрайтын салықтардың бірі – жанама салықтар болып келеді. Жанама
салықтар бюджетке түсетін табыстың басты көздерінің бірі болып табылады.
Сонымен қатар күрделі, көпсатылы салық түрі болып келеді.
Диплом жұмысының басты мақсаты – жанама салықтардың пайда болуы,
дамуы мен оның қазірі кездегі мәселелерін, жетілдіру жолдарын қарастыру.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылған:
• Жанама салықтың қызметінің теориялық аспектілерін, олардың пайда
болуын қарастыру;
• Шет мемлекеттерде жанама салықтардың есептелу механизімінің
ерекшеліктерін талдау;
• Қазіргі кездегі жанама салықтардың есептелу механизімін және бюджет
табысын толтырудағы орнын талдау;
• Жанама салықтардың бюджет табысын толтырудағы орнын (Алматы қаласы
Бостандық ауданы бойынша) талдау;
• Жанама салықтардың қызмет ету мәселелері мен жетілдіру жолдарын
қарастыру.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Қаржы мамандығы
Диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Актымбаева Жанна
студентіне
Жанама салықтар: қазіргі кездегі жағдайы мен олардың даму перспективалары
23 12 . 2009 ж № 4-2841 бұйрығымен бекітілді
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 24 04.2010 ж.
Жұмыстың бастапқы мәліметтері Отандық және шет елдік ғалым экономисттердің
оқұ құралдары мен оқулықтары, Салық Кодексі
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны:
а) Жанама салықтардың қызмет етуінің теориялық негіздері
б) Қазіргі кездегі жанама салықтардың есептелу механизімін талдау және
бюджет табысын толтырудағы орны
в) Жанама салықтардың қызмет ету мәселелері
Диплом жұмысын дайындау
ГРАФИГІ
Реттік Бөлімдер атауы, қарастырылатын Ғылыми жетекшіге Ескертулер
№ сұрақтар тізімі тапсыру мерзімі
1. Әдебиеттерді таңдау, оларды 27.01.2010
зерттеу мен өңдеу. Негізгі көздер
бойынша библиография жасау
2. Диплом жұмысының жоспарын жасау 01.02.2010 Eкінші тарау
және оны жетекшімен қарастыру бойынша
маңызды
мәселелерді
белгілеу
3. Бірінші бөлімді жазу және оны 15.02.2010 Графиктері мен
тексеруге ұсыну сызбалары
қосымшаға
кірістіру.
4. Практикалық материалдарды және 20.02.2010 статистикалық
т.б. жинақтау, жүйелеу және мәліметтеріне
талдау. талдау жасау
5. Қорытынды мен ұсыныстарды ғылыми 05.03.2010 Графиктері
жетекшімен келісу. талдаулармен
толықтыру
6. Ескертуге сәйкес диплом жұмысын 25.03.2010 Методикалық
қайта өңдеу (толықтыру). нұсқауларға
Аяқталған жұмысты кафедраға сай жұмысты
ұсыну. өңдеу
7. Рецензия мен пікірлермен танысу. 29.03.2010 Рецензенттің
сын пікірімен
танысу
8. Рецензия мен пікірлерді ескере 30.03.2010 Презентацияны
отырып, қорғауға дайындықты даярлау
анықтау.
Тапсырманың берілген күні 27.01.2010 ж.
Кафедра меңгерушісі ______________________________Арзае ва М.Ж.
(қолы)
Жұмыс жетекшісі _________________________________Му стафина А.К.
(қолы)
Тапсырманы орындауға алған студент _________________Актымбаева Ж.
(қолы)
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
I. Жанама салықтардың қызмет етуінің теориялық негіздері
1.1 Жанама салықтардың мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Жанама салықтардың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...13
1.3 Шет мемлекеттерде жанама салықтардың есептелу механизімінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
II. Қазіргі кездегі жанама салықтардың есептелу механизімін талдау және
бюджет табысын толтырудағы орны.
2.1 ҚҚС есептелу механизімінің ерекшеліктерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..29
2.2 Акциздің есептелу механизімін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 43
2.3 Алматы қаласы Бостандық ауданының бюджет табысын толтырудағы жанама
салықтардың орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..50
III. Жанама салықтардың қызмет ету
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..73
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
Кіріспе
Қазақстан Республикасы XXI ғасырға күрделі өзгерістермен аяқ
басты. Бұл мәселенің өзектілігі әлемдік экономикалық қауымдастықта
еліміздің нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түсті. Себебі
Елбасымыз “мемлекетіміз әлем таныған, алдыңғы қатарлы елдер қатарына
қосылуы керек” деп атап көрсетті. Сондықтан да болар бүгінгі күні
экономикалық дамудың тиімді жолын табу туралы мәселелі сұрақтар кең түрде
талқылауға түсіп отыр. Ол үшін елде тұрақты экономикалық өсу және соны
жүзеге асыру негізінде экономикалық жүйелердің тиімді қызмет етілуі болып
табылады.
Бүгінгі таңда біздің қарастырып отырған мәселеміз өзекті
мәселелердің бірі. Мемлекеттің негізі экономика болса, ал экономиканың
негізі қаржы және бюджет болғандықтан, және дамыған мемлекеттердің
тәжрибиесі көрсеткендей нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің негізгі
қаржы тірегі салықтар болып табылады. Қазіргі кезде бюджетке келіп түсетін
түсімдердің 63,7 пайызын салықтық түсімдер құрап отыр. [1, 2б]
Қазақстан Республикасында салық Қазақстан Республикасының салық
кодексі негізінде өндіріліп алынады. Салық және салық салуды жүзеге
асыратын және қадағалайтын негізгі орган салық жүйесі болып табылады. Салық
жүйесі экономикалық және салықтық саясаттың құралы негізінде мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық саясатының нәтижелілігін жоғарлату үшін өз ықпалын
тигізуі қажет.
Салық жүйесі мемлекеттердің, мемлекет және салық төлеуші, мемлекет
және аудандарды қаржымен қамтамасыз ететін салық төлеушілер, және осыған
тығыз байланысы бар кәсіпорындар мен жеке кәсіпкерлік ұйымдарды бір бірімен
тығыз байланыстыратын күрделі әлеуметтік-экономикалық қатнастардың
жиынтығы. Бұл қатнынастар неғұрлым тығыз болса соғұрлым мемлекеттің
экономикалық саясатының нәтижелілігі жоғарылай түседі. Салық жүйесінің
дамуы, оның дамыған елдердің стандарттарына сай болуы экономикалық өсуге,
яғни жалпы ұлттық өнім мен жалпы ішкі өнімнің өсуіне, мемлекетіміздің
қаржылық жағдайын жақсартуға оны одан әрі дамытуға бірден бір ықпалын
тигізуші құрал болып отыр. Салық жүйесінің дамуы яғни республикамыздағы
салықтың терең зерттеліп оның әр бір түрін жекеше қарастырып, дамытуды
қажет етеді.
Жанама салықтар республикамыздағы салық жүйесінің елеулі бөлігін
алып отыр. Жалпы статистикалық көрсеткіштерге қарайтын болсақ жанама
салықтар корпаративті салықтардан кейінгі екінші орында тұр. Сол себепті
бұл салықтың маңызы зор.
Диплом жұмысының басты мақсаты – жанама салықтардың пайда болуы,
дамуы мен оның қазірі кездегі мәселелері мен жетілдіру жолдарын қарастыру.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылған:
• Жанама салықтың қызметінің теориялық аспектілерін, олардың пайда
болуын қарастыру;
• Шет мемлекеттерде жанама салықтардың есептелу механизімінің
ерекшеліктерін талдау;
• Қазіргі кездегі жанама салықтардың есептелу механизімін және бюджет
табысын толтырудағы орнын талдау;
• Жанама салықтардың бюджет табысын толтырудағы орны (Алматы қаласы
Бостандық ауданы бойынша) талдау;
• Жанама салықтардың қызмет ету мәселелері мен жетілдіру жолдарын
қарастыру.
Диплом жұмысы кіріспе, негізгі бөлім және қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
Диплом жұмысының бірінші бөлімінде жалпы салықтарға сипаттама,
соның ішінде жанама салықтарға сипаттама, олардың пайда болуы мен дамуы
және шет мемлекеттерде жанама салықтардың есептелу механизімінің
ерекшеліктеріне талдау жасалынған.
Екініші бөлімде қазіргі кездегі салықтардың есетелу механизімін
талдау және бюджет табысын толтырудағы орны, соның ішінде қосылған құн
салығы мен акциздердің есептелу механизіміне талдау жасаймыз. Сонымен қатар
жанама салықтардың Бостандық ауданының бюджет табысын толтырудағы үлесіне
талдау.
Үшінші бөлімде жанама салықтардың қызмет ету мәселелері мен даму
перспективаларына шолу жасаймыз.
I Жанама салықтардың қызмет етуінің теориялық негіздері.
1. Жанама салықтардың мәні мен мазмұны
Салықтар - дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер. Салықтар – шаруашылық
жүргізіуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы
мемлекттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатнастарын сипаттайтын
экономикалық категория.
Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізіуші
субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатнастардың бір
бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізіуші субъектілермен халық
табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың
қаржылық қатнастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашанда болса оның салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және
сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі. Мемлекет салықтарды
экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік
ретінде пайдаланады.
Жалпы салықтарды бірнеше белгілері немесе нышандары бойынша жіктеуге
болады:
салық салудың объектісіне байланысты;
• қолданылуына қарай;
• салық салу органына байланысты;
• экономикалық ерекшелігіне байланысты;
• салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей немесе жанама салықтар
болып жіктеледі.
Тікелей салықтар жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе мүлікке
салынады. Тікелей салықтарға мыналар жатады:
• заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
• мүлік салығы;
• жер салығы;
• бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға саынатын салық.
Жеке тура салықтар – бұл жеке адамдар мен заңды ұйымдардың табыстары
мен мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардың айырмашылығы, жеке салық
салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкінде оның қаржы жағдайын
ескереді.
Жанама салықтарды тұтынушы төлейді. Тауар немесе қызмет бағасына алдын
ала салық енгізілгендіктен, іс жүзінде оны бюджетке сатушы аударады. Жанама
салықтарға мыналар жатады:
✓ қосылған құнға салынатын салық;
✓ акциздер.
Бюджетке түскен соң қолданылатын белгісіне қарай салықтар жалпы және
арнайы болып жіктеледі.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, жалпы мақсаттарға жұмсалады. Оған
корпоративтік табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық және т.б.
жатады.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгіленген нақты
шараларға жұмсалады. Мысалы, көлік құралдарына салынатын жол қорын құруға
жұмсалады.
Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттік және
жергілікті болып бөлінсе, экономикалық белгісіне қарай табысқа салынатын
салық және тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық салынатын
объектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың санатына мына салықтар
кіреді: табыс салығы, пайдаға салынатын салық.
Тұтынуға салынатын салықты салық төлеуші тауар немесе қызмет құнын
төлеген кезде төлейді. Оған қосылған құнға салынатын салық пен акциздер
жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және
дербес болып бөлінеді.
Нақтылы салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінің сыртқы
белгісіне қарай салынады. Оған жер салығы, мүлік салығы жатады.
Дербес салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінен алатын
табыс мөлшеріне байланысты салынады. Оған корпоративтік табыс салығы, жеке
табыс салығы жатады.
Қазақстан Республикасының жалпы салық жүйесі тікелей және жанама
салықтардың қосындысынан тұрады. Тікелей салықтар салық төлеушілердің
табысына немесе меншігіне тікелей қойылады. Біздің елімізде оларға жер
салығы, мүлік салыңы, көлік құралдарына салынатын салық, табыс салығы және
т.б. жатады. Ал жанама салықтар –тауар бағасына немесе көрсетілетін
қызметтер тарифіне үстеме ретінде қойылып, тұтынушылармен төленеді.
Қазіргі кезде халықаралық стандартқа сәйкес экономикалық термин ретінде
тұтыну салығы деп аталып жүр. Кейбір дамыған мемлекеттерде тұтыну
салығы десе, ал бірқатар елдерде жанама салықтар ретінде айтылуда,
қалай аталса да бұл салықтардың мәні мен мазмұны өзгермейді. Сондықтан
кейде қатар аталып, күнделікті тұрмыста қолданылуда.
Жанама салықтар – баға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық
төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысы емес салықтар. Жанама
салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де
(кеден баждары түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын салық түріндегі
кеден кірістері, ішкі нарықта сатылатын тауарлар бағасы мен олардың
фактуралық құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді. Оларды
саналы қолдану баға белгілеудің процесіне жағымды ықпал жасауы және
тұтынудың құрлымына әсер етуі мүмкін.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына қызметінің
тарифіне қосылатындығына, кіріктірілетіндігінде. Бұл жағдайда салықты
тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет
арасында тікелей байланыс болмайды.
Жанама салықтар жоғарыда атап өткендей, баға немесе тарифке үстеме
түрінде белгіленген салықтар, олар салық төлеушінің табыстарына немесе
мүлкіне тікелей байланысты емес. Жанама салықтар мемлекеттің фискалды
мүдделерін білдіреді. Оларды саналы пайдалану баға белгілеу процесіне
оңтайлы ықпал жасауы және тұтыну құрлымына әсер етуі мүмкін. Бұдан басқа,
салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуінен гөрі олардың
шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ. Сонымен бірге тұтынуға салынатын
салықтар болып табылатын акциздердің, сатудан алынатын салықты, қосылған
құнға салынатын салықты пайдаланудың көбірек артықшылғы болады, өйткені:
олардан жалтару қиынырақ; олармен экономкалық бұзушылық аз байланысты; олар
еңбекке деген ынталандырмаларды аз қысқартады; тапшылықтың жоқтығы
жағдайында, ауыстырушы тауарға да тапшылықтың жоқтығын қоса олар тұтынушыға
таңдау құқығын сақтап қалады; салықтарың жасырымдылығын қамтамасыз етеді
т.с.с
Алайда тұтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері де бар, бұл
кемшіліктерге олардың инфляциялық және регресифтік сипатын жатқызуға
болады. Бірақ бұл салықтардың оң нәтижесі олардың теріс әсерін жауып
кетеді. Егер баға өсетін болса, сонымен бірге бюджет шығыстары да өсетін
болса, онда бұл салықтардан түсетін түсімдер бағаның өсуімен көбейтетін
болады. Бұл әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға қаражаттар алуға
мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы автоматты механизм
кіріктірілетін болды.
Салық салу жүйесінде ортақ заңдылықтың болатының есте ұстау қажет:
экономиканың дағдарысы жағдайында,тұралаушылықты - өндірістегі, саудадағы
және экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда – салық салуды тұтынысқа
объективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлекеттің шығыстары мұндай
жағдайда қысқармайды, тіпті кейде халықтың жұмыспен қамтылуының
төмендеуінің нәтижесінде оны әлеуметтік қолдануды кеңейту, экономиканың
құрылымын қайта құруға, оның тіршілікті қамтамасыз ететін салаларын
қолдауға жұмсалатын шығыстарды және басқа кезек күттірмейтін шығыстарды
арттыру қажеттілігінен көбейеді. Сондықтан салық ауыртпалығын көп
тұтынатындарға ауыстырудың қажеттігі пайда болады. Бөлгіштік процестегі
белгілі бір теңестіруге жанама салықтардың өзіндік әлеуметтік бағыттылығы
осында көрінеді. Дүниежүзілік тәжірибе мұндай практиканы қолдап отырады.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңызды және ең күрделісі – 1992
жылы енгізілген қосылған құнға салынатын салық – ҚҚС болып табылады.
Қазіргі кезде қосылған құн салығы Қазақстан Республикасының бюджет
кірістерінің ең негізгі көздерінің қатарынан саналады. Мемлекеттік бюджет
кірістерінің 23,1 пайызын құрайды. [2, 201б]
Салық төлеуші мемлекетке осы салықты төлеу нәтижесінде шеккен шығысының
орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады және салық төлеуді салық салушыға
аударады. Салық салу объектісі материялдық шығындарсыз өндірілген өнім
(амортизациясы бар таза өнім) болып саналатын қосылған құн болып табылады:
қосылған өнімге кешенді шығыстар, мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа
бірқатар шығындар қамтылуы мүмкін.
Бұл салықтың ерекшелігі мынада – оның салық салынатын объектісі
сатудан (өткізуден) түскен бүкіл түсім – сома емес, тек салық салынатын
айналым мен салық салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып саналады.
Қосылған құн салығын енгізу заң базасын елеулі түрде өзгентуді
талап етеді. Атап айтқанда, тауарлармен көрсетілген қызметтерді жөнелту
сияқты ұғымдарды нақтылай түсу қажеттілігін туғызады; мәселен, жөнелту
сәтін, жүк тиеу сәті, тауарды жеткізу, тауарға ақы төлеу дегендей. Бұл
қызметтердің қай түріне салық салуға болады, қай қызмет нөлдік мөлшерлеме
бойынша салық салуға жатады, қосылғн құн салығы төлеу бойынша қандай
жеңілдіктер ұсынылады. Бұл орайда бюджет мәселелері жөніндегі халықаралық
валюта қоры басқармасының мамандары өтпелі экономикасы бар елдерге елеулі
түрде техникалық және консультациялық жәрдем көрсететін болады. Қосылған
құн салығы оқшау алмай күллі салық жүйесі элементтерінің бірі ретінде
қарастыру керек. Қосылған құн салығы мемлекеттік кірістің өсуін қамтамасыз
ететін бейтарап, тиімді салық ретінде енгізіледі. Ол кірістердің немесе
жағдайлардың теңсіздігін түзетуге, орнын толтыруға арналмаған, бұл міндетті
салық жүйесінің басқа элементтері бірінші кезекте жеке адам табысына
салынатын прогрессивті салық атқарады. Сондықтанқосылған құн салығының
қолданылуы жайында барлық салық жүйесінің қолданылуын есепке ала отырып
айтуға болады.
Қосылған құн салығының ролі сен орны бірқалыпты емес: тәжірибелер
жүргізушілердің ойынша, бұл салық түрі мемлекеттік бюджеттің тапшылығының
басым бөлігін толтырады деп есептейді, ал аналитиктер ойы бұл салықтың
тіпті жоғары фискалдығын, салық базасының дайындылығының жоқтың қасы және
пайыздық мөлшердің тіпті жоғары қарқындылығын көздейді. Қосылған құн салығы
Қазақстан экономикасында өтпелі кезеңде тіпті тәуекелінің жоғары болуын
көздейді, өйткені ол оның салық жүйесіндегі кемшіліктері мен қосылған құн
салығының есептеудегі техниканың жетіспеушілігін қамтиды. Қосылған құн
салығы тауарға деген сұранымды реттеп отырады. Бұл модель батыс
экономикалық жүйелерінде үлкен роль атқарады. Бұл салық түрі дүние жүзінің
60 мемлекеттерінде салық жүйесінің құрама элементі болып табылады
Қосылған құн салығы дүниежзінің 40-тан астам елдерінде, соның ішінде
Еуропа экономикалық одағының 17 мемлекетінде қолданылады. Бұл салықтың
артықшылығы:
• біріншіден, ол жаңа құн жасалынған орын бойынша салық төлеушілердің
үлкен тобынан алынады;
• екіншіден, төлеушілер үшін де есептеудің салыстырмалы қарапайымдылығы
ерекшеленеді;
• үшіншіден, бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына,
инфляция деңгейіне қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін
қалыптастырудың сенімді және тұрақты базасын қамтамасыз етеді.
Қосылған құнға салынатын салықты 1954 жылы француз ғалымы М. Лоре
енгізіп, айналымға салынатын салықты алмастыруға қаблетті салық ретінде
бейнелейді. Бұл салық Франция жерінде 1968 жылы толығымен енгізіліп болды.
Кейін келе Еуропалық Одаққа мүше болғысы келетін мемлекетке қойылатын
алғышарттардың бірі болып саналады. [ 3, 200 б]
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасының кодексі (Салық кодексі) бойынша қосылған құнға
салынатын салық деп тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетуді) өндіру
және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық
салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының аумағында тауарлар импорты кезіндегі аударымды
айтады. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төлеуге тиісті ҚҚС
сатылған тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсету) үшін есептелген ҚҚС сомасы
арасындағы айырма ретінде анықталады. Соңғыда салық бойынша есепке алу
механизмі көрінісін табады. Заңнамаға сәйкес салық салынатын айналым және
салық салынатын импорт ҚҚС-тың салық салу объектілері болып есептеледі.
Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы бойынша есепке тұрған
мынандай тұлғалар қосылған құн салығын төлеушілер болып табылады:
• Жеке кәсіпкерлер;
• Заңды тұлғалар (мемлекеттік мекемелерді қоспағанда)
• Қызметін Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы жүзеге
асыратын резидент еместер;
• Заңды тұлғаның құрлымдық бөлімшелері;
• Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес тауарларды Қазақстан
Республикасының аумағына ипорттайтын тұлғалар.
Жанама салықтардың тағы бір түрі – акциз салығы. Акциздер – бағаға
қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға салынатын салық. Акциздерді
айрықшылықты ерекшеліктеріне қарай монаполді түрде жоғары бағалары мен
тұрақты сұранымы болатын тауарларды өндірушілер төлейді.
Акциздер көрсетілетін қызметтерге салынуы мүмкін, бұл орайда салық
сомасы тарифке кіріктіріледі. Қазақстан Республикасының аумағына
импортталатын тауарларға сондай-ақ тізбесі анықталған қызмет түрлеріне
акциз салынады. Акциз бюджет кірістерінің 2.7 пайызын құрайды. [4,251б]
Акциз салығы ешкімді де зорлап, мәжбүрлеп төлетуді талап етпейді.
Акциз салығы әрқашанда елдің барлығын көрсетеді. Акциздер әмбебаптық және
дара акциздер болып бөлінеді. Әмбебап акциздер тауарлар мен қызметтердің
құнына пайыз бен жалпы айналымнан өндіріледі. Оларға сатудан алынатын
салықтарды жатқызуға болады. Ал жеке дара акциздер айтарлықтай көп болуы
мүмкін. Мысалы, Қазақстан Республикасының аумағына импортталатын
тауарлардың тізбесі және акцизделетін қызмет түрлері. Акциз салығын
төлеушілер болып табылады:
• Қазақстан Республикасының аумағында акцизделетін тауарлар шығаратын
жеке және заңды тұлғалар;
• акцизделетін тауарларды Қазақстан Республикасының кедендік аумағына
импорттайтын жеке және заңды тұлғалар;
• Қазақстан Республикасының аумағында бензинді (авиациялық бензинді
қоспағанда) және дизель отынын көтерме, бөлшек саудада өткізуді
жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар;
• егер Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бұрын Қазақстан
Республикасының аумағында аталған тауарлар бойынша акциз төленбесе,
конкурстық массаны, тәркіленген, иесі жоқ акцизделетін тауарларды,
сондай-ақ мұрагерлік құқығы бойынша мемлекетке өткен және Қазақстан
Республикасының аумағында мемлекет меншігіне өтеусіз берілген
акцизделетін тауарларды өткізуді жүзеге асыратын жеке және заңды
тұлғалар;
• Қазақстан Республикасының аумағында қызметтің акцизделетін түрлерін
жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар акциз төлеушілер болып
табылады.
• Резидент емес заңды тұлғалар және олардың құрлымдық бөлімшелері.
Акцизделетін тауарлардың саны мен көлемі жыл сайын ықшамдалып
келеді. Қазіргі кезде, яғни 2009 жылғы Қазақстан Республикасының “Салық
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Салық кодексіне”
сәйкес акцизделетін тауарлар спирттің барлық түрлері; алкоголь өнімі;
құрамындағы этил спиртінің көлемі 0,5 пайыздан аспайтын сыра; темекі
бұйымдары; бензин (авиациялық бензинді қоспағанда), дизель отыны; жеңіл
автомобильдер (арнайы мүгедектерге арналған, қолмен басқарылатын немесе
қолмен басқару адаптері бар автомобильдерден басқа); шикі мұнай, газ
конденсаты акцизделетін тауарлар болып табылады.
1.2 Жанама салықтардың дамуы
Нарықтық қатнастар жүйесіне ену отандық салық салу жүйесін құру
қажеттілігін туғызады. Механикалық еліктеу мен нарықтық экономикасы дамыған
мемлекеттердің, сонымен қатар экономкасы транзитті мемлекеттердің салық
жүйесін Қазақстан Республикасына көшіру қайта құрылған басқару жүйесі мен
қадағалау құралдарының көрінісі ғана болатын еді. Сонымен қатар қайта
құрудың қысқа мерзімдері басқа мемлекеттің салық салу жүйесін құру мен
жұмыс атқару тәжірибиесін максималды есептеуді қажет етеді.
Дүниежүзілік тәжірибеде бөлу қатнастарының эволюция процестерінде
салық салу жүйесінің үш моделін бөліп көрсетуге болады. Оларға:
• салық салу объектісі ретінде көбінесе табыстарды қарастыратын модель;
• салық салу объектісі ретінде көбінесе шығыстарды қарастыратын модель;
• табыстар мен шығыстардың қатнасы салық функциялары арасындағы тепе-
теңдікті қамтамасыз етеді;
Бұл модельдер салық салу жүйелерінің эволюциясын көрсетеді. Салық
жүйесінің даму динамикасы экономикасы тоқырау, салық базасы тар
мемлекеттерде салық салу ретінде көбінесе шығындар қолданылады, ал нарықтық
экономикасы дамыған елдерде – табыстар. Кәсіпкерліктен түскен табыстарға
немесе халық табыстарына тікелей салық салық салынады. Үшінші модель
экономиканың тұрақты даму теориясына әлдеқайда сай келеді. Салық салу
жүйесіне қалыптасқан әлеуметтік – экономикалық жағдайға сай уақытылы
енгізілген тзетулер жанама және тікелей салықтар арасындағы тепе-теңдікті
максималды орнату арқылы экономиканың тұрақты және қалыпты дамуын
қамтамасыз етеді. Бұл мемлекеттік бюджетті қалыптасыру процесінде салық
төлеушілер мен мемлекет мүдделерінің қосылуына алып келеді. Салық базасының
қысқаруына және нақты салық формаларының оңтайлық мүмкіндігінің қысқаруына
әкеліп соғатын экономикалық дағдарыс кезінде мүдделердің сәйкестігіне жету
өте қйын.
Жанама салықтардың құрамында ең маңыздысы қосылған құн салығы болып
табылады. Бұл салық басқа салықтармен салыстырғанда неғұрлым кейінірек
пайда болған. Қазіргі тәжірибиеде бар салықтардың көпшілігі XIX ғасырда
енгізілген болатын. Акциз, жер салығы сияқты сонымен қатар басқа да салық
түрлері ертеден қолданылып келсе, қосылған құн салығы тек XXI ғасырдан
бастап қолданысқа енгізілді. Сонымен қатар қосылған құн өткен ғасырдың
соңында статистикалық және аналитикалық мақсаттарда қолданылған болатын.
Қосылған құн салығы жанама салықтың бір түрі болып табылады. Әдетте оның
пайда болуын шығындардың өсу шегімен байланысты мемлекеттің табысты қажет
етуімен түсіндіруге болады. Жанама салықтардың тарихында алғашқысы акциз
болып табылады, ол тауарлардың бөлек түрлеріне салынатын болса, қосылған
құн салығы оған қарамақайшы келеді. Ол әмбебап акциз болып табылды, себебі
бұл салық түрі барлық тауарларға салынады. Қосылған құн салығы әр еле әр
түрлі аталады. Мысалы: Канада және Жаңа Зеландия елдерінде “қызмет
көрсетуге және тауарға салынатын салық” деп атаса,Жапония да “тұтынуға
салығы” деп аталады. Бұл салық түрі шамамен 80 елде қолданылады. Тек АҚШ та
ғана бұл салық түрі қолданыста жоқ. 80-жылдың аяғы мен 90-шы жылдардың
баснда қосылған құн салығы Шығыс Европ елдерінде (Болгария, Венгрия,
Польша, Чехия, Словакия, Румыния) және де кейбір ТМД елдерінде (Белорусия,
Қазақстан) елдерінде енгізілді. Ал бастапқы болып қосылған құн салығын
қолданысқа енгізген Франция мемлекеті. Айналымға салынатын салық пен
салықты өндіріп алу әдістемелерін дамыту оның негізін салды. Бұл жүйелі үш
кезеңді бастан кешірді. Бірінші кезең 1937жыл, айналымға салынатын салықтан
біркелкі өндіріс салығына өту. Екінші кезең 1948 жыл, жеке-жеке төлем
жүйесін енгізу, соған сәйкес әрбір өндіруші салқты сатылымнан түскен жалпы
сомасымен байланысты төлеп отырды. Үшінші кезең 1954 жылды қамтыды. Бұл
кезеңде салық жүйесінің тәжірибиесіне өндіріс салығының орнына қосылған құн
салығын енгізді. Айналымға салынатын салық екі үлкен топтан тұрады:
кумулятивті салық және бір жолғы ұстап қалу салығы. Осы екі салықтың
қосындысынан қосылған құн салығы пайда болды. Кумулятивті салық әрбір
операцияның жалпы сомасынан ұстап қалынады, яғни тауарды өндіру және
айналымға жіберу кезіндегі әрбір операциядан еш кедергісіз алынып отырады.
Және төмен ставкаға қарамастан біршама жинақ жасауға көмектеседі. Бір жолғы
ұстап қалу салығы аты айтып тұрғандай тек бір рет қана алынады, яғни
тауарды өндірген кезде, я болмаса тауарды айналымға жіберген кезде алынып
отырады. [5,120б]
Жалпы қосылған құн салығын француз экономисті М. Лоре қолданысқа
енгізген болатын. Лоре қосылған құн салығын 1949 жылы ұсынған, бірақ
Франция үкіметі бұл салықтың экономикалық мазмұнын талдап, гипертрофиялық
экономика, өндірістің құлдырауы мен тауарлы аштықтың мінездемеленген сол
тарихи кезеңде оны енгізудің маңызы жоқ деп шешті. Бірнеше жылдар өткен соң
ғана мемлекеттегі экономикалық жағдайы жақсарғаннан кейін қосылған құн
салығы қайта қарастырылып енгізілді. Лоре сол кезеңде мемлекетте айналымнан
алынатын салықты ауыстыра алатын қосылған құн салығының әсерінің үлгісін
көрсетті. Мұндай қажеттілік айналым салығына сай қарқынды әсерін жою
мақсатымен туындады. 1968 жылы Францияда осы салыққа толықтырулар
жүргізілді. Бұған дейін салық таза күйінде қолданылып көрген жоқ. Бірақ,
1968 жылдан бастап салықтың тартылуы интенсивті қарқын алды. Оған әсер
еткен 1967 жылдың сәуірінде Европалық одаққа кіретін мемлекеттерде
қосылған құн салығын жанама салығы негізі түрінде енгізуді қабылдаған
бірінші және үшінші Еуропалық Одақ Директивасы болды және енгізу мерзімі
анықталды. Болашақта қауымдастыққа кіруге мүдделері бар мемлекеттерге
қосылған құн салығы жүйесінің жұмыс істеуі міндетті болды. Қосылған құн
салығын қолдану нұсқаулары төртінші Директивамен анықталды.
Салық базасын кеңейту мен өз бюджеттерін толтыру мақсатында Еуропалық
Одаққа мүше мемлекеттері қосылған құн салығына сәйкес салық базаларының
мөлшерлері келісілді. Қосылған құн салығынан 1 пайыз мөлшеріндегі жылдық
аударымдар арқылы толтырылатын ортақ қаражат қорын құрды. Орташа алғанда
Еуропалық Одаққа мүше мемлекеттердің бұл салықтан түсетін табыс бөлігі
ортақ салық түсімдері де 15-17% немесе ЖЮ-дің 7% құрайды. Қосылған құн
салығы мемлекеттің фискалды саясатын жүзеге асыру барысында қолданылады.
[6,121б]
Қосымша құн салық салуы –жанама салықтың маңызды формасы. Көп
жағдайларда қосылған құн салығын Батыс Еуропалық интеграция процессінің
дамуы мен орнатылуында алатын роліне көңіл бөліп Европалық Одақ
мемлекеттерінде қосылған құн салығы Европалық Одақ бюджетін базасының табыс
көзі болып табылады. Бұл мемлекеттерде салық мөлшерлемелері 5 пайыздан% 33%
пайызға дейін ауытқуда. Айналыс қосылған құн салығын қайта құру негізінде
Францияда енгізілген қосылған құн салығы басқа мемлекеттерде өндіріс салығы
ретінде қолданыла бастады. Қосылған құн салығы фискалды саясатты іске
асыруда қолданылуына қарамастан, оған нақты ынталандыру функциялары да тән.
Европа мемлекеттерінде негізгі капиталға инвестицияланған қаражаттар
босатылады. Банктер, қаржы мекемелері,дәрігерлер мен қорғаушылар,
тұрғынүйлерді зайымға беру салықтан босатылады. Қосылған құн салығы
нейтралды салық болып табылады. Көптеген сырт мемлекеттердің үкіметтері
бюджет дефицитын жабу ең алдымен қосылған құн салығынан түсетін түсімдердің
көлемін ұлғайту арқылы жүргізеді. Себебі бұрын табыстарға прогрессивті
түрде салық салу қорлану процессі мен қызмет белсенділігіне негативті түрде
әсер етті. [7,122б]
Еуропалық Одақ мемлекеттерінің салық жүйесін өзгертудің негізгі
уәждеуі:
• қосылған құн салығы жаңа техника арқылы салық операцияларын құжат
айалым жүйесінің реттелуін және тез жүргізуге мүмкіндік береді;
• ортақ нарыққа мемлекеттердің кіруіне қосылған құн салығын енгізу
міндетті;
• тауарлар мен қызметтрдің бір түріне салықтардың жеңілдік жағдайын
жасау мақсатында қосылға құн салығын бөлшек сауда сатуларынан салық
пен салыстырғанда әлдеқайда тиімді;
• қосылған құн салығы бюджеттік түсімдерді әлдеқайда көтереді;
• сонымен қатар, осы факторлардың ішінде саяси аргументтер болып –
ортақ нарыққа кіру шарты болып табылады. Дәл осы аргумент еуропалық
мемлекеттер арасына осы салықтың кең тарауына түрткі болады. Қазіргі
кезде Еуропалық Одақ мүшелерінің барығы көрсетілген салықты енгізеді.
Мемлекеттердің қосылған құн салығына көшу макроэкономикалық тұрғыдағы
ортақ нарық форма кезінде іске асырылады. Көші процесінің өзі мыналарды
қажет етеді:
• салық жүйесінің есебінің тиімділігі;
• жанама салық жүйесінің түбегейлі талдауы;
• шет мемлекеттерден жұмыс істеу стажы бар кәсіби мамадарды дайындау;
• жаңа жүйеге көшу мерзімін анықтау;
• әр сату операцияларына счет-фактура толтыру міндеттілігі;
• ақпараттар мен құжаттарды өңдеуді автоматтандыру;
• қосылған құн салығын есептеуді банк функциясына тіркеу;
• кеден есебін компьютеризациялу.
Қосылған құн салығын талдау еуропалық мемлекеттердің және басқа
мемлекеттердің көбінде жанама салық салудың кең тарағанын көрсетті. Осы
салықтың артықшылығы туралы сұрақ біртекті болып табылмайды. Қосылған құн
салығына өту базасы болып табылатын жақсы дамыған жанама салық салу жүйесі
барлық елдерде бірдей емес. Бұл салық түріне көшу, өз есебінен шешімнің
әбден қабылдандығын және үлкен дайындықтан өтуді қажет етеді. Мысал ретінде
АҚШ мемлекетін алсақ болады. Бұл шешімді қабылдау үшін, олар 2 жыл бойы
конгрессте дайындық жүргізді. Соңғы нәтиже шығарғанда, барлық кемшіліктер
мен артықшылықтарды салмақтағанда, АҚШ-қа бұл салық түрінің тиімсіздігін
көрді. Мұндай шешімге Жапонияда келді.
Қосылған құн салығының ролі мен орны бірқалыпты емес: тәжірибелер
жүргізушілердің ойынша, бұл салық түрі мемлекеттік бюджеттің тапшылығының
басым бөлігін толтырады деп есептейді, ал аналитиктер ойы бұл салықтың
тіпті жоғары фискалдығын, салық базасының дайындығының жоқтығының қасы
және пайыздық мөлшердің тіпті жоғары қарқындылығын көздейді. Қосылған құн
салығы Қазақстан экономикасында өтпелі кезеңде тіпті тәуекелінің жоғары
болуын көздейді, өйткені ол оның салық жүйесіндегі кемшіліктері мен
қосылған құн салығының есептеудегі техниканың жетіспеушілігін қамтиды.
Қосылған құн салығы тауарған деген сұранымды реттеп отырады. Бұл модель
батыс экономикалық жүйелерінде үлкен роль атқарады. Бұл салық түрі дүние
жүзінің 60 мемлекеттерінде салық жүйесінің құрама элементі болып табылады.
Қазақстан Республикассында қосылған құн салығы 1992 жылы қаңтарында
енгізілді. Советтік қоғам кезінде жүріп жатқан процесстерге бұл салық
түрінің енгізілуі, артынан із қалдырады. Нақ осы кезде Қазақстан
егемендігі туралы статус алған еді. Қаржы-Несие Кеңес үкіметінен мұра болып
қалған қаржы-несие жүйесі нарықтық даму жолына түскен жас мемлекеттің
талабына сай келмеді, себебі ол әкімшілік бұйрыққа негізделген болаьын.
Сондықтан ең бірінші заңдық актілердің, Республиканың жоғары кеңесімен
қабылданған Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы және
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі туралы заңдарымен, қаржы жүйесі
реформалары қоймай, сонымен қатар дүниежүзілік тәжірибеде прогрессивті
тенденцияларға қарсы сәйкес жаңа салық жүйесі қалыптасты. Жанама салықтың
механизмін зерттеуде көп мүшелерде Қазақстанның жанама салығының дамуын,
әсіресе қосылған құн салығына көңіл бөлуді қажет етеді. Өйткені бұл
Қазақстан экономистердің қосылған құн салығына көз қарастары емес. Кей
экономистер қосылған құн салығының бағаның өсуі мен құнның натуралдық
түсіндірмесіне сүйенеді. Сонымен қатар 1996-1997 жж салықтың айналымынан
қайтарылуы және салық кодексінің түзетулерді көздеді.
Қазақстанда қосылған құн салығын енгізу ұсынымының қысқаруына әкеп
соқты және өз есебінен өнеркәсіптің құлауы біріншіден, келешекте ұсыныс
бағасының жоғармалауына әкеледі, екіншіден сұранымның төмендеуіне және
сатып алу қабілетінің төмендеуіне әкеледі. Нәтижесінде өндірістік және
ауылшаруашылық кәсіпорындар өзін-өзі қаржыландыруға немесе қайта өндіруге
қабілеттері төмендейді. Осыдан мемлекеттік бюджеттен көптеген қаржылық
ресурстарды бөлу нәтижесінде дефицит пайда болды және жоғарғы қарқынды
инфляцияға тура әкеп соқты. Бұдан біз өтей алмай кризисін, инвестициялық
бағдарламалардың тоқтатылуы, өндірістік өнімнің, яғни экспорттың
қысқартылуы және жұмыссыздықтың өсуін және тағы басқа ны көруге болады. ұл
экономиклық сана жүйелерінің және бөлек компоненттердің балансының
болмауынан туып отыр. Қосылған құн салығының қарсылығын білдірушілер үшін
бұл өте күрделі католизатор болып табылады. Нақ осы жерде олар қосылған құн
салығының табиғаты мен жұмыс жүргізу механизмін түсінбейді. Бюджетке
неғұрлым қосылған құн салығынан көр түсім түскен сайын, соғұрлым ол
экономикаға зиянын тигізеді. Әсіресе, қосылған құн салығы қарсылығын
білдірушілер ойынша, жаңа жоғары қарқынды технологияға кері әсерін
тигізуде. Техникамен қамтылмаған және артта қалған кәсіпорындарға
қарағанда, өздері шығаратын өнімнің құны қосылған құн салығынан жоғары.
Қазіргі кезде жоғары қарқында кәсіпорындар үшін қосылған құн салығы
пайдасыз болып отыр. Мониторлық саясат пен қосылған құн салығының арасында
байланыс жоқ, өйткені инфляцияның болуы, қаржы ресурсының тыстани асып
кетуінен оны өндіру үшін материалдың жоқтығынан болады. Осының негізінен
қосылған құн салығын алып тастауды талап еткен , оның орнына, өндірісте
өнімді шектеп шығаруды ұсынады. Экономика жүйесінің дамуындағы ең маңызды
сәт болып айналымға салынатын салықтың орнына өндірілген қосылған құн
салығы болды. Бұған әртүрлі әсерлер болды. Нарықтық қатынастардың дамуы
меншіктің түрлерінің көбеюіне әкелелі, шаруашылық серіктестерді дамытты,
аралас өндіріс түрлерін құруға әкелді, осыған байланысты бұрынғы салықтың
түрінің алынуы қиын болды. Делдалдық қызметтердің өсуі де әмбебеап салықты
керек етті. Ол осы өсімнен мемлекеттік қазынаға тартуды керек етті.
Жанама салықтардың келесі бір түрі акциз салығы болып табылады.
Акцизді капитализімнің жаулап алуын жеңіп шыққан саықтардың бірі деп
есептеуге болады. XVII ғасырда бұрын соңды болып көрмеген ғылыми техникалық
көтерілістер болды. Соның негізінде өндіріске біршама өзгертулер енгізілген
болатын, нәтижесінде өнеркәсіптік дағдарыс болды. Натуралды шаруашылық пен
цехтық ұйымдасру кәсіптері жойылды. Мануфактураның жаппай таратылуы,
өнеркәсіп өндірісінің ұдайы өсуі, тауар ақша қатнастарының дамуы, алғашқы
банктердің пайда болуы сияқты экономикадағы және қоғамдағы төңкерістер
мемлекеттің қазынаны толтыру үшін қосымша әдістер іздесіруіне әкеп соқты.
Сол кезеңде киев княздары мен мәскеу чиновниктері бұл мәселені
шешудің тек екі жолын қарастырған болатын. Біріншіден, тікелей салық
салудың механизімін жетілдіру. Еіншіден, кеден баж салықтары мен әртүрлі
жинақтардың пайда болып отыруы, соған сәйкес бұл жинақтар жылдан жылға
көбейе түсті. Бұған мысал ретінде бірінші Петрдің кезіндегі балтаға, ағаш
табытқа салынған салықтарды атап айтуға болады. Ендігі кезекте өнеркәсіп
саласы кәсіптің басқа да түрлері мен натуралды шаруашылықты ығыстыра
бастаған кезеңде билік басындағы чиновниктерге салықты кедей шаруаларға
салғаннанда ірі өнеркәсіп иелеріне салған қолайлы болды. Дәл осылай
бұқаралық тұтыну өнімдеріне салынатын жанама салықтың бір түрі акциздер
пайда болды. Тауар бағасы тауарларға салынған акциз салығының көлеміне
байланысты тағайындалып отырды. [8,345б]
Акциз сөзінің өзі латын тілінен аударғанда “accisum” “кесілген”
деген мағынаны білдіреді. Ресей империясы кезінде акциз салығы табакқа
(1839ж), қантқа (1848ж), тұзға (1862ж), дрожжиге (1866ж), керосинге
(1872ж), жарық беретін мұнай майларына (1887ж), сіріңкеге (1888ж)
енгізілді. Осылайша акциздер мемлекет бюджетіне тұрақты кірістер түсіріп
отыратын бірден бір негізгі салық түріне айналды, ал тұрақты кірістің кепіл
көзі акциз салығы салынатын өнеркәсіп өнімдері болып табылды. Ал ең көп
табыс әкелетін өндіріс құрамында спирті бар сусындар. Революцияға дейінгі
Ресейде акциз салығы арақ және шарап өнімдерімен қатар құрамында аз көлемде
алкаголь бар сусындарға, яғни сыраның барлық түрлеріне, бал сыраға,
ашытылған шарап өнімдеріне де салынды. Акциз салығынан босатылған өнімдер
болып, шет елдерге шығарылатын спирт және шарап, жүзім шарабы, сірке суы,
балды квас, жарық үшін қолданылатын спирт өнімдері табылды. [9,348б]
1.3 Шет мемлекеттерде жанама салықтардың есептелу
механизімінің ерекшеліктері
Алыс-жақын шет мемлекттердің салық жүйелері әр түрлі экономикалық,
саяси, әлеуметтік жағдайлардың барысында қалыптасады. Салықтарының құрлымы
мен олардың қолданылу аясы, есептелу және алыну механизмі, әр түрлі билік
органдарының фискалдық өкілеттіктері және басқа салық саласындағы
мәселелеріне байланысты шет мемлекттердің салық жүйелері бір бірінен
айрықшаланады. Кейбір кезде салықтар әр түрлі елде әр түрлі аталғанымен де,
олардың алыну механизімдері ұқсас болып келеді. Салық ақшалай немесе заттай
түрде әділеттілік, теңдік тәрізді салық салу қағидалары негізінде құрылған
салық ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұрақты немесе
пайыз түрінде тағайындалуы мүмкін. Пайыздық ставкалар өз кезегінде
пропорционалдық, прогрессивтік және регрессивтік болып жіктелінеді. Басым
көпшілік елдерде қолданылатын салықтарға жеке тұлғалардың табысына
салынатын салық, заңды тұлғаның табысына салынатын салық, мұра мен сыйға
салынатын салық, қосылған құнға салынатын салық, тұтыну салығы, әлеуметтік
сақтандыру қорына аударылатын жарналар, айналымға салынатын салық, мүлік
салығы, жер салығы, көлік салығы және тағы басқа жатады. Жанама салықтарға
келетін болсақ, бұл салықтың құрамы әр елде әр түрлі. Бір елде жанама
салыққа қосылған құн салығы мен акциз кіретін болса, кейбір елдерде тағы
бірқатар салықтың түрлері кіріктірілген.
Қосылған құн салығы жанама салықтың кеңінен тараған бір түрі болып
табылады. Қосылған құн салығын есептеу барысында шет ел тәжірибиесінде
негізінен төрт әдіс қолданылады:
• Тура аддитивтік немесе бухгалтерлік әдіс;
• Жанама аддитивтік;
• Тура шегерім жасау әдісі;
• Жанама шегерім жасау әдісі немесе шоттар бойынша есепке жатқызу әдісі.
Егер шартты түрде салық ставкасы Р деп белгілесек, онда төрт әдіс бойынша
салықты есептеу формула түрінде мынандай көрініс береді:
1. P (V+m) ҚҚСС;
2. PV+Pm ҚҚСС;
3. P(В-И) ҚҚСС;
4. РВ – РИ ҚҚСС;
Бірінші және екінші әдістер балансқа негізделген, яғи пайданы анықтау
негізінде есептеледі. Бірақ компанияның балансында жасалған мәмлелер
жалпылама түрде көрсетіліп, тауарлар түрлері бойынша жіктелмейді. Үшінші
әдіс - өндірілген өнім құнынан жұмсалған шығындарды шегеріп тастағаннан
кейін ғана салық сомасы есептеледі. Бұл үш әдісті біртұтас салық ставкасын
қолданған жағдайда ғана қолдануға болады.
Тәжірибиеде негізінен төртінші әдіс көп тараған. Бұл әдіс арқылы
дифференцияланған салық ставкасы мәміле жасалған сәтте қолданылады, сондай-
ақ шот фактураны толтыру арқылы жасалған мәміле туралы, компанияның салық
міндеттемелері туралы ақпар алып отыруға мүмкіндік туады.
Қосылған құнға салынатын салық туралы декларациясында, әдетте, салық
төлеушінің тіркеу номері, есеп беру мерзімі, қосылған құн салығының
ставкасы, бюджетке төленуге тиіс сома, декларацияны толтырған тұлғаның аты-
жөні, лауазымы көрсетіліп, қолы және декларацияның толтырылған мерзімі
қолданылады. Қосылған құнға салынатын салықтан негізінен экспорттық
операциялар, азық-түлік тауарлары, дәрі-дәрімек, кітап, газет-журнал
өнімдері, пошта сақтандыру, жолаушы тасмалдау қызметтері босатылады. Осыған
қарамастан әр елде әр салық әр түрлі салынады және есептелінеді.
Ұлыбританияда жанама салықтарға қосылған құн салығы кіреді, ал акциз
басқа салық түріне жатады. Қосылған құн салығы 1973 жылдың бірінші
сәуірінде Еуропалық экономикалық қауымдастыққа кіргеннен бастап енгізілді.
Қосылған құнға салынатын салық 1983 жылы қабылданған Заң негізінде
реттеледі. Бертін келе біршама өзгертіліп, толықтырылды. Қосылған құнға
салынатын салық мемлекетік бюджеттің орта есеппен 17 – 20 пайызын құрайды
және үлесі жағынан табыс салғынан кейінгі екінші орын алады. Қосылған құнға
салынатын салық бойынша объекті болып тауарлар (қызмет, жұмыс) өндірісінің
әр бір кезеңіндегі қосылған құн табылады. Салық ставкасы – 17,5 пайыз. Азық-
түлік өнімдеріне, дәрі-дәрімектерге, импорт-экспорт тауарларына, тұрғын үй
құрлысына, балалар киіміне, көлік тасмалына, пошта, жерлеу және қаржы
қызметтеріне, сақтандыруға қосылған құнға салынатын салық салынбайды.
[10,36 б]
Салық төлеуші тоқсан сайын кей жағдайларда, яғни салық төлеушінің
қалауы мен ай сайын салық декларациясын толтырып, төлеуге тиіс салық
сомасын басқармаға аударып отырады. Салық декларациясы есепті тоқсан
аяқталғаннан кейін, бір ай мерзім ішінде тапсырылуы тиіс.
Акциздер алкаголь, темекі және жанар-жағар май өнімдеріне, көлік
құралдарына салынады. Акциз спирт пен жанар-жағар май өнімдерінің тауар
құнына қосымша пайыз түрінде белгіленеді. Алкаголь өнімдері мен көлік
құралдарына салық сатвкасы 10-30 пайыз аралығында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz