Қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару әдістері
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Диплом жұмысы
Тақырыбы:
Банк тәуекелдерін басқару және оларды бағалау әдістері
Орындаған : Дүйсенова
Бибінұр
4-курс студенті
Ғылыми жетекшісі: Керiмбекова Н.Н.,
Аға оқытушы
Норма бақылаушы
Садыханова.Д.А.
Аға оқытушы
Қаржы кафедрасының
Арзаева М.Ж.
меңгерушісі
э.ғ.к., доцент
Алматы , 2010 ж.
Автореферат
1. Кіріспе
Нарықтық қатынастардың қалыптасуына байланысты тәуекелдік түсінігі
банктер өміріне нақты кіруде. Тәуекелділік кез келген банктік операцияларда
болады. Жалпы, тәуекел тарихи категория ретінде қоғам дамуымен байланысты
болып, адамның болашақта болатын қаупін түсіндірумен байланысты болады.
Диплом жұмысының өзектілігі – қазіргі кездегі банктік нарық
тәуекелдіксіз мүмкін емес. Ол кез-келген операцияда болады, тек тәуекелдік
әр түрлі көлемде болуы мүмкін. Сондықтан да банк қызметінде тәуекелділіктің
мүлдем болмауы маңызды емес, оның ең аз шамадағы деңгейіне жеткізу және
кеміту маңызды болып табылады.
Диплом жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы банктік
тәуекелдерді бағалап және ерекшеліктерін анықтап талдай отырып,
қолданыстағы банктік тәуекелдерді басқару және бағалау әдістерін зерттеп,
оны басқарудың жаңа және жетілдіру жолдарын іздестіру.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы – қазіргі дағдарыс кезінде банктердің
тәуекелін зерттеу, басқару, бағалау өте маңызды. Диплом жұмысында жасалған
нәтижелер Қазақстанның банк секторында банк тәуекелдерін басқару жағдайы
мен оларды бағалау әдістерін зерттеуге мүмкіндік береді.
2. Негізгі бөлім
Банктік бизнестің кірістілігі төмендеуінің байқалған үрдісі банктердің
несиелік портфелінің сапасы нашарлағандықтан несиелік белсенділіктің
айтарлықтай төмендеуімен қатар банктердің залалдығына ауысты. Жоғары
несиелік тәуекелдер банктердің капиталына қысым жасайтын және экономиканы
несиелеудің тепе-тең қарқынын қалпына келтіруге кедергі келтіретін банк
жүйесінің негізгі әлсіз жағы болып табылады.
3. Қорытынды
Қазақстанның банк жүйесінің дағдарыстық құбылыстарға жоғары
сезімталдығы 1)экономиканы қаржыландырудың әртараптандырылмаған көздері,
2)қор нарығының дамымауы, 3) экономиканың сегменттелген нақты секторы, 4)
экономиканы және банк жүйесін долларландыру жоғары деңгейі, 5) несиелік
тәуекелді салалық шоғырландырудың жоғары деңгейі, сондай-ақ 6) банктік
экспансиялық агрессиялық қарқындарына байланысты тәуекелдерді басқарудың
тиімді емес жүйелері сияқты құрылымдық проблемалардың болуына себепші
болды.
Тәуекелді реттеудің мына шараларын атап айтуға болады: 1)банктердің
меншікті капиталының ең төменгі мөлшерін ұлғайту, 2)реттеу капиталын
есептеу тетіктерін өзгерту, 3) капитал жеткіліктілігі нормативтерін
өзгерту, 4)резидент еместер алдындағы міндеттемелер деңгейін шектейтін
коэффициенттерді өзгерту, 5)өтімділік коэффициенттерін өзгерту,
6)кредиттердің жекелеген түрлері бойынша провизиялар құру жөніндегі
талаптарды қатаңдату, 7)ЕДБ-дің орнықтылық деңгейінің төмендеуін анықтау
үшін ҚҚА пайдаланатын факторларды қайта қарау,8)проблемалы банктердің жұмыс
істеуін реттеу.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Қаржы мамандығы
Диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
___________________________________ ____________________студентіне
___________________________________ _____________ жұмыс тақырыбы
___ __________ № _____ бұйрығымен бекітілді
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі ___ _________________
Жұмыстың бастапқы мәліметтері ___________________________________
___________________________________ _____________________________
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны:
a) ___________________________________ ___________________________
___________________________________ _____________________________
б) ___________________________________ ___________________________
___________________________________ _____________________________
в) ___________________________________ ___________________________
Диплом жұмысын дайындау
ГРАФИГІ
Реттік №Бөлімдер атауы, қарастырылатынҒылыми жетекшіге Ескертулер
сұрақтар тізімі тапсыру мерзімі
1. Әдебиеттерді таңдау, оларды
зерттеу мен өңдеу. Негізгі
көздер бойынша библиография
жасау
2. Диплом жұмысының жоспарын
жасау және оны жетекшімен
қарастыру
3. Бірінші бөлімді жазу және оны
тексеруге ұсыну
4. Практикалық материалдарды және
т.б. жинақтау, жүйелеу және
талдау.
5. Қорытынды мен ұсыныстарды
ғылыми жетекшімен келісу.
6. Ескертуге сәйкес диплом
жұмысын қайта өңдеу
(толықтыру). Аяқталған жұмысты
кафедраға ұсыну.
7. Рецензия мен пікірлермен
танысу
8. Рецензия мен пікірлерді ескере
отырып,қорғауға дайындықты
аяқтау.
Тапсырманың берілген күні ___________________________________ ______
Кафедра меңгерушісі ___________________________________ __ аты-жөні
(қолы)
Жұмыс жетекшісі ___________________________________ _______________
(қолы)
Тапсырманы орындауға алған студент _________________________________
(қолы)
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті Экономика және бизнес
факультеті Қаржы кафедрасының күндізгі оқу бөлімінің
4-курс студенті Дүйсенова Бибінұрдың Банк тәуекелдерін басқару және
оларды бағалау әдістерітақырыбына жазылған диплом жұмысына
Сын-пікір
Бүгінгі таңда банктердің қызмет көрсету нарығындағы қатаң
бәсекелестік жағдайында дәстүрлі банк қызметін көрсетіп ,оның ішінде
банктің пассивті операция құрылымындағы банк ресурстарын өз денгейінде
дұрыс қалыптастырмауы кез-келген банкті дағдарысқа ұшыратуы мүмкін.Сол
тұрғыдан алғанда студенттің диплом жұмысына таңдап алған тақырыбы өзекті
болып табылады.
Студент диплом жұмысында тақырыпқа қатысты теориялық мәселелерді
жете талғап,тәжірибеде БТА БАНК Акционерлік Қоғамының мәліметтері
негізінде банктің меншікті қаражаттары мен тартылған қаражаттар құрылымы
бойынша терең талдау жасаған.
-----
Жалпы,қорыта келгенде Бибінұр алға қойған мақсатына жету үшін міндеттерін
орындай отырып,мәліметтерді кесте,диаграмалар арқылы өрнектеп, жазған
диплом жұмысын өз деңгейінде аша білгендіктен студенттің Банктік
тәуекелді басқару және бағалау әдістері тақырыбына жазылған диплом жұмысы
өте жақсы деген бағалауға лайық.
Сын-пікір беруші:
Каспий банк Аймақтық корпаративтік
қаржылық басқарма сарапшысы
Мейрхан.М
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті Экономика және бизнес
факультеті Қаржы кафедрасының күндізгі оқу бөлімінің
4-курс студенті Дүйсенова Бибінұрдың Банк тәуекелдерін басқару және
оларды бағалау әдістері тақырыбына жазылған диплом жұмысына
П і к і р
Студенттің диплом жұмысына таңдап алған тақырыбы өзекті мәселелердің
бірі болып табылады. Өйткені бүгінгі таңда Қазақстан республикасындағы
екінші денгейлі банктері өзінің табысын арттыру мақсатында және
рентабельдігін қамтамасыз ету үшін қызметтер мен операциялардың көптеген
түрлерін көрсетеді.
---------
Жалпы жұмыс кіріспеден,үш тараудан,қорытындыдан және пайдаланған
әдебиеттерден тұрады.
Бірінші тарау: -------------деп аталады,мұнда коммерциялық
банктердің ----------------------------------- ---------------------------
--------------------қарастырылған.
Екінші тарау:---------------------------- -------------деп
аталады,мұнда ----------------------------------- --------------------------
--------------қаражаттарына талдау жүргізілген
Үшінші тарау: -------------------------
Сонымен қатар диплом жұмысында бірқатар қателіктер де жоқ емес-------------
----------------------------------- ------------------
Жалпы диплом жұмысы кафедраның қойылған талаптарына сай келеді деген
пікірмен Мемлекеттік Біліктілік Комиссиясы алдында қорғауға жіберіледі.
Ғылыми жетекшісі :
Аға оқытушы
Керiмбекова Н.Н.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
Тарау-1 Екінші денгейлі банктердің тәуекелдерін басқару және оларды
бағалау әдістерінің теориялық негіздері
1. Банктік тәуекел жіктемесі және оны басқарудың экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2 Несиелік тәуекел және оны басқару
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.3 Пайыздық тәуекел және оны басқару
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
1.4 Валюталық тәуекел және оны басқару
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
1.5 Өтімділік тәуекел және оны басқару
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
Тарау-2 Екінші деңгейлі банктер мәліметтері негізінде банк тәуекелдеріне
талдау жүргізу
1. Екінші деңгейлі банктердің бүгінгі таңдағы қаржылық жағдайы ... ...52
2. Қ.Р банк секторының тәуекелдеріне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..60
3. БТА Банк АҚ-ның заңды тұлға Көктем ЖШС-не несие беру тәжірибесі
негізінде банк тәуекеліне талдау жүргізу ... ... ... ... ... ... ... 70
Тарау-3 Қаржы Дағдарысы жағдайында банк тәуекелдерін басқару проблемалары
және оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..86
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
88
Кіріспе
Банктер өз қызметін жүргізу процесінде пайда болған жері, олардың
деңгейіне әсер етуші сыртқы және ішкі факторлардың жиынтығы, оларды талдау
тәсілі және оларды сипаттау әдістері бойынша бір-бірінен өзгешеленетін әр
түрлі тәуекелдердің жиынтығымен бетпе-бет келеді.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуына байланысты тәуекелдік түсінігі
банктер өміріне нақты кіруде. Тәуекелділік кез келген банктік операцияларда
болады. Олардың ауқымы әр түрлі. Жалпы, тәуекел тарихи категория ретінде
қоғам дамуымен байланысты болып, адамның болашақта болатын қаупін
түсіндірумен байланысты болады. Қоғамның дамуы барысында тәуекел
экономикалық категорияға айналды.
Диплом жұмысының өзектілігі – қазіргі кездегі банктік нарық
тәуекелдіксіз мүмкін емес. Ол кез-келген операцияда болады, тек тәуекелдік
әр түрлі көлемде болуы мүмкін. Сондықтан да банк қызметінде тәуекелділіктің
мүлдем болмауы маңызды емес, оның ең аз шамадағы деңгейіне жеткізу және
кеміту маңызды болып табылады.
Диплом жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы банктік
тәуекелдерді бағалап және ерекшеліктерін анықтап талдай отырып,
қолданыстағы банктік тәуекелдерді басқару және бағалау әдістерін зерттеп,
оны басқарудың жаңа және жетілдіру жолдарын іздестіру.
Диплом жұмыстың міндеттеріне мыналар жатады:
- екінші денгейлі банктердің тәуекелдерін басқару және оларды бағалау
әдістерінің теориялық негіздері қарастыру;
- екінші деңгейлі банктер мәліметтері негізінде банк тәуекелдеріне талдау
жүргізуді көрсету;
- қаржы дағдарысы жағдайында банк тәуекелдерін басқару проблемалары және
оларды шешу жолдарын анықтау;
Диплом жұмысының зерттеу пәні – нарықтық қатынастардың кез-келген
операцияларында орын алып отыратын – банктік тәуекелдер, олардың түрлері.
Диплом жұмысын зерттеу объектісі екінші деңгейлі банктердің
ерекшелігіне байланысты – банк тәуекелдер түрлері. Банк өзінің күнделікті
іс-әрекеттері нәтижесінде тәуекелдердің сан алуан түрлерімен кездеседі.
Мұндай тәуекелдер пайда болу уақытысына, пайда болу жеріне, ішкі, сыртқы
факторларға және тағы басқа көптеген критерийлерге байланысты жіктеледі.
Тәуекелдің барлық түрлері өзара байланысты болып табылатындықтан, оның бір
түрінің өзгеруі басқа да тәуекелдер түрлерінің өзгеруіне себеп болады.
Банк тәуекелділігі – бұл несие мекемелерінің жүзеге асыратын, банк
операцияларының ерекшелігінен туындайтын шығын қатері, яғни, дәлірек
айтсақ, банктердің өз ресурстарының, табыстарының бір бөлігінен айырылып
қалу қаупін немесе қаржылық операцияларды жүзеге асыру барысында қосымша
шығын шығару қаупін айтамыз. Тәуекел банктің берген несиесі төлемсіздік
туындаған жағдайда , ресурстық база жеткіліксіз болғанда ,жалпы
міндеттемелері бойынша жауап беру мүмкіндігі азайғанда пайдасынан
айырылып қалу ықтималдығын білдіреді.
Тәуекел мен табыстылық деңгейлері өзара пропорционал болып келеді,
яғни, тәуекел деңгейі неғұрлым жоғары болса, табыстылық деңгейі де соғұрлым
жоғары болады. Керісінше, тәуекел деңгейі төмен болса, табыс та төмен
болады. Сондықтан кез келген кәсіпорын табыс пен тәуекел деңгейлерінің
арасынан ең тиімді немесе альтернативті арақатынасты таңдайды.
Банктік қызметке тән тәуекелдікті сипаттайтын жалпылама көрсеткіш
ретінде жоғалтуларды, банктік табыстың төмендеуі ретінде түсінеміз. Осы
көрсеткіш өзінде шығын мен залалды үйлестіреді, сондықтан тәуекелдік
деңгейін жақсы бейнеде сипаттайды. Тәуекелдік пен жоғалту түсініктеріөзара
тығыз байланысты. Сол себепті тәуекелді жоғалту категориясын қолдану арқылы
сан жағынан да бейнелеуге болады.
Банктер өз қызметі барысында белгілі бір шығындар шығарады. Бұл
салымшыларға төленетін пайыздар; басқа қаржылық институттардан қарызға
алынатын несиелік ресурстар үшін төлем; есеп-айырысу операцияларымен,
бағалы қағаздармен байланысты шығындар; жұмыскерлерді, ғимараттарды, т.б.
ұстауға кететін шығындар. Шығын категориясына қатысты тәуекелдік, көзге
көрінбейтін жағдайларға байланысты белгіленген мөлшерден көбірек шығын шегу
нәтижесінде пайда болады.
Табысты толық ала алмай немесе көзделген мөлшерден артық шығынның
жұмсалу формасында көрініс табатын залалдар алдағы операцияларды,
есептеулерге жасалатын талдаудың жеткіліксіздігінен немесе жағдайдың
болжана алмауына байланысты болады. Сол сияқты залалдар тәуекелдігі нашар
несиелік портфельмен, конъюнктураның толық есептелінбеуімен байланысты
болғанда банкке әрқашан қолайсыз жағдайларға ұшырауына қауіп төндіреді.
Банк жетекшілері пайданы жоғарылатуға тырыса отырып, шығын мен зиянды
барынша азайтуға ұмтылыс жасайды.
Мұның барлығы белгілі бір шамада бір-біріне қарама-қайшылық тудырады,
оған банк иелері мен оның салымшыларының мүдделерінің қарсы келуі негіз
болады. Біріншілер, қосымша пайда табу үшін тәуекелдікке баруға дайын
болса, ал екіншілер үшін, банкке сеніп тапсырылған қаражаттардың сақталуы
ең маңызды. Табыстылық пен тәуекелдіктің арасындағы ықшамды қатынасты ұстап
отыру, банкті басқарудың біршама күрделі мәселелерін құрайды.
Диплом жұмысын жазу барысында мынандай оқу-әдістемелік құралдар
қолданылды: Ғ.С. Сейітқасымовтың, А.Б. Садвакасова мен А.Б Хожжиеваның,
С.Б. Мақыштың, т.б. оқулықтары, мерзімді басылымдардағы мәліметтер, атап
айтқанда, Имрамзиева М. мен Нуртазинова А.С, Есенжол К.М. мен Чинибаева
Ш.Г. мақалалары, статистикалық ақпараттық әліметтер, нормативті құжаттар
қолданылды.
Тарау-1 Екінші денгейлі банктердің тәуекелдерін басқару және оларды
бағалау әдістерің теориялық негіздері
1.1. Банктік тәуекел жіктемесі және оны басқарудың экономикалық мәні
Бүгінгі таңда халық шаруашылығы саласындағы банк жүйесінің экономиканы
дамытуда алар орны ерекше. Бүгінгі таңдағы нарықтық экономика жағдайында
банк саласында банктер әр түрлі банктік операцияларды жүзеге асыру
барысында өз мойнына алатын қатерлерді дұрыс бағалай білудің маңызы өте
зор. Әр банк өз қызметінің процесінде өз тәуекелі деңгейін жақсы біліп,
тәуекелділік пен табыстылық деңгейін дұрыс сақтай білуі керек.
Тәуекелділік кез келген банктік операцияларда болады. Олардың ауқымы әр
түрлі. Сондықтан да банк қызметінде тәуекелділіктің мүлдем болмауы маңызды
емес, оның ең аз шамадағы деңгейіне жеткізу және кеміту маңызды. Жалпы,
тәуекел тарихи категория ретінде қоғам дамуымен байланысты болып, адамның
болашақта болатын қаупін түсіндірумен байланысты болады. Қоғамның дамуы
барысында тәуекел экономикалық категорияға айналды.
Банк тәуекелділігі – бұл несие мекемелерінің жүзеге асыратын, банк
операцияларының ерекшелігінен туындайтын шығын қатері, яғни, дәлірек
айтсақ, банктердің өз ресурстарының, табыстарының бір бөлігінен айырылып
қалу қаупін немесе қаржылық операцияларды жүзеге асыру барысында қосымша
шығын шығару қаупін айтамыз. Тәуекел банктің берген несиесі төлемсіздік
туындаған жағдайда , ресурстық база жеткіліксіз болғанда ,жалпы
міндеттемелері бойынша жауап беру мүмкіндігі азайғанда пайдасынан
айырылып қалу ықтималдығын білдіреді.
Тәуекелден құтылу мүмкін емес, сондықтан да кез келген банк тәуекел
деңгейін минимумға түсіруге тырысады және бірнеше альтернативті шешімдер
ішінен тәуекел деңгейін түсіретін шешімдерді таңдайды. Осыған байланысты ҚР
банкирлеріне банктік қызмет нарығында қалыптасқан жағдайды бағалауға көңіл
аударуы тиіс.
Банктің қызметі тәуекелдермен байланысты болып келетіндіктен, олар
тәуекелдерді басқаруға көп көңіл бөледі.
Тәуекел мен табыстылық деңгейлері өзара пропорционал болып келеді,
яғни, тәуекел деңгейі неғұрлым жоғары болса, табыстылық деңгейі де соғұрлым
жоғары болады. Керісінше, тәуекел деңгейі төмен болса, табыс та төмен
болады. Сондықтан кез келген кәсіпорын табыс пен тәуекел деңгейлерінің
арасынан ең тиімді немесе альтернативті арақатынасты таңдайды.6
Банк үшін тәуекелді басқару – ең маңызды мәселелердің бірі. Себебі кез
келген банктің қалыптасу процесінен бастап, бүкіл қызмет ету уақытысындағы
іс-әрекеті көптеген тәуекелдерге тікелей байланысты болып келеді, яғни
банктің болашақта банкроттыққа ұшырауы немесе ұшырамауы оның тәуекелді
басқаруымен байланысты. Жалпы, тәуекел жағымсыз оқиғаның болу
ықтималдығымен сипатталады. Оған мыналар жатады: табыстың төмендеуі,
берілген несиелердің қайтарылмауына байланысты шығындардың пайда болуы,
базалық ресурстардың азаюы, баланстан тыс операциялар бойынша төлемдердің
төленбеуі және тағы басқалары. Бірақ тәуекел деңгейі қаншалықты төмен
болса, жоғары табыс алу ықтималдығы да соншалықты төмен болатындықтан, кез
келген банк өзінің қаражаттарын табысы жоғары және тәуекел деңгейі төмен іс
– әрекеттерге жұмсауға тырысады.
Банк өзінің күнделікті іс – әрекеттері нәтижесінде тәуекелдердің сан
алуан түріне ұрынады. Мұндай тәуекелдер пайда болу уақытысына, пайда болу
жеріне, ішкі, сыртқы факторларға және тағы басқа көптеген критерийлерге
байланысты жіктеледі. Тәуекелдің барлық түрлері өзара байланысты болып
табылатындықтан, оның бір түрінің өзгеруі басқа да тәуекел түрлерінің
өзгеруіне себеп болады. Осыған байланысты банк үшін әр тәуекелдің түрін
талдау, оның басқа тәуекелдің түрлерімен байланысын анықтау қиынға соғады.
Тәуекелді басқару мен бағалау тиімділігі көбіне оның классификациясымен
анықталады. Тәуекелдерді классификациялау деп – көзделген мақсаттарға жету
үшін оларды анықталған белгілері бойынша белгілі бір топтарға бөлуді
айтамыз. Ғылыми негізделген классификация жалпы жүйедегі әрбір тәуекелдің
орнын анықтауға және тәуекелді басқарудың керекті әдістері мен тәсілдерін
тиімді қолдануға мүмкіндік береді. Қазіргі заманға сай экономикалық
әдебиеттерде көрсетілгендей және тәжірибеде басқару мен талдау мақсаттарына
байланысты банк тәуекелдерінің көптеген түрлері бар.
Тәуекелді классификациялау – көзделген мақсаттарға жету үшін оларды
анықталған белгілері бойынша белгілі бір топтарға бөлуді айтамыз.
Банктік тәуекелді жіктеу қағидалары:
• банктік тәуекелдің әсер ету және қызмет ету аясы
• банк клиенттің құрамы
• банктік операциялар сипаттамасы
• коммерциялық банктердің түрлері
Әсер ету мен қызмет ету аясына байланысты банктік тәуекелдер:
1. Сыртқы
2. Ішкі (1-суретте көрсетілген)
Сыртқы тәуекелдерге банктік қызметіне тікелей байланысты емес немесе
берілген бір клиентпен байланысты емес тәуекелдер жатқызылады. Банкте
анықталған ақша-қаражаттары болғанда, ол жанама түрде сыртқы тәуекелдерді
алдын ала болжай алады және оларды өз уақытында басқара алады. Сыртқы
тәуекелдер саяси-экономикалық, әлеуметтік-құқықтық, бәсекелестік, қаржылық
және басқадай факторлардан пайда болады.
Саяси – соғыс, жаулап, басып кіру, саяси көтерілістер мен
тәртіпсіздік, идеологиялық келіспеушіліктер, экономикалық қызығушылық
қақтығыстары, мемлекет құрылу ерешелігімен байланысты , мемлекеттік билік
органдары қызметінің тұрақсыздығы, Үкіметтің экономикалық және басқа да
саясаттарды дұрыс жүргізбеуі(ұлтшылдану, жекешелендіру) этникалық және
аймақтық мәселелер және т.б тәуекелдер.
Құқықтық – банк қызметіне қатысты заңдық және басқа да нормативтік
шектеулер (экспорттық-импорттық шектеулер, шетел банктер қызметін
лицензиялау, шетел инвестицияларын лимиттеу)
Экономикалық – жалпы экономикалық тәуекелдер, экономикалық
құндылықтар, экономикалық саясатпен байланысты жиынтық ЖІӨ-нің өсуі, ұзақ
мерзімді төмендеуі, импорттың –экспорттан жоғарлануы, экспорттан түсетін
табыстың азаюы, әлемдік нарықтағы отандық тауарлар бәсекелестігінің
төмендеуі, іскерлік белсенділіктің төмендеуі, басқа да мемлекеттермен
байланыстардың азаюы,халықтың бірыңғайлығы мен білім деңгейінің
төмендеуі,инфрақұрылымның нашар дамуы және т.б.
Банктің өзінің қызметіне байланысты және ол тәуекел жағдайларды
белсенді түрде басқару мүмкіндігін иеленеді. Ішкі тәуекелдерге берілген
жекеленген коммерциялық банк иеленетін кәсіпкерлік артықшылықтар әсер
етеді. Атап айтсақ, қаржылық нарықтың берілген нарықтың берілген аясында
банктің қызмет көрсетуін ұйымдастыру кезінде оның басшылары мен дұрыс
таңдалған стратегиясы мен саясаты. Банктік операциялар технологиялық
процестерімен маманданған қызметкерлер жеткілікті минимумын оптималды
басқару, тиімді маркетингтік стратегияны және тактиканы таңдау және т.б.
факторлар. Ішкі тәуекелдер банктің өз қызметінен клиенттердің қарыз
алушылардың немесе оның берілген контр серіктестер қызметіне байланысты.
Олардың деңгейіне банк басшыларының іскерлік белсенділігі, басқарудың
тиімділігі мен тактикасы және басқадай факторлар үлкен әсер етеді.
Осыдан келе тәуекелдер келесідей бөлінеді:
- банк активтерімен байланысты тәуекелдер (несиелік, валюталық,
нарықтық, кассалық, есеп-айырысу, факторингтік,
корреспонденттік, қаржылық, инвестициялық тәуекелдер)
- банк пассивтерімен байланысты (салым және депозит бойынша,
банкаралық несиелерді тарту тәуекелдері, диверсификация
тәуекелдері)
- банктің өзінің активтері мен пассивтерін басқару сапасымен
байланысты (пайыздық тәуекел, өтімділік тәуекел, өлем
қабілесіздік тәуекелі, капитал құрылымы тәуекелі, банк капиталы
жеткіліксіздігі тәуекелі)
- қаржылық қызмет жүзеге асыру тәуекелімен байланысты
(операциондық, технологиялық, жаңа енгізулер тәуекелі,
стратегиялық, бухгалтерлік, қауіпсіздік тәуекелдері)
Несиелік тәуекел – негізгі ссуда бойынша қарыздың қайтарылмау
тәуекелі.
Пайыздық тәуекел – берілген ссуда бойынша пайыздың алынбау тәуекелі.
Қаржылық тәуекелдер – ақша-несие жүйесі дағдарысы, инфляция, сыртқы
қарыздың күрт өсуі, сыртқы қарыздың өтеу көлемінің төмендеуі, сыртқы
қарызға жаппай моноторинг , трансферттік тәуекел, елде несие мен займдар
бойынша төлемдер жасау үшін қажетті мөлшерде шетел валютасының болмауы,
сондай-ақ импортпен салыстырмалы шетел резервтерінің азаюы, жаңа
экономикалық нормативтер, салықтар, алымдар, баждар, тарифтер мен квотаның
енгізілуі.
Өтімділік тәуекелі – банктің өз міндеттемелерін уақытында орындамау
тәуекелі, өтімділік нормативтерін бұзу тәуекелі.
Капитал құрылымының тәуекелі – капитал жеткіліктілік нормативінің
банк орындамау тәуекелі, оның капитал құрылымының рационалды емес
ұйымдастыру тәуекелі.
Факторингтік операциялар бойынша тәуекелді төмендету үшін қарыз
алушының төлем қабілеттілігін, оның шаруашылық байланысының сипатын және
жабдықтаушылармен қарым-қатынасын, төлемдер құрылымын, өнімнің бәсекелес
қабілеттілігін,оның қайтару жағдайлары санын және т.б. қорытындылау керек.
Банктің факторингтік бөлімімен вексельді сатып алғанда, жабдықтаушылардың
қола вексельді ие болуда қосымша тәуекелдің пайда болуына соғады.
Ішкі тәуекелдер банктің түріне және ерекшелігіне байланысты. Бұны
былайша түсінуге болады: барлық банктерге сыртқы тәуекелдері, қаржылық
қызмет көрсету тәуекелі тән бола тұра, негізгі зоналар, көлемдері және
артықшылықты бағыттар банктің мамандануына байланысты әр түрлі қалыптасады,
осыдан келе банк қызметінің әрбір түрі әр түрлі сипатталынады. Тәуекелдер
жинағы бұл банктер үшін әр түрлі болады. Ақшалай бос қаражаттарды тарту
және оларды басқа да несиелік мекемелерде орналастырумен айналысатын
банктер үшін салымдар мен депозиттік операциялар бойынша тәуекелдер тән,
соныменқатар банкаралық несиелердің қайтарылу мүмкіндігі бар. Негізгі
бағыттары инновация болып табылатын мамандандырылған банктерге жаңа
технологияларды ұзақ және орта мерзімді несиелендірумен байланысты
тәуекелдер тән болып келеді. Сондықтан мұндай банктерде бірінші орында
инновация тәуекелі, сонымен қатар маркетингтік тәуекелдер – яғни, жаңа
технологияларды енгізетін өнеркәсіптің өнімді өндіруде туындайтын алдын ала
болжанбаған қиындықтармен байланысты тәуекелдер. Бұл жағдайда ерекше
мағынаға сыртқы жобалық тәуекелдер, яғни фирмаішілік немесе корпаративтік
тәуекелдер, нарықтық немесе портфельдік тәуекел. Бұл жерде алдын ала
экономикалық тиімділікті, сапалылығын бағаламай, технологиялық жаңалықты
игеруде үлкен тәуекелге тап болады, яғни жаңа технологияны уақытынан бұрын
бастаса, жаңа өнімге тұтынушы сұранысы жоқ немесе аз болса, өндіретін
өнімнің белгілі бір бағытта түрі көпболса және т.б.
Көрсетілген жіктеулер және қағидалар, банктік тәуекелдердің түрлерін
ғана емес, сонымен қатар, белгілі бір жүйеге сәйкес және ерекшеліктеріне
байланысты тәуекелдер болады. 7
1-сурет. Банк тәуекелінің жіктелімі
Банктік тәуекел жіктемесі
сыртқы
ішкі
Банк
активтермен
байланысты
тәуекелдер
Банк
пассивтерімен
Байланысты
тәуекелдер
Қаржылық
қызметті
жүзеге
асыру
тәуекелі
Активтер мен
пассивтерін
басқару
сапасымен
• саяси
• құқықтық
• экономикалық
Дерек көзі: 7
Табыстылық пен тәуекелділіктің арасындағы оңтайлы арақатынасты ұстап
тұру банктерді басқарудың басты әрі ең күрделі мәселесі болып табылады.
Банк үшін тәуекелдерді басқару өте маңызды болып табылады.
1-кесте. Банк тәуекел аймағына сипаттама
Тәуекел түрі Тәуекел аймағы
Несиелік тәуекел Қарыз алушының төлемқабілеттігінің төмендеуі
Несиелік портфель сапасының нашарлауы
Мерзімі өткен негізгі қарыздың және
проценттік төлемдердің пайда болуы
Прблемалы ссудалардың туындауы
Іскер тәуекел факторының пайда болуы
Баллансталмаған Ұзақ мерзімді активтердің орнын басу
өтімділік тәуекелі мақсатында қысқа мерзімді ресурстарды
қолдану
Өтімділігі төмен активтерді жоғары сұранысы
бар ресурстармен жабу
Пайыз тәуекелі Ағымдағы кезеңге пайыз ставкасының өзгеруіне
сезімтал актив пен пассивтің көлемі мен
мерзімінің сәйкес келмеуі
Пайыз маржасының төмендеуіне алып келетін
активті және пассивті пайыз ставкасының
өзгеруі мен сәйкессіздігінің болжануы
Банктің белгілі бір активті операциялары
бойынша пайыз маржасының төмендеуі
Табысты жоғалту тәуекеліРесурстар құнының жоғарылауы
Теріс пайыз маржасының пайда болуы мен
төмендеуіне алып келетін өтіділігі жоғары
активті жабу мақсатында тұрақты және ұзақ
мерзімді ресурстарды қолдану
Жұмыс атқармайтын активтердің бөлігі
Рентабелділігі жоқ тауарлар
Операционды тәуекел Жаңа өнімнің пайда болуына байланысты
персоналдың сол салада мамандылығының
жоқтығына байланысты тәуекелдің пайда болуы
Банк қызметінің белгілі бағыттарына
байланысты программалық қамсыздандырудың
жеткіліксіздігі
Құқықтық қамсыздандырудың кемшілігі
Маманданған кадрлар мен ішкі регламенттері
жоқ банк қызметінің ортасы
Банк қызметінің сегменттеріне байланысты ішкі
бақылаудың төменділігі
Маманданбаған контрагенттермен операциялар
Дерек көзі: 22
Тәуекелдерді басқару - кезекті қызмет түріне байланысты туындайтын
тәуекелдерді төмендетуге бағытталатын әдістер мен тәсілдердің жиынтығы.
Стратегиялық басқару мен жоспарлау оның негізі болып табылады. Осы
арқылы банк өзіндегі бар ресурстар мен мақсаттар сәйкестігін қамтамасыз
етеді. Банктік тәуекелді басқару жүйесі нақты шаралар арқылы жүзеге
асырады. Ондай шаралар стратегиялық басқару денгейінде немесе
ұйымдастырушылық денгейде жүзеге асырылады. Банктік тәуекелді басқаруға
байланысты жиі кездесетін келесідей әдістер қолданылады:
➢ Диверсификация;
➢ сақтандыру;
➢ хеджирлеу;
➢ өзін - өзі сақтандыру;
➢ лимиттеу;
➢ сапаны басқару.
Диверсификациялау арқылы банктік операциялардың бір түріне байланысты
тәуекелділікті жояды немесе төмендетеді. Банк өзінің портфелін төменде
көрсетілген бағыттарға байланысты жиі диверсификациялауы керек.
а) Тартылған қаражаттың диверсификациясы:
* мерзімі бойынша;
* тартылу түрлері бойынша (заңды түлғалардың депозиттері, жеке тұлғалардың
депозиттері, банкаралық несие, халық аралық қарыздар);
* тартылу көздері бойынша (сала, клиенттердің топтары бойынша);
б) қолданылатын құралдардың диверсификациясы: активтер
портфелінде төлем күралдары көп болу керек;
с) қалыптастырылған портфельдің диверсификациясы:
* мерзімі бойынша: көбінесе ұзак мерзімді және кысқа мерзімді болып
бөлінеді;
* қарыз алушылар бойынша: ссудалық портфельде карыздың аз мөлшерде бірақ
көп түлғаларға берілуі керек.
Сақтандыру. Мүмкіндігінше тәуекел деңгейі бар банк активтерінің
барлық түрлері сақтандырылуы керек.
Хеджирлеу. Қаржылық құралдарды сату-сатып алу бойынша ашық позициялар
кері мәмілелер арқылы хеджирленуі керек.
Өзін-өзі сақтандыру. Банктің ссуда бойынша үмітсіз қарыздарды
есептен шығару және операциялар бойынша мүмкін шығындарды жабу үшін
мемлекеттен немесе кұрылтайшылардан қосымша алған құралдар немесе
банктің пайдасынан құралған резервтік қоры болуы керек.
Лимиттеу – банктің көлемі, құралдары, әріптестері және сол сияқты
басқада операцияларды шектеу болып табылады. Шектеудін келесідей көп
тараған түрлері бар:
-әрбір жеке контр-портнер операциялар бойынша шектеу;
-әрбір құралдарға, актив түріне, нақты бөлімшелерге немесе дилерлерге
шектеулер;
-бір карыз алушы үшін жоғарғы ссуда мөлшерін бекіту;
-баланстан тыс міндеттемелердің төменгі мөлшері бекіту;
-келесі күнге калдыруға мүмкін ашық позицияның төменгі мүмкін
мөлшері;
-банктің әр бөлімшелерінің әр түрлі позициясы бойынша пайда мен
шығындарды шектеу.
Сапаны басқару - тәуекелді басқару қазіргі заманауи әдіс болып
табылады. Бұл негізінен жоғары маманданған басқарушылардың банк үшін
қиыншылықтар туғанға дейін пайда болған мәліметтерді шектеудегі әдістер
ретінде сипатталады. Сапаны басқару үшін әрине банк өте біліктіде , жоғары
білімді мамандарға жүгінеді.
2. Несиелік тәуекел және оны басқару әдістері
Банктер құралдарды беру барысында делдал болып табылады, сондықтан
өзіне несие тәуекелділігін қабылдайды. Несие – бұл банк сапасын және жұмыс
барысын қарастырудың негізі болып табылады. Көптеген банктердің банкротқа
ұшырауларын зерттеу барысында банкроттың негізгі себебі болып, несиелердің
төменгі сапада болуын куәландырады. Осыған орай, несиені басқару процесінің
өзіндік түсінігі қажет.
Несие саясатының жақсы дамуы және процедурасы; портфельді сауатты
басқару; несиелерді нәтижелі бақылау; осы сферада жұмыс жасайтын
қызметшілерді дайындау тиімді несиелік басқарудың маңызды элементтері болып
табылады.
Дегенмен, көптеген банктер өңделген несие басқаруларын және несие
тәуекел процестерін тиімді жайғастыра алмайды. Сондықтан да, олар несие
ресурстарының қайтарылмау мәселелерімен күнделікті соқтығысып қалады. Бұл
өз кезегінде несиелерді сапалы басқару үшін объективті қиындыөтардың бар
болуын куәландырады, сондай-ақ, мұндай басқару түрінің маңыздылығын
күшейтуді растайды.
Банктер күнделікті өзінің барлық тәуекелдерін бағалай отырып, сонымен
қатар, шамадан тыс концентрация портфель тәуекелімен күресуге тиісті. Осы
тәуекел түрлері әр түрлі болып келеді: несиені төлеу қабілеттілік тәуекелі,
пайыздық, сауда, географиялық, саяси, операциялық. Банк басшылығы оны
қалайтын және қабыл ала алатын мүмкін түрлерді және тәуекел мөлшерлері
анықтауына жауапты. Экономиканың сол немесе басқа секторға, мүмкін тәуекел
мөлшеріне шектеулер орнатуы қажетті. 22
Кез келген, банктің несие портфелі күнделікті реттеліп отыруы тиісті,
өйткені портфель сапасы, тәуекелділікті бағалауға және банк сенімділігі
үшін жоғары дәрежеде маңызды.
Кез келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің
сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне тікелей байланысты. Несиенің
уақтылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне итермелейді. Сондықтан да банктер
несиелік тәуекелді басқару шараларымен уақтылы айналысып отыруға тиіс.
Кез келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің
сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне тікелей байланысты. Несиенің
уақтылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне итермелейді. Сондықтан да банктер
несиелік тәуекелді басқару шараларымен уақтылы айналысып отыруға тиіс.
Несиелік тәуекел – қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша қарызын
немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына байланысты
банктің зиян шегуін сипаттайды.
Коммерциялық банктегі несиелік тәуекелді басқару жүйесі екі субжүйеден
тұрады:
- басқаратын субъекті
- басқарылатын объект
Басқару субъекті – бұл арнайы еңбек, ақпарат, материалдық және
қаржылық ресурстарды пайдалана отырып, несиелік тәуекелді басқару процессін
жүзеге асыратын банктің құрылымдық бөлімшесі.
Несиелік тәуекел бұл қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша
қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына
байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды.
Несиелік тәуекелден туындайтын шығындарды екіге тікелей және жанама деп
бөліп қарастырған дұрыс. Тікелей шығындар несиені қайтармауға және
қаражаттың түспеуіне байланысты туындаса, ал жанама шығындар кепілге қоятын
заттың құнының төмендеуі, проблемалық несиелерге байланысты банктің құратын
резервтерінің көлемінің ұлғайту қажеттігінен туындайды.
Жалпы несиелік тәуекел дәрежесі мынадай факторларға тәуелді:
- елдегі және өңірдегі экономикалық және саяси жағдайлар;
- банктердің жекелеген экономика салаларына несие беруі;
- қарыз алушылардың несиелік қабілеті мен беделіне;
- қарыз алушының банкроттығына;
- қаржылық қиындықтарға ұшыраған клиенттерге берілген несиелер үлесінің
жоғары болуына;
- жаңа, таныс емес компанияларға берілген несиелерге;
- жақын арада тартылған немесе жаңа клиенттерге берілген несиелер үлесінің
жоғары болуы;
- қарыз алушының тарапынан болатын алдамшылық әрекеттерге;
- қиын іске асырылатын немесе тез құнсыздануға икемді кепіл затын
қамтамасыз ету мүлкі ретінде қабылдауына;
- несиелік қоржынның диверсификациялану деңгейіне;
- инвестициялық жобаныңы техникалық-экономикалық негіздемесінің туралығына;
- несиені беру және қоржынды қалыптасыруға байланысты несиелік саясатқа жиі
енгізілген өзгерістерге;
- берілетін несиелердің түрлеріне, мөлшеріне және нысандарына, сондай-ақ
қамтамасыз ету түріне.
Несиелік тәуекелдің мынадай жіктелімін жасауға болады:
1) Факторлардың әрекет ету саласына қарай:
- Ішкі несиелік тәуекелдер;
- Сыртқы несиелік тәуекелдер;
2) Факторлардың банк қызметіне байланысына қарай:
- банк қызметіне байланысты несиелік тәуекелдер;
- банк қызметіне байланыссыз несиелік тәуекелдер;
3) Банк қызметіне әкелетін зияндылық дәрежесіне қарай:
-тікелей несиелік тәуекел;
- жанама несиелік тәуекел;
4) Несиелік операциялардың есеп алыну сипатына қарай:
- баланстық несиелік тәуекелдер;
- баланстан тыс несиелік тәуекелдер;
5) Пайда болу ауқымына қарай:
- іргетастық несиелік тәуекелдер, яғни активті және пассивті басқарумен
айналысатын менеджерлердің қабылдайтын шешімдеріне байланысты;
- коммерциялық несиелік тәуекелдер, яғни банк клиенттерін несиелеу
саясатына байланысты;
- жекеше несиелік тәуекелдер, яғни несиелік өнім, қызмет, операцияларға,
қарыз алушыларға немесе өзге де контрагенттерге байланысты.
6) Басқару сипатына қарай:
- тікелей несиелік тәуекел, яғни қарыз алушыға қатысты несиелік тәуекел;
- қоржындық несиелік тәуекел, яғни несиелік қоржынның сапасына байланысты.
Несиелік тәуекелді басқару банктің активін басқарудың құрамдас бөлігі
ретінде несиелік тәуекелді төмендетуге байланысты шаралардың жиынтығын
білдіреді.
Жоғарыда келтірілген несиелік тәуекелді жіктеліміне сүйене отырып,
жалпы несиелік тәуекелді басқаруға екі тұрғыдан келу қажет:
• нақты қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару;
• несиелік қоржынның тәуекелін басқару.
Осы екі түрлі несиелік тәуекелдерді басқарудың өзіндік ерекшеліктері
болады. Ең бастысы мақсаттарына байланысты: 1)қарыз алушының несиелік
тәуекелін басқарудың мақсаты несиені қайтармаған жағдайда банктің шығынын
азайту және қарыз алушының банк алдындағы келісімшартта көзделген
міндеттемелерін орындалмай қалу ықтималдығын азайту болып табылады;
2)несиелік қоржынның тәуекелін басқарудың мақсаты банктің несиелік
операцияларын ұйымдастыру тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштерді белгілі
бір деңгейде қолдап отыру.
Қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару банктегі несиелдік үдерісті
ұйымдастыру шегінде жүзеге асыралады. Несиелеудің әрбір кезеңінде несиелік
тәуекелді басқарудың өзіндік ерекшеліктері болады.
Несиелік тәуекелді басқару үдерісін мынадай кезеңдерді қамтиды
(2-сурет).
2-сурет. Несиелік тәуекелді басқару үдерісінің кезеңдері
Несиелік тәуекелді басқарудың үдерісінде қарастырылған кезеңдері
несиелік тәуекелді жекелеген қарыз алушылар деңгейінде, сондай-ақ жалпы
несиелік қоржын деңгейінде басқаруда да қолданылады.
Ең бірінші қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару үдерісінің
кезеңдеріне тоқалайық.
Бірінші кезең - идентификациялау кезеңі. Несиелік тәуекелді
идентификациялау бұл несиелік тәуекелдің пайда болу аумағын айқындауды
білдіреді.
Несиелік тәуекелді идентификациялаудың мақсаты қарыз алушының
келісімшартта көзделген міндеттемелерді орындамау себептерін анықтау. Оған
ішкі және сыртқы факторлар себеп болуы мүмкін. Ішкі факторлар яғни бұл
банктің несиелеу үдерісін ұйымдастырумен байланысты, ал сыртқы факторлар
бұл қарыз алушының төлем қабілетсіздігіне немесе оның банк алдындағы
міндеттемесін орындауға ынтасыздық танытуынан, сондай-ақ несиені қамтамасыз
ету мүлкіне байланысты туындауы мүмкін.
Несиелік тәуекелді идентификациялау үшін қарыз алушы туралы толық
ақпарттарды жинақтау қажет. Қарыз алушылар жеке және заңды тұлғалар ретінде
болады. Ендеше қарыз алушы жеке тұлғаға қарағанда заңды тұлғалары бойынша
ақпараттар жинау күрделі болып келеді. Айталық қарыз алушы заңды тұлға үшін
компанияның қызметінің бағыттары, несиелік тарихы, іскерлік беделі, меншік
иелерінің құрылымы, менеджмент сапасы, бәсекелестік қабілеттігі,
рентабельдігі және өндірісінің даму жағдайы, оған салалық, нарықтық және
жағрафиялық тәуекелдердің ықпал етуі, сондай-ақ кепіл затының өтімділігі,
жеткіліктігі және сақталымы немесе өзгеде қамтамасыз ету нысандарына
қатысты тәуекелдердің болуы туралы ақпараттар жатады. Қарыз алушы жеке
тұлға бойынша ақпараттарға: жеке тұлғаның қызметі, несиелік тарихы, табысы,
бизнесінің дамуы мен бәсекелестігі, сондай-ақ кепіл затына қатысты жоғарыда
аталған тәуекелдер туралы ақпараттар жатады.
Несиелік тәуекелді идентификациялау банктің несиелік қызметтерлерінің,
заң қызметінің, қауіпсіздік қызметінің, тәуекел-менеджерлерінің көмегімен
қарыз алушылар санаттарына және салалық сипатына қарай жасалатын
сараптамалық қорытынды дайындау кезінде жүзеге асырылады.
Қарыз алушының несиелік тәуекелін анықтау үшін оның алдыңғы
міндеттемелерді қалай орындауы, бұрынғы өзге банктерден алған займдары
туралы, қазіргі банктің берген несиесіне қызмет ету жағдайы, қарыз алушының
несиелік тәртібі туралы ақпараттар талданады.
Несиелік тәуекелді идентификациялауға қажетті ақпарат көздеріне
мыналар жатуы мүмкін:
- қарыз алушының банкке несие алу үшін берген ақпараттары;
- несиелік бюроның беретін ақпараттары;
- өзге ақпараттар.
Жалпы қазіргі банктік тәжірибедегі қарыз алушының несиелік тәуекелін
басқару әдістері төмендегі 3-суретте берілген.
3-сурет. Қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару әдістері
Қарыз алушының несиелік тәуекелін төмендетудің келесі әдістерінің
біріне мәмілені құрылымдау және қаржыландыру шартын анықтау жатады.
Мәмілені құрылымдау займ туралы келісімшарт жасау кезеңінде жүзеге
асырылады. Құрылымдау несиелік мәміленің жетістіктеріне ықпал етеді.
Мәмілені құрылымдау барысында клиентке мәміленің сипатына жауап беретін
несиенің түрі мен өтелу шарты ұсынылады.
Мәмілені құрылымдау үдерісінде банк қаржыландыруы шартының түрін,
мерзімін, өтелу тәсілін, төлемдер кестесін, сыйақы мөлшерлемесін,
қамтамасыз етілуі және өзге де шарттарды өзі анықтайды.
Ең бастысы қаржыландыру шартын жасау барысында қаржыландырудың ең
қолайлы түрі: заем, несиелеу шегі (компаниялардың айналым қаржаттарын
қаржыландыруда), лизинг, кепіл-хат, аккредитив және т.б. анықтауы қажет.
Несиелік тәуекелді төмендетудің негізгі тәсілдерінің біріне клиенттің
банк алдындағы міндеттемесінің қамтамасыз етілуі жатады. Ал, бүгінгі
несиенің қамтамасыз етілуі ретінде кепіл, кепіл-хат, кепілдеме
міндеттемелері қолданылуда. Енді осы несиенің қамтамасыз етілу тәсілдеріне
тоқталайық.
Кепілге берілетін несие – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз
етілген несие. Кепілге берілетін активтер қарыз алушының иелігінде қалып,
оның пайдалануында болады.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, басқа да мүліктер және мүліктік
құқықтар жатады.
Несиелік тәуекелді басқарудың келесі бір әдісіне несиелерді сақтандыру
жатады.
Несие беруге байланысты тәуекелді сақтандырудың үш түрі қолданылады:
• қарыз алушының берілген несиеге кепілге қойған мүлкін
сақтандыру;
• қарыз алушының еңбекке қабілеттілігін сақтандыру;
• қарыз алушының өмірін сақтандыру.
Сақтандырудың ерекшелігі қарыз алушының мүддесін қорғай отырып, бір
мезетте банкіге берілген несиенің қайтарылуына кепілдік беріледі.
Берілген несиеге қарыз алушы кепілдікке қойған мүлікті сақтандыру
объектісіне құрал-жабдықтар, станоктар, көлік құралдары, шикізат және
материалдар, дайын өнімдер және тағы басқалары жатады. Сақтандыру тәуекелі
ретінде әдетте әртүрлі апат салдарынан (өрт, топан су, найзағай) мүліктің
бүлінуі немесе жойылуы, басқа да жағдайлар, үшінші біреудің қылмыстық
әрекеті алынды.
Банктің сақтандыру өтемін алу құқығы біріншіден несие толық немесе
ішінара қайтарылмағанда, екіншіден сақтандыру шарты күшінде тұрғанда
кепілге қойылған мүлік жойылу нәтижесінде сақтандыру оқиғасы туындаған
жағдайда күшіне енеді. Егер қарыз алушы сақтандыру оқиғасы бола тұра
несиені өтеп шықса, онда сақтандыру өтемі банкіге емес, мүлік иесіне
төленеді.
Қарыз алушының еңбекке жарамдылығын сақтандыру сақтанушының
денсаулығын жоғалтып, несиені қайтару мен пайызды төлеу міндеттемесін
орындауға мүмкіндігін жоғалтуы мүмкін жағдайға жүргізіледі. Сақтандыру
шарты несиені толық қайтарып беру мерзімі аяқталғанша жасалады. Сақтандыру
оқиғасы туындаса, сақтандыру компаниясы банк қарызын өтеуді қамтамасыз
етеді.
Қарыз алушының өмірін сақтандыруда несие шарты бойынша міндеттемені
орындау сақтандыру компаниясының жауапкершілігіне өтеді, егер қарыз алушы
қайтыс болса сақтандыру компаниясы қарыз өтеуді өз мойнына алады. Мұндай
сақтандыру өмірді сақтандыру деп атауға болады.
Қарызды синдинцирлеу қарыз алушының несиелік тәуекелін төмендетудің
маңызды әдістерінің біріне жатады.
Синдинцирленген несиелерді беру бұл несиелік тәуекелдің бірнеше
банктер арасында бөлінуін білідіреді.
Синдинцирлеуге негізгі және айналыс құралдарын сатып алуға арналған
несиелер, жобалық қаржыландыру, лизингтік мәмілелер, несиелік желілер,
аккредитив және т.б. жатады. Синдинцирлеу арқылы қарыз алушылар ірі сомада
несие алуға қол жеткізеді және мұндай сомада несие беруге, яғни банк жалғыз
өзі тәуекелге бармайды.
Синдинцирлеудің бірнеше тәсілдері қолданылады, атап айтсақ, біріншісі,
бұл бірнеше банктердің бірігіп қарыз алушыға несие беруі, екіншісі, үлкен
сомада несие берген банктің несиенің бір бөлігін қайталама нарықта сатып
алушыларға сатуы, үшіншісі бірінші мен екінші тәсілдің бірігуінен
туындайды.
Қарыз алушының несиелік тәуекелін төмендетудің келесі тәсілі бұл
мүдделердің қақтығыстарын болдырмау. Мүдделердің қақтығыстарын болдырмау
негізінен банктің несиелік қызметіне байланысты қойылатын талаптарды банк
қызметкерлерінің орындауын көздейді.
Мүдделердің қақтығыстарын болдырмаудың мынадай жолдары бар:
- несиелік үдеріске қатысушы несиелік қызметкерлердің несиелеуге
байланысты заңдар мен нормативтік актілерді қатаң сақтауы;
- несиелік мәміле туралы шешім қабылдаушылардың арасында құзіреттердің
бөлінуі;
- жеке басының байланысы бар немесе қаржылық мүддесі бар банк қызметкер
аталған ұйымды немесе тұлғаны несиелеу үдерісіне қатыстырмау, не
болмаса ондай несиелік мәмілені өзге бір банк қызметкерінің қарауына
беру және аталған қызметкердің ол іске араласуына тиым салу;
- несиелеу үдерісі барысында алынған клиенттер немесе олардың
коммерциялық қызметі туралы ақпараттарды жеке мүддеге немесе өзге
заңды және жеке тұлғалардың мүдделеріне пайдалануға жол бермеу;
- несиелік қызметке қатысушы қызметкерлерді әдептілікке үйрету және
мүдделік қақтығыстарды болдырмауға шақыру;
- мүмкін болатын мүдделік қақтығыстарға қатаң тәуелсіз бақылау жасау.
Қоржынның несиелік тәуекелін идентификациялаудың мақсаты банктің
несиелік қоржыны тәуекелге ұшырауына ықпал етуші факторларды айқындау және
олардың банктің несиелік қызметінің тиімділігіне ықпалын анықтау.
Қоржындық несиелік тәуекел бұл қарыз алушының банк алдындағы несиеге
қатысты міндеттемесін орындау нәтижесінде туындайды.
Қоржындық тәуекелге ықпал етуші факторларды екіге бөледі: сыртқы және
ішкі факторлар.
Сыртқы факторлар банк қызметіне байланысссыз, яғни экономикалық,
саяси, құқықтық, табиғи және өзге де факторларға тәуелді орын алады. Ішкі
факторлар бұл банктің несиелік үдерісін ұйымдастыруға тікелей байланысты.
Қоржындық несиелік тәуекелдің пайда болуына мынадай тәуекелдер себепші
болады:
Шоғырлану тәуекелі, яғни мұндай тәуекел банктің несиелік ресурстарының
экономиканың бір саласына, бір валютада, бір аймақта көбірек шоғырлануынан
пайда болады.
Сезімталдық тәуекелі, яғни қоржынның ішкі және сыртқы факторларға
сезімталдығынан туындайды.
Активтердің құнын жоғалту тәуекелі, яғни қарыз алушылардың алған
несиелері бойынша негізгі қарыздарын немесе пайыздарын толық немесе
жартылай қайтармауынан несиелік қоржын құнының төмендеуін сипаттайды.
Қамтамасыз ету тәуекелі, яғни кепіл затының нарықтық құндарының
төмендеуіне, өтімділігінің деңгейінің өзгеруіне, сондай-ақ форс-мажорлық
жағдайларға байланысты факторлардың несиені қамтамасыз етуге алған кепіл
заттарының құндарының төмендеуіне ықпал етуі.
Табыстылықтың төмендеу тәуекелі, яғни несиелік тәуекелдерден
туындайтын зияндардың орнын жабуға құрылатын резервтердің несиелік
қоржынның табыстылығының төмендеуіне тигізетін ықпалы.
Қоржындық несиелік тәуекелдің банктің несиелік қызметіне теріс ықпалын
білуде оның факторлары мен қауіптерін анықтап білу жеткіліксіз.
Сондықтан да қарыз алушылар мен несиелік қоржынның тәуекелдерін
идентификациялау нәтижелері бойынша келесі кезеңде қарыз алушының және
қоржынның несиелік тәуекелін бағалау және өлшеу жұмыстары жүргізіледі.
Несиелік тәуекелді бағалау сапалық және сандық талдаулар тұрғысынан
іске асады.
Сапалық талдау бұл несиелік тәуекелдің пайда болуы аумағын немесе
ықпал ететін факторларды және тәуекелді анықтауда пайдаланылатын ақпарат
көздерін талдауды қамтиды. Сапалық талдау әсіресе банктің несиелік
қоржынының сапасын талдау негізінде жасалады.
Сандық талдау бұл несиелік тәуекелдің дәрежесін формалау, яғни сандық
тұрғыдан анықтау мақсатында жүзеге асады.
Банктің несиелік тәуекелін бағалау екі тәсілге негізделуге тиіс:
- несиелік тәуекел деңгейін бағалау;
- несиелерді тәуекел дәрежесіне қарай жіктеу.
Несиелік тәуекелді бағалауда мынадай басты көрсеткіштер пайдаланылады:
- коэффициенттер;
- болжанатын шығын мөлшері;
- несиелік қоржынның сапасының көрсеткіштері.
Отандық банктік тәжірибеде қарыз алушының несиелік қабілетін
бағалаудағы басты факторға оның қаржылық жағдайы жатады. Ол қарыз алушының
қызметін көрсететін көрсеткіш ретінде қызмет ете отырып, меншікті және
заемдық қаражаттарды орналастыру және пайдалану құрылымдарымен, сондай-ақ
пайданы алу, бөлу, және тиімді пайдаланумен сипатталады.
Екінші деңгейдегі банктердің тәжірибесінде ірі бизнес-жобалар бойынша
несиелеуде қарыз алушылардың өтініштерін талдауда Project Expert
бағдарламасы пайдаланылады. Бұл бағдарлама жобаның тиімділігін қайта
есептеуге мүмкіндік жасаумен қатар, қарыз алушының несиелік тәуекелін
анықтауға және оған ықпал етуші факторларды сандық тұрғыдан талдауға
мүмкіндік береді.
Скоринг бұл банкке бұрынғы клиенттердің несиелік тарихы негізінде
әлуиетті қарыз алушының несиені уақытында қайтармау ықтималдығының
қаншалықты жоғары екенін анықтауда көмек беретін математикалық немесе
статистикалық үлгі.
Қарыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Диплом жұмысы
Тақырыбы:
Банк тәуекелдерін басқару және оларды бағалау әдістері
Орындаған : Дүйсенова
Бибінұр
4-курс студенті
Ғылыми жетекшісі: Керiмбекова Н.Н.,
Аға оқытушы
Норма бақылаушы
Садыханова.Д.А.
Аға оқытушы
Қаржы кафедрасының
Арзаева М.Ж.
меңгерушісі
э.ғ.к., доцент
Алматы , 2010 ж.
Автореферат
1. Кіріспе
Нарықтық қатынастардың қалыптасуына байланысты тәуекелдік түсінігі
банктер өміріне нақты кіруде. Тәуекелділік кез келген банктік операцияларда
болады. Жалпы, тәуекел тарихи категория ретінде қоғам дамуымен байланысты
болып, адамның болашақта болатын қаупін түсіндірумен байланысты болады.
Диплом жұмысының өзектілігі – қазіргі кездегі банктік нарық
тәуекелдіксіз мүмкін емес. Ол кез-келген операцияда болады, тек тәуекелдік
әр түрлі көлемде болуы мүмкін. Сондықтан да банк қызметінде тәуекелділіктің
мүлдем болмауы маңызды емес, оның ең аз шамадағы деңгейіне жеткізу және
кеміту маңызды болып табылады.
Диплом жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы банктік
тәуекелдерді бағалап және ерекшеліктерін анықтап талдай отырып,
қолданыстағы банктік тәуекелдерді басқару және бағалау әдістерін зерттеп,
оны басқарудың жаңа және жетілдіру жолдарын іздестіру.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы – қазіргі дағдарыс кезінде банктердің
тәуекелін зерттеу, басқару, бағалау өте маңызды. Диплом жұмысында жасалған
нәтижелер Қазақстанның банк секторында банк тәуекелдерін басқару жағдайы
мен оларды бағалау әдістерін зерттеуге мүмкіндік береді.
2. Негізгі бөлім
Банктік бизнестің кірістілігі төмендеуінің байқалған үрдісі банктердің
несиелік портфелінің сапасы нашарлағандықтан несиелік белсенділіктің
айтарлықтай төмендеуімен қатар банктердің залалдығына ауысты. Жоғары
несиелік тәуекелдер банктердің капиталына қысым жасайтын және экономиканы
несиелеудің тепе-тең қарқынын қалпына келтіруге кедергі келтіретін банк
жүйесінің негізгі әлсіз жағы болып табылады.
3. Қорытынды
Қазақстанның банк жүйесінің дағдарыстық құбылыстарға жоғары
сезімталдығы 1)экономиканы қаржыландырудың әртараптандырылмаған көздері,
2)қор нарығының дамымауы, 3) экономиканың сегменттелген нақты секторы, 4)
экономиканы және банк жүйесін долларландыру жоғары деңгейі, 5) несиелік
тәуекелді салалық шоғырландырудың жоғары деңгейі, сондай-ақ 6) банктік
экспансиялық агрессиялық қарқындарына байланысты тәуекелдерді басқарудың
тиімді емес жүйелері сияқты құрылымдық проблемалардың болуына себепші
болды.
Тәуекелді реттеудің мына шараларын атап айтуға болады: 1)банктердің
меншікті капиталының ең төменгі мөлшерін ұлғайту, 2)реттеу капиталын
есептеу тетіктерін өзгерту, 3) капитал жеткіліктілігі нормативтерін
өзгерту, 4)резидент еместер алдындағы міндеттемелер деңгейін шектейтін
коэффициенттерді өзгерту, 5)өтімділік коэффициенттерін өзгерту,
6)кредиттердің жекелеген түрлері бойынша провизиялар құру жөніндегі
талаптарды қатаңдату, 7)ЕДБ-дің орнықтылық деңгейінің төмендеуін анықтау
үшін ҚҚА пайдаланатын факторларды қайта қарау,8)проблемалы банктердің жұмыс
істеуін реттеу.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Қаржы мамандығы
Диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
___________________________________ ____________________студентіне
___________________________________ _____________ жұмыс тақырыбы
___ __________ № _____ бұйрығымен бекітілді
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі ___ _________________
Жұмыстың бастапқы мәліметтері ___________________________________
___________________________________ _____________________________
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны:
a) ___________________________________ ___________________________
___________________________________ _____________________________
б) ___________________________________ ___________________________
___________________________________ _____________________________
в) ___________________________________ ___________________________
Диплом жұмысын дайындау
ГРАФИГІ
Реттік №Бөлімдер атауы, қарастырылатынҒылыми жетекшіге Ескертулер
сұрақтар тізімі тапсыру мерзімі
1. Әдебиеттерді таңдау, оларды
зерттеу мен өңдеу. Негізгі
көздер бойынша библиография
жасау
2. Диплом жұмысының жоспарын
жасау және оны жетекшімен
қарастыру
3. Бірінші бөлімді жазу және оны
тексеруге ұсыну
4. Практикалық материалдарды және
т.б. жинақтау, жүйелеу және
талдау.
5. Қорытынды мен ұсыныстарды
ғылыми жетекшімен келісу.
6. Ескертуге сәйкес диплом
жұмысын қайта өңдеу
(толықтыру). Аяқталған жұмысты
кафедраға ұсыну.
7. Рецензия мен пікірлермен
танысу
8. Рецензия мен пікірлерді ескере
отырып,қорғауға дайындықты
аяқтау.
Тапсырманың берілген күні ___________________________________ ______
Кафедра меңгерушісі ___________________________________ __ аты-жөні
(қолы)
Жұмыс жетекшісі ___________________________________ _______________
(қолы)
Тапсырманы орындауға алған студент _________________________________
(қолы)
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті Экономика және бизнес
факультеті Қаржы кафедрасының күндізгі оқу бөлімінің
4-курс студенті Дүйсенова Бибінұрдың Банк тәуекелдерін басқару және
оларды бағалау әдістерітақырыбына жазылған диплом жұмысына
Сын-пікір
Бүгінгі таңда банктердің қызмет көрсету нарығындағы қатаң
бәсекелестік жағдайында дәстүрлі банк қызметін көрсетіп ,оның ішінде
банктің пассивті операция құрылымындағы банк ресурстарын өз денгейінде
дұрыс қалыптастырмауы кез-келген банкті дағдарысқа ұшыратуы мүмкін.Сол
тұрғыдан алғанда студенттің диплом жұмысына таңдап алған тақырыбы өзекті
болып табылады.
Студент диплом жұмысында тақырыпқа қатысты теориялық мәселелерді
жете талғап,тәжірибеде БТА БАНК Акционерлік Қоғамының мәліметтері
негізінде банктің меншікті қаражаттары мен тартылған қаражаттар құрылымы
бойынша терең талдау жасаған.
-----
Жалпы,қорыта келгенде Бибінұр алға қойған мақсатына жету үшін міндеттерін
орындай отырып,мәліметтерді кесте,диаграмалар арқылы өрнектеп, жазған
диплом жұмысын өз деңгейінде аша білгендіктен студенттің Банктік
тәуекелді басқару және бағалау әдістері тақырыбына жазылған диплом жұмысы
өте жақсы деген бағалауға лайық.
Сын-пікір беруші:
Каспий банк Аймақтық корпаративтік
қаржылық басқарма сарапшысы
Мейрхан.М
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті Экономика және бизнес
факультеті Қаржы кафедрасының күндізгі оқу бөлімінің
4-курс студенті Дүйсенова Бибінұрдың Банк тәуекелдерін басқару және
оларды бағалау әдістері тақырыбына жазылған диплом жұмысына
П і к і р
Студенттің диплом жұмысына таңдап алған тақырыбы өзекті мәселелердің
бірі болып табылады. Өйткені бүгінгі таңда Қазақстан республикасындағы
екінші денгейлі банктері өзінің табысын арттыру мақсатында және
рентабельдігін қамтамасыз ету үшін қызметтер мен операциялардың көптеген
түрлерін көрсетеді.
---------
Жалпы жұмыс кіріспеден,үш тараудан,қорытындыдан және пайдаланған
әдебиеттерден тұрады.
Бірінші тарау: -------------деп аталады,мұнда коммерциялық
банктердің ----------------------------------- ---------------------------
--------------------қарастырылған.
Екінші тарау:---------------------------- -------------деп
аталады,мұнда ----------------------------------- --------------------------
--------------қаражаттарына талдау жүргізілген
Үшінші тарау: -------------------------
Сонымен қатар диплом жұмысында бірқатар қателіктер де жоқ емес-------------
----------------------------------- ------------------
Жалпы диплом жұмысы кафедраның қойылған талаптарына сай келеді деген
пікірмен Мемлекеттік Біліктілік Комиссиясы алдында қорғауға жіберіледі.
Ғылыми жетекшісі :
Аға оқытушы
Керiмбекова Н.Н.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
Тарау-1 Екінші денгейлі банктердің тәуекелдерін басқару және оларды
бағалау әдістерінің теориялық негіздері
1. Банктік тәуекел жіктемесі және оны басқарудың экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2 Несиелік тәуекел және оны басқару
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.3 Пайыздық тәуекел және оны басқару
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
1.4 Валюталық тәуекел және оны басқару
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
1.5 Өтімділік тәуекел және оны басқару
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
Тарау-2 Екінші деңгейлі банктер мәліметтері негізінде банк тәуекелдеріне
талдау жүргізу
1. Екінші деңгейлі банктердің бүгінгі таңдағы қаржылық жағдайы ... ...52
2. Қ.Р банк секторының тәуекелдеріне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..60
3. БТА Банк АҚ-ның заңды тұлға Көктем ЖШС-не несие беру тәжірибесі
негізінде банк тәуекеліне талдау жүргізу ... ... ... ... ... ... ... 70
Тарау-3 Қаржы Дағдарысы жағдайында банк тәуекелдерін басқару проблемалары
және оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..86
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
88
Кіріспе
Банктер өз қызметін жүргізу процесінде пайда болған жері, олардың
деңгейіне әсер етуші сыртқы және ішкі факторлардың жиынтығы, оларды талдау
тәсілі және оларды сипаттау әдістері бойынша бір-бірінен өзгешеленетін әр
түрлі тәуекелдердің жиынтығымен бетпе-бет келеді.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуына байланысты тәуекелдік түсінігі
банктер өміріне нақты кіруде. Тәуекелділік кез келген банктік операцияларда
болады. Олардың ауқымы әр түрлі. Жалпы, тәуекел тарихи категория ретінде
қоғам дамуымен байланысты болып, адамның болашақта болатын қаупін
түсіндірумен байланысты болады. Қоғамның дамуы барысында тәуекел
экономикалық категорияға айналды.
Диплом жұмысының өзектілігі – қазіргі кездегі банктік нарық
тәуекелдіксіз мүмкін емес. Ол кез-келген операцияда болады, тек тәуекелдік
әр түрлі көлемде болуы мүмкін. Сондықтан да банк қызметінде тәуекелділіктің
мүлдем болмауы маңызды емес, оның ең аз шамадағы деңгейіне жеткізу және
кеміту маңызды болып табылады.
Диплом жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы банктік
тәуекелдерді бағалап және ерекшеліктерін анықтап талдай отырып,
қолданыстағы банктік тәуекелдерді басқару және бағалау әдістерін зерттеп,
оны басқарудың жаңа және жетілдіру жолдарын іздестіру.
Диплом жұмыстың міндеттеріне мыналар жатады:
- екінші денгейлі банктердің тәуекелдерін басқару және оларды бағалау
әдістерінің теориялық негіздері қарастыру;
- екінші деңгейлі банктер мәліметтері негізінде банк тәуекелдеріне талдау
жүргізуді көрсету;
- қаржы дағдарысы жағдайында банк тәуекелдерін басқару проблемалары және
оларды шешу жолдарын анықтау;
Диплом жұмысының зерттеу пәні – нарықтық қатынастардың кез-келген
операцияларында орын алып отыратын – банктік тәуекелдер, олардың түрлері.
Диплом жұмысын зерттеу объектісі екінші деңгейлі банктердің
ерекшелігіне байланысты – банк тәуекелдер түрлері. Банк өзінің күнделікті
іс-әрекеттері нәтижесінде тәуекелдердің сан алуан түрлерімен кездеседі.
Мұндай тәуекелдер пайда болу уақытысына, пайда болу жеріне, ішкі, сыртқы
факторларға және тағы басқа көптеген критерийлерге байланысты жіктеледі.
Тәуекелдің барлық түрлері өзара байланысты болып табылатындықтан, оның бір
түрінің өзгеруі басқа да тәуекелдер түрлерінің өзгеруіне себеп болады.
Банк тәуекелділігі – бұл несие мекемелерінің жүзеге асыратын, банк
операцияларының ерекшелігінен туындайтын шығын қатері, яғни, дәлірек
айтсақ, банктердің өз ресурстарының, табыстарының бір бөлігінен айырылып
қалу қаупін немесе қаржылық операцияларды жүзеге асыру барысында қосымша
шығын шығару қаупін айтамыз. Тәуекел банктің берген несиесі төлемсіздік
туындаған жағдайда , ресурстық база жеткіліксіз болғанда ,жалпы
міндеттемелері бойынша жауап беру мүмкіндігі азайғанда пайдасынан
айырылып қалу ықтималдығын білдіреді.
Тәуекел мен табыстылық деңгейлері өзара пропорционал болып келеді,
яғни, тәуекел деңгейі неғұрлым жоғары болса, табыстылық деңгейі де соғұрлым
жоғары болады. Керісінше, тәуекел деңгейі төмен болса, табыс та төмен
болады. Сондықтан кез келген кәсіпорын табыс пен тәуекел деңгейлерінің
арасынан ең тиімді немесе альтернативті арақатынасты таңдайды.
Банктік қызметке тән тәуекелдікті сипаттайтын жалпылама көрсеткіш
ретінде жоғалтуларды, банктік табыстың төмендеуі ретінде түсінеміз. Осы
көрсеткіш өзінде шығын мен залалды үйлестіреді, сондықтан тәуекелдік
деңгейін жақсы бейнеде сипаттайды. Тәуекелдік пен жоғалту түсініктеріөзара
тығыз байланысты. Сол себепті тәуекелді жоғалту категориясын қолдану арқылы
сан жағынан да бейнелеуге болады.
Банктер өз қызметі барысында белгілі бір шығындар шығарады. Бұл
салымшыларға төленетін пайыздар; басқа қаржылық институттардан қарызға
алынатын несиелік ресурстар үшін төлем; есеп-айырысу операцияларымен,
бағалы қағаздармен байланысты шығындар; жұмыскерлерді, ғимараттарды, т.б.
ұстауға кететін шығындар. Шығын категориясына қатысты тәуекелдік, көзге
көрінбейтін жағдайларға байланысты белгіленген мөлшерден көбірек шығын шегу
нәтижесінде пайда болады.
Табысты толық ала алмай немесе көзделген мөлшерден артық шығынның
жұмсалу формасында көрініс табатын залалдар алдағы операцияларды,
есептеулерге жасалатын талдаудың жеткіліксіздігінен немесе жағдайдың
болжана алмауына байланысты болады. Сол сияқты залалдар тәуекелдігі нашар
несиелік портфельмен, конъюнктураның толық есептелінбеуімен байланысты
болғанда банкке әрқашан қолайсыз жағдайларға ұшырауына қауіп төндіреді.
Банк жетекшілері пайданы жоғарылатуға тырыса отырып, шығын мен зиянды
барынша азайтуға ұмтылыс жасайды.
Мұның барлығы белгілі бір шамада бір-біріне қарама-қайшылық тудырады,
оған банк иелері мен оның салымшыларының мүдделерінің қарсы келуі негіз
болады. Біріншілер, қосымша пайда табу үшін тәуекелдікке баруға дайын
болса, ал екіншілер үшін, банкке сеніп тапсырылған қаражаттардың сақталуы
ең маңызды. Табыстылық пен тәуекелдіктің арасындағы ықшамды қатынасты ұстап
отыру, банкті басқарудың біршама күрделі мәселелерін құрайды.
Диплом жұмысын жазу барысында мынандай оқу-әдістемелік құралдар
қолданылды: Ғ.С. Сейітқасымовтың, А.Б. Садвакасова мен А.Б Хожжиеваның,
С.Б. Мақыштың, т.б. оқулықтары, мерзімді басылымдардағы мәліметтер, атап
айтқанда, Имрамзиева М. мен Нуртазинова А.С, Есенжол К.М. мен Чинибаева
Ш.Г. мақалалары, статистикалық ақпараттық әліметтер, нормативті құжаттар
қолданылды.
Тарау-1 Екінші денгейлі банктердің тәуекелдерін басқару және оларды
бағалау әдістерің теориялық негіздері
1.1. Банктік тәуекел жіктемесі және оны басқарудың экономикалық мәні
Бүгінгі таңда халық шаруашылығы саласындағы банк жүйесінің экономиканы
дамытуда алар орны ерекше. Бүгінгі таңдағы нарықтық экономика жағдайында
банк саласында банктер әр түрлі банктік операцияларды жүзеге асыру
барысында өз мойнына алатын қатерлерді дұрыс бағалай білудің маңызы өте
зор. Әр банк өз қызметінің процесінде өз тәуекелі деңгейін жақсы біліп,
тәуекелділік пен табыстылық деңгейін дұрыс сақтай білуі керек.
Тәуекелділік кез келген банктік операцияларда болады. Олардың ауқымы әр
түрлі. Сондықтан да банк қызметінде тәуекелділіктің мүлдем болмауы маңызды
емес, оның ең аз шамадағы деңгейіне жеткізу және кеміту маңызды. Жалпы,
тәуекел тарихи категория ретінде қоғам дамуымен байланысты болып, адамның
болашақта болатын қаупін түсіндірумен байланысты болады. Қоғамның дамуы
барысында тәуекел экономикалық категорияға айналды.
Банк тәуекелділігі – бұл несие мекемелерінің жүзеге асыратын, банк
операцияларының ерекшелігінен туындайтын шығын қатері, яғни, дәлірек
айтсақ, банктердің өз ресурстарының, табыстарының бір бөлігінен айырылып
қалу қаупін немесе қаржылық операцияларды жүзеге асыру барысында қосымша
шығын шығару қаупін айтамыз. Тәуекел банктің берген несиесі төлемсіздік
туындаған жағдайда , ресурстық база жеткіліксіз болғанда ,жалпы
міндеттемелері бойынша жауап беру мүмкіндігі азайғанда пайдасынан
айырылып қалу ықтималдығын білдіреді.
Тәуекелден құтылу мүмкін емес, сондықтан да кез келген банк тәуекел
деңгейін минимумға түсіруге тырысады және бірнеше альтернативті шешімдер
ішінен тәуекел деңгейін түсіретін шешімдерді таңдайды. Осыған байланысты ҚР
банкирлеріне банктік қызмет нарығында қалыптасқан жағдайды бағалауға көңіл
аударуы тиіс.
Банктің қызметі тәуекелдермен байланысты болып келетіндіктен, олар
тәуекелдерді басқаруға көп көңіл бөледі.
Тәуекел мен табыстылық деңгейлері өзара пропорционал болып келеді,
яғни, тәуекел деңгейі неғұрлым жоғары болса, табыстылық деңгейі де соғұрлым
жоғары болады. Керісінше, тәуекел деңгейі төмен болса, табыс та төмен
болады. Сондықтан кез келген кәсіпорын табыс пен тәуекел деңгейлерінің
арасынан ең тиімді немесе альтернативті арақатынасты таңдайды.6
Банк үшін тәуекелді басқару – ең маңызды мәселелердің бірі. Себебі кез
келген банктің қалыптасу процесінен бастап, бүкіл қызмет ету уақытысындағы
іс-әрекеті көптеген тәуекелдерге тікелей байланысты болып келеді, яғни
банктің болашақта банкроттыққа ұшырауы немесе ұшырамауы оның тәуекелді
басқаруымен байланысты. Жалпы, тәуекел жағымсыз оқиғаның болу
ықтималдығымен сипатталады. Оған мыналар жатады: табыстың төмендеуі,
берілген несиелердің қайтарылмауына байланысты шығындардың пайда болуы,
базалық ресурстардың азаюы, баланстан тыс операциялар бойынша төлемдердің
төленбеуі және тағы басқалары. Бірақ тәуекел деңгейі қаншалықты төмен
болса, жоғары табыс алу ықтималдығы да соншалықты төмен болатындықтан, кез
келген банк өзінің қаражаттарын табысы жоғары және тәуекел деңгейі төмен іс
– әрекеттерге жұмсауға тырысады.
Банк өзінің күнделікті іс – әрекеттері нәтижесінде тәуекелдердің сан
алуан түріне ұрынады. Мұндай тәуекелдер пайда болу уақытысына, пайда болу
жеріне, ішкі, сыртқы факторларға және тағы басқа көптеген критерийлерге
байланысты жіктеледі. Тәуекелдің барлық түрлері өзара байланысты болып
табылатындықтан, оның бір түрінің өзгеруі басқа да тәуекел түрлерінің
өзгеруіне себеп болады. Осыған байланысты банк үшін әр тәуекелдің түрін
талдау, оның басқа тәуекелдің түрлерімен байланысын анықтау қиынға соғады.
Тәуекелді басқару мен бағалау тиімділігі көбіне оның классификациясымен
анықталады. Тәуекелдерді классификациялау деп – көзделген мақсаттарға жету
үшін оларды анықталған белгілері бойынша белгілі бір топтарға бөлуді
айтамыз. Ғылыми негізделген классификация жалпы жүйедегі әрбір тәуекелдің
орнын анықтауға және тәуекелді басқарудың керекті әдістері мен тәсілдерін
тиімді қолдануға мүмкіндік береді. Қазіргі заманға сай экономикалық
әдебиеттерде көрсетілгендей және тәжірибеде басқару мен талдау мақсаттарына
байланысты банк тәуекелдерінің көптеген түрлері бар.
Тәуекелді классификациялау – көзделген мақсаттарға жету үшін оларды
анықталған белгілері бойынша белгілі бір топтарға бөлуді айтамыз.
Банктік тәуекелді жіктеу қағидалары:
• банктік тәуекелдің әсер ету және қызмет ету аясы
• банк клиенттің құрамы
• банктік операциялар сипаттамасы
• коммерциялық банктердің түрлері
Әсер ету мен қызмет ету аясына байланысты банктік тәуекелдер:
1. Сыртқы
2. Ішкі (1-суретте көрсетілген)
Сыртқы тәуекелдерге банктік қызметіне тікелей байланысты емес немесе
берілген бір клиентпен байланысты емес тәуекелдер жатқызылады. Банкте
анықталған ақша-қаражаттары болғанда, ол жанама түрде сыртқы тәуекелдерді
алдын ала болжай алады және оларды өз уақытында басқара алады. Сыртқы
тәуекелдер саяси-экономикалық, әлеуметтік-құқықтық, бәсекелестік, қаржылық
және басқадай факторлардан пайда болады.
Саяси – соғыс, жаулап, басып кіру, саяси көтерілістер мен
тәртіпсіздік, идеологиялық келіспеушіліктер, экономикалық қызығушылық
қақтығыстары, мемлекет құрылу ерешелігімен байланысты , мемлекеттік билік
органдары қызметінің тұрақсыздығы, Үкіметтің экономикалық және басқа да
саясаттарды дұрыс жүргізбеуі(ұлтшылдану, жекешелендіру) этникалық және
аймақтық мәселелер және т.б тәуекелдер.
Құқықтық – банк қызметіне қатысты заңдық және басқа да нормативтік
шектеулер (экспорттық-импорттық шектеулер, шетел банктер қызметін
лицензиялау, шетел инвестицияларын лимиттеу)
Экономикалық – жалпы экономикалық тәуекелдер, экономикалық
құндылықтар, экономикалық саясатпен байланысты жиынтық ЖІӨ-нің өсуі, ұзақ
мерзімді төмендеуі, импорттың –экспорттан жоғарлануы, экспорттан түсетін
табыстың азаюы, әлемдік нарықтағы отандық тауарлар бәсекелестігінің
төмендеуі, іскерлік белсенділіктің төмендеуі, басқа да мемлекеттермен
байланыстардың азаюы,халықтың бірыңғайлығы мен білім деңгейінің
төмендеуі,инфрақұрылымның нашар дамуы және т.б.
Банктің өзінің қызметіне байланысты және ол тәуекел жағдайларды
белсенді түрде басқару мүмкіндігін иеленеді. Ішкі тәуекелдерге берілген
жекеленген коммерциялық банк иеленетін кәсіпкерлік артықшылықтар әсер
етеді. Атап айтсақ, қаржылық нарықтың берілген нарықтың берілген аясында
банктің қызмет көрсетуін ұйымдастыру кезінде оның басшылары мен дұрыс
таңдалған стратегиясы мен саясаты. Банктік операциялар технологиялық
процестерімен маманданған қызметкерлер жеткілікті минимумын оптималды
басқару, тиімді маркетингтік стратегияны және тактиканы таңдау және т.б.
факторлар. Ішкі тәуекелдер банктің өз қызметінен клиенттердің қарыз
алушылардың немесе оның берілген контр серіктестер қызметіне байланысты.
Олардың деңгейіне банк басшыларының іскерлік белсенділігі, басқарудың
тиімділігі мен тактикасы және басқадай факторлар үлкен әсер етеді.
Осыдан келе тәуекелдер келесідей бөлінеді:
- банк активтерімен байланысты тәуекелдер (несиелік, валюталық,
нарықтық, кассалық, есеп-айырысу, факторингтік,
корреспонденттік, қаржылық, инвестициялық тәуекелдер)
- банк пассивтерімен байланысты (салым және депозит бойынша,
банкаралық несиелерді тарту тәуекелдері, диверсификация
тәуекелдері)
- банктің өзінің активтері мен пассивтерін басқару сапасымен
байланысты (пайыздық тәуекел, өтімділік тәуекел, өлем
қабілесіздік тәуекелі, капитал құрылымы тәуекелі, банк капиталы
жеткіліксіздігі тәуекелі)
- қаржылық қызмет жүзеге асыру тәуекелімен байланысты
(операциондық, технологиялық, жаңа енгізулер тәуекелі,
стратегиялық, бухгалтерлік, қауіпсіздік тәуекелдері)
Несиелік тәуекел – негізгі ссуда бойынша қарыздың қайтарылмау
тәуекелі.
Пайыздық тәуекел – берілген ссуда бойынша пайыздың алынбау тәуекелі.
Қаржылық тәуекелдер – ақша-несие жүйесі дағдарысы, инфляция, сыртқы
қарыздың күрт өсуі, сыртқы қарыздың өтеу көлемінің төмендеуі, сыртқы
қарызға жаппай моноторинг , трансферттік тәуекел, елде несие мен займдар
бойынша төлемдер жасау үшін қажетті мөлшерде шетел валютасының болмауы,
сондай-ақ импортпен салыстырмалы шетел резервтерінің азаюы, жаңа
экономикалық нормативтер, салықтар, алымдар, баждар, тарифтер мен квотаның
енгізілуі.
Өтімділік тәуекелі – банктің өз міндеттемелерін уақытында орындамау
тәуекелі, өтімділік нормативтерін бұзу тәуекелі.
Капитал құрылымының тәуекелі – капитал жеткіліктілік нормативінің
банк орындамау тәуекелі, оның капитал құрылымының рационалды емес
ұйымдастыру тәуекелі.
Факторингтік операциялар бойынша тәуекелді төмендету үшін қарыз
алушының төлем қабілеттілігін, оның шаруашылық байланысының сипатын және
жабдықтаушылармен қарым-қатынасын, төлемдер құрылымын, өнімнің бәсекелес
қабілеттілігін,оның қайтару жағдайлары санын және т.б. қорытындылау керек.
Банктің факторингтік бөлімімен вексельді сатып алғанда, жабдықтаушылардың
қола вексельді ие болуда қосымша тәуекелдің пайда болуына соғады.
Ішкі тәуекелдер банктің түріне және ерекшелігіне байланысты. Бұны
былайша түсінуге болады: барлық банктерге сыртқы тәуекелдері, қаржылық
қызмет көрсету тәуекелі тән бола тұра, негізгі зоналар, көлемдері және
артықшылықты бағыттар банктің мамандануына байланысты әр түрлі қалыптасады,
осыдан келе банк қызметінің әрбір түрі әр түрлі сипатталынады. Тәуекелдер
жинағы бұл банктер үшін әр түрлі болады. Ақшалай бос қаражаттарды тарту
және оларды басқа да несиелік мекемелерде орналастырумен айналысатын
банктер үшін салымдар мен депозиттік операциялар бойынша тәуекелдер тән,
соныменқатар банкаралық несиелердің қайтарылу мүмкіндігі бар. Негізгі
бағыттары инновация болып табылатын мамандандырылған банктерге жаңа
технологияларды ұзақ және орта мерзімді несиелендірумен байланысты
тәуекелдер тән болып келеді. Сондықтан мұндай банктерде бірінші орында
инновация тәуекелі, сонымен қатар маркетингтік тәуекелдер – яғни, жаңа
технологияларды енгізетін өнеркәсіптің өнімді өндіруде туындайтын алдын ала
болжанбаған қиындықтармен байланысты тәуекелдер. Бұл жағдайда ерекше
мағынаға сыртқы жобалық тәуекелдер, яғни фирмаішілік немесе корпаративтік
тәуекелдер, нарықтық немесе портфельдік тәуекел. Бұл жерде алдын ала
экономикалық тиімділікті, сапалылығын бағаламай, технологиялық жаңалықты
игеруде үлкен тәуекелге тап болады, яғни жаңа технологияны уақытынан бұрын
бастаса, жаңа өнімге тұтынушы сұранысы жоқ немесе аз болса, өндіретін
өнімнің белгілі бір бағытта түрі көпболса және т.б.
Көрсетілген жіктеулер және қағидалар, банктік тәуекелдердің түрлерін
ғана емес, сонымен қатар, белгілі бір жүйеге сәйкес және ерекшеліктеріне
байланысты тәуекелдер болады. 7
1-сурет. Банк тәуекелінің жіктелімі
Банктік тәуекел жіктемесі
сыртқы
ішкі
Банк
активтермен
байланысты
тәуекелдер
Банк
пассивтерімен
Байланысты
тәуекелдер
Қаржылық
қызметті
жүзеге
асыру
тәуекелі
Активтер мен
пассивтерін
басқару
сапасымен
• саяси
• құқықтық
• экономикалық
Дерек көзі: 7
Табыстылық пен тәуекелділіктің арасындағы оңтайлы арақатынасты ұстап
тұру банктерді басқарудың басты әрі ең күрделі мәселесі болып табылады.
Банк үшін тәуекелдерді басқару өте маңызды болып табылады.
1-кесте. Банк тәуекел аймағына сипаттама
Тәуекел түрі Тәуекел аймағы
Несиелік тәуекел Қарыз алушының төлемқабілеттігінің төмендеуі
Несиелік портфель сапасының нашарлауы
Мерзімі өткен негізгі қарыздың және
проценттік төлемдердің пайда болуы
Прблемалы ссудалардың туындауы
Іскер тәуекел факторының пайда болуы
Баллансталмаған Ұзақ мерзімді активтердің орнын басу
өтімділік тәуекелі мақсатында қысқа мерзімді ресурстарды
қолдану
Өтімділігі төмен активтерді жоғары сұранысы
бар ресурстармен жабу
Пайыз тәуекелі Ағымдағы кезеңге пайыз ставкасының өзгеруіне
сезімтал актив пен пассивтің көлемі мен
мерзімінің сәйкес келмеуі
Пайыз маржасының төмендеуіне алып келетін
активті және пассивті пайыз ставкасының
өзгеруі мен сәйкессіздігінің болжануы
Банктің белгілі бір активті операциялары
бойынша пайыз маржасының төмендеуі
Табысты жоғалту тәуекеліРесурстар құнының жоғарылауы
Теріс пайыз маржасының пайда болуы мен
төмендеуіне алып келетін өтіділігі жоғары
активті жабу мақсатында тұрақты және ұзақ
мерзімді ресурстарды қолдану
Жұмыс атқармайтын активтердің бөлігі
Рентабелділігі жоқ тауарлар
Операционды тәуекел Жаңа өнімнің пайда болуына байланысты
персоналдың сол салада мамандылығының
жоқтығына байланысты тәуекелдің пайда болуы
Банк қызметінің белгілі бағыттарына
байланысты программалық қамсыздандырудың
жеткіліксіздігі
Құқықтық қамсыздандырудың кемшілігі
Маманданған кадрлар мен ішкі регламенттері
жоқ банк қызметінің ортасы
Банк қызметінің сегменттеріне байланысты ішкі
бақылаудың төменділігі
Маманданбаған контрагенттермен операциялар
Дерек көзі: 22
Тәуекелдерді басқару - кезекті қызмет түріне байланысты туындайтын
тәуекелдерді төмендетуге бағытталатын әдістер мен тәсілдердің жиынтығы.
Стратегиялық басқару мен жоспарлау оның негізі болып табылады. Осы
арқылы банк өзіндегі бар ресурстар мен мақсаттар сәйкестігін қамтамасыз
етеді. Банктік тәуекелді басқару жүйесі нақты шаралар арқылы жүзеге
асырады. Ондай шаралар стратегиялық басқару денгейінде немесе
ұйымдастырушылық денгейде жүзеге асырылады. Банктік тәуекелді басқаруға
байланысты жиі кездесетін келесідей әдістер қолданылады:
➢ Диверсификация;
➢ сақтандыру;
➢ хеджирлеу;
➢ өзін - өзі сақтандыру;
➢ лимиттеу;
➢ сапаны басқару.
Диверсификациялау арқылы банктік операциялардың бір түріне байланысты
тәуекелділікті жояды немесе төмендетеді. Банк өзінің портфелін төменде
көрсетілген бағыттарға байланысты жиі диверсификациялауы керек.
а) Тартылған қаражаттың диверсификациясы:
* мерзімі бойынша;
* тартылу түрлері бойынша (заңды түлғалардың депозиттері, жеке тұлғалардың
депозиттері, банкаралық несие, халық аралық қарыздар);
* тартылу көздері бойынша (сала, клиенттердің топтары бойынша);
б) қолданылатын құралдардың диверсификациясы: активтер
портфелінде төлем күралдары көп болу керек;
с) қалыптастырылған портфельдің диверсификациясы:
* мерзімі бойынша: көбінесе ұзак мерзімді және кысқа мерзімді болып
бөлінеді;
* қарыз алушылар бойынша: ссудалық портфельде карыздың аз мөлшерде бірақ
көп түлғаларға берілуі керек.
Сақтандыру. Мүмкіндігінше тәуекел деңгейі бар банк активтерінің
барлық түрлері сақтандырылуы керек.
Хеджирлеу. Қаржылық құралдарды сату-сатып алу бойынша ашық позициялар
кері мәмілелер арқылы хеджирленуі керек.
Өзін-өзі сақтандыру. Банктің ссуда бойынша үмітсіз қарыздарды
есептен шығару және операциялар бойынша мүмкін шығындарды жабу үшін
мемлекеттен немесе кұрылтайшылардан қосымша алған құралдар немесе
банктің пайдасынан құралған резервтік қоры болуы керек.
Лимиттеу – банктің көлемі, құралдары, әріптестері және сол сияқты
басқада операцияларды шектеу болып табылады. Шектеудін келесідей көп
тараған түрлері бар:
-әрбір жеке контр-портнер операциялар бойынша шектеу;
-әрбір құралдарға, актив түріне, нақты бөлімшелерге немесе дилерлерге
шектеулер;
-бір карыз алушы үшін жоғарғы ссуда мөлшерін бекіту;
-баланстан тыс міндеттемелердің төменгі мөлшері бекіту;
-келесі күнге калдыруға мүмкін ашық позицияның төменгі мүмкін
мөлшері;
-банктің әр бөлімшелерінің әр түрлі позициясы бойынша пайда мен
шығындарды шектеу.
Сапаны басқару - тәуекелді басқару қазіргі заманауи әдіс болып
табылады. Бұл негізінен жоғары маманданған басқарушылардың банк үшін
қиыншылықтар туғанға дейін пайда болған мәліметтерді шектеудегі әдістер
ретінде сипатталады. Сапаны басқару үшін әрине банк өте біліктіде , жоғары
білімді мамандарға жүгінеді.
2. Несиелік тәуекел және оны басқару әдістері
Банктер құралдарды беру барысында делдал болып табылады, сондықтан
өзіне несие тәуекелділігін қабылдайды. Несие – бұл банк сапасын және жұмыс
барысын қарастырудың негізі болып табылады. Көптеген банктердің банкротқа
ұшырауларын зерттеу барысында банкроттың негізгі себебі болып, несиелердің
төменгі сапада болуын куәландырады. Осыған орай, несиені басқару процесінің
өзіндік түсінігі қажет.
Несие саясатының жақсы дамуы және процедурасы; портфельді сауатты
басқару; несиелерді нәтижелі бақылау; осы сферада жұмыс жасайтын
қызметшілерді дайындау тиімді несиелік басқарудың маңызды элементтері болып
табылады.
Дегенмен, көптеген банктер өңделген несие басқаруларын және несие
тәуекел процестерін тиімді жайғастыра алмайды. Сондықтан да, олар несие
ресурстарының қайтарылмау мәселелерімен күнделікті соқтығысып қалады. Бұл
өз кезегінде несиелерді сапалы басқару үшін объективті қиындыөтардың бар
болуын куәландырады, сондай-ақ, мұндай басқару түрінің маңыздылығын
күшейтуді растайды.
Банктер күнделікті өзінің барлық тәуекелдерін бағалай отырып, сонымен
қатар, шамадан тыс концентрация портфель тәуекелімен күресуге тиісті. Осы
тәуекел түрлері әр түрлі болып келеді: несиені төлеу қабілеттілік тәуекелі,
пайыздық, сауда, географиялық, саяси, операциялық. Банк басшылығы оны
қалайтын және қабыл ала алатын мүмкін түрлерді және тәуекел мөлшерлері
анықтауына жауапты. Экономиканың сол немесе басқа секторға, мүмкін тәуекел
мөлшеріне шектеулер орнатуы қажетті. 22
Кез келген, банктің несие портфелі күнделікті реттеліп отыруы тиісті,
өйткені портфель сапасы, тәуекелділікті бағалауға және банк сенімділігі
үшін жоғары дәрежеде маңызды.
Кез келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің
сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне тікелей байланысты. Несиенің
уақтылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне итермелейді. Сондықтан да банктер
несиелік тәуекелді басқару шараларымен уақтылы айналысып отыруға тиіс.
Кез келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің
сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне тікелей байланысты. Несиенің
уақтылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне итермелейді. Сондықтан да банктер
несиелік тәуекелді басқару шараларымен уақтылы айналысып отыруға тиіс.
Несиелік тәуекел – қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша қарызын
немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына байланысты
банктің зиян шегуін сипаттайды.
Коммерциялық банктегі несиелік тәуекелді басқару жүйесі екі субжүйеден
тұрады:
- басқаратын субъекті
- басқарылатын объект
Басқару субъекті – бұл арнайы еңбек, ақпарат, материалдық және
қаржылық ресурстарды пайдалана отырып, несиелік тәуекелді басқару процессін
жүзеге асыратын банктің құрылымдық бөлімшесі.
Несиелік тәуекел бұл қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша
қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына
байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды.
Несиелік тәуекелден туындайтын шығындарды екіге тікелей және жанама деп
бөліп қарастырған дұрыс. Тікелей шығындар несиені қайтармауға және
қаражаттың түспеуіне байланысты туындаса, ал жанама шығындар кепілге қоятын
заттың құнының төмендеуі, проблемалық несиелерге байланысты банктің құратын
резервтерінің көлемінің ұлғайту қажеттігінен туындайды.
Жалпы несиелік тәуекел дәрежесі мынадай факторларға тәуелді:
- елдегі және өңірдегі экономикалық және саяси жағдайлар;
- банктердің жекелеген экономика салаларына несие беруі;
- қарыз алушылардың несиелік қабілеті мен беделіне;
- қарыз алушының банкроттығына;
- қаржылық қиындықтарға ұшыраған клиенттерге берілген несиелер үлесінің
жоғары болуына;
- жаңа, таныс емес компанияларға берілген несиелерге;
- жақын арада тартылған немесе жаңа клиенттерге берілген несиелер үлесінің
жоғары болуы;
- қарыз алушының тарапынан болатын алдамшылық әрекеттерге;
- қиын іске асырылатын немесе тез құнсыздануға икемді кепіл затын
қамтамасыз ету мүлкі ретінде қабылдауына;
- несиелік қоржынның диверсификациялану деңгейіне;
- инвестициялық жобаныңы техникалық-экономикалық негіздемесінің туралығына;
- несиені беру және қоржынды қалыптасыруға байланысты несиелік саясатқа жиі
енгізілген өзгерістерге;
- берілетін несиелердің түрлеріне, мөлшеріне және нысандарына, сондай-ақ
қамтамасыз ету түріне.
Несиелік тәуекелдің мынадай жіктелімін жасауға болады:
1) Факторлардың әрекет ету саласына қарай:
- Ішкі несиелік тәуекелдер;
- Сыртқы несиелік тәуекелдер;
2) Факторлардың банк қызметіне байланысына қарай:
- банк қызметіне байланысты несиелік тәуекелдер;
- банк қызметіне байланыссыз несиелік тәуекелдер;
3) Банк қызметіне әкелетін зияндылық дәрежесіне қарай:
-тікелей несиелік тәуекел;
- жанама несиелік тәуекел;
4) Несиелік операциялардың есеп алыну сипатына қарай:
- баланстық несиелік тәуекелдер;
- баланстан тыс несиелік тәуекелдер;
5) Пайда болу ауқымына қарай:
- іргетастық несиелік тәуекелдер, яғни активті және пассивті басқарумен
айналысатын менеджерлердің қабылдайтын шешімдеріне байланысты;
- коммерциялық несиелік тәуекелдер, яғни банк клиенттерін несиелеу
саясатына байланысты;
- жекеше несиелік тәуекелдер, яғни несиелік өнім, қызмет, операцияларға,
қарыз алушыларға немесе өзге де контрагенттерге байланысты.
6) Басқару сипатына қарай:
- тікелей несиелік тәуекел, яғни қарыз алушыға қатысты несиелік тәуекел;
- қоржындық несиелік тәуекел, яғни несиелік қоржынның сапасына байланысты.
Несиелік тәуекелді басқару банктің активін басқарудың құрамдас бөлігі
ретінде несиелік тәуекелді төмендетуге байланысты шаралардың жиынтығын
білдіреді.
Жоғарыда келтірілген несиелік тәуекелді жіктеліміне сүйене отырып,
жалпы несиелік тәуекелді басқаруға екі тұрғыдан келу қажет:
• нақты қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару;
• несиелік қоржынның тәуекелін басқару.
Осы екі түрлі несиелік тәуекелдерді басқарудың өзіндік ерекшеліктері
болады. Ең бастысы мақсаттарына байланысты: 1)қарыз алушының несиелік
тәуекелін басқарудың мақсаты несиені қайтармаған жағдайда банктің шығынын
азайту және қарыз алушының банк алдындағы келісімшартта көзделген
міндеттемелерін орындалмай қалу ықтималдығын азайту болып табылады;
2)несиелік қоржынның тәуекелін басқарудың мақсаты банктің несиелік
операцияларын ұйымдастыру тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштерді белгілі
бір деңгейде қолдап отыру.
Қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару банктегі несиелдік үдерісті
ұйымдастыру шегінде жүзеге асыралады. Несиелеудің әрбір кезеңінде несиелік
тәуекелді басқарудың өзіндік ерекшеліктері болады.
Несиелік тәуекелді басқару үдерісін мынадай кезеңдерді қамтиды
(2-сурет).
2-сурет. Несиелік тәуекелді басқару үдерісінің кезеңдері
Несиелік тәуекелді басқарудың үдерісінде қарастырылған кезеңдері
несиелік тәуекелді жекелеген қарыз алушылар деңгейінде, сондай-ақ жалпы
несиелік қоржын деңгейінде басқаруда да қолданылады.
Ең бірінші қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару үдерісінің
кезеңдеріне тоқалайық.
Бірінші кезең - идентификациялау кезеңі. Несиелік тәуекелді
идентификациялау бұл несиелік тәуекелдің пайда болу аумағын айқындауды
білдіреді.
Несиелік тәуекелді идентификациялаудың мақсаты қарыз алушының
келісімшартта көзделген міндеттемелерді орындамау себептерін анықтау. Оған
ішкі және сыртқы факторлар себеп болуы мүмкін. Ішкі факторлар яғни бұл
банктің несиелеу үдерісін ұйымдастырумен байланысты, ал сыртқы факторлар
бұл қарыз алушының төлем қабілетсіздігіне немесе оның банк алдындағы
міндеттемесін орындауға ынтасыздық танытуынан, сондай-ақ несиені қамтамасыз
ету мүлкіне байланысты туындауы мүмкін.
Несиелік тәуекелді идентификациялау үшін қарыз алушы туралы толық
ақпарттарды жинақтау қажет. Қарыз алушылар жеке және заңды тұлғалар ретінде
болады. Ендеше қарыз алушы жеке тұлғаға қарағанда заңды тұлғалары бойынша
ақпараттар жинау күрделі болып келеді. Айталық қарыз алушы заңды тұлға үшін
компанияның қызметінің бағыттары, несиелік тарихы, іскерлік беделі, меншік
иелерінің құрылымы, менеджмент сапасы, бәсекелестік қабілеттігі,
рентабельдігі және өндірісінің даму жағдайы, оған салалық, нарықтық және
жағрафиялық тәуекелдердің ықпал етуі, сондай-ақ кепіл затының өтімділігі,
жеткіліктігі және сақталымы немесе өзгеде қамтамасыз ету нысандарына
қатысты тәуекелдердің болуы туралы ақпараттар жатады. Қарыз алушы жеке
тұлға бойынша ақпараттарға: жеке тұлғаның қызметі, несиелік тарихы, табысы,
бизнесінің дамуы мен бәсекелестігі, сондай-ақ кепіл затына қатысты жоғарыда
аталған тәуекелдер туралы ақпараттар жатады.
Несиелік тәуекелді идентификациялау банктің несиелік қызметтерлерінің,
заң қызметінің, қауіпсіздік қызметінің, тәуекел-менеджерлерінің көмегімен
қарыз алушылар санаттарына және салалық сипатына қарай жасалатын
сараптамалық қорытынды дайындау кезінде жүзеге асырылады.
Қарыз алушының несиелік тәуекелін анықтау үшін оның алдыңғы
міндеттемелерді қалай орындауы, бұрынғы өзге банктерден алған займдары
туралы, қазіргі банктің берген несиесіне қызмет ету жағдайы, қарыз алушының
несиелік тәртібі туралы ақпараттар талданады.
Несиелік тәуекелді идентификациялауға қажетті ақпарат көздеріне
мыналар жатуы мүмкін:
- қарыз алушының банкке несие алу үшін берген ақпараттары;
- несиелік бюроның беретін ақпараттары;
- өзге ақпараттар.
Жалпы қазіргі банктік тәжірибедегі қарыз алушының несиелік тәуекелін
басқару әдістері төмендегі 3-суретте берілген.
3-сурет. Қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару әдістері
Қарыз алушының несиелік тәуекелін төмендетудің келесі әдістерінің
біріне мәмілені құрылымдау және қаржыландыру шартын анықтау жатады.
Мәмілені құрылымдау займ туралы келісімшарт жасау кезеңінде жүзеге
асырылады. Құрылымдау несиелік мәміленің жетістіктеріне ықпал етеді.
Мәмілені құрылымдау барысында клиентке мәміленің сипатына жауап беретін
несиенің түрі мен өтелу шарты ұсынылады.
Мәмілені құрылымдау үдерісінде банк қаржыландыруы шартының түрін,
мерзімін, өтелу тәсілін, төлемдер кестесін, сыйақы мөлшерлемесін,
қамтамасыз етілуі және өзге де шарттарды өзі анықтайды.
Ең бастысы қаржыландыру шартын жасау барысында қаржыландырудың ең
қолайлы түрі: заем, несиелеу шегі (компаниялардың айналым қаржаттарын
қаржыландыруда), лизинг, кепіл-хат, аккредитив және т.б. анықтауы қажет.
Несиелік тәуекелді төмендетудің негізгі тәсілдерінің біріне клиенттің
банк алдындағы міндеттемесінің қамтамасыз етілуі жатады. Ал, бүгінгі
несиенің қамтамасыз етілуі ретінде кепіл, кепіл-хат, кепілдеме
міндеттемелері қолданылуда. Енді осы несиенің қамтамасыз етілу тәсілдеріне
тоқталайық.
Кепілге берілетін несие – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз
етілген несие. Кепілге берілетін активтер қарыз алушының иелігінде қалып,
оның пайдалануында болады.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, басқа да мүліктер және мүліктік
құқықтар жатады.
Несиелік тәуекелді басқарудың келесі бір әдісіне несиелерді сақтандыру
жатады.
Несие беруге байланысты тәуекелді сақтандырудың үш түрі қолданылады:
• қарыз алушының берілген несиеге кепілге қойған мүлкін
сақтандыру;
• қарыз алушының еңбекке қабілеттілігін сақтандыру;
• қарыз алушының өмірін сақтандыру.
Сақтандырудың ерекшелігі қарыз алушының мүддесін қорғай отырып, бір
мезетте банкіге берілген несиенің қайтарылуына кепілдік беріледі.
Берілген несиеге қарыз алушы кепілдікке қойған мүлікті сақтандыру
объектісіне құрал-жабдықтар, станоктар, көлік құралдары, шикізат және
материалдар, дайын өнімдер және тағы басқалары жатады. Сақтандыру тәуекелі
ретінде әдетте әртүрлі апат салдарынан (өрт, топан су, найзағай) мүліктің
бүлінуі немесе жойылуы, басқа да жағдайлар, үшінші біреудің қылмыстық
әрекеті алынды.
Банктің сақтандыру өтемін алу құқығы біріншіден несие толық немесе
ішінара қайтарылмағанда, екіншіден сақтандыру шарты күшінде тұрғанда
кепілге қойылған мүлік жойылу нәтижесінде сақтандыру оқиғасы туындаған
жағдайда күшіне енеді. Егер қарыз алушы сақтандыру оқиғасы бола тұра
несиені өтеп шықса, онда сақтандыру өтемі банкіге емес, мүлік иесіне
төленеді.
Қарыз алушының еңбекке жарамдылығын сақтандыру сақтанушының
денсаулығын жоғалтып, несиені қайтару мен пайызды төлеу міндеттемесін
орындауға мүмкіндігін жоғалтуы мүмкін жағдайға жүргізіледі. Сақтандыру
шарты несиені толық қайтарып беру мерзімі аяқталғанша жасалады. Сақтандыру
оқиғасы туындаса, сақтандыру компаниясы банк қарызын өтеуді қамтамасыз
етеді.
Қарыз алушының өмірін сақтандыруда несие шарты бойынша міндеттемені
орындау сақтандыру компаниясының жауапкершілігіне өтеді, егер қарыз алушы
қайтыс болса сақтандыру компаниясы қарыз өтеуді өз мойнына алады. Мұндай
сақтандыру өмірді сақтандыру деп атауға болады.
Қарызды синдинцирлеу қарыз алушының несиелік тәуекелін төмендетудің
маңызды әдістерінің біріне жатады.
Синдинцирленген несиелерді беру бұл несиелік тәуекелдің бірнеше
банктер арасында бөлінуін білідіреді.
Синдинцирлеуге негізгі және айналыс құралдарын сатып алуға арналған
несиелер, жобалық қаржыландыру, лизингтік мәмілелер, несиелік желілер,
аккредитив және т.б. жатады. Синдинцирлеу арқылы қарыз алушылар ірі сомада
несие алуға қол жеткізеді және мұндай сомада несие беруге, яғни банк жалғыз
өзі тәуекелге бармайды.
Синдинцирлеудің бірнеше тәсілдері қолданылады, атап айтсақ, біріншісі,
бұл бірнеше банктердің бірігіп қарыз алушыға несие беруі, екіншісі, үлкен
сомада несие берген банктің несиенің бір бөлігін қайталама нарықта сатып
алушыларға сатуы, үшіншісі бірінші мен екінші тәсілдің бірігуінен
туындайды.
Қарыз алушының несиелік тәуекелін төмендетудің келесі тәсілі бұл
мүдделердің қақтығыстарын болдырмау. Мүдделердің қақтығыстарын болдырмау
негізінен банктің несиелік қызметіне байланысты қойылатын талаптарды банк
қызметкерлерінің орындауын көздейді.
Мүдделердің қақтығыстарын болдырмаудың мынадай жолдары бар:
- несиелік үдеріске қатысушы несиелік қызметкерлердің несиелеуге
байланысты заңдар мен нормативтік актілерді қатаң сақтауы;
- несиелік мәміле туралы шешім қабылдаушылардың арасында құзіреттердің
бөлінуі;
- жеке басының байланысы бар немесе қаржылық мүддесі бар банк қызметкер
аталған ұйымды немесе тұлғаны несиелеу үдерісіне қатыстырмау, не
болмаса ондай несиелік мәмілені өзге бір банк қызметкерінің қарауына
беру және аталған қызметкердің ол іске араласуына тиым салу;
- несиелеу үдерісі барысында алынған клиенттер немесе олардың
коммерциялық қызметі туралы ақпараттарды жеке мүддеге немесе өзге
заңды және жеке тұлғалардың мүдделеріне пайдалануға жол бермеу;
- несиелік қызметке қатысушы қызметкерлерді әдептілікке үйрету және
мүдделік қақтығыстарды болдырмауға шақыру;
- мүмкін болатын мүдделік қақтығыстарға қатаң тәуелсіз бақылау жасау.
Қоржынның несиелік тәуекелін идентификациялаудың мақсаты банктің
несиелік қоржыны тәуекелге ұшырауына ықпал етуші факторларды айқындау және
олардың банктің несиелік қызметінің тиімділігіне ықпалын анықтау.
Қоржындық несиелік тәуекел бұл қарыз алушының банк алдындағы несиеге
қатысты міндеттемесін орындау нәтижесінде туындайды.
Қоржындық тәуекелге ықпал етуші факторларды екіге бөледі: сыртқы және
ішкі факторлар.
Сыртқы факторлар банк қызметіне байланысссыз, яғни экономикалық,
саяси, құқықтық, табиғи және өзге де факторларға тәуелді орын алады. Ішкі
факторлар бұл банктің несиелік үдерісін ұйымдастыруға тікелей байланысты.
Қоржындық несиелік тәуекелдің пайда болуына мынадай тәуекелдер себепші
болады:
Шоғырлану тәуекелі, яғни мұндай тәуекел банктің несиелік ресурстарының
экономиканың бір саласына, бір валютада, бір аймақта көбірек шоғырлануынан
пайда болады.
Сезімталдық тәуекелі, яғни қоржынның ішкі және сыртқы факторларға
сезімталдығынан туындайды.
Активтердің құнын жоғалту тәуекелі, яғни қарыз алушылардың алған
несиелері бойынша негізгі қарыздарын немесе пайыздарын толық немесе
жартылай қайтармауынан несиелік қоржын құнының төмендеуін сипаттайды.
Қамтамасыз ету тәуекелі, яғни кепіл затының нарықтық құндарының
төмендеуіне, өтімділігінің деңгейінің өзгеруіне, сондай-ақ форс-мажорлық
жағдайларға байланысты факторлардың несиені қамтамасыз етуге алған кепіл
заттарының құндарының төмендеуіне ықпал етуі.
Табыстылықтың төмендеу тәуекелі, яғни несиелік тәуекелдерден
туындайтын зияндардың орнын жабуға құрылатын резервтердің несиелік
қоржынның табыстылығының төмендеуіне тигізетін ықпалы.
Қоржындық несиелік тәуекелдің банктің несиелік қызметіне теріс ықпалын
білуде оның факторлары мен қауіптерін анықтап білу жеткіліксіз.
Сондықтан да қарыз алушылар мен несиелік қоржынның тәуекелдерін
идентификациялау нәтижелері бойынша келесі кезеңде қарыз алушының және
қоржынның несиелік тәуекелін бағалау және өлшеу жұмыстары жүргізіледі.
Несиелік тәуекелді бағалау сапалық және сандық талдаулар тұрғысынан
іске асады.
Сапалық талдау бұл несиелік тәуекелдің пайда болуы аумағын немесе
ықпал ететін факторларды және тәуекелді анықтауда пайдаланылатын ақпарат
көздерін талдауды қамтиды. Сапалық талдау әсіресе банктің несиелік
қоржынының сапасын талдау негізінде жасалады.
Сандық талдау бұл несиелік тәуекелдің дәрежесін формалау, яғни сандық
тұрғыдан анықтау мақсатында жүзеге асады.
Банктің несиелік тәуекелін бағалау екі тәсілге негізделуге тиіс:
- несиелік тәуекел деңгейін бағалау;
- несиелерді тәуекел дәрежесіне қарай жіктеу.
Несиелік тәуекелді бағалауда мынадай басты көрсеткіштер пайдаланылады:
- коэффициенттер;
- болжанатын шығын мөлшері;
- несиелік қоржынның сапасының көрсеткіштері.
Отандық банктік тәжірибеде қарыз алушының несиелік қабілетін
бағалаудағы басты факторға оның қаржылық жағдайы жатады. Ол қарыз алушының
қызметін көрсететін көрсеткіш ретінде қызмет ете отырып, меншікті және
заемдық қаражаттарды орналастыру және пайдалану құрылымдарымен, сондай-ақ
пайданы алу, бөлу, және тиімді пайдаланумен сипатталады.
Екінші деңгейдегі банктердің тәжірибесінде ірі бизнес-жобалар бойынша
несиелеуде қарыз алушылардың өтініштерін талдауда Project Expert
бағдарламасы пайдаланылады. Бұл бағдарлама жобаның тиімділігін қайта
есептеуге мүмкіндік жасаумен қатар, қарыз алушының несиелік тәуекелін
анықтауға және оған ықпал етуші факторларды сандық тұрғыдан талдауға
мүмкіндік береді.
Скоринг бұл банкке бұрынғы клиенттердің несиелік тарихы негізінде
әлуиетті қарыз алушының несиені уақытында қайтармау ықтималдығының
қаншалықты жоғары екенін анықтауда көмек беретін математикалық немесе
статистикалық үлгі.
Қарыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz