Негізгі бағыттарда туризм инфрақұрылым дамыту
Жоспар:
КІРІСПЕ
1 ТУРИЗМНІҢ ЕЛДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК - ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЫҚПАЛЫ
1.1 Қазақстан экономикасындағы туризмнің орны мен рөлі
1.2 Туризм саласында көрсетілетін қызмет сапасының экономикалық әсері
1.3 Туризмді дамытудағы туристік аудандардың құрылуының алғы шарттары
2 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫНА ТУРИЗМНІҢ ӘСЕРІ
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысындағы табиғат жағдайының туризмге әсері
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысындағы археологиялық туризмді дамыту
2.3 Оңтүстік Қазақстан облысындағы туристік нысандар
2.4 Оңтүстік Қазақстан облысындағы туризмнің экономикалық ерекшелігі
3 ОҚО - да ТУРИЗМ ИНДУСТРИЯСЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Оңтүстік Қазақстан облысындағы туризмді дамыту бағыттары, экономикалық маңызы
3.2 Аймақтық туризм - қаржының негізгі көзі ретінде
3.3 Аймақтың экономикасын туризм саласы арқылы көтеру жөніндегі ұсыныстар
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қосымша 1
Қосымша 2
4
7
7
16
22
28
28
38
50
54
60
60
66
69
74
76
78
83
КІРІСПЕ
Бұл ұсынылып отырған дипломдық жұмыста Қазақстандағы, оның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысындағы туризмді дамыту жолдары, оның аймақ экономикасына әсері қарастырылған.
Жалпы туризм дегеніміз - ол адамдардың өздерінің тұрақты жерінен, демалу, емделу, сауығу, танымдық, тарихи-мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында басқа жерлерге уақытша кетуі.
Туризм қазіргі таңда әлемдік экономикада маңызды салалардың бірі болып отыр. Дүниежүзілік Туристік Ұйымның мағлұматы бойынша туризм әлемнің Жалпы Ұлттық Өнімнің оныншы бөлігін, халықаралық инвестицияның 11 астам пайызын, және әлемдегі өндірістің әр бір тоғызыншы орнын қамтамасыз етеді.
Қазіргі туризм индустриясы ірі жоғарғы табысты және динамикалы түрде дамып отырған халықаралық қызмет саудасының сегменті болып отыр. Туризімнен түскен табыс тұрақты түрде мұнайды экспорттау, мұнай өнімдер және автокөлік табысынан кейін 3-ші орында тұр. Ол экономикалық құбылыс ретінде индустриялды нышанға айналып, ұлттық экономиканың даму катализаторы болып табылады. Туризм арқасында жаңа жұмыс орындарының қалыптасуы, ұлттық табыстың өсуі, жергілікті инфрақұрылымның дамуы, халықтың тұрмыс деңгейінің жақсаруы байқалады. Туризм индустриясы тиімділігінің жоғары деңгейімен және оған салынған инвестицияның тез қайтарымымен сипатталады. Басқаша айтқанда, туризм енді дамып келе жатқан елдердің экономикасына оң әсер етеді.
Мамандардың есептеуі бойынша бір туристің келуінен түсетін табыс мөлшері біздің елден әлемдік нарыққа 9 тонна көмір не болмаса 15 тонна мұнай немесе жоғары сапалы бидайдың 2 тоннасын шығарғанмен пара-пар. Бірақ көмір мен мұнайды өндіру таусылатын байлықтарымыздың азаюына, экологиялық ахуалдардың нашарлануына әкелсе, туризм индустриясы қалпына келетін ресурстар негізінде жұмыс жасайды.
Tәуелсіз алғанға дейін Қазақстанда туризм, экономиканың басқа салалары сияқты бір орталықпен қатаң түрде реттелді. Қазақстанның тарихи маңызы бар архитектуралық, археологиялық, мәдени ескерткіштер және табиғи көркем жерлер дұрыс жарнамаланбай және қажетсіз болып қалатын.
Қазіргі таңда Қазақстанның экономикасында туризмнің рөлі біртіндеп арта түсуде және туристік қызметтер қалыптасу үстінде.
Соған байланысты, елімізде бір қатар қаулылар мен заң жобалары қабылданды. Оның ішіндегі ең маңыздысы болып, туристік саланы дамытудың 2003-2015 жылдарға арналған бағдарламасы.
Бағдарламаның басты мақсаты - қазақстандық және шетелдік азаматтардың әр түрлі туристік қызметтерге қажеттілігін қанағаттандыру үшін кең мүмкіндіктерді қамтамасыз ететін қазіргі заманғы тиімділігі жоғары және бәсекеге қабілетті туристік кешен құру, саланы дамытудың экономикалық және құқықтық тетіктерін әзірлеу әрі Қазақстанның туристік өнімінің сапасын қамтамасыз ету жөнінде мемлекеттік деңгейдегі шараларды іске асыру.
Бұл бағдарламаның негізгі бағыттарының бірі Қазақстанның мәдени-тарихи және рекрияцылық аймақтарын дамыту және сақтау. Ол үшін мынандай шараларды іске асыру қажеттілігі қарастырылған:
- мәдени-тарихи және табиғи рекреациялық ресурстарды сақтау және ұтымды пайдалану;
- халық арасында туризмнің құндылықтарын насихаттауды және қоршаған ортаға ұқыпты қарауды қамтамасыз ету;
- Ұлы Жібек жолы бойындағы археологиялық, архитектуралық, құрылыстық обьектілерді зерттеу және т.б.
Елімізде тарихи-мәдени туризм түрін дамыту үлкен маңызы бар. Соған байланысты ел басы "Түркі тілдес мемлекеттер басшыларының Ташкент декларациясын, ЮНЕСКО мен Дүниежүзілік Туристік Ұйымның Ұлы Жібек Жолы бойындағы туризм инфрақұрлымын дамыту жөніндегі жобасын Қазақстан Республикасында іске асыру туралы" Жарлығына, "Жібек жолының тарихи орталықтарын қайта өркендету, түркі тілдес мемлекеттердің мәдени мұрасын сақтау және сабақтастыра дамыту, туризм инфрақұрлымын жасау" мемлекеттік бағдарламасына қол қойылды.
Дипломдық жұмысымыздың негізігі мақсаты - елімізде оның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысында өте маңызды тарихи есерткіштерімізді, тарихи қалаларымызды ескере отырып, тарихи-мәдени туризмді дамыту, туризмнің экономикаға әсерін зерттеу.
Дипломдық жұмыс негізінен үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде туризмнің теориялық аспектілері қарастырылған. Яғни туризмнің анықтамасы, қызметтері, оның әлемде дамуының қазіргі жағдайы, экономикаға әсері және туристік ресурстарды пайдалану, оның инфрақұрлымын дамыту мәселелері көрсетілген.
Екінші бөлімде Оңтүстік Қазақстан облысында тарихи-мәдени туризм түрін дамыту, аймақтың туристік мүмкіндіктеріне, туристік обьетілеріне, туризмнің қазіргі жағдайына талдау жасалынған. Оңтүстік Қазақстан облысы ЮНЕСКО-ның қайта өркендету бағдарламасына енген Ұлы Жібек жолының мемориялдық трассасында орналасқан. Облыс шкарасында 837 - археологиялықескерткіштер, 155 - құрылыс және архитектуралар, 5 - тарихи, 7 - монументалдық қол өнерлер анықталып есепке алынған. Аймақта тарихи орталықтарды қайта өркендету және туризм инфрақұрлымын дамыту, мәдени, әлеуметтік-экономикалық мәселелерді кешендік шешуге мүмкіндік береді. Облыстағы тарихи-мәдени ескерткіштердің кейбіреулері әлемдік тарихта жоғары бағаланып, ЮНЕСКО-ның құрамына енген. Облыс біздің мемелекетіміздің қалалық мәдениетінің бесігі болып есептеледі. Нақ осы жерде қазақ тарихындағы ең маңызды қалалар орналасқан. Бұл дегеніміз елімізде ішкі және сыртқы туризмді дамытуға үлкен тірек болады және бағдарламамыз туризмді дамыту мақсатын жүзеге асыруды, халықаралық стандартқа сай туристік қызмет өндірісі бойынша өзімздің дамыған туристік индустриямызды қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде Оңтүстік Қазақстан Облысындағы туризмді дамыту жолдары қарастырылған. Яғни облыстағы ұлттық жетістіктерді қалай сақтау және зерттеу сияқты Қазақстан халықтарының рухани мұрасын дамыту мәселесі, Ұлы Жібек жолындағы тарихи қалаларды және басқа этномәдени орталықтарды қайта өркендету, олардың салттық құрылысын және туризм инфрақұрлымын ұйымдастыруда пайдалану сұрақтары қамтамасыз етілген.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыпты зерттеуде отандық ғалымдар мен шет елдік ғалымдардың еңбектерінің әдістемелік көмегі көп болды.Туризм саласын дамыту мәселелерімен ғылыми жұмыстар жүргізген шет елдік - X. Криппендорф, Б. Олин, Ф. Хайек, В. Столпер сияқты ғалымдардың еңбектерінің маңыздылығы өте жоғары.
Туристік қызметтерді ұйымдастыруды жетілдіру бойынша экономикалық мәселелерді шешуде ТМД ғалымдары: Г.Л. Азоев, А.П. Градов, И.Н. Герчикова, Н.Н. Дуданов, Р.А. Фатхутдинов, А.Ю. Юданов, Р.М. Петухов және т.б. ғалымдардың қосқан үлестері зор.
Қазақстаннның қызметтер көрсету нарығының дамуындағы туризм саласының кейбір мәселелері қазақстандық ғалымдар: А.А Алимбаев, Р.А. Алшанов, С.Б. Ахметжанова, У.Б. Баймуратова, А. Есентүгелова, Б. Мырзалиев Ә.Ә. Сатыбалдин, С.Д. Тәжібаев, С.Қ. Сураганова, Б.Н. Исабеков және т.б. ғалымдардың еңбектерінде зерттелген.
Сонымен қатар, осы тақырып төңірегіндегі көптеген мәселелер аз зерттелген және ғылыми талданбаған. Туристік қызметтер төңірегінде бәсекелік мүмкіншіліктерді бағалаудың теориялық тұстары аз зерттелген. Қызметтер нарығындағы туристік фирмалардың тұрақтылығын дұрыс бағалау үшін, бәсекелік мүмкіншілігін анықтай алатын бағалау әдістемесі әлі күнге жоқ. Сол себепті, туризм саласының дамуындағы шешуін таппаған көкейкесті мәселелер әрі қарай зерттеуді қажет етеді.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негіздері. Зерттеу барысындағы қарастырылып отырған мәселелер төңірегіндегі шетелдік және отандық экономистердің еңбектері жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері болып табылады. Зерттеу материалдарын өңдеуде логикалық, жүйелік, статистикалық және салыстырмалы талдау әдістері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының нормативтік-құқықтық негіздері. Туристік қызметтерді реттеуші заңдар мен нормативтік-құқықтық актілер, мемлекеттік бағдарламалар мен басқа да Президенттің, Қазақстан республикасы Үкіметінің ресми құжаттары дипломдық жұмыстың нормативтік-құқықтық негізі болып табылады.
1 ТУРИЗМНІҢ ЕЛДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК - ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЫҚПАЛЫ
1.1 Қазақстан экономикасындағы туризмнің орны мен рөлі
Туризм - француз тілінен аударғанда серуендеу, қыдыру яғни адамның бос уақытындағы демалыстың қандай да түріндегі әрекеті.
Туризм адамдардың қарым-қатынасын байланыстырады, әлеуметтік шындықты ойлау қабілетін арттырып қоршаған ортаны өркендеуіне, мәдениет және өнердің дамуына жол береді.
Президент Н.Назарбаевтың 1998 жылы 27 ақпандағы "Жібек жолы" тарихи-орталықтардың жаңғырту, түркі тілдес мемлекеттерді мәдени мұрасын сақтау мен өркендету, туризмнің инфрақұрылымын құру. Қазақстан Республикасы мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы жарлыққа қол қоюы айтылудың бір айғағы.
Мұражайларға қызығушылықтың артуы мен туризмнің иен-құлаш жайып өркендеуінің арасында өзіндік шарты мен өзара байланысы бар. Мұражайландырылған ескерткіштер туристік материалдар базасы болып туристік-саяхатқа қатысушылар қатарын көбейтуге ықпал етеді. Тарихи-мәдени ескерткіштерге байланысты көптеген туристік бағыттар пайда болды. Солардың ішінде ең белгілісі "Ұлы Жібек жолы" бағыты, оған көптеген мұражайлар, ескерткіштер, орта ғасырдың сәулет өнері Түркістан мен Шымкент кіреді. Оңтүстік Қазақстан өлкесінің өткені қызықты, әрі бай. Оған куә көптеген тарих, археология, монументальды өнер, архитектура ескерткіштері.
Осы дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Оңтүстік Қазақстан облысының туризмнің, Қазақстандық және шетелдік қызметке сұранысын қанағаттандыру үшін кең мүмкіндіктерін көрсету, ал басқа жағынан, облыстың туристік-рекреациялық ресурстарын дамыту, мәдени және табиғи мұраларды тиімді пайдалану арқылы. Ұстанған мақсаттың мұраты болуы мынадай мәселелердің шешілуін танытады:
а) Негізгі бағыттарда туризм инфрақұрылым дамыту
б) Табиғи және тарихи-мәдени қорларын байланысуын зерттеу.
в) Туризм және демалыс қорларының байланысын зерттейді.
г) Ғылыми ізденісті және қайта қалпына келтіретін жұмыстарды қажет ететін тарихи-мәдени және табиғи мұраларды апаттық жағдайдан
шығару.
Туристік іс әрекет көңіл көтеру, таным мен кәсіптік мүддені, демалудың белсенді түрлерін, емделуді қамтамасыз етумен қатар транспорттық қызметті, тамақтану, орналастырудағы қажеттілікті қанағаттандыруды талап ететін тұтынушылық сұраныстың жаңа түрін өмірге енгізуде.
Қазіргі кездегі туризм толық жіктеу үшін туризмнің түрін сипаттайтын ең маңызды белгілерді атап өтуге болады: яғни туризмнің ұлттық мәнділігі: қанағаттандырылуы туристік саяхатқа байланыстырылған негізгі қажеттілік: саяхатқа пайдаланылатын негізгі қозғалыс құралдары: саяхаттың ұзақтығы: топ құрамы: ұйымдастыру түрлері, туристік өнім бағасының қалыптасуының негізгі принциптері және т.б. Туризм келесі түрлерге бөлінеді:
Рекреациялық туризм. Туризмнің бұл түрінің негізінде адамның
күш-қуатын қалпына келтіру қажеттілігі жатыр.
Діни туризм. Туризмнің бұл түрі әр түрлі діндегі адамдардың діни
қажеттілігіне негізделген. Діни туризм екіге бөлінеді:
а) діни мерекелерде мешіттерге, шіркеулерге бару:
б) әулие жерлерге бару:
Транзитті туризм. Бұл туризмнің негізінде басқа елге бару
мақсатында келесі елдің аймағын басып өту қажеттілігі жатыр.
Конгресті туризм. Ол түрлі шараларға, оның ішінде
конференцияларға, симпозиумдарға, съездерге, конгрестерге және
т.б. қатысу мақсатындағы туристік сапарлар қатысуға байланысты
ұйымдастырылады.
Конгреске қатысушының шығыны әрине қарапайым туристің шығынына қарағанда жоғары болады, осыған сәйкес тиімді ұйымдастыру қажеттілігі туады.
Өткенді аңсау мақсатындағы туризм. Тарихи өмір сүру аясында осы
орындарға бару қажеттілігіне негізделген.
Өз бетінше ұйымдастырушыға туризм. Саяхаттың бұл түрі шаңғы, тау, атқа міну, су туризмімен және т.б. айналысатың активті демалуды сүйетіндерді біріктіреді. Туризмнің бұл түрінің айырықша ерекшелігі оған қатысушылардың өз бетінше ұйымдастырылуын қажет ететіндігінде. Турларды ұйымдастырумен фирмалар емес, туристердің өздері туристік-спорт клубтарымен және бірлестіктермен біріге отырып ұйымдастырады.
Іскерлік мақсаттағы туризм. Туризмнің бұл саласына әр түрлі серіктестіктермен іскерлік қатынастарды бекіту немесе қалыптастыру мақсатындағы сапарлар жатады.
8. Танымдық туризм. Туризмнің бұл түрінің негізін әр түрлі бағыттарда
білімді арттыруға деген қажеттілікті қанағаттандыру құрайды.
9. Спорттық туризм. Туризмнің бұл түрінің негізінде екі түрлі
қажеттілік жатыр, осыған байланысты:
oo активті және пассивті түрге бөлінеді. Активті спорт туризміне спорттың белгілі түрімен айналысу қажетілігі, ал пассивті туризмге белгілі бір спорт түріне қызығушылық, яғни сайыстар мен спорт ойындарын көру мақсатында саяхатқа шығу жатады. Қозғалыс құрамдарына байланысты туризм келесі түрлерге бөлінеді.
1. Жаяу туризм. Туризмнің бұл түрін ішкі туризмде кеңінен тараған.
Тәжірбие жүзінде бір туристік саяхатта транспорттың бірнеше түрін
пайдалану да ұшырасады, мысалыға, ұшақ-автобус, темір жол-автобус және т.б. түрлерін айтуға болады. Мұндай түрлері аралас түр деп аталады.
Автобус туризмі. Туризмнің бұл түрінде саяхат автобусты қозғалыс құралы ретінде пайдалану арқылы ұйымдастырылады. Автобустық турлар туристік-экскурсиялық (транспорт туры, ұсынатын қызметтің барлық түрін, яғни тамақтану, экскурсиялық қызметті ұсынумен) және "денсаулық автобусы" деп аталатын - серуендік туры болуы мүмкін (бір күндік автобус).
Велосипед туризмі. Туризмнің бұл түрін туристердің шектеулі
контингенттері ғана пайдалана алады.
Автокөлік туризмі. Туризмнің бұл түрі XX ғасырдың екінші
жартысынан бастап дамыды. Қазіргі кезде ол кеңінен таралуда.
Әуежолы туризмі. Туризмнің осы түрінің болашағы зор, өйткені туристердің баратын жерлеріне тасымалдау уақытын үнемдейді. Мысалы 1960 жылдан 1980 жылға дейіннің өзінде туризмде қоданылатын үлес салмағы үш есе өскен. Әуе жолдары турлары ұшақтағы жолаушылар орнының белгілі бөлігін пайдаланылатын топтық турларға және арнайы туристік тасымалдауға арналған әуе сапарларына бөлінеді.
Теплоход (су) туризмі. Туризмнің бұл түрінде бағыттар өзен және теңіз теплоходтарында ұйымдастырылады. Теңіз бойынша бағыттар круизді (ұзақтығы бір тәуліктен аса жалға алынған кемедегі саяхат) болады. Олар порттарға тоқтамауы да мүмкін.
Өзен бағыттары-өзен параходтары кемесін пайдалану арқылы ұйымдастырылады. Оларға: бір тәуліктен ұзаққа өзен су қайығын жалға алып саяхаттау мен үзақтығы бір тәуліктен аспайтын, тарихи орындармен танысу мақсатындағы экскурциялық серуендер жатады.
Круизді және туристік-экскурсиялық сапарларды ұйымдастыру үшін негізінен барлық жағдайы жасалған теплоходтар қолданылады.
Барлық жағдайы жасалған теплоходтағы су туризмнің артықшылығы туристердің орналастыру құралдарымен, тамақпен, спортпен, көңіл көтерумен қамтамасыз етілуінде.
7. Теміржол туризмі. Туризмнің бұл түрі XІX ғасырдың 40-шы жылдарынан бастап дамыды. Теміржол билеттерінің салыстырмалы арзан болуы оны тұрғындардың аз қамтамасыз етілген бөлгіне қолайлы болады. Қазіргі кезде теміржол мен транспорттың басқа түрлері арасында бәсекелестікте болып тұрады.
Туризм сонымен қатар саяхаттау уақытына байланысты маусымдық және маусымдық емес болып бөлінеді.
Саяхаттың ұзақтығына байланысты туризм: ұзақ және қысқа мерзімді болады.
Топ құрамы бойынша:
Жаппай туризм.
Жеке туризм (туризмнің бұл түрі көбінесе іскерлік, ғылыми және
сауықтандыру туризмі шеңберінде жүргізіледі).
Жанұялық туризм.
Жастар туризмі.
Балалар туризм (жастар және балалар туризмі елдің ішіндегі және әр түрлі елдер арасында туристік айырбас есебінен кеңінен таралуда).
Туристік өнім бағасын құрау принципін анықтауға байланысты коммерциялық және әлеуметтік туризм болып бөлінеді. Әлеуметтік туризм мемлекеттік, қоғамдық, коммерциялық құрылымдарға жеткілікті ақшалай қаражаты жоқ тұрғындардың әр түрлі деңгейіне демалуға мүмкіндік беру мақсатында белгілі жеңілдіктерді ұсынады. Мысалы: зейнеткерлер, студенттер, төмендегі деңгейдегі жалақы алатындар және т.б.
Әйгілі американ социологы Т. Бертон бос уақытты өткізу сипатына, яғни туристік демалыс моделіне, әсер ететін фасторлардың үш тобын бөледі:
oo технологиялық (жаппай коммуникация құралдары);
oo институттық (заңдылық);
oo әлеуметтік-экономикалық (демография, кіріс шамасы, мамандық).
Өз кезегінде бос уақытты өткізу сипаты туризмді дамытуға әсер ететін негізгі факторлардың бірі болып есептелінеді.
Туризмнің дамуына әсер ететін негізгі факторлар статикалық және динамикалық болып бөлінеді.
Статикалық табиғи-географиялық фасгорлар жиынтығы жатады. Өйткені ол тұрақты мәнге ие, себебі адам туристік қажеттілікке тек бейімделіп қана қоймай оны пайдалануға ыңғайланады. Табиғи-климаттық және географиялық факторлар өз мазмұнын әдемі, бай табиғаттан, климаттан, жергілікті рельефтен, жер асты байлығынан да статикалық факторларға жатады.
Динамикалық факторларға демографиялық, әлеуметтік-динамикалық, материалды-техникалық және саяси факторлар жатады. Олардың мәні уақыт және кеңістікте өзгеретін әр түрлі шамада болуы мүмкін.
Жоғарыда аталған бөлулерден басқа туризмге әсер ететін факторлар ішкі және сыртқы болып бөлінеді.
Сыртқы факторлар туризмге демографиялық және әлеуметтік өзгерістер арқылы әсер етеді. Факторлардың бұл тобы құрамына: тұрғындардың жасы, жұмыс істейтін әйелдер санының өсуі және әр жанұяның кірісінің өзгеруі, жалғыз басты адамдар пропорциясының өсуі, некеге кеш тұру және жанұяның кірісінің өзгеруі, жалғыз басты адамдар пропорциясының өсуі, некеге кеш тұру және жанұя құру тенденциясы, тұрғындар құрамындағы баласыз жұптар санының өсуі, иммиграция шегінің қысқаруы жатады. Ақылы іс сапарлар, жұмыс уақыты кестесінің икемділігі демалыс кезеңін көбейтеді, іскерлік туризмнің сипатын өзгертеді. Бұл турлардың ұзақтылығына, кезеңділігіне әкеледі.
Жоғарыда аталған көрсеткіштер туризмнің дамуының объективті әлеуметтік-демографиялық жағдайын жасайтын тұрғындардың бос уақыт құрылымына әсер етеді. Сондықтан да туризмді дамыту бағдарламасын жасағанда тұрғындардың уақыт қоры мен бос бюджеті құрылымын анықтау керек болады.
Тұрғындардың бос уақыт құрылымы:
а) қоғамдық өндірістегі еңбек
б) физиологиялық қажеттіліктерді қанағаттандыру уақыты
в) үй шаруашылығындағы еңбек
г) білім алуға келетін уақыт шығыны
д) еркін уақыт
Туризмге әсер ететін сыртқы факторларға: экономикалық және қаржы жағдайлары (төмендеуі): жекелей кірістің көбеюі (азаюы), демалуға бөлінген кіріс бөлігіне байланысты жоғары туристік белсенділік: туризм мен саяхат шығындарын жабуға бөлінген қоғамдық қаражат үлесінің өсуі жатады.
Туризмнің дамуына әсер етеін әлеуметтік-экономикалық факторларға сонымен қатар тұрғындардың білім, мәдениет, эстетикалық қажеттілік деңгейлерінің өсуі де жатады. Эстетикалық қажеттілік элементі ретінде адамдардың әр түрлі тұрмысымен, тарихымен, мәдениетімен, өмір сүру жағдайымен танысу құштарлығын айтуға болады.
Сонымен қатар сыртқы факторларға саяси және құқықтық реттеу өзгерістері: технологиялық өзгерістер: транспорт инфрақұрылымы мен сауданың дамуы, саяхаттаудың қауіпсіздік жағдайларының өзгеруі жатады.
Ішкі (эндогендік) факторлар - бұл туризмге тікелей әсер ететін факторлар. Оған ең бірінші материалды-техникалық факторлар жатады. Олардың бастысы орналастыру объектілерінің, транспорттың, қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарының, бөлшек сауданың және т.б. дамуымен байланысты.
Ішкі факторға туристік нарықтың төмендегі факторлары жатады.
а) ұсыныс, сұраныс және тарату факторлары (қазіргі нарықтық қатынастардың ерекшелігі ретінде туристік өнімге деген сұраныстың тұрақты сұранысқа айналуын, сонымен қатар жеке туризмнің өсуін айтуға болады).
б) Нарықты сегменттеу ролінің өсуі ( аймақ ішінде жаңа туристік
сегменттердің пайда болуы, саяхат баратын жерлердің қашықтығының
ұлғаюы, демалысты әр түрлілігі және т.б.).
в) Туристік қызмет пен монополия процесіндегі сәйкестілік ролінің өсуі
(көлденең интеграцияны күшейту, яғни ірі фирмалардың орта және кіші фирмалармен серіктік қатынастарының өсуі: туристік одақтарды құра отырып тікелей интеграциялау және т.б.)
г) Туризмдегі кадрлар ролінің өсуі (жұмысшылар санының өсуі,
маманданған құрылымның дамуы, еңбекті ұйымдастыруды жақсарту және т.б.)
д) Жеке туристік кәсіпкерліктің ролінің артуы.
Жоғарыда келтірілген факторлар өз кезегінде экстенсивті, интенсивті және негативті болып бөлінеді.
Экстенсивті факторлар: жұмысшылар айналымына енгізілетін материалды ресурстар көлемінің өсуі, туризмнің жаңа объектілерін салу.
Интенсивті факторлар: жеке адам іскерлігін көтеру, маманданған іскерлік құрылымды дамыту: ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерінт пайдалана отырып материалды базаны техникалық жетілдіру: қолда бар материалдық ресурстарды тиімді пайдалану және т.б.
Негативті факторлар: экономиканы милитаризациялау: тұтыну заттарына бағаның өсуі: жұмыссыздық: ақшаның түрақсыздығы, жеке тұтыну көлемінің қысқаруы, қолайсыз экологиялық жағдай, туристік фирмалардың банкротқа ұшырауы және т.б.
Туризмнің дамуына негативті әсер ететін факторларға мысал ретінде мына жағдайды келтіруге болады: қызмет көрсету тарифының тұрақсыздығы: туристік қызмет көрсетуге бағаның тұтасымен өсуі: қонақ үй қызметінің нашарлауы: сапардың ұзақтығығының, оған кететін шығынның қысқару: шетелге шығу сұранысының төмендеуін айтуға болады. Бұл факторлар осы жағдайларда өздерін әлсіз сезінетін әлеуметтік және жастар туризміне маңызды әсерін тигізеді.
Қазіргі кезде негативті факторлар Қазақстанда туризмнің дамуына үлкен кері әсерін тигізуде.
Республикамыздың Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған: "Қазақстан-2030" жолдауында қызмет көрсету, оның ішінде туризмге тікелей қатысы бар салаларды дамытудағы ұзақ жылдық мақсаттар мен оны жүзеге асырудағы нақты міндеттер көрсетілген.
Мұнда туризмді дамытуға қатысты төмендегідей ерекше стратегиялық мәселелерге тоқталуға болады. Олар:
туризм саласы болашағының жалпы алғандағы "моделінің" көрінуі:
әрбір Министрліктер мен ведомтсволардың туризм индустриясын
дамытуға, оның мақсаты мен басты бағыттарына қатысты функциональдық жауапкершілікті сезінетіндей "туризм" жүйесінің қалыптасуы:
туризм саласына қатысты қабылданатын заңдар мен заңдылықтардың, шешімдердің қоғамды дамытудың жалпы мемлекеттік стратегиясының даму аясында қабылдануы:
туристік қызметті басқаруға, стратегиялық жоспарлауға негізделген
жүйенің қажеттілігі:
Туризмнің стратегиялық дамуына өзіндік ықпалы зор төмендегіндей мүмкіндіктерді атауға болады:
* өзінің білімділігімен, ғылыми және шығармашылық мүмкіндіктерінің жоғарылығымен ерекшеленетін адам ресурсының болуы:
* экологиялық саясатты басшылыққа ала отырып, табиғат ресурстарын сапалы түрде пайдалану арқылы туристік-рекреациялық шаруашылықты дамытуға қолайлы табиғи ресурстардың молдығы:
* шет мемлекеттерден келетін туризмді дамытуға қажетті саяси тұрақтылықтың болуы:
* қазақ халқының табиғатындағы өзіне ғана тән қонақ жайлылығы: халықаралық туристік бағыттардың тоғысында орналасқан географиялық жағдайы мен оның территориясында тарихи Ұлы Жібек жолының болуы:
* әртүрлі халықаралық ұйымдардың (БҰҰ, ЮНЕСКО, ДТҰ және т.б.) қолдануы:
* экономика саласына тиімді ықпалы болуы.
Ал, туризмнің дамуына тікелей немесе жанама түрде кері әсерін тигізетін факторлар:
* қызмет көрсету саласында қалыптасқан жаңаша құндылықтар жүйесі негізінде өзгертуді қажет ететін жалпы теңгермешілік пен жарқын болашаққа кепілдік берердей менталитеттің ескілігі: туристік қызмет көрсету рыногында шаруашылықты жүргізудің жаңа тәсілдері мен бәсекелестікке сай менеджменттің болмауы:
* өз ақшасымен қаржыландыратындай, соның негізінде туристік қызмет өндірісінің ішкі рыногы мен жұмыссыздық деңгейін тұрақтандыруға ықпалды орта буынның өте баяу қалыптасуы: мемлекеттік басқарудың тиісті дәрежеде туризмді ұйымдастыра алмауы және туристік кәсіпорындардың менеджерлік корпустарының ұйымдастырушылық-құқықтың, әлеуметтік-экономикалық деңгейдегі дайындықтарының сапасыздығы (10).
Қазіргі кезеңде туризм индустриясын дамытудың ұлттық бағдарламасы, "Жібек жолының тарихи орталықтарын қайта өркендету, түркі тілдес мемлекеттердің мәдени мұрасын сақтау және сабақтастыра дамыту, туризмнің инфрақұрылымын жасау" атты мемлекеттік бағдарлама, туризм саласындағы қарым-қатынастарды реттейтін заңдық, нормативтік, ұйымдастырушылық - құқықтық актілердің мазмұндарында басшылыққа алынған. Туризмді дамытудың ұлттық стратегиясын іске асыру процессіндегі басты міндеттер айқындала түсті.
Әлемдік тәжірбиеде ешкімге ұқсамайтындай өзіне ғана тәр туризм жүйесін құру арқылы ғана Республикамыздың өзіндік ерекшеліктерімен айқындалатын, қызығушылық туғызатындай және бәсекелестікке қабілетті туристік комплекске қысқа мерзімде қол жеткізуге мүмкіндіктер де бар.
Туризм көптеген дамыған және дамушы елдер үшін валюталық түсімдерінің кайнар көзі болып табылады. Қазіргі кезде Қазақстан үшін де бұл экономика секторы маңызды мәселе болып отыр. Қазақстан Республикасында көптеген туризм түрлерін және туристік қызметтің формаларын дамыту үшін ресурстары мен мүмкіншіліктері жетерлік.
Қазақстан республикасында туристік индустрияның дамуы халықтың әл-ахуалының деңгейінің артуының нәтижесі болып табылады және қоғам өміріне өз ықпалын тигізеді (сурет 1).
Әлеуметтік және мәдени үрдістерді тездетеді
Әлеуметтік және өн-дірістік инфрақұрыл-ымды дамытады
Елдің ЖҰӨ-не және төлем балансына салымдарды ұлғайтады
Табиғи кешендер кеңейеді
Жергілікті тұрғындардың өмір деңгейі артады
Туризмнің қоғам өміріне ықпалы
Валюталық түсімдер артады
Жұмыс орындары пайда болады
Туризммен аралас басқа да салалар дамиды
Халықтың қол өнерлік белсенділігі артады
Аймақ тартымды-лығы артады
Сурет 1 - Туризмнің экономикадағы ролі
Туристік қызметтердің ұйымдастырылуы мен оларды жетілдірудің ұтымды жолдарын қарастыруда, іздену жұмысымызды туризм нарығындағы кәсіпкерлік субъектілердің туристік қызметтер көрсетуге деген казіргі қатынастарынан бастадық.
Өкінішке орай, Қазақстан және дамыған еуропа нарығында да туризмде көрсетілген қызметтің сапасына көп көңіл бөлінбейді. Туризм саласында кәсіпкерлер өз тәжірибелеріне және жұмыс өтіліне сүйене отырып, іс әрекет жасайды.
Көптеген туристік кәсіпорындар осы саладағы түбегейлі ғылыми зерттеулерсіз және сапалы іс-шараларсыз пайдаларын жоғарылатуға мүмкіндіктері болмай, клиенттері мен қызмет өндірісінің көлемін кеңейте алмады.
Туризм саласындағы жоғары деңгейдегі сұраныстың пайда болуы осы саладағы ғылыми зерттеулер мен басқа да іс-шараларды жоспарлауға көп көңіл бөлу керектігін негіздеді.
Туризм индустриясы көптеген шағын және орта кәсіпорындармен сипатталады. Олардың қазіргі кезде кажетті зерттеу құралдары, ноу-хау, немесе тәжірибелі жұмыстарды атқаруға жұмысшыларды жалдайтын қаражаты жоқ. Олар тек қана жарнама жүргізуді, өткізуді және нарықты зерттеу мен өнімді жетілдіру әрекеттерін жасайды. Бұл қызмет көрсетудің көптеген салаларында колданылады. Бәсекенің күшеюі және клиенттердің талаптарының көбеюі туристік ұйымдардың көпшілігі үшін маркетингті қолдануына алып келеді, яғни бәсекелік күресте жетістікті қамтамасыз ету және сыртқы орта өзгерістеріне бейімделуі үшін стратегиялык маркетингтік жоспар құрады.
Туризм саласының дамуы мен туристік қызметтерді зерттеуші экономист-ғалымдардың пікірлерін жалпылай келе, біздің көзқарасымыз бойынша: Туризмді дұрыс ұйымдастыру - нарықтағы кәсіпорынның мінез-құлқының тұжырымдамасы, стратегиясы және тактикасы. Туризмді дұрыс ұйымдастырудың мақсаты - сатып алушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру және осының негізінде оның өсуі мен мол пайда табу мақсатына жетуін көздейді - деп тұжырымдауға болады.
Зерттеу жұмысымызда туризмді ұйымдастырудағы шет елдік тәжірибеге талдау жасай отырып, ұйымдастырудың екі үлгісін бөліп қарастырдық. Яғни, туризмді ұйымдастырудың еуропалық және азиялық үлгілері.
Туризмді ұйымдастырудың еуропалық үлгісі әлемге әйгілі курорттарымен танымал Италия, Испания және Франция елдерінде қолданылады. Бұл елдердегі туризмді дамыту мәселелері көп салалы министрлік деңгейінде шешіледі. Туристік саламен айналысатын министрліктің бөлімі мемлекеттік реттеу бойынша мынадай іс-шаралар жүргізеді: нормативтік-құқықтық негізін дайындайды, осы саладағы халықаралық ынтымақтастықты дамыту мәселелерімен айналысады, статистикалық мәліметтерді өңдейді, аймақтардың осы бағыттағы қызметтерін реттейді, осы салаға қатысты көрмелер ұйымдастырады және шет елдердегі туристік өкілдіктерді басқарады.
Дамыған еуропалық елдердегі мемлекеттік туристік әкімшілік жергілікті басқару орындарымен және жеке бизнеспен бірлесе отырып тірлік жасайды. Ал, бұл өз кезегінде туризмді дамытудағы мемлекеттік бағдарламалардың міндеттерін шешуде жеке қаржылық ресурстарды тартуға мүмкіндік береді. Бұл саясаттың нәтижесі ретінде туристік қызметтерді реттеудегі аралас (мемлекеттік-жеке) меншікті институттарды алуға болады.
Туризмді басқарудың мұндай жүйесінің арқасында, аталған елдер жоғары индустриялы туризмі бар әлемдік туристік орталықтарға айналып отыр. Бұл елдердегі туризмнен келетін кірістер бюджеттің маңызды баптарына кіреді.
Туризм дамуының бастапқы кезеңінде мемлекеттік басқару органдарының маңызы үлкен. Оның себебі, алғашқы кезеңде туристік саланың инфрақұрылымын жасау үшін қуатты қаржылық салымдар қажет болады. Мұндай қаржылық көмекті тек мемлекет бере алады. Мемлекетке кірістер әкеле бастайтын жоғары дамыған және бәсекелестік мүмкіншілігі үлкен туризм саласы қалыптасқаннан кейін, мемлекеттік органдар негізінен туризм дамуын реттеуші қызметіне ауысады.
Туристік индустрияны ұйымдастырудың азиялық үлгісі Түркия, Египет, Тунис, Марокко және Қытай елдерінде таралған (кесте 1). Бұл үлгідегі елдерде туристік саланы ұйымдастыру мен басқару беделді әрі күшті министрлікке жүктелген. Бұл елдерде туризм экономиканың басым бағыттарының бірі болып саналады. Мемлекеттің көмегінің нәтижесінде аталған елдерде туризм мен курорттар жоғары ырғақпен дамуда.
Кесте 1 - Туризм саласын ұйымдастыру үлгілері
Туризмді ұйымдастырудың үлгілері
Ұйымдастыру үлгілері таралған елдер
Реттелу ерекшеліктері
Қаржылану жағдайы
Еуропалық
Италия, Испания, Франция және т.б.
Мемлекеттік рет-теу институттары, жеке реттеу инс-титуттары
Мемлекеттік қаржылар, жеке қаржылар
Азиялық
Түркия, Египет, Тунис, Марокко, Қытай және т.б.
Басым түрде мем-лекеттік реттеу институттары
Мемлекеттік қаржылар, жеке қаржылар
Қазақстандық
Қазақстан Республикасы
Басым түрде мем-лекеттік реттеу институттары
Мемлекеттік қаржылар, жеке қаржылар
Қазіргі жағдайда Қазақстан үшін әлемдік туристік қауымдастықта өз орнын табудың мүмкіндігі туып отыр. Бұл мақсатқа жету үшін мемлекет осы саланы ұйымдастыру мен басқаруды өз деңгейінде жүргізуі керек. Қазақстан өзінің туристік өнімімен халықаралық нарыққа шыққанына көп уақыт болған жоқ. Сол себептен, қазақстандық туристік өнім өзінің өмір сүру шеңберіндегі енгізу кезеңінде тұр. Бұл кезеңде туристік қызметтердің сапасын көтеруге қажетті табиғи және экономикалық әлеуеттердің деңгейін көтеру керек.
Айтылған мәселелерді қорыта келе, туристік қызметтерді ұйымдастыру мен реттеу жағдайларын, туризмнің экономикалық дамудағы құндылығын, кемшіліктерін және мүмкіндіктерін бағалаудың шетелдік тәжірибесін кешенді шолу, отандық туризмді дамытудың талдамалық негіздерін жасауға мүмкіндік беретіндігін атап өтуге болады.
1.2 Туризм саласында көрсетілетін қызмет сапасының экономикалық әсері
Туризм жүйесінің көп қырлы функцияларының біріне рекреациялық ресурстары жатады. Рекреациялық ресурс деп-рекреациялық сұранымды қанағаттандыруға қазіргі технологиялық компоненті болып есептелінетін, рекреациялық салаға тартылған объектілерді(табиғи, табиғи-этникалық географиялық жүйе мен оның элементтерін). Адамдардың дене және рухани күштерін, оның денсаулығы, еңбек ету қабілетін қалпына келтіріп, арттыруға ықпалды және де курорт пен туристік қызметтегі тұтыну мен өндіруге, сондай-ақ туризмнің әртүрлі түрлерінің сұранымдарын қанағаттандыруға қатысты қолданылатын табиғи және мәдени-тарихи кешендер мен оның элементтерін айтамыз.
Туризмде қолданылатын мақсатты туристік-рекреациялық ресурстар қатарына:
* емдік демалыс ресурстары: минералды су, климаттық жағдайларды
(орман, дала, теңіз):
* сауықтыру туризмнің ресурстары: ландшафты климаттық
жағдайлар, қолайлы жыл мезгілінің ұзақтығы, өзендік жүйесі, теңіз
жағасы, суға түсу маусымын:
* спорттық туризм ресурстары: табиғи ортаның әсемдері
(жабдықталған, әдемілілік, өзгелерге ерекше болып көрінетін
ерекшеліктер), оның өзіне тән ерекшеліктерін өзгеге қиын,
кедергілер, халықтың сирек орналасуы, т.с.с)
* экскурсиялық туризм ресурстары: тарихи, мәдени, археологиялық
ескерткіштер, табиғаттың көрікті орындары, этнографиялық және
шаруашылықтық объектілер, музей және тағы басқаларын
жатқызуға болады.(10)
"Рекреациялық ресурстар" бұл тек қана ТМД елдерінде тараған түсінік. Оның маңызы мен жіктемесі жайлы біздің елімізде де шет елдерде де бірыңғай анықтамасы жоқ. ДТҮ Бас Ассамблеясының ІV сессиясында мақұлданған туризм партиясында "табиш", "жасанды", "мәдени" сондай-ақ "туристік", "табиғаттық" ресурстар деген ұғымдар қолданылған.
Рекреациялық ресурстар жөнінде әртүрлі терминологиялық айырмашылықтар болғанмен олардың барлығы да оған белгілі бір объектілер мен құбылыстарды: табиғи ландшафттың компоненттерін, тарихи-мәдени заңдылықтар мен кешендерін, халықтық қолданбалы және көркем шығармашылығының этномәдени құндылықтарын, инфракұрылымын, еңбек ресурстарын және басқаларды қарастырады.
"Рекреациялық ресурстар" мен "туристік ресурстар" ұғымдары өздерінің мәндерін жағынан өте жақын ұғым, олар адамдардың демалуы, мен рекреацияға, танымдық және коммуникативтік танымдарын қанғаттандыруға қатысты қарастырылады.
Осы объекті мен құбылыстар жиынтығын шатастырмау үшін "туристік рекреациялық ресурстар" деп қарасытыру дұрыс болып отыр.(3)
Туристік нарық қызметінің саласын тандауда немесе оның ары қарай жіктеуіне базистік факторға туристер жағынан толастатпайтындай табиғи географиялық ресурстардың болуы жатады.
Табиғи жаратылыстық ресурстарға технологиялық құрамдық, жайлылық, сыйымдылық, аттрактивтілік,тұрақтылық, кешендік және т.б. жатады.
Технологиялық жарамдылығына қарай ресурстар екі топқа бөлінеді, біріншісі технологиялық міндетті, екіншісі этнологиялық міндетті емес, яғни мүмкіндік туғызушы ресурстар.
Технологиялық міндетті немесе қажетті ресурстарсыз туристік-рекреациялық қызметті елестетуге болмайды. Туристік нарықты жетілдіруде технологиялық қажетті ресурстар болуы қажет. Мысалы, экологиялық туризм ресурстарына әсем табиғи комплекстің болуы, ал тау туризмі мен альпенизмге-тау тізбегі мен шатқалдардың бірегей массалардың болуы жатады.
Технологиялық міндетті ресурстар толық демалу мен рекреациялық мүмкіндіктермен қамтамасыз етеді, бірақ барлық уақытта ең тиімді мүмкіндік болып санала бермейді. Сұранымды толық қанағаттандыру үшін өзіне тән орта, жан-жақты әсемдік, жарасымдылық қалыптыстыратын бірнеше ресурстар комплексі, яғни мүмкіндік туғызатын ресурстар болуы қажет.
Технологиялық міндетті және мүмкіндік жасаушы ресурстардың үйлесімділігі демалушылардың сұранымын барынша қанағаттандырарлықтай туристік-рекреациялық ресурстар кешенін қалыптастырады.
Технологиялық міндетті рекреациялық ресурстар рекреациялық ресурстың өзі немесе мақсатты бақыттағы ресурстар (емдік, сауықтыру және т.б.) болып және рекреациялық емес, бірақ та технологиялық қажеттілігі бар (орман қалыңдығы, судың көптігі т.б.) ресурстар болып екіге бөлінеді.
Табиғат кешенінің жайлылығы бұл демалу мен туризмнің нақты бір түріне деген сұранымның ресурсқа деген сәйкестілік деңгейін анықтайтын қасиетке негізделген туристер тобының Табиғи ресурстардың сыйымдылығын біркелкі емес ағынын, ұзақ уақыт бойына демалушылардың үлкен сұранымын канағаттандыра алатындай қабілетімен есептеледі.
Табиғи ресурстардың көлемі туризмнің нақты бір түріне немесе рекреациялық жұмыстардың циклына орай анықталады.
Табиғи ресурстарды пайдалануды реттеп отыру туристік қызмет технологиясына аса қажетті, сондай-ақ табиғи ортадағы экологиялық тепе-теңдікті сақтауға лайықты шара болып есептеледі.
Аттрактивтілік (фр. Аtгакtіо-тартылыс, тарту). Табиғи ресурстардың аттрактивтілігі сол жердің өзіндік ерекшелігі, әртүрлілігімен сипатталады. Табиғи ландшафты этикалық тұрғыдан бағалағанда табиғаттың маусымдық динамикасы, жер қыртысының жеке-жеке сипаттамасымен, басып жататын кезеңнің ұзақтығымен, заңдығы, судың молдығы сияқты ерекшеліктері есептелінеді.
Табиғи ресурстардың мақсаттылығы белгілі бір шаруашылық салаларына қарағанда осы туризм саласына пайдалану арқылы түсетін әлеуметтік-экономикалық пайдамен айқындалады.
Табиғи ресурстардың тұрақтылығы - туристік тұрақтарды болжауға, экологиялық негізделген эксплуатациялық салмақты көтере алуымен, өздігінен өнім түсіру мен сақталуымен қамтамасыз етуден тұрады.
Кешенділік бұл қолда бар ресурстардың туризм мен демалудың әрқалай түрлерін қолдануын қарастырады.
Табиғи объектілер мен кешендер негізінен туристік - рекреациялық ресурс болып саналмайтының айтуымыз қажет. Туристік шаруашылықта олар еңбек заты болып, ал туристік қызметтер туристік өндірістің нәтижесі болып саналады. Табиғи объектілер мен кешендер туристік рекреациялық қызметке қажетті жағдай болып есептелінеді. Бірақ та олар демалуға, рекреацияға және қоғамдық қатынастың артуымен, туристік сұранымның пайда балуын зерттестіруге, бағалауға кеткен еңбек және қаржылай тұрғындардан кейін, туристік өнімді өндіруге, тікелей қолдануға және пайдалануға дайындағаннан кейін барып рекреациялық ресурстар категориясына жатады.
Табиғи кешендерді туристік қызмет өндірісіне қолдануда табиғат ресурстары шешуші фактор болып қалады.
Табиғи жағдайдың сипаттамасы туристік кешен, жол бағыттарды айқындайтын фактор болып есептеледі. Себебі туристердің демалу мен саяхатқа шығу маршруттарын тандауда табиғи ресурстар шешуші роль атқарады.
Туристік шаруашылықты ұйымдастыруда қайсы бір территорияның жерінің маңызы ерекше. Туристер көбінесе ландшафтар мен ауа-рай, өсімдіктер әлемінің сан қилығы, аң мен баулық аулау мүмкіндіктері, сондай ақ демалумен спорттың тиімді түрлерімен айналысуды қалайды.
Сонымен бірге таулы аймақтардағы көрікті орындар әсемдігі, туристерді тартатын, өзіндік ерекшеліктері, ауасының тазалығы, альпинизм, тау шаңғысы мен аң аулау және т.б. істермен шұғылдануға ыңғайлы маршруттар ашуға сұраныстар туғызғанымен, туристік объектілер мен коммуникация құрылыстарын жүргізу көптеген техникалық-экономикалық қиындықтарға кезігеді, алайда осындай қыйындықтарға қарамастан жұмсалған шығын тез арада-ақ өзінің орнын толтыратыны белгілі.
Халық шаруашылығындағы табиғи ресурсының өнеркәсіп саласының негізгі дамуы үшін, туристік саланың комплекстік спецификасын құрастырудағы табиғи тіркеуі және туристік рекреациялық мақсаттағы мәдени байлығын қолдануы, осыларды айтуымызға болады рекрециялық ресурс деп.
Қазіргі рекреациялық ресурстың көрсетілудегі болған теориялық жұмыстардың қасына салып алуы бұл рекреациялық географияға байланысты. Анықталған әдіс табиғи ресурстың санымен байланысты. Бірақ-та, әдеби анализдің көрсетуі бойынша географиялық рекреация және географиялық туризм бұл біреуі де анықталмаған және рекреациялық ресурстың классификациясы да анықталған жоқ.
Рекреациялық ресурс бұл, тек ТМД елдерінде ғана таратылған ұғым, тағы бір-бірлік бұл шетелдермен көзқарастары яғни рекреациялық ресурстерғе классификациялық мазмұны. Партиядағы туризм бұл ВТО-ға ІV сессиядағы келісім бойынша генералдық ассамблия. Мынадай ұғымдар қолданылады: "жаратымды", "көркем өнер", тағы "табиғи", "туристік" ресурстар.
Соңғы 10 жылдықта зерттелуі бұның қазіргі көрсетілудегі ұғымы бірнеше терминдер қолданылады: "табиғи рекреациялық ресурстар", "рекреациялық мүмкіндіктер" және т.б.
1381. Багровой Л. А. айтуынша және оның авторлық табиғи рекреациялық ресурстың тиісті түсінуі табиғи және табиғи-техникалық геосистемасы пішіні және табиғи емес.
Сонымен қоса оның әртүрлілік өлкелігі, қайсысы не комфорттық құрлысы дамуды ұйымдастырудағы рекреациялық іскер адамдардың контингенттік уақытын қолдануда.
1391 п.с. Мироненконың айтуынша рекреациялық ресурстардың компонент ретінде анықтауы және географиялық ортаның антропогендік объектілерінің іскері, бойынша осыларға қараған құрамы бұл: тарихи не көркемдік байлығы біртумалық, эстетикалық әдемілік және емделу-сауықтыру маңыздылығы, қолдануы мүмкін арнайы әр түрлі рекреациялық сабақтың формасын ұйымдастыруда. Бірнеше кемшілік жұмыстың тура түсінігі қазіргі жаңа элементтермен толып жатыр, бұл оның үлкейтілген мазмұны. Бұл қазір "табиғи, табиғи-техникалық және әлеуметтік экономикалық геожүйелік және олардың элементтері, осы техникалық және материалдық мүмкіндігі бар бұл рекреациялық шаруашылықты ұйымдастыру. Яғни-бұл объект табиғи техникалық геожүйелік және олардың элементі. Сондай-ақ болуы мүмкін рекреациялық салада қарастырылуы немесе негізгі технологиялық компоненттің сапасына қатысуы және қызметін қамтамасыз етуі рекреациялық сұраныстың қоғамға өте байланысты. Бұл мәселемен бәрі оларды анықтап, бір-біріне қарама-қайшылық тигізбейді. Бірақ эволюция толтырымдылар барлығы жаңа мазмұндық элементтермен базалық мәнінің ұғымы және осыған қарамай-ақ маңызсыз ақ терминологиялық ерекшеліктің түсінігі әр рекреациялық ресурстың" бір және тағы сол ортаға бағынуы объектілік пайда болуы деп есептеуге болады. Табиғи ландшафтың компонент, тарихи-мәдени байлық және комплексі, этномәдени халыққа мұра қондыру, қолданбалы және көркем шығармашылық, әлеуметтік-экономикалық геожүйелік инфрақұрылымдық сфералық қызмет, еңбекші ресурс және т.б. Географиялық туризмнің дамуы бұл әдістемелік болып келетін базалық туристік өлкелік практика және осының сұранысы өлкелік практика және осының сұранысына жауап беретін жаңа зерттеулер, рекреациялық ресурс ұғымы бара өзгеруіне келісімше, туризм саласының экономикалық түрі.
Сапалы туристік қызметтерді ұйымдастыру мен туризм саласын реттеу мақсатында мемлекет деңгейінде атқарылып жатқан іс-шаралар 2010-2011 жылдарға арналған туризм саласын дамыту бағдарламасында қарастырылған. Қазақстанда 2011 жылдың өзінде сыртқы туризм 2 есеге өссе, ішкі туризм 2008 жылмен салыстырғанда 19 пайызға артып, жалпы түсімі 6,5 млрд теңгеге жеткен.
Негізгі туристік ресурстар бойынша да оң өзгерістерді байқауға болады. Олардың көлемі 2008 жылмен салыстырғанда 11 пайызға артқан (кесте 2).
Туризмді реттеу бағытында да біраз іс-шаралар жүзеге асырылды. Мысалы, 2001 жылдың 13 маусымында № 211-11 Қазақстан Республикасының Қазақстан республикасындағы туристік қызмет туралы Заңы шықты.
Кесте 2 - Қазақстандағы туристік индустрияның негізгі көрсеткіштері
Негізгі көрсеткіштер
2008ж
2009ж
2010ж
2011ж
2008-2011 жж. салыстыру,%
Қызмет көрсетілген келер-мендер саны, мың адам
10649,0
11889,6
13787,6
14101,7
129
Келу туризмі, мың адам
4365,0
4706,7
5310,6
5441,3
121
Шығу туризмі, мың адам
3004,0
3687,9
4544,4
4598,5
151
Ішкі туризм, мың адам
3280,0
3495,0
3932,6
3981,1
119
Туристік фирмалар саны, бірлік
846
921
1007
1163
137
Туристік қызметпен шұ-ғылданатын жеке кәсіпкер-лер саны, бірлік
30
41
51
58
170
Негізгі туристік ресурстар, барлығы:
оның ішінде:
6656
7109
7405
7463
111
Мұражайлар, бірлік
187
185
195
195
104
Театрлар, бірлік
51
53
55
56
107
Концерттік ұйымдар, бірлік
66
61
67
69
101
Цирктер, бірлік
3
4
4
4
133
Клуб үлгісіндегі мекемелер, бірлік
2409
2600
2824
2839
117
Кітапханалар, бірлік
3664
3848
3935
4067
107
Киноқойылымды жүзеге асыратын ұйымдар, бірлік
120
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 ТУРИЗМНІҢ ЕЛДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК - ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЫҚПАЛЫ
1.1 Қазақстан экономикасындағы туризмнің орны мен рөлі
1.2 Туризм саласында көрсетілетін қызмет сапасының экономикалық әсері
1.3 Туризмді дамытудағы туристік аудандардың құрылуының алғы шарттары
2 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫНА ТУРИЗМНІҢ ӘСЕРІ
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысындағы табиғат жағдайының туризмге әсері
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысындағы археологиялық туризмді дамыту
2.3 Оңтүстік Қазақстан облысындағы туристік нысандар
2.4 Оңтүстік Қазақстан облысындағы туризмнің экономикалық ерекшелігі
3 ОҚО - да ТУРИЗМ ИНДУСТРИЯСЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Оңтүстік Қазақстан облысындағы туризмді дамыту бағыттары, экономикалық маңызы
3.2 Аймақтық туризм - қаржының негізгі көзі ретінде
3.3 Аймақтың экономикасын туризм саласы арқылы көтеру жөніндегі ұсыныстар
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қосымша 1
Қосымша 2
4
7
7
16
22
28
28
38
50
54
60
60
66
69
74
76
78
83
КІРІСПЕ
Бұл ұсынылып отырған дипломдық жұмыста Қазақстандағы, оның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысындағы туризмді дамыту жолдары, оның аймақ экономикасына әсері қарастырылған.
Жалпы туризм дегеніміз - ол адамдардың өздерінің тұрақты жерінен, демалу, емделу, сауығу, танымдық, тарихи-мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында басқа жерлерге уақытша кетуі.
Туризм қазіргі таңда әлемдік экономикада маңызды салалардың бірі болып отыр. Дүниежүзілік Туристік Ұйымның мағлұматы бойынша туризм әлемнің Жалпы Ұлттық Өнімнің оныншы бөлігін, халықаралық инвестицияның 11 астам пайызын, және әлемдегі өндірістің әр бір тоғызыншы орнын қамтамасыз етеді.
Қазіргі туризм индустриясы ірі жоғарғы табысты және динамикалы түрде дамып отырған халықаралық қызмет саудасының сегменті болып отыр. Туризімнен түскен табыс тұрақты түрде мұнайды экспорттау, мұнай өнімдер және автокөлік табысынан кейін 3-ші орында тұр. Ол экономикалық құбылыс ретінде индустриялды нышанға айналып, ұлттық экономиканың даму катализаторы болып табылады. Туризм арқасында жаңа жұмыс орындарының қалыптасуы, ұлттық табыстың өсуі, жергілікті инфрақұрылымның дамуы, халықтың тұрмыс деңгейінің жақсаруы байқалады. Туризм индустриясы тиімділігінің жоғары деңгейімен және оған салынған инвестицияның тез қайтарымымен сипатталады. Басқаша айтқанда, туризм енді дамып келе жатқан елдердің экономикасына оң әсер етеді.
Мамандардың есептеуі бойынша бір туристің келуінен түсетін табыс мөлшері біздің елден әлемдік нарыққа 9 тонна көмір не болмаса 15 тонна мұнай немесе жоғары сапалы бидайдың 2 тоннасын шығарғанмен пара-пар. Бірақ көмір мен мұнайды өндіру таусылатын байлықтарымыздың азаюына, экологиялық ахуалдардың нашарлануына әкелсе, туризм индустриясы қалпына келетін ресурстар негізінде жұмыс жасайды.
Tәуелсіз алғанға дейін Қазақстанда туризм, экономиканың басқа салалары сияқты бір орталықпен қатаң түрде реттелді. Қазақстанның тарихи маңызы бар архитектуралық, археологиялық, мәдени ескерткіштер және табиғи көркем жерлер дұрыс жарнамаланбай және қажетсіз болып қалатын.
Қазіргі таңда Қазақстанның экономикасында туризмнің рөлі біртіндеп арта түсуде және туристік қызметтер қалыптасу үстінде.
Соған байланысты, елімізде бір қатар қаулылар мен заң жобалары қабылданды. Оның ішіндегі ең маңыздысы болып, туристік саланы дамытудың 2003-2015 жылдарға арналған бағдарламасы.
Бағдарламаның басты мақсаты - қазақстандық және шетелдік азаматтардың әр түрлі туристік қызметтерге қажеттілігін қанағаттандыру үшін кең мүмкіндіктерді қамтамасыз ететін қазіргі заманғы тиімділігі жоғары және бәсекеге қабілетті туристік кешен құру, саланы дамытудың экономикалық және құқықтық тетіктерін әзірлеу әрі Қазақстанның туристік өнімінің сапасын қамтамасыз ету жөнінде мемлекеттік деңгейдегі шараларды іске асыру.
Бұл бағдарламаның негізгі бағыттарының бірі Қазақстанның мәдени-тарихи және рекрияцылық аймақтарын дамыту және сақтау. Ол үшін мынандай шараларды іске асыру қажеттілігі қарастырылған:
- мәдени-тарихи және табиғи рекреациялық ресурстарды сақтау және ұтымды пайдалану;
- халық арасында туризмнің құндылықтарын насихаттауды және қоршаған ортаға ұқыпты қарауды қамтамасыз ету;
- Ұлы Жібек жолы бойындағы археологиялық, архитектуралық, құрылыстық обьектілерді зерттеу және т.б.
Елімізде тарихи-мәдени туризм түрін дамыту үлкен маңызы бар. Соған байланысты ел басы "Түркі тілдес мемлекеттер басшыларының Ташкент декларациясын, ЮНЕСКО мен Дүниежүзілік Туристік Ұйымның Ұлы Жібек Жолы бойындағы туризм инфрақұрлымын дамыту жөніндегі жобасын Қазақстан Республикасында іске асыру туралы" Жарлығына, "Жібек жолының тарихи орталықтарын қайта өркендету, түркі тілдес мемлекеттердің мәдени мұрасын сақтау және сабақтастыра дамыту, туризм инфрақұрлымын жасау" мемлекеттік бағдарламасына қол қойылды.
Дипломдық жұмысымыздың негізігі мақсаты - елімізде оның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысында өте маңызды тарихи есерткіштерімізді, тарихи қалаларымызды ескере отырып, тарихи-мәдени туризмді дамыту, туризмнің экономикаға әсерін зерттеу.
Дипломдық жұмыс негізінен үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде туризмнің теориялық аспектілері қарастырылған. Яғни туризмнің анықтамасы, қызметтері, оның әлемде дамуының қазіргі жағдайы, экономикаға әсері және туристік ресурстарды пайдалану, оның инфрақұрлымын дамыту мәселелері көрсетілген.
Екінші бөлімде Оңтүстік Қазақстан облысында тарихи-мәдени туризм түрін дамыту, аймақтың туристік мүмкіндіктеріне, туристік обьетілеріне, туризмнің қазіргі жағдайына талдау жасалынған. Оңтүстік Қазақстан облысы ЮНЕСКО-ның қайта өркендету бағдарламасына енген Ұлы Жібек жолының мемориялдық трассасында орналасқан. Облыс шкарасында 837 - археологиялықескерткіштер, 155 - құрылыс және архитектуралар, 5 - тарихи, 7 - монументалдық қол өнерлер анықталып есепке алынған. Аймақта тарихи орталықтарды қайта өркендету және туризм инфрақұрлымын дамыту, мәдени, әлеуметтік-экономикалық мәселелерді кешендік шешуге мүмкіндік береді. Облыстағы тарихи-мәдени ескерткіштердің кейбіреулері әлемдік тарихта жоғары бағаланып, ЮНЕСКО-ның құрамына енген. Облыс біздің мемелекетіміздің қалалық мәдениетінің бесігі болып есептеледі. Нақ осы жерде қазақ тарихындағы ең маңызды қалалар орналасқан. Бұл дегеніміз елімізде ішкі және сыртқы туризмді дамытуға үлкен тірек болады және бағдарламамыз туризмді дамыту мақсатын жүзеге асыруды, халықаралық стандартқа сай туристік қызмет өндірісі бойынша өзімздің дамыған туристік индустриямызды қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде Оңтүстік Қазақстан Облысындағы туризмді дамыту жолдары қарастырылған. Яғни облыстағы ұлттық жетістіктерді қалай сақтау және зерттеу сияқты Қазақстан халықтарының рухани мұрасын дамыту мәселесі, Ұлы Жібек жолындағы тарихи қалаларды және басқа этномәдени орталықтарды қайта өркендету, олардың салттық құрылысын және туризм инфрақұрлымын ұйымдастыруда пайдалану сұрақтары қамтамасыз етілген.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыпты зерттеуде отандық ғалымдар мен шет елдік ғалымдардың еңбектерінің әдістемелік көмегі көп болды.Туризм саласын дамыту мәселелерімен ғылыми жұмыстар жүргізген шет елдік - X. Криппендорф, Б. Олин, Ф. Хайек, В. Столпер сияқты ғалымдардың еңбектерінің маңыздылығы өте жоғары.
Туристік қызметтерді ұйымдастыруды жетілдіру бойынша экономикалық мәселелерді шешуде ТМД ғалымдары: Г.Л. Азоев, А.П. Градов, И.Н. Герчикова, Н.Н. Дуданов, Р.А. Фатхутдинов, А.Ю. Юданов, Р.М. Петухов және т.б. ғалымдардың қосқан үлестері зор.
Қазақстаннның қызметтер көрсету нарығының дамуындағы туризм саласының кейбір мәселелері қазақстандық ғалымдар: А.А Алимбаев, Р.А. Алшанов, С.Б. Ахметжанова, У.Б. Баймуратова, А. Есентүгелова, Б. Мырзалиев Ә.Ә. Сатыбалдин, С.Д. Тәжібаев, С.Қ. Сураганова, Б.Н. Исабеков және т.б. ғалымдардың еңбектерінде зерттелген.
Сонымен қатар, осы тақырып төңірегіндегі көптеген мәселелер аз зерттелген және ғылыми талданбаған. Туристік қызметтер төңірегінде бәсекелік мүмкіншіліктерді бағалаудың теориялық тұстары аз зерттелген. Қызметтер нарығындағы туристік фирмалардың тұрақтылығын дұрыс бағалау үшін, бәсекелік мүмкіншілігін анықтай алатын бағалау әдістемесі әлі күнге жоқ. Сол себепті, туризм саласының дамуындағы шешуін таппаған көкейкесті мәселелер әрі қарай зерттеуді қажет етеді.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негіздері. Зерттеу барысындағы қарастырылып отырған мәселелер төңірегіндегі шетелдік және отандық экономистердің еңбектері жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері болып табылады. Зерттеу материалдарын өңдеуде логикалық, жүйелік, статистикалық және салыстырмалы талдау әдістері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының нормативтік-құқықтық негіздері. Туристік қызметтерді реттеуші заңдар мен нормативтік-құқықтық актілер, мемлекеттік бағдарламалар мен басқа да Президенттің, Қазақстан республикасы Үкіметінің ресми құжаттары дипломдық жұмыстың нормативтік-құқықтық негізі болып табылады.
1 ТУРИЗМНІҢ ЕЛДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК - ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЫҚПАЛЫ
1.1 Қазақстан экономикасындағы туризмнің орны мен рөлі
Туризм - француз тілінен аударғанда серуендеу, қыдыру яғни адамның бос уақытындағы демалыстың қандай да түріндегі әрекеті.
Туризм адамдардың қарым-қатынасын байланыстырады, әлеуметтік шындықты ойлау қабілетін арттырып қоршаған ортаны өркендеуіне, мәдениет және өнердің дамуына жол береді.
Президент Н.Назарбаевтың 1998 жылы 27 ақпандағы "Жібек жолы" тарихи-орталықтардың жаңғырту, түркі тілдес мемлекеттерді мәдени мұрасын сақтау мен өркендету, туризмнің инфрақұрылымын құру. Қазақстан Республикасы мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы жарлыққа қол қоюы айтылудың бір айғағы.
Мұражайларға қызығушылықтың артуы мен туризмнің иен-құлаш жайып өркендеуінің арасында өзіндік шарты мен өзара байланысы бар. Мұражайландырылған ескерткіштер туристік материалдар базасы болып туристік-саяхатқа қатысушылар қатарын көбейтуге ықпал етеді. Тарихи-мәдени ескерткіштерге байланысты көптеген туристік бағыттар пайда болды. Солардың ішінде ең белгілісі "Ұлы Жібек жолы" бағыты, оған көптеген мұражайлар, ескерткіштер, орта ғасырдың сәулет өнері Түркістан мен Шымкент кіреді. Оңтүстік Қазақстан өлкесінің өткені қызықты, әрі бай. Оған куә көптеген тарих, археология, монументальды өнер, архитектура ескерткіштері.
Осы дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Оңтүстік Қазақстан облысының туризмнің, Қазақстандық және шетелдік қызметке сұранысын қанағаттандыру үшін кең мүмкіндіктерін көрсету, ал басқа жағынан, облыстың туристік-рекреациялық ресурстарын дамыту, мәдени және табиғи мұраларды тиімді пайдалану арқылы. Ұстанған мақсаттың мұраты болуы мынадай мәселелердің шешілуін танытады:
а) Негізгі бағыттарда туризм инфрақұрылым дамыту
б) Табиғи және тарихи-мәдени қорларын байланысуын зерттеу.
в) Туризм және демалыс қорларының байланысын зерттейді.
г) Ғылыми ізденісті және қайта қалпына келтіретін жұмыстарды қажет ететін тарихи-мәдени және табиғи мұраларды апаттық жағдайдан
шығару.
Туристік іс әрекет көңіл көтеру, таным мен кәсіптік мүддені, демалудың белсенді түрлерін, емделуді қамтамасыз етумен қатар транспорттық қызметті, тамақтану, орналастырудағы қажеттілікті қанағаттандыруды талап ететін тұтынушылық сұраныстың жаңа түрін өмірге енгізуде.
Қазіргі кездегі туризм толық жіктеу үшін туризмнің түрін сипаттайтын ең маңызды белгілерді атап өтуге болады: яғни туризмнің ұлттық мәнділігі: қанағаттандырылуы туристік саяхатқа байланыстырылған негізгі қажеттілік: саяхатқа пайдаланылатын негізгі қозғалыс құралдары: саяхаттың ұзақтығы: топ құрамы: ұйымдастыру түрлері, туристік өнім бағасының қалыптасуының негізгі принциптері және т.б. Туризм келесі түрлерге бөлінеді:
Рекреациялық туризм. Туризмнің бұл түрінің негізінде адамның
күш-қуатын қалпына келтіру қажеттілігі жатыр.
Діни туризм. Туризмнің бұл түрі әр түрлі діндегі адамдардың діни
қажеттілігіне негізделген. Діни туризм екіге бөлінеді:
а) діни мерекелерде мешіттерге, шіркеулерге бару:
б) әулие жерлерге бару:
Транзитті туризм. Бұл туризмнің негізінде басқа елге бару
мақсатында келесі елдің аймағын басып өту қажеттілігі жатыр.
Конгресті туризм. Ол түрлі шараларға, оның ішінде
конференцияларға, симпозиумдарға, съездерге, конгрестерге және
т.б. қатысу мақсатындағы туристік сапарлар қатысуға байланысты
ұйымдастырылады.
Конгреске қатысушының шығыны әрине қарапайым туристің шығынына қарағанда жоғары болады, осыған сәйкес тиімді ұйымдастыру қажеттілігі туады.
Өткенді аңсау мақсатындағы туризм. Тарихи өмір сүру аясында осы
орындарға бару қажеттілігіне негізделген.
Өз бетінше ұйымдастырушыға туризм. Саяхаттың бұл түрі шаңғы, тау, атқа міну, су туризмімен және т.б. айналысатың активті демалуды сүйетіндерді біріктіреді. Туризмнің бұл түрінің айырықша ерекшелігі оған қатысушылардың өз бетінше ұйымдастырылуын қажет ететіндігінде. Турларды ұйымдастырумен фирмалар емес, туристердің өздері туристік-спорт клубтарымен және бірлестіктермен біріге отырып ұйымдастырады.
Іскерлік мақсаттағы туризм. Туризмнің бұл саласына әр түрлі серіктестіктермен іскерлік қатынастарды бекіту немесе қалыптастыру мақсатындағы сапарлар жатады.
8. Танымдық туризм. Туризмнің бұл түрінің негізін әр түрлі бағыттарда
білімді арттыруға деген қажеттілікті қанағаттандыру құрайды.
9. Спорттық туризм. Туризмнің бұл түрінің негізінде екі түрлі
қажеттілік жатыр, осыған байланысты:
oo активті және пассивті түрге бөлінеді. Активті спорт туризміне спорттың белгілі түрімен айналысу қажетілігі, ал пассивті туризмге белгілі бір спорт түріне қызығушылық, яғни сайыстар мен спорт ойындарын көру мақсатында саяхатқа шығу жатады. Қозғалыс құрамдарына байланысты туризм келесі түрлерге бөлінеді.
1. Жаяу туризм. Туризмнің бұл түрін ішкі туризмде кеңінен тараған.
Тәжірбие жүзінде бір туристік саяхатта транспорттың бірнеше түрін
пайдалану да ұшырасады, мысалыға, ұшақ-автобус, темір жол-автобус және т.б. түрлерін айтуға болады. Мұндай түрлері аралас түр деп аталады.
Автобус туризмі. Туризмнің бұл түрінде саяхат автобусты қозғалыс құралы ретінде пайдалану арқылы ұйымдастырылады. Автобустық турлар туристік-экскурсиялық (транспорт туры, ұсынатын қызметтің барлық түрін, яғни тамақтану, экскурсиялық қызметті ұсынумен) және "денсаулық автобусы" деп аталатын - серуендік туры болуы мүмкін (бір күндік автобус).
Велосипед туризмі. Туризмнің бұл түрін туристердің шектеулі
контингенттері ғана пайдалана алады.
Автокөлік туризмі. Туризмнің бұл түрі XX ғасырдың екінші
жартысынан бастап дамыды. Қазіргі кезде ол кеңінен таралуда.
Әуежолы туризмі. Туризмнің осы түрінің болашағы зор, өйткені туристердің баратын жерлеріне тасымалдау уақытын үнемдейді. Мысалы 1960 жылдан 1980 жылға дейіннің өзінде туризмде қоданылатын үлес салмағы үш есе өскен. Әуе жолдары турлары ұшақтағы жолаушылар орнының белгілі бөлігін пайдаланылатын топтық турларға және арнайы туристік тасымалдауға арналған әуе сапарларына бөлінеді.
Теплоход (су) туризмі. Туризмнің бұл түрінде бағыттар өзен және теңіз теплоходтарында ұйымдастырылады. Теңіз бойынша бағыттар круизді (ұзақтығы бір тәуліктен аса жалға алынған кемедегі саяхат) болады. Олар порттарға тоқтамауы да мүмкін.
Өзен бағыттары-өзен параходтары кемесін пайдалану арқылы ұйымдастырылады. Оларға: бір тәуліктен ұзаққа өзен су қайығын жалға алып саяхаттау мен үзақтығы бір тәуліктен аспайтын, тарихи орындармен танысу мақсатындағы экскурциялық серуендер жатады.
Круизді және туристік-экскурсиялық сапарларды ұйымдастыру үшін негізінен барлық жағдайы жасалған теплоходтар қолданылады.
Барлық жағдайы жасалған теплоходтағы су туризмнің артықшылығы туристердің орналастыру құралдарымен, тамақпен, спортпен, көңіл көтерумен қамтамасыз етілуінде.
7. Теміржол туризмі. Туризмнің бұл түрі XІX ғасырдың 40-шы жылдарынан бастап дамыды. Теміржол билеттерінің салыстырмалы арзан болуы оны тұрғындардың аз қамтамасыз етілген бөлгіне қолайлы болады. Қазіргі кезде теміржол мен транспорттың басқа түрлері арасында бәсекелестікте болып тұрады.
Туризм сонымен қатар саяхаттау уақытына байланысты маусымдық және маусымдық емес болып бөлінеді.
Саяхаттың ұзақтығына байланысты туризм: ұзақ және қысқа мерзімді болады.
Топ құрамы бойынша:
Жаппай туризм.
Жеке туризм (туризмнің бұл түрі көбінесе іскерлік, ғылыми және
сауықтандыру туризмі шеңберінде жүргізіледі).
Жанұялық туризм.
Жастар туризмі.
Балалар туризм (жастар және балалар туризмі елдің ішіндегі және әр түрлі елдер арасында туристік айырбас есебінен кеңінен таралуда).
Туристік өнім бағасын құрау принципін анықтауға байланысты коммерциялық және әлеуметтік туризм болып бөлінеді. Әлеуметтік туризм мемлекеттік, қоғамдық, коммерциялық құрылымдарға жеткілікті ақшалай қаражаты жоқ тұрғындардың әр түрлі деңгейіне демалуға мүмкіндік беру мақсатында белгілі жеңілдіктерді ұсынады. Мысалы: зейнеткерлер, студенттер, төмендегі деңгейдегі жалақы алатындар және т.б.
Әйгілі американ социологы Т. Бертон бос уақытты өткізу сипатына, яғни туристік демалыс моделіне, әсер ететін фасторлардың үш тобын бөледі:
oo технологиялық (жаппай коммуникация құралдары);
oo институттық (заңдылық);
oo әлеуметтік-экономикалық (демография, кіріс шамасы, мамандық).
Өз кезегінде бос уақытты өткізу сипаты туризмді дамытуға әсер ететін негізгі факторлардың бірі болып есептелінеді.
Туризмнің дамуына әсер ететін негізгі факторлар статикалық және динамикалық болып бөлінеді.
Статикалық табиғи-географиялық фасгорлар жиынтығы жатады. Өйткені ол тұрақты мәнге ие, себебі адам туристік қажеттілікке тек бейімделіп қана қоймай оны пайдалануға ыңғайланады. Табиғи-климаттық және географиялық факторлар өз мазмұнын әдемі, бай табиғаттан, климаттан, жергілікті рельефтен, жер асты байлығынан да статикалық факторларға жатады.
Динамикалық факторларға демографиялық, әлеуметтік-динамикалық, материалды-техникалық және саяси факторлар жатады. Олардың мәні уақыт және кеңістікте өзгеретін әр түрлі шамада болуы мүмкін.
Жоғарыда аталған бөлулерден басқа туризмге әсер ететін факторлар ішкі және сыртқы болып бөлінеді.
Сыртқы факторлар туризмге демографиялық және әлеуметтік өзгерістер арқылы әсер етеді. Факторлардың бұл тобы құрамына: тұрғындардың жасы, жұмыс істейтін әйелдер санының өсуі және әр жанұяның кірісінің өзгеруі, жалғыз басты адамдар пропорциясының өсуі, некеге кеш тұру және жанұяның кірісінің өзгеруі, жалғыз басты адамдар пропорциясының өсуі, некеге кеш тұру және жанұя құру тенденциясы, тұрғындар құрамындағы баласыз жұптар санының өсуі, иммиграция шегінің қысқаруы жатады. Ақылы іс сапарлар, жұмыс уақыты кестесінің икемділігі демалыс кезеңін көбейтеді, іскерлік туризмнің сипатын өзгертеді. Бұл турлардың ұзақтылығына, кезеңділігіне әкеледі.
Жоғарыда аталған көрсеткіштер туризмнің дамуының объективті әлеуметтік-демографиялық жағдайын жасайтын тұрғындардың бос уақыт құрылымына әсер етеді. Сондықтан да туризмді дамыту бағдарламасын жасағанда тұрғындардың уақыт қоры мен бос бюджеті құрылымын анықтау керек болады.
Тұрғындардың бос уақыт құрылымы:
а) қоғамдық өндірістегі еңбек
б) физиологиялық қажеттіліктерді қанағаттандыру уақыты
в) үй шаруашылығындағы еңбек
г) білім алуға келетін уақыт шығыны
д) еркін уақыт
Туризмге әсер ететін сыртқы факторларға: экономикалық және қаржы жағдайлары (төмендеуі): жекелей кірістің көбеюі (азаюы), демалуға бөлінген кіріс бөлігіне байланысты жоғары туристік белсенділік: туризм мен саяхат шығындарын жабуға бөлінген қоғамдық қаражат үлесінің өсуі жатады.
Туризмнің дамуына әсер етеін әлеуметтік-экономикалық факторларға сонымен қатар тұрғындардың білім, мәдениет, эстетикалық қажеттілік деңгейлерінің өсуі де жатады. Эстетикалық қажеттілік элементі ретінде адамдардың әр түрлі тұрмысымен, тарихымен, мәдениетімен, өмір сүру жағдайымен танысу құштарлығын айтуға болады.
Сонымен қатар сыртқы факторларға саяси және құқықтық реттеу өзгерістері: технологиялық өзгерістер: транспорт инфрақұрылымы мен сауданың дамуы, саяхаттаудың қауіпсіздік жағдайларының өзгеруі жатады.
Ішкі (эндогендік) факторлар - бұл туризмге тікелей әсер ететін факторлар. Оған ең бірінші материалды-техникалық факторлар жатады. Олардың бастысы орналастыру объектілерінің, транспорттың, қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарының, бөлшек сауданың және т.б. дамуымен байланысты.
Ішкі факторға туристік нарықтың төмендегі факторлары жатады.
а) ұсыныс, сұраныс және тарату факторлары (қазіргі нарықтық қатынастардың ерекшелігі ретінде туристік өнімге деген сұраныстың тұрақты сұранысқа айналуын, сонымен қатар жеке туризмнің өсуін айтуға болады).
б) Нарықты сегменттеу ролінің өсуі ( аймақ ішінде жаңа туристік
сегменттердің пайда болуы, саяхат баратын жерлердің қашықтығының
ұлғаюы, демалысты әр түрлілігі және т.б.).
в) Туристік қызмет пен монополия процесіндегі сәйкестілік ролінің өсуі
(көлденең интеграцияны күшейту, яғни ірі фирмалардың орта және кіші фирмалармен серіктік қатынастарының өсуі: туристік одақтарды құра отырып тікелей интеграциялау және т.б.)
г) Туризмдегі кадрлар ролінің өсуі (жұмысшылар санының өсуі,
маманданған құрылымның дамуы, еңбекті ұйымдастыруды жақсарту және т.б.)
д) Жеке туристік кәсіпкерліктің ролінің артуы.
Жоғарыда келтірілген факторлар өз кезегінде экстенсивті, интенсивті және негативті болып бөлінеді.
Экстенсивті факторлар: жұмысшылар айналымына енгізілетін материалды ресурстар көлемінің өсуі, туризмнің жаңа объектілерін салу.
Интенсивті факторлар: жеке адам іскерлігін көтеру, маманданған іскерлік құрылымды дамыту: ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерінт пайдалана отырып материалды базаны техникалық жетілдіру: қолда бар материалдық ресурстарды тиімді пайдалану және т.б.
Негативті факторлар: экономиканы милитаризациялау: тұтыну заттарына бағаның өсуі: жұмыссыздық: ақшаның түрақсыздығы, жеке тұтыну көлемінің қысқаруы, қолайсыз экологиялық жағдай, туристік фирмалардың банкротқа ұшырауы және т.б.
Туризмнің дамуына негативті әсер ететін факторларға мысал ретінде мына жағдайды келтіруге болады: қызмет көрсету тарифының тұрақсыздығы: туристік қызмет көрсетуге бағаның тұтасымен өсуі: қонақ үй қызметінің нашарлауы: сапардың ұзақтығығының, оған кететін шығынның қысқару: шетелге шығу сұранысының төмендеуін айтуға болады. Бұл факторлар осы жағдайларда өздерін әлсіз сезінетін әлеуметтік және жастар туризміне маңызды әсерін тигізеді.
Қазіргі кезде негативті факторлар Қазақстанда туризмнің дамуына үлкен кері әсерін тигізуде.
Республикамыздың Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған: "Қазақстан-2030" жолдауында қызмет көрсету, оның ішінде туризмге тікелей қатысы бар салаларды дамытудағы ұзақ жылдық мақсаттар мен оны жүзеге асырудағы нақты міндеттер көрсетілген.
Мұнда туризмді дамытуға қатысты төмендегідей ерекше стратегиялық мәселелерге тоқталуға болады. Олар:
туризм саласы болашағының жалпы алғандағы "моделінің" көрінуі:
әрбір Министрліктер мен ведомтсволардың туризм индустриясын
дамытуға, оның мақсаты мен басты бағыттарына қатысты функциональдық жауапкершілікті сезінетіндей "туризм" жүйесінің қалыптасуы:
туризм саласына қатысты қабылданатын заңдар мен заңдылықтардың, шешімдердің қоғамды дамытудың жалпы мемлекеттік стратегиясының даму аясында қабылдануы:
туристік қызметті басқаруға, стратегиялық жоспарлауға негізделген
жүйенің қажеттілігі:
Туризмнің стратегиялық дамуына өзіндік ықпалы зор төмендегіндей мүмкіндіктерді атауға болады:
* өзінің білімділігімен, ғылыми және шығармашылық мүмкіндіктерінің жоғарылығымен ерекшеленетін адам ресурсының болуы:
* экологиялық саясатты басшылыққа ала отырып, табиғат ресурстарын сапалы түрде пайдалану арқылы туристік-рекреациялық шаруашылықты дамытуға қолайлы табиғи ресурстардың молдығы:
* шет мемлекеттерден келетін туризмді дамытуға қажетті саяси тұрақтылықтың болуы:
* қазақ халқының табиғатындағы өзіне ғана тән қонақ жайлылығы: халықаралық туристік бағыттардың тоғысында орналасқан географиялық жағдайы мен оның территориясында тарихи Ұлы Жібек жолының болуы:
* әртүрлі халықаралық ұйымдардың (БҰҰ, ЮНЕСКО, ДТҰ және т.б.) қолдануы:
* экономика саласына тиімді ықпалы болуы.
Ал, туризмнің дамуына тікелей немесе жанама түрде кері әсерін тигізетін факторлар:
* қызмет көрсету саласында қалыптасқан жаңаша құндылықтар жүйесі негізінде өзгертуді қажет ететін жалпы теңгермешілік пен жарқын болашаққа кепілдік берердей менталитеттің ескілігі: туристік қызмет көрсету рыногында шаруашылықты жүргізудің жаңа тәсілдері мен бәсекелестікке сай менеджменттің болмауы:
* өз ақшасымен қаржыландыратындай, соның негізінде туристік қызмет өндірісінің ішкі рыногы мен жұмыссыздық деңгейін тұрақтандыруға ықпалды орта буынның өте баяу қалыптасуы: мемлекеттік басқарудың тиісті дәрежеде туризмді ұйымдастыра алмауы және туристік кәсіпорындардың менеджерлік корпустарының ұйымдастырушылық-құқықтың, әлеуметтік-экономикалық деңгейдегі дайындықтарының сапасыздығы (10).
Қазіргі кезеңде туризм индустриясын дамытудың ұлттық бағдарламасы, "Жібек жолының тарихи орталықтарын қайта өркендету, түркі тілдес мемлекеттердің мәдени мұрасын сақтау және сабақтастыра дамыту, туризмнің инфрақұрылымын жасау" атты мемлекеттік бағдарлама, туризм саласындағы қарым-қатынастарды реттейтін заңдық, нормативтік, ұйымдастырушылық - құқықтық актілердің мазмұндарында басшылыққа алынған. Туризмді дамытудың ұлттық стратегиясын іске асыру процессіндегі басты міндеттер айқындала түсті.
Әлемдік тәжірбиеде ешкімге ұқсамайтындай өзіне ғана тәр туризм жүйесін құру арқылы ғана Республикамыздың өзіндік ерекшеліктерімен айқындалатын, қызығушылық туғызатындай және бәсекелестікке қабілетті туристік комплекске қысқа мерзімде қол жеткізуге мүмкіндіктер де бар.
Туризм көптеген дамыған және дамушы елдер үшін валюталық түсімдерінің кайнар көзі болып табылады. Қазіргі кезде Қазақстан үшін де бұл экономика секторы маңызды мәселе болып отыр. Қазақстан Республикасында көптеген туризм түрлерін және туристік қызметтің формаларын дамыту үшін ресурстары мен мүмкіншіліктері жетерлік.
Қазақстан республикасында туристік индустрияның дамуы халықтың әл-ахуалының деңгейінің артуының нәтижесі болып табылады және қоғам өміріне өз ықпалын тигізеді (сурет 1).
Әлеуметтік және мәдени үрдістерді тездетеді
Әлеуметтік және өн-дірістік инфрақұрыл-ымды дамытады
Елдің ЖҰӨ-не және төлем балансына салымдарды ұлғайтады
Табиғи кешендер кеңейеді
Жергілікті тұрғындардың өмір деңгейі артады
Туризмнің қоғам өміріне ықпалы
Валюталық түсімдер артады
Жұмыс орындары пайда болады
Туризммен аралас басқа да салалар дамиды
Халықтың қол өнерлік белсенділігі артады
Аймақ тартымды-лығы артады
Сурет 1 - Туризмнің экономикадағы ролі
Туристік қызметтердің ұйымдастырылуы мен оларды жетілдірудің ұтымды жолдарын қарастыруда, іздену жұмысымызды туризм нарығындағы кәсіпкерлік субъектілердің туристік қызметтер көрсетуге деген казіргі қатынастарынан бастадық.
Өкінішке орай, Қазақстан және дамыған еуропа нарығында да туризмде көрсетілген қызметтің сапасына көп көңіл бөлінбейді. Туризм саласында кәсіпкерлер өз тәжірибелеріне және жұмыс өтіліне сүйене отырып, іс әрекет жасайды.
Көптеген туристік кәсіпорындар осы саладағы түбегейлі ғылыми зерттеулерсіз және сапалы іс-шараларсыз пайдаларын жоғарылатуға мүмкіндіктері болмай, клиенттері мен қызмет өндірісінің көлемін кеңейте алмады.
Туризм саласындағы жоғары деңгейдегі сұраныстың пайда болуы осы саладағы ғылыми зерттеулер мен басқа да іс-шараларды жоспарлауға көп көңіл бөлу керектігін негіздеді.
Туризм индустриясы көптеген шағын және орта кәсіпорындармен сипатталады. Олардың қазіргі кезде кажетті зерттеу құралдары, ноу-хау, немесе тәжірибелі жұмыстарды атқаруға жұмысшыларды жалдайтын қаражаты жоқ. Олар тек қана жарнама жүргізуді, өткізуді және нарықты зерттеу мен өнімді жетілдіру әрекеттерін жасайды. Бұл қызмет көрсетудің көптеген салаларында колданылады. Бәсекенің күшеюі және клиенттердің талаптарының көбеюі туристік ұйымдардың көпшілігі үшін маркетингті қолдануына алып келеді, яғни бәсекелік күресте жетістікті қамтамасыз ету және сыртқы орта өзгерістеріне бейімделуі үшін стратегиялык маркетингтік жоспар құрады.
Туризм саласының дамуы мен туристік қызметтерді зерттеуші экономист-ғалымдардың пікірлерін жалпылай келе, біздің көзқарасымыз бойынша: Туризмді дұрыс ұйымдастыру - нарықтағы кәсіпорынның мінез-құлқының тұжырымдамасы, стратегиясы және тактикасы. Туризмді дұрыс ұйымдастырудың мақсаты - сатып алушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру және осының негізінде оның өсуі мен мол пайда табу мақсатына жетуін көздейді - деп тұжырымдауға болады.
Зерттеу жұмысымызда туризмді ұйымдастырудағы шет елдік тәжірибеге талдау жасай отырып, ұйымдастырудың екі үлгісін бөліп қарастырдық. Яғни, туризмді ұйымдастырудың еуропалық және азиялық үлгілері.
Туризмді ұйымдастырудың еуропалық үлгісі әлемге әйгілі курорттарымен танымал Италия, Испания және Франция елдерінде қолданылады. Бұл елдердегі туризмді дамыту мәселелері көп салалы министрлік деңгейінде шешіледі. Туристік саламен айналысатын министрліктің бөлімі мемлекеттік реттеу бойынша мынадай іс-шаралар жүргізеді: нормативтік-құқықтық негізін дайындайды, осы саладағы халықаралық ынтымақтастықты дамыту мәселелерімен айналысады, статистикалық мәліметтерді өңдейді, аймақтардың осы бағыттағы қызметтерін реттейді, осы салаға қатысты көрмелер ұйымдастырады және шет елдердегі туристік өкілдіктерді басқарады.
Дамыған еуропалық елдердегі мемлекеттік туристік әкімшілік жергілікті басқару орындарымен және жеке бизнеспен бірлесе отырып тірлік жасайды. Ал, бұл өз кезегінде туризмді дамытудағы мемлекеттік бағдарламалардың міндеттерін шешуде жеке қаржылық ресурстарды тартуға мүмкіндік береді. Бұл саясаттың нәтижесі ретінде туристік қызметтерді реттеудегі аралас (мемлекеттік-жеке) меншікті институттарды алуға болады.
Туризмді басқарудың мұндай жүйесінің арқасында, аталған елдер жоғары индустриялы туризмі бар әлемдік туристік орталықтарға айналып отыр. Бұл елдердегі туризмнен келетін кірістер бюджеттің маңызды баптарына кіреді.
Туризм дамуының бастапқы кезеңінде мемлекеттік басқару органдарының маңызы үлкен. Оның себебі, алғашқы кезеңде туристік саланың инфрақұрылымын жасау үшін қуатты қаржылық салымдар қажет болады. Мұндай қаржылық көмекті тек мемлекет бере алады. Мемлекетке кірістер әкеле бастайтын жоғары дамыған және бәсекелестік мүмкіншілігі үлкен туризм саласы қалыптасқаннан кейін, мемлекеттік органдар негізінен туризм дамуын реттеуші қызметіне ауысады.
Туристік индустрияны ұйымдастырудың азиялық үлгісі Түркия, Египет, Тунис, Марокко және Қытай елдерінде таралған (кесте 1). Бұл үлгідегі елдерде туристік саланы ұйымдастыру мен басқару беделді әрі күшті министрлікке жүктелген. Бұл елдерде туризм экономиканың басым бағыттарының бірі болып саналады. Мемлекеттің көмегінің нәтижесінде аталған елдерде туризм мен курорттар жоғары ырғақпен дамуда.
Кесте 1 - Туризм саласын ұйымдастыру үлгілері
Туризмді ұйымдастырудың үлгілері
Ұйымдастыру үлгілері таралған елдер
Реттелу ерекшеліктері
Қаржылану жағдайы
Еуропалық
Италия, Испания, Франция және т.б.
Мемлекеттік рет-теу институттары, жеке реттеу инс-титуттары
Мемлекеттік қаржылар, жеке қаржылар
Азиялық
Түркия, Египет, Тунис, Марокко, Қытай және т.б.
Басым түрде мем-лекеттік реттеу институттары
Мемлекеттік қаржылар, жеке қаржылар
Қазақстандық
Қазақстан Республикасы
Басым түрде мем-лекеттік реттеу институттары
Мемлекеттік қаржылар, жеке қаржылар
Қазіргі жағдайда Қазақстан үшін әлемдік туристік қауымдастықта өз орнын табудың мүмкіндігі туып отыр. Бұл мақсатқа жету үшін мемлекет осы саланы ұйымдастыру мен басқаруды өз деңгейінде жүргізуі керек. Қазақстан өзінің туристік өнімімен халықаралық нарыққа шыққанына көп уақыт болған жоқ. Сол себептен, қазақстандық туристік өнім өзінің өмір сүру шеңберіндегі енгізу кезеңінде тұр. Бұл кезеңде туристік қызметтердің сапасын көтеруге қажетті табиғи және экономикалық әлеуеттердің деңгейін көтеру керек.
Айтылған мәселелерді қорыта келе, туристік қызметтерді ұйымдастыру мен реттеу жағдайларын, туризмнің экономикалық дамудағы құндылығын, кемшіліктерін және мүмкіндіктерін бағалаудың шетелдік тәжірибесін кешенді шолу, отандық туризмді дамытудың талдамалық негіздерін жасауға мүмкіндік беретіндігін атап өтуге болады.
1.2 Туризм саласында көрсетілетін қызмет сапасының экономикалық әсері
Туризм жүйесінің көп қырлы функцияларының біріне рекреациялық ресурстары жатады. Рекреациялық ресурс деп-рекреациялық сұранымды қанағаттандыруға қазіргі технологиялық компоненті болып есептелінетін, рекреациялық салаға тартылған объектілерді(табиғи, табиғи-этникалық географиялық жүйе мен оның элементтерін). Адамдардың дене және рухани күштерін, оның денсаулығы, еңбек ету қабілетін қалпына келтіріп, арттыруға ықпалды және де курорт пен туристік қызметтегі тұтыну мен өндіруге, сондай-ақ туризмнің әртүрлі түрлерінің сұранымдарын қанағаттандыруға қатысты қолданылатын табиғи және мәдени-тарихи кешендер мен оның элементтерін айтамыз.
Туризмде қолданылатын мақсатты туристік-рекреациялық ресурстар қатарына:
* емдік демалыс ресурстары: минералды су, климаттық жағдайларды
(орман, дала, теңіз):
* сауықтыру туризмнің ресурстары: ландшафты климаттық
жағдайлар, қолайлы жыл мезгілінің ұзақтығы, өзендік жүйесі, теңіз
жағасы, суға түсу маусымын:
* спорттық туризм ресурстары: табиғи ортаның әсемдері
(жабдықталған, әдемілілік, өзгелерге ерекше болып көрінетін
ерекшеліктер), оның өзіне тән ерекшеліктерін өзгеге қиын,
кедергілер, халықтың сирек орналасуы, т.с.с)
* экскурсиялық туризм ресурстары: тарихи, мәдени, археологиялық
ескерткіштер, табиғаттың көрікті орындары, этнографиялық және
шаруашылықтық объектілер, музей және тағы басқаларын
жатқызуға болады.(10)
"Рекреациялық ресурстар" бұл тек қана ТМД елдерінде тараған түсінік. Оның маңызы мен жіктемесі жайлы біздің елімізде де шет елдерде де бірыңғай анықтамасы жоқ. ДТҮ Бас Ассамблеясының ІV сессиясында мақұлданған туризм партиясында "табиш", "жасанды", "мәдени" сондай-ақ "туристік", "табиғаттық" ресурстар деген ұғымдар қолданылған.
Рекреациялық ресурстар жөнінде әртүрлі терминологиялық айырмашылықтар болғанмен олардың барлығы да оған белгілі бір объектілер мен құбылыстарды: табиғи ландшафттың компоненттерін, тарихи-мәдени заңдылықтар мен кешендерін, халықтық қолданбалы және көркем шығармашылығының этномәдени құндылықтарын, инфракұрылымын, еңбек ресурстарын және басқаларды қарастырады.
"Рекреациялық ресурстар" мен "туристік ресурстар" ұғымдары өздерінің мәндерін жағынан өте жақын ұғым, олар адамдардың демалуы, мен рекреацияға, танымдық және коммуникативтік танымдарын қанғаттандыруға қатысты қарастырылады.
Осы объекті мен құбылыстар жиынтығын шатастырмау үшін "туристік рекреациялық ресурстар" деп қарасытыру дұрыс болып отыр.(3)
Туристік нарық қызметінің саласын тандауда немесе оның ары қарай жіктеуіне базистік факторға туристер жағынан толастатпайтындай табиғи географиялық ресурстардың болуы жатады.
Табиғи жаратылыстық ресурстарға технологиялық құрамдық, жайлылық, сыйымдылық, аттрактивтілік,тұрақтылық, кешендік және т.б. жатады.
Технологиялық жарамдылығына қарай ресурстар екі топқа бөлінеді, біріншісі технологиялық міндетті, екіншісі этнологиялық міндетті емес, яғни мүмкіндік туғызушы ресурстар.
Технологиялық міндетті немесе қажетті ресурстарсыз туристік-рекреациялық қызметті елестетуге болмайды. Туристік нарықты жетілдіруде технологиялық қажетті ресурстар болуы қажет. Мысалы, экологиялық туризм ресурстарына әсем табиғи комплекстің болуы, ал тау туризмі мен альпенизмге-тау тізбегі мен шатқалдардың бірегей массалардың болуы жатады.
Технологиялық міндетті ресурстар толық демалу мен рекреациялық мүмкіндіктермен қамтамасыз етеді, бірақ барлық уақытта ең тиімді мүмкіндік болып санала бермейді. Сұранымды толық қанағаттандыру үшін өзіне тән орта, жан-жақты әсемдік, жарасымдылық қалыптыстыратын бірнеше ресурстар комплексі, яғни мүмкіндік туғызатын ресурстар болуы қажет.
Технологиялық міндетті және мүмкіндік жасаушы ресурстардың үйлесімділігі демалушылардың сұранымын барынша қанағаттандырарлықтай туристік-рекреациялық ресурстар кешенін қалыптастырады.
Технологиялық міндетті рекреациялық ресурстар рекреациялық ресурстың өзі немесе мақсатты бақыттағы ресурстар (емдік, сауықтыру және т.б.) болып және рекреациялық емес, бірақ та технологиялық қажеттілігі бар (орман қалыңдығы, судың көптігі т.б.) ресурстар болып екіге бөлінеді.
Табиғат кешенінің жайлылығы бұл демалу мен туризмнің нақты бір түріне деген сұранымның ресурсқа деген сәйкестілік деңгейін анықтайтын қасиетке негізделген туристер тобының Табиғи ресурстардың сыйымдылығын біркелкі емес ағынын, ұзақ уақыт бойына демалушылардың үлкен сұранымын канағаттандыра алатындай қабілетімен есептеледі.
Табиғи ресурстардың көлемі туризмнің нақты бір түріне немесе рекреациялық жұмыстардың циклына орай анықталады.
Табиғи ресурстарды пайдалануды реттеп отыру туристік қызмет технологиясына аса қажетті, сондай-ақ табиғи ортадағы экологиялық тепе-теңдікті сақтауға лайықты шара болып есептеледі.
Аттрактивтілік (фр. Аtгакtіо-тартылыс, тарту). Табиғи ресурстардың аттрактивтілігі сол жердің өзіндік ерекшелігі, әртүрлілігімен сипатталады. Табиғи ландшафты этикалық тұрғыдан бағалағанда табиғаттың маусымдық динамикасы, жер қыртысының жеке-жеке сипаттамасымен, басып жататын кезеңнің ұзақтығымен, заңдығы, судың молдығы сияқты ерекшеліктері есептелінеді.
Табиғи ресурстардың мақсаттылығы белгілі бір шаруашылық салаларына қарағанда осы туризм саласына пайдалану арқылы түсетін әлеуметтік-экономикалық пайдамен айқындалады.
Табиғи ресурстардың тұрақтылығы - туристік тұрақтарды болжауға, экологиялық негізделген эксплуатациялық салмақты көтере алуымен, өздігінен өнім түсіру мен сақталуымен қамтамасыз етуден тұрады.
Кешенділік бұл қолда бар ресурстардың туризм мен демалудың әрқалай түрлерін қолдануын қарастырады.
Табиғи объектілер мен кешендер негізінен туристік - рекреациялық ресурс болып саналмайтының айтуымыз қажет. Туристік шаруашылықта олар еңбек заты болып, ал туристік қызметтер туристік өндірістің нәтижесі болып саналады. Табиғи объектілер мен кешендер туристік рекреациялық қызметке қажетті жағдай болып есептелінеді. Бірақ та олар демалуға, рекреацияға және қоғамдық қатынастың артуымен, туристік сұранымның пайда балуын зерттестіруге, бағалауға кеткен еңбек және қаржылай тұрғындардан кейін, туристік өнімді өндіруге, тікелей қолдануға және пайдалануға дайындағаннан кейін барып рекреациялық ресурстар категориясына жатады.
Табиғи кешендерді туристік қызмет өндірісіне қолдануда табиғат ресурстары шешуші фактор болып қалады.
Табиғи жағдайдың сипаттамасы туристік кешен, жол бағыттарды айқындайтын фактор болып есептеледі. Себебі туристердің демалу мен саяхатқа шығу маршруттарын тандауда табиғи ресурстар шешуші роль атқарады.
Туристік шаруашылықты ұйымдастыруда қайсы бір территорияның жерінің маңызы ерекше. Туристер көбінесе ландшафтар мен ауа-рай, өсімдіктер әлемінің сан қилығы, аң мен баулық аулау мүмкіндіктері, сондай ақ демалумен спорттың тиімді түрлерімен айналысуды қалайды.
Сонымен бірге таулы аймақтардағы көрікті орындар әсемдігі, туристерді тартатын, өзіндік ерекшеліктері, ауасының тазалығы, альпинизм, тау шаңғысы мен аң аулау және т.б. істермен шұғылдануға ыңғайлы маршруттар ашуға сұраныстар туғызғанымен, туристік объектілер мен коммуникация құрылыстарын жүргізу көптеген техникалық-экономикалық қиындықтарға кезігеді, алайда осындай қыйындықтарға қарамастан жұмсалған шығын тез арада-ақ өзінің орнын толтыратыны белгілі.
Халық шаруашылығындағы табиғи ресурсының өнеркәсіп саласының негізгі дамуы үшін, туристік саланың комплекстік спецификасын құрастырудағы табиғи тіркеуі және туристік рекреациялық мақсаттағы мәдени байлығын қолдануы, осыларды айтуымызға болады рекрециялық ресурс деп.
Қазіргі рекреациялық ресурстың көрсетілудегі болған теориялық жұмыстардың қасына салып алуы бұл рекреациялық географияға байланысты. Анықталған әдіс табиғи ресурстың санымен байланысты. Бірақ-та, әдеби анализдің көрсетуі бойынша географиялық рекреация және географиялық туризм бұл біреуі де анықталмаған және рекреациялық ресурстың классификациясы да анықталған жоқ.
Рекреациялық ресурс бұл, тек ТМД елдерінде ғана таратылған ұғым, тағы бір-бірлік бұл шетелдермен көзқарастары яғни рекреациялық ресурстерғе классификациялық мазмұны. Партиядағы туризм бұл ВТО-ға ІV сессиядағы келісім бойынша генералдық ассамблия. Мынадай ұғымдар қолданылады: "жаратымды", "көркем өнер", тағы "табиғи", "туристік" ресурстар.
Соңғы 10 жылдықта зерттелуі бұның қазіргі көрсетілудегі ұғымы бірнеше терминдер қолданылады: "табиғи рекреациялық ресурстар", "рекреациялық мүмкіндіктер" және т.б.
1381. Багровой Л. А. айтуынша және оның авторлық табиғи рекреациялық ресурстың тиісті түсінуі табиғи және табиғи-техникалық геосистемасы пішіні және табиғи емес.
Сонымен қоса оның әртүрлілік өлкелігі, қайсысы не комфорттық құрлысы дамуды ұйымдастырудағы рекреациялық іскер адамдардың контингенттік уақытын қолдануда.
1391 п.с. Мироненконың айтуынша рекреациялық ресурстардың компонент ретінде анықтауы және географиялық ортаның антропогендік объектілерінің іскері, бойынша осыларға қараған құрамы бұл: тарихи не көркемдік байлығы біртумалық, эстетикалық әдемілік және емделу-сауықтыру маңыздылығы, қолдануы мүмкін арнайы әр түрлі рекреациялық сабақтың формасын ұйымдастыруда. Бірнеше кемшілік жұмыстың тура түсінігі қазіргі жаңа элементтермен толып жатыр, бұл оның үлкейтілген мазмұны. Бұл қазір "табиғи, табиғи-техникалық және әлеуметтік экономикалық геожүйелік және олардың элементтері, осы техникалық және материалдық мүмкіндігі бар бұл рекреациялық шаруашылықты ұйымдастыру. Яғни-бұл объект табиғи техникалық геожүйелік және олардың элементі. Сондай-ақ болуы мүмкін рекреациялық салада қарастырылуы немесе негізгі технологиялық компоненттің сапасына қатысуы және қызметін қамтамасыз етуі рекреациялық сұраныстың қоғамға өте байланысты. Бұл мәселемен бәрі оларды анықтап, бір-біріне қарама-қайшылық тигізбейді. Бірақ эволюция толтырымдылар барлығы жаңа мазмұндық элементтермен базалық мәнінің ұғымы және осыған қарамай-ақ маңызсыз ақ терминологиялық ерекшеліктің түсінігі әр рекреациялық ресурстың" бір және тағы сол ортаға бағынуы объектілік пайда болуы деп есептеуге болады. Табиғи ландшафтың компонент, тарихи-мәдени байлық және комплексі, этномәдени халыққа мұра қондыру, қолданбалы және көркем шығармашылық, әлеуметтік-экономикалық геожүйелік инфрақұрылымдық сфералық қызмет, еңбекші ресурс және т.б. Географиялық туризмнің дамуы бұл әдістемелік болып келетін базалық туристік өлкелік практика және осының сұранысы өлкелік практика және осының сұранысына жауап беретін жаңа зерттеулер, рекреациялық ресурс ұғымы бара өзгеруіне келісімше, туризм саласының экономикалық түрі.
Сапалы туристік қызметтерді ұйымдастыру мен туризм саласын реттеу мақсатында мемлекет деңгейінде атқарылып жатқан іс-шаралар 2010-2011 жылдарға арналған туризм саласын дамыту бағдарламасында қарастырылған. Қазақстанда 2011 жылдың өзінде сыртқы туризм 2 есеге өссе, ішкі туризм 2008 жылмен салыстырғанда 19 пайызға артып, жалпы түсімі 6,5 млрд теңгеге жеткен.
Негізгі туристік ресурстар бойынша да оң өзгерістерді байқауға болады. Олардың көлемі 2008 жылмен салыстырғанда 11 пайызға артқан (кесте 2).
Туризмді реттеу бағытында да біраз іс-шаралар жүзеге асырылды. Мысалы, 2001 жылдың 13 маусымында № 211-11 Қазақстан Республикасының Қазақстан республикасындағы туристік қызмет туралы Заңы шықты.
Кесте 2 - Қазақстандағы туристік индустрияның негізгі көрсеткіштері
Негізгі көрсеткіштер
2008ж
2009ж
2010ж
2011ж
2008-2011 жж. салыстыру,%
Қызмет көрсетілген келер-мендер саны, мың адам
10649,0
11889,6
13787,6
14101,7
129
Келу туризмі, мың адам
4365,0
4706,7
5310,6
5441,3
121
Шығу туризмі, мың адам
3004,0
3687,9
4544,4
4598,5
151
Ішкі туризм, мың адам
3280,0
3495,0
3932,6
3981,1
119
Туристік фирмалар саны, бірлік
846
921
1007
1163
137
Туристік қызметпен шұ-ғылданатын жеке кәсіпкер-лер саны, бірлік
30
41
51
58
170
Негізгі туристік ресурстар, барлығы:
оның ішінде:
6656
7109
7405
7463
111
Мұражайлар, бірлік
187
185
195
195
104
Театрлар, бірлік
51
53
55
56
107
Концерттік ұйымдар, бірлік
66
61
67
69
101
Цирктер, бірлік
3
4
4
4
133
Клуб үлгісіндегі мекемелер, бірлік
2409
2600
2824
2839
117
Кітапханалар, бірлік
3664
3848
3935
4067
107
Киноқойылымды жүзеге асыратын ұйымдар, бірлік
120
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz