Стратегиялық жоспарлауды жетілдіру жолдары
МазмҰны:
бет
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Аймақтағы әлеуметтік-экономикалық процестерді стратегиялық
жоспарлаудың теориялық негіздері ... .. 8
1.1.Жоспарлаудың экономикалық мәні, мазмұны және оның түрлері ... ... . 8
1.2.Стратегиялық жоспарлауға түсінік, оның экономикалық 16
негіздері ... ... ...
1.3 Стратегиялық жоспарлаудың әлемдік тәжірибесі және оның аймақтық
жоспарлауда қолдану 20
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
2. ОҚО экономикасына соңғы жылдардағы даму
тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
... ... ... ... ... ... ...
2.1 ОҚО экономикасының өндірістік салаларының 24
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ..
2.2 Оңтүстік аймақтағы тұрғындардың әлеуметтік жағдайын сипаттайтын
көрсеткіштер 32
динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
3. Аймақтық стратегиялық жоспарлауды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
37
3.1. ОҚО экономикасының стратегиялық даму бағыттары
... ... ... ... ... ... ... .
3.2. Стратегиялық жоспарлауды жетілдіру 44
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды 59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
ПайдаланылҒан Әдебиеттер 61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Қазір бүкіл әлем жұртшылығы экономикалық дағдарыстың қиындықтарын
бастан өткеруде. Жаһандық дағдарыс дауылы алпауыт мемлекеттерді де
шайқалтты. Дағдарыс салқыны бізді де айналып өткен жоқ. Дағдарыс бізге
сырттан келді. Оның көздері елдің ішінде емес, әлемдік экономиканың
сәйкессіздігінде жатыр.
Дағдарысты болдырмау және бәрін алдын ала көздеу мүмкін емес еді. Оны
еңсеруге әлемнің жетекші экономикалары қазірдің өзінде 10 триллионнан астам
АҚШ долларын, яғни бүкіл әлемдік ІЖӨ-нің іс жүзінде 15 пайызын жұмсады.
Бірақ та ахуал жақсы жаққа қарай әлі өзгеретін емес. Дағдарыс өз ауқымына
дәйектілікпен Америка континентін, Еуропа мен Азияны тартты. Бүкіл жағдайға
қарағанда, ол ұзаққа созылады. Талдамашылар айтқанындай, әлемдік экономика
өз құлдырауында әлі шыңырау түбіне жеткен жоқ.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2009 жылғы 6
наурыздағы Қазақстан халқына Дағдарыстан жаңару мен дамуға атты
Жолдауында: Біздің бүгінгі міндетіміз – қазіргі бар бағдарламалардың аясын
кеңейту. Осы мақсатқа қосымша 8,6 миллиард теңге бөлуді тапсырамын. Сонда
біз 96 мыңға жуық адамды жұмыспен қамтамасыз етеміз. Осымен бір мезгілде
біз Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорынан жұмыссыздығы бойынша
жәрдемақы төлеудің барынша ұзақ мерзімін 4-тен 6 айға дейін ұлғайтуға
тиіспіз. Әлемдік дағдарыс жағдайында біздің жұмыспен қамту стратегиямыз
кадрларды қайта үйрету және қайта даярлау жөніндегі толық ауқымды жұмысқа
бағытталған деп айта кетті. [1]
Тәуелсiздiк алғанға дейiн Қазақстанның аумақтық дамуы бұрынғы KCP0-ның
бiртұтас халық шаруашылығы кешенiнiң шеңберiнде айқындалды және
орталықтандырылған директивтi жоспарлау негiзiнде жүзеге асырылды.
Нарықтық экономиканың жұмыс iстеу жағдайында экономикалық әлеуеттi дамыту
мен орналастыру және халықты таратып орналастыру мәселелерi негiзiнен
нарықтық тетiктер арқылы айқындалады.
Сонымен қатар, мемлекет елдiң орнықты экономикалық дамуы, халықтың
қолайлы тыныс-тiршiлiгi және бар ресурстық әлеуеттi ұтымды пайдалану үшiн
жүйелi жағдайды қамтамасыз етуге тиiс.
Тиiсiнше мемлекеттiң аумақтық даму процестерiн реттеудегi мiндеттерi
өзгеруге тиiс.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазiргi кезеңде мемлекет мiндеттерi
экономика мен еңбек ресурстарын экономикалық тұрғыдан перспективалы
аудандарға және тыныс-тiршiлiк үшiн қолайлы табиғи-климаттық аймақтарға
шоғырландыруды ынталандыруға, нарық субъектiлерiнiң экономикалық
белсендiлiгiн өсiру үшiн жағдайлар жасауға және әлемдiк шаруашылық жүйесiне
үйлесiмдi кiрiктiрiлген бiртұтас iшкi экономикалық кеңiстiктi
қалыптастыруға келiп тiреледi. Мемлекеттің экономикасының бәсекелікке төтеп
беретін өнім өндіру және әлемдегі экономикасы бәсекеге барынша қабілетті
дамыған 50 елдің қатарына кіру стратегиясын іске асыру болып отыр. Сол үшін
стратегиялық жоспарлаудың аймақтық астарының дамуы қажетті қозғаушы күшке
айналуда.
Жоғарыда көрсетiлген мiндеттердi iске асыру елдi дамытудың
геоэкономикалық және геосаяси факторларын ескеруге тиiс. Жаһандану мен
халықаралық бәсекелестiктiң күшеюi елдiң әлемдiк нарықтарға ұстанымдануының
тиiмдi стратегиясын тұжырымдауды талап етедi.
Өңiрлер мен iрi қалалар бәсекелiк стратегияны тұжырымдаумен, еңбек
бөлiнiсiнiң ұлттық қана емес, өңiрлiк және әлемдiк жүйесiнен де орын
iздеумен айналысуға тиiс.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Стратегия, экономикалық кеңiстiктiк және
халықты таратып орналастыруды қалыптастыруды, кластерлердi қалыптастырумен
өзара байланыстыра отырып аумақтарды инфрақұрылымдық қамтамасыз етудi қоса
алғанда, елдiң аумақтық дамуының стратегиялық бағыттарын айқындайды және
тиiстi мемлекеттiк, салалық және өңiрлiк бағдарламаларды әзiрлеудiң немесе
түзетудiң негiзi болып қызмет атқаратын болады. [2] Бұл жұмыстың негізгі
мақсаты ұлттық экономиканың тұрақты даму жағдайында стратегиялық
жоспарлауды жетілдіру жолдары мен формаларының жоғарғы нұсқаларын таңдап
алуын ғылыми түрде негіздеу болып табылады.
Бұдан басқа, бұл құжат республикалық, өңiраралық және облыстық маңызы
бар өндiрiстiк, энергетикалық, инженерлiк, көлiк-коммуникациялық және
әлеуметтiк инфрақұрылымдарды үйлестiре дамытуға бағытталған мемлекеттiк
инвестициялардың (ұлттық компаниялардың қаражатын қоса алғанда) негiзгi
басымдықтарын айқындауға мүмкiндiк бередi.
Стратегияда белгiленген iс-қимыл өздерiнiң ағымдағы жоспарлары мен
ұзақ мерзiмдi даму стратегияларын әзiрлеу мен iске асыру кезiнде
кәсiпкерлiк сектор, оның iшiнде сыртқы инвесторлар үшiн бағдар болуға тиiс.
Зерттеуге негіз болған материалдар. Қазақстан Республикасының
әлеуметтiк-экономикалық дамуының жоспары 2007-2009 жылдарға арналған орта
мерзiмдi жоспары; Қазақстан Республикасының Бюджет кодексiне және Қазақстан
Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының орта мерзiмдi жоспары.
Негізгі сапалы объекті болып шаруашылық құрылымдарының қызметі, әр түрлі
ұйымдастыру-құқықтық Оңтүстік Қазақстан облысының және Қазақстан
Республикасының мәліметтері пайдаланылды.
Болжау мен жоспарлау экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі
механизмі, олардың экономиканы басқаруда алатын рөлі, маңызы өте жоғары
екені дәлелденді. Енді осы құралдарды тиімді пайдаланудың ғылыми және
методикалық негіздеріне тереңірек тоқтауымыз керек. Оның ең басты себебі
бұл негіздерді білмейінше экономист толыққанды маман бола алмайды. Мәселе,
экономика мамандықтары бойынша жоғары білім мектебін бітіріп жастардың
біразы аталған негіздерді білмейтінін өмірде жиі кездестіруге болады. Бұған
себепкер болған факт 90- жылдардың басында Экономиканы жоспарлаудың
керегі жоқ, оның дамуын нарықтық өзі-ақ реттейді - деген үшқарылау
жасалған тұжырым болса керек.
Кез-келген қоғам, мейлі оны капиталистік дейік мейлі социалистік
дейік, өзінің болашақтағы даму перспективасын анықтап, жоспарсыз өмір
сүре алмайды. Экономикалық жоспарлау негізінде қоғамның даму мақсатын
сол мақсатқа жетуге қажетті экономикалық ресурстар көлемін- ұзақ, орта,
қысқа мерзімдік жоспардың тиімді варианттарын, үкіметтің экономикалық,
техникалық саясаттарының негізгі бағыттарын анықтау үшін қажет.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және 33 қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстын
мазмұны 62 бет, оның ішінде кесте және суреттер берілген.
1 Аймақтағы әлеуметтік-экономикалық процестерді стратегиялық жоспарлаудың
теориялық негіздері
1. Жоспарлаудың экономикалық мәні, мазмұны және оның түрлері
Өзінің жұмыс істеуі үшін кез келген экономика тұрақты экономикалық
өсуді ұстап отыру үшін экономикалық жүйені нығайтуға және тұрақтандыруға
ұмтылу үшін қолдануға болатын басқарудың ең пәрменді тетіктерін пайдалануды
көздейді. Бұл үшін оларды ылғи іздеу керек.
Мұндай тетіктер көп. Бірақ, басқарудың шеберлігі - қажетті кезеңде бір
немесе бірнеше тетікті таңдап, олардыњ қолданылуы экономикалық қалыпты
жұмыс істеуге әкелетінінде болып тұр. Осындай өзін-өзі тарихи ақтаған
тетіктердің бірі - жоспарлау. Басқару жүйесінде ол экономикалық тәуелсіздік
экономикалық өсу жолына түскен әлемнің көптеген елдерінде XX ғасырдан
бастап кеңінен қолданыла бастады. [16]
Халық шаруашылығын жоспарлаудың бұрынғы тәжірибесін екі тұрғыдан
бағалауға болады. Бір жағынан, ол волюнтаристік (өмірдің негізі ерік деп
санайтын реакцияшыл философиялық ағым) және нұсқаушылық (директивті)
сипатта болады. Мемлекеттік жоспарларға заңды күш берілді, бекітілген
көрсеткіштердің біреуін орындамаудың өзі өте жағымсыз салдарларға әкеліп
соқтырады. Мемлекеттік жоспар экономикалық үстемдіктің формасын, бұрынғы
кеңестік республикалардың әлеуметтік-экономикалыќ дамуында бүркеленбеген
құлдырауды өзінше көрсететін. Бұл жерде экономикалық үстемдіктің жоспарында
жоспарлаудың өзі басқарудың әдісі ретінде емес, керісінше субъект
(мемлекет, үкімет) шешуші рөлін атқаратын.
Жоспарлау процесінің өз болмысынан туындайтын волюнтаризмді атап
көрсеткен И. Кант: Жоспар құру жеңіл және даңғой іс, сол арқылы өзің
атқара алмайтынды талап етіп, өзінше шығармашылық дана түр танытасың, өзің
жөндей алмайтынды бетіне басасың, өзің қайдан табарыњды білместен, бірдеңе
ұсынасың... деп жазды. Мұндай жоспарлау жоғарыдан экономика дамуының
барлық салалары мен аймақтарының ерекшеліктерін және әлеуетті
мүмкіндіктерін мұқият жете зерттемей беретін, шектеулі параматрлерді зорлап
міндеттейтін барлығын жаппай қамтитын (тотальды) жүйеге тән. Жоспарлау
объективті экономикалық заңдарды бейнелеуге, адамдардың еркіне сүйеніп,
тежелуге тиісті емес, өйткені ол бұлардың органикалыќ бірлігі, мұнда
өзгеріс мәніне субъективті фактор ие болады. Экономикалық теорияның
құрамдас бөлігі болып табылатын ғылыми жоспарлаудың мәні де осында.
Жоспарланатын процестердің жиынтық негізінде халықтың қажеттіліктерін
көрсететін басқарудың осы объектісінің іс жүзіндегі нақты әлеуметтік-
экономикалық процестері жатады. [20]
Жоспарлауға басқару элементі ретінде қарау жөніндегі басқа ұстаным
басқару жүйесінен өзіне-өзі бас тартпаудан емес, оның жаңа, көбінесе
нарықтық жағдайларға бейімделуі мен бұл жүйенің сапалық, шығармашылық
өзгеруінен тұрады. Процесті қозғайтын, өндіргіш күштердің дамуын күшті
тездететін және тиімділікті арттырудың тетігі меншіктілік формасының емес,
экономикалық немесе шаруашылық тетігі болып табылады. Еркіндікті дәл сол
дамытады, пысықтықты көтермелейді, тәуекелділікті тудырады (Л. Абалкин).
Осындай күшті тетіктердің бірі жоспарлау болып табылады. Ол меншік түріне,
басқару объектісінің орналасу кеңістігіне қарамастан қолданылады.
Жоспарлау - кез келген шаруашылық қызметі жетістігінің маңызды бөлігі.
Оны елемеу кєсіпкерге қымбатқа түседі: өйткені фирма істері бойынша ол
байланысқандардың барлығы жабдықтаушылар, тұтынушылар, бєсекелестер,
банктердің өз жоспарлары бар және кәсіпкер оларды ескеруге міндетті;
сонымен қатар өз қызметін жоспарлауы тиіс. Жоспар, сондай-ақ қызметкерлерге
жеке өзіне қойылатын талаптар туралы, фирманың мақсаттары мен міндеттері
жайлы айқын түсінігі болуы үшін де керек. Егер жоспарлы жүйе принциптерінен
бас тартылса, егер меншік плюрализмі (дүниенің негізі бірімен-бірі
байланыссыз, белгілі бір бастамасы жоқ рухани мәндерден тұрады деп санайтын
ғылымға жат философиялық концепция) жағдайында қандай да болсын жоспарлау
өткенге оралу деген қатып қалған қағидашыл (догматизм) пікірді ұстанса,
алға қарай жылжу өте қиын болады. Мұндай пікір көптеген экономикалық
жағынан дамыған елдерде жоспарлауды қолданумен оп-оңай теріске шығарылады.
Сөз индикативті жоспарлауды тиімді қолдану жайында.
Индикативті жоспарлау әкімшілік тәсіл болып саналмайды. Егер
индикативті жоспарлаудың рөлі әкімшілік ету деп түсінілсе, бұл - жаңылысу.
Ол ойластырылѓан стратегияның бар болуы сияқты, макро-, мезо- және
микродеңгейде жүріп жатқан әр түрлі процестердің қиысуы ретінде
қарастырылуы тиіс. Директивті жоспарға қарағанда индикативті жоспарда
шаруашылық жүргізуші субъектілер орындауға міндетті тапсырмалар болмауы
керек және басқарудың көптеген буындарының қатысуымен жасалады. Олар
шаруашылық жүргізуші субъектілердің еркін, дербес жұмыс істеуіне кедергі
келтіреді және алда тұрған келешектегі жұмыс үшін бағдар болып табылады.
Индикативті жоспарлау мынадай түрлерді қиыстыру (үйлестіру)
рәсімдерінің (процедураларының) жиынтығы ретінде шығады.
Макроэкономикалық жоспарлау - өндірістік біріккен тәсілі немесе жаңа
уақыттың экономикалық шындықты бейнелейтін қазіргі заманғы ғылыми
категориясы. Барлық фазалары (өндіріс, бөліс, айырбас, тұтыну) біртұтас деп
алынатын кеңейтілген өндіріс макроэкономикалық жоспарлаудыњ ерекшелікті
көлемі болып табылады. Макрожоспарлау мемлекет жасайтын болжамдарды,
бюджеттік жоспарларды, макробағдарламаларды қамтиды. Бюджеттік-жоспарлық
реттеу мен елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік болжау
макрожоспарлаудың дамуын мемлекеттік болжау макрожоспарлаудың құрамдастары
болып табылады.
Жоспарлаудың осы деңгейіндегі субъект болып макроэкономикалық меншік
иесі шығады, оның стратегиялық мақсаты дамудың тұрақтылыѓғы мен бәсекеге
қабілеттілік белгілеріне сай беретін экономикалық өсуі.
Аумақтық жоспарлау индикативті жоспарлаудың түрі ретінде мемлекет
деңгейіндегі (макрожоспарлау), бірақ аймақтық және жергілікті билік
деңгейінде жүзеге асырылатын процестерді қамтиды. Оның негізгі айырмашылығы
- аумақ пен халықтың ерекшеліктерін ең көп шамада ескеруте тиісті
жергілікті өзін-өзі басқару тұжырымдамасына негізделеді.
Мезожоспарлау - салаларда, сала тармақтарында, аумақтық-өндірістік
кешендерде, ірі корпорацияларда және т.б. болып өтетін процестерді қамтитын
индикативті жоспарлаудың бір түрі. [19]
Микрожоспарлау - менеджменттің ең көп тараған түрі. Ол микродеңгейде
қолданылады және кәсіпорынның жоспарларында жүзеге асады. Бұл деңгейде
жоспарлау мәселелеріне ерекше көңіл бөлінеді, өйткені нақтылы кәсіпорында
пайда болатын процестер, тауардың (өнімнің) тағдырын, оның бәсекеге
қабілеттілігін, ақыр соңында, экономикалық бәсекеге қабілеттілігін
айқындайды.
Индикативті жоспарлаудың әр қилы түрлерінің мәні жайлы айтқанда, олар
экономиканың мемлекеттік бағдарлануының маңызды элементі екендігін
түйіндеуге болады. Мемлекет - экономикалық өмірдің басты дирижері.
Индикативті жоспарлаудың түсінігін анықтауға арналған бірнеше амал-
тәсілдердің бар екендігін еске сала кеткен жөн. Біріншіден, ол кєсіпорынның
дербестігі кезіндегі макрожоспарлау ретінде түсіндіріледі. Мемлекеттік
кәсіпорындардың қызметі экономикалық дербестік жағдайында, бірақ жоспар
белгілеген белгілі бір бағдармен атқарылады. Екіншіден, индикативті
жоспарлау жеке кәсіпорындардың мемлекет қалыптастыратын міңдеттерді
орындауға бейімделуі болып табылады. Бұл - мемлекеттің жеке кәсіпорындарға
жалпы мемлекеттік мүдделердегі осындай бағдарламаларды орындауға
бейімделген мемлекеттік бағдарламаларға айналған өзіндік мемлекеттік
тапсырысы. Индикативті жоспардың бұл негізгі міндеті - ақпараттың
бағдарлаушылық және ол мәнісі жағынан себептемелік болып табылады.
Үшіншіден, индикативті жоспарлауда мемлекет пен мемсектор үшін міндетті
тапсырмалар бар. Төртіншіден, ол мемлекет пен экономиканың басқа
субъектілердің іс-әрекеті мен мүдделерін үйлестірудің тетігі болып
саналады. Индикативті жоспарлаудың дәл сол үйлестіретін міндетті ісі негіз
болып табылады.
Индикативті жоспарлау - жоспарлы кезеңдегі мемлекттік экономикалық
саясаттың негізгі мақсаттары мен бағыттарына сай міндеттерді,
басыңқыларды, әлеуметтік-экономикалық дамудың индикаторларын қалыптастыру
процесі және көзделген нәтижелерге қол жеткізу үшін әлеуметтік және
экономикалық жағдайларға әсер ететін мемлекеттік шараларды анықтау болып
табылады.
Индикативті жоспарлаудың негізгі мақсаты - ұлттық экономиканың бір
қалыпты дамуын, оның құрылымдық өзгерістерін, дағдарысты жағдайлардың
алдын алу және олардың ықпалын жұмсарту, елдің экономикалық және саяси
тәуелсіздігін қамтамасыз ету. Сондықтан индикативті жоспарлау төмендегі
талаптарға сай болуы шарт:
а) республика экономикасын мемлектеттік реттеуде қолданылатын құралдардың
тиімді болуына қол жеткізу;
ә) нарық механизмдерінің әрекеті негізінде экономиканың өзін-өзі реттеу
деңгейінің жоғары болуын қамтамасыз ету және шаруашылық жүргізуші
субъектілердің өзіндік экономикалық белсенділігін пайдалануына кеңінен
жағдай жасау;
б) әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылып жүрген және тиімділігі дәлелденген
экономикалық талдау, болжау мен реттеу әдістерін пайдалану.
в) аумақтық экономикалық саясаттың тиімділігін қамтамасыз ету.
Индикативті жоспардың негізгі көрсеткіштері индикаторлар және
реттегіштер түрінде беріледі. Әлеуметтік-экономикалық дамудың негізгі
индикаторлары ел экономикасында қалыптасқан тенденцияларды,
конъюнктуралық, құрылымдық өзгерістерді, қаржылық жағдайды, халықтың өмір
сүру деңгейін, экологиялық көріністерді сипаттайды. Негізгі индикаторлар
экономикамен әлеуметтік сфераны мемлекеттік реттеу саясатын қалыптастыру
мен жүзеге асыруға негіз болып саналады. [20]
Экономикалық реттегіштер жүйесі натуралдық, құндық және нормативтік
көрсеткіштер кешенінен тұрады. Олардың көмегімен үкімет индикативті
жоспарда көзделген мақсаттарға қол жеткізу үшін экономикаға әсер етеді.
Олар төменде көрсетілген көрсеткіштерден тұрады:
а) жекелеген қызмет түрлерін, жекелеген өнімдерді экспорттау және
импорттауды лицензиялау;
ә) әр түрлі меншік нысанындағы кәсіпорындарға мемлекет қажеттілігін
қамтамасыз ету мақсатында өнім (қызмет) көлемін өндіруді тапсыру
(мемлекеттік тапсырыс);
б) мемлекеттік бағдарламаларды, ғылыми-техникалық процестің басыңқы
бағыттарын жүзеге асыруға және жекелеген салаларды, аумақтармен
кәсіпорындарды қолдауға қажетті орталықтандырылған қаржылық, валюталық,
несиелік қорлар көлемі;
в) орталықтандырылған күрделі қаржы (инвестициялар) көлемімен осы қаржына
пайдалану арқылы салынатын маңызды құрылыс объектілерінің тізімі және де
шет елдерден тартылатын инвестиция көлемі мен олардың көмегімен жүзеге
асырылатын жобалардың тізімі;
г) салық мөлшерлемесінің, несие пайызының, кедендік алымдар мен басқа да
салымдардың мөлшерлері;
ғ) мемлекеттік кәсіпорындарды қаржыландыру мен экономиканы реформалау
жағдайларын анықтайтын көрсеткіштер;
д) әлеуметтік мәселелерді шешу және халықты әлеуметтік қорғау шаралары.
Әлеуметтік-экономикалық мақсаттарды шешу мерзімінің ұзақтығына
байланысты индикативтік жоспарлар жүйесі стратегиялық, орта мерзімдік,
және жылдық жоспарлардан тұрады, олар макро, аумақтық, салалық деңгейді
қамтиды.
Жалпы мемлекеттік жоспарлаудың экономиканы басқарудағы орны, маңызы
туралы осы жұмыстың алғашқы бөлімдеріне көп айтылады, енді оның ғылыми-
методикалық негіздеріне тоқталайық.
Жоспарлау- экономиканың объективті заңдары мен заңдылықтарын зерттеп
түсіне білу және оларды саналы түрде пайдалану арқылы әлеуметтік-
экономикалық дамудың жоспарларын ғылыми негізде дайындау мен олардың
орындалуын ұйымдастыру процесі. Жоспарлаудың негізгі мақсаты- экономикада
баланстық үйлесім мен макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз еті үшін
белгілі бір, пропорциялар мен пропорционалдыққа қол жеткізу.
Экономикалық пропорциялар дегеніміз өндірістің әр түрлі
элементтері (машиналар, құрал-саймандар, шикізат және материалдық қорлар,
жұмыс күші) арасындағы, әртүрлі өндіріс салаларынның өнім көлемдері
арасындағы, түптеп келгенде өндіріс құрылымдары мен өндіру көлемдері
және тұтыну көлемдері арасындағы белгілі сандық қатынастар.
Экономикалық пропорциялар өздігінен (стихиялық) және адамның мақсатты
түрде жүргізген әрекеттері нәтижесінде құрылуы мүмкін.
Капиталистік экономикалық формацияның қалыптаса бастаған алғашқы
кезеңінде, пропорциялар нарықтық үйлестіру механизмі арқылы және
кризистер арқылы қалыптасады. Оған экономиканың даму заңдары үздіксіз
ықпал етіп отырады. Тауар өндірушілер экономикалық заңдардың бар-жоғын
сезбесе де, ол заңдардың талабына сәйкес қызмет жасайды. Мысалы, ол
өндірілген тауарына баға қойған кезде, тек өзінің жұмсаған шығынын
есептеп қоймай, сонымен бірге базарда қалыптасқан жағдайды ескереді.
Оған құн заңы ықпал етеді. Сонымен бірінен-бірі туындап отыратын,
бірімен-бірі тығыз байланыстағы тауар өндірушілер қызметі арқасында
экономикада пропорциялар жүйесі құрылады. Яғни, экономиканың құрылымдық
бөліктері арасында белгілі бір сандық қатынастар қалыптасады.
Оны біз пропорционалдық дейміз.
Өндіріс күштерінің дамуы жоғары деңгейге жеткен кезде (қоғамдық
еңбектің бөлінуі тереңдеген, шаруаралық байланыстар күрделенген
кезеңде), нарықтық үйлестіру механизмі де, кризистер де экономикалық
пропорцияларды құруға жеткілікті бола алмайды.
Осы жағдайда экономикалық пропорциялар жүйесін, пропорционалдықты
саналы түрде құру қажеттілігі туындайды. Саналы түрде құрылған
пропорционалдық-жоспарлылық болып табылады.
Жоспарлау төменде көрсетілген міндеттерді атқарады:
1. қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының басыңқы (негізгі)
бағыттарын анықтайды.
2. жоспарлы кезең экономикасының сандық және сапалық сипаттамаларын
белгілеу;
3. материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын (қорларын) орынды пайдалану
арқылы ғылыми-техникалық, әлеуметтік және экономикалық мәселелерді
шешудің тиімді жолдарын таңдау;
4. жекелеген салалар мен аумақтардың даму қарқыны мен пропорцияларын (өз
ара сандық қатынастарын) анықтау т.с.с.
Жоспарлаудың ғылыми негіздеріне объективті экономикалық заңдарды
тану және саналы түрде қолдану, ұдайы өндіріс теориясы, жүйелілік,
кешенділік, жоспар жасау тәртібі, реті мен логикасының бірлігі және
жоспарлау қағидалары (принциптері) мен әдістері жатады.
Жоспар жасау логикасы – барлық деңгейде жалпы мемлекеттік
жоспарларды әзірлеумен байланысты нақтылы әрекеттердің тәртіпке
бағындырылған реті. Оның негізгі идеясы барлық жоспар жасау процесінің
басталатын және соған бағынатын негізгі пунктін анықтау.
Жоспар жасау логикасының негізгі элементтеріне төмендегілер жатады:
а) жоспарлау кезеңіндегі экономика дамуының мақсаттарының жүйесін
қалыптастыру (логиканың негізгі пункті);
ә) базистік кезеңдегі экономика дамуын талдау және оның деңгейлерінің
параметрлерін анықтау;
б) қоғамның қор көлемін, қаржылық мүмкіндіктерін анықтау;
в) жоспарлы кезеңдегі қоғамның қажетіліктерінің көлемі мен құрылымын
анықтау;
г) қоғамның қорлары мен қажеттіліктерін үйлестіру және жоспаралы кезеңдегі
экономика дамуы жоспарының жобасын әзірлеу
д) жоспар жобасын талқылау және бекіту.
Жоспар жасау логикасы жоспарлау қағидалары деп аталатын белгілі бір
заңдылықтарға сүйенеді.
Олардың негізгілерінің қатарына төмендегілерді жатқызуға болады.
1. Басқарудың ғылыми нақтылы және тиімді болу қағидасы яғни,
жоспарлауда экономика дамуының объективті заңдарының талаптары,
отандық және шет елдік тәжірибе мен ғылымның жетістіктері назардан
тыс қалмауы тиіс. Жоспардың ғылыми нақтылынуы жиналған тәжірбиені,
нақты қалыптасқан жағдайларды елемеумен және жоспарлаудағы
жағымпаздықпен (басшы адамның кез-келген идеясын дұрыс деп табумен)
сиыспайды.
2. Жоспарлаудың үздіксіз болуы. Ұзақ мерзімдік жоспарлар бірнеше орта
мерзімдік, ал орта мерзімдік жоспарлар, қысқа мерзімдік жоспарлардан
құрылуы тиіс.
3. Жалпы мемлекеттік және жеке мүдделерді үйлестіру қағидасы. Жоспарды
ойдағыдай орындау көбінесе жалпы халықтық мүдделлердің, ұжымдар мен жеке
адамдардың мүдделерімен қаншалықты тиімді үйлескеніне байланысты. Аталған
мүдделерді назарға ілмеу, экономиканы басқарудың тиімділігін төмендетеді.
4. Жетекші салаларды белгілеу арқылы экономикада тиімді үйлесімділікті
(сандық қатнастарды) қалыптастыру қағидасы. Жетекші салаларды, басыңқыларды
белгілеу – бар қорларды дамудың сол кезеңі үшін аса маңызды салалар мен
аумақтарды дамытуға, ірі әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуге
жұмылдыруға мүмкіндік береді.
5. Жалпы мемлекеттік жоспарлардың бірлігі мен кешенділігін қамтамасыз ету
қағидасы. Жоспарлардың бірлігін қамтамасыз ету екі жақтан тұрады.
Бірінішісі – жоспардың методологиясының (әдістемесінің), көрсеткіштер
жүйесі мен реттегіштерінің бірлігі;
екіншіден – материалдық (әр деңгейдің өзіндік қорларының көлемінің
анықтылығы) бірлігі.
Жоспарлардың кешенді болуы кез келген деңгейдің (аудан, сала,
республика) жоспарлы экономиканың барлық жақтарын, байланыстыратын бір-
бірінен ажыратпай қамту керек екенін білдіреді.
Біз тек жоспарлаудың негізгі қағидаларына ғана тоқталып өттік.
Жоспарлау методологиясына, сонымен қатар жоспар жасау әдістері де кіреді.
Жоспарлау әдісі жоспардың бөлімін, көрсеткішін анықтау үшін қолданылатын
техникалық есептеулер мен амал- тәсілдердің жиынтығын білдіреді.
Жоспардың жасалу ерекшеліктеріне, қамтитын ауқымына байланысты жоспар
жасау үшін бірнеше әдіс қолданылады. Олар: экономикалық анализ (талдау),
нормативтік, баланстық, экономикалық-математикалық, бағдарламалық –
мақсаттық т.б. әдістер.
Жоспар жасау ісі, біріншіден, экономика дамуының өткен мерзімдегі
көрсеткіштерін талдауды, зерттеуді талап етеді. Бұл жұмысты орындау үшін
экономикалық талдау әдісі қолданылады. Оның негізгі мақсаты экономикалық
даму деңгейін, пайдаланылмаған ресурстарды тауып, оларды қолдану жолдарын,
салааралық қатынастардың тиімділігін, өткен мерзімдегі жоспардың орындалуы,
не орындалмау себептерін, жоспарлау ісінде жіберілген кемшіліктерді анықтау
болып табылады. Ол үшін экономикалық анализ және синтез, топтастыру, теңеу,
индекстер мен корреляциялық коэффициенттерді есептеу, т.б. статистикалық
талдау әдістері қолданылады.
Экономика дамуы жоспарының барлық көрсеткіштерін нақтылау үшін,
әсіресе, пайдаланылатын материалдармен шикізат ресурстарының қажетті
көлемін анықтау үшін жоспарлау органдары мен ғылыми-зерттеу институттары
жасайтын прогрессивті жоспарлау нормалары мен нормативтері пайдаланылады.
Баланстық әдіс, жоспар көрсеткішін тығыз байланыстыру үшін
қолданылатын негізгі әдіс. Бұл әдіс экономикадағы барлық пропорцияларды
құру құралы болып саналады. Жоспарлау ісінде баланстардың қалыптасқан
жүйесі қолданылады. Баланстар негізінде үш топқа бөлінеді. Олар:
материалдық, еңбек ресурстары, құндық баланстар. Бұлардан басқа салааралық
және халық шаруашылығы баланстары қолданылады. [17]
1 кесте - Қарапайым материалдық баланс
Қор Көрсеткіш Тұтыну Көрсеткіш
1. Жылдың 1. Өндірісте тұтыну көлемі
басындағы
қалдық
2. Өндіру 2. Күрделі құрылыста тұтыну
3.Импорт 3.Халыққа сату қоры
4. Басқа 4. Экспорт
көздері
5. Резервтер қорын
толықтыру.
6. Жылдың аяғындағы қалдық
Барлығы Барлығы
Еңбек баланстарының көмегімен экономика салаларында еңбек ресурстарын
тиімді пайдалану жолдары, халық шаруашылығын жұмысшы және маман кадрларымен
қамтамасыз ету көрсеткіштері анықталады.
Құндық баланстар арқылы қоғамдық жиынтық өнім мен ұлттық табысты
бөлудегі дұрыс экономикалық пропорциялар құрылады. Мемлекеттің,
кәсіпорындардың, халықтың қаржылық ресурстарын дұрыс пайдалану жолдары
анықталады.
Жоспардың экономикалық тиімділік тұрғысынан оптималды вариантын
анықтау үшін экономикалық-математикалық әдіс қолданылады. Осы әдіске сүйене
отырып, экономикалық құбылыстардың математикалық модельдері құрылады.
Мысалы, болжамдық халық шаруашылығы балансының моделі, салааралық өнім
өндіру және тұтыну балансының моделі, т.б.
Сызықтық программалау әдістерін пайдалану арқылы өндірісті жоспарлау
ісінің көптеген күрделі мәселелері шешіледі.
Жоспарлаудың бағдарламалық–мақсаттық әдісі экономикалық құбылыстарға,
ірі мәселерді шешуге жүйелік, кешенді көзқарас керектігіне негізделген.
Себебі, кез келген саланың дамуы басқа да салалардың – шикізат беретін,
отын-энергия, қосалқы бөлшектер шығаратын және сол саланың өнімдерін
пайдаланатын, сол салаға әр түрлі қызмет көрсететін (тасымал, байланыс
т.б.) салалардың даму көрсеткіштері мен тығыз байланысты болады. Сондықтан,
алға қойған мақсатқа жету жолдарын көрсететін жоспар жасалған кезде осы
байланыстардың бәрі ескерілу керек.
Бағдарламалық-мақсаттық әдіс мемлекеттік, салааралық және аймақтық
бағдарламалар жасағанда қолданылады. Бағадарламаларда алға қойған мақсат
анықталады және сол мақсатқа жету жолдары мен құралдары көрсетіледі. Кез
келген ірі бағдарлама бірнеше кіші бағдарламалардан тұрады. Бұл
бағдарламалардың өзіндік маңызы болады, өзіндік экономикалық тиімді жолдары
көрсетіледі.
Бағдарламалық-мақсаттық әдіс: біріншіден, экономика дамуындағы
күрделі мәселелер ішінен ең негізі, ең көкейкесті ғылыми-техникалық,
экономиикалық, әлеуметтік мәселені айқындауға мүмкіндік береді; екіншіден,
- сол мәселені шешу үшін керекті материалдық еңбек және қаржылық
ресурстарды тиімді пайдалану жолдарын көрсетеді; үшіншіден, кешенді
мәселелерді шешу мақсаты мен мерзімін экономика мүмкіндіктері мен
ресурстарын үйлестіреді, соның арқасында жоспардың баланстық үйлестіру
деңгейін көтереді; төртіншіден – кешенді бағдарлама көрсеткіштерін салалық
және аумақтық жоспарлардың көрсеткіштерімен байланыстырады.
Әлемдік тәжірибенің көрсетуінше, қазіргі кезде жалпы мемлекеттік
макроэкономикалық жоспарлауды бюджеттік, стратегиялық, индикативті,
директивті формалары бар. Солардың ішінде Қазақстан үшін стратегиялық және
индикативті жоспарлардың маңызы зор болып отыр.
1.2 Стратегиялық жоспарлауға түсінік, оның экономикалық негіздері
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы 6
ақпандағы Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттік саясаттың
басты мақсаты атты Жолдауы ұзақ мерзімге арналған Қазақстан - 2030 даму
Стратегиясынан бастау алатын, еліміздің жақын жылдарға дамуын болжайтын
бағдарламалық құжат болып табылады. [1,2,3]
Стратегиялық жоспарлау - көптеген мемлекеттер, ірі және орта
компаниялар соңғы кездері кеңінен қолдданылып жүрген арнаулы білім
(қызмет) саласы. Ол басқаруда ертеден қолданылып келеді, бірақ жиі және
кең көлемде қолданылуы екінші дүниежүзілік соғыс кезінен басталды және
тек әскери ғана емес, сонымен қатар азаматтық қызмет пен бизнес
сферасында да кеңінен қолданылғандықтан қазіргі кезде жеке ғылым саласы
ретінде қалыптасты.
Стратегиялық жоспарлаудың мәні айқындалған, шекті қор көлемі бойынша
дамудың магистральді бағытын, қазіргі экономиканың қолайлы тұстарын дұрыс
пайдалану және жағымсыз жақтарының әсерін бейтараптандыру арқылы
болашаққа нақты қойылған мақсатқа қол жеткізетін іс-әрекеттерді анықтауда.
Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалау
жөніндегі Агенттігі әзірлеген Министірліктер мен ведомстволарға
арналған жылдық стратегиялық жоспарларды дайындау жөнінде әдістемелік
ұсыныстарына (1997 жылдың мамыр айы) сәйкес стратегиялық жоспарлар
төмендегі бөлімдерден тұрады:
1. саланың ағымдағы қал-күйіне баға беру;
2. жоспарлы кезеңдегі министрлік жұмысының мақсатын анықтау;
3. басыңқылар;
4. SWOT - мақсаттарға қол жеткізу мүмкіндіктерін талдау;
5. мақсаттарға қол жеткізу стратегиясы;
6. стратегияларды жүзеге асыру кезеңдері, намесе аралық
мақсаттар.
Жоспардың бірінші бөлімінде бастама (старттық) кезеңге және саланың
реформалауына баға беріледі. Бастапқы жәй-күйді әлемдік стандарттармен,
ТМД елдерінің, дамыған және дамушы елдердің көрсеткіштерімен салыстыру
қажет. Сонымен қатар, ағымдағы жәй-күйді бағалау саланың (министрліктің)
алдында тұрған бірінші кезектегі мәселелерді қамтуы шарт.
Министрліктердің алға қойған мақсаты барынша аз болуы тиіс және де
үштен аспағаны жөн. Мақсаттардың сандық өлшемде болғаны дұрыс. Сандық
индекаторларды қалыптастыру мүмкін болмаған жағдайда мақсат нақты, айқын
бақылауға, тексеруге мүмкіндік беретіндей болуы шарт. Мақсаттар жалпы
мемлекеттік стратегиялық жоспарға, оның басыңқыларымен қорларына, Үкіметтің
реформа жөніндегі бағдарламасы мен индекативті жоспарларына сәйкес
белгіленеді.
Жоспардың үшінші бөлімінде министрліктің іс-әрекеттерінің басыңқы
бағыттары анықталынады. Басыңқылардың саны үш-бес, жекелеген ведомстволар
үшін жеті болуы керек. Басыңқылар неғұрлым аз болса, стратегиялық жоспарды
орындауда қолда бар қорлармен мүмкіндіктер соғұрлым шашылмайды.
SWOT – талдау – жоспардың төртінші бөлімін құрайды.
SWOT – ағылшын әріптерінің аббревиатурасы. Қазақ тілінде күшті
(ұтымды) және әлсіз жақтар, мүмкіндіктермен қатерлер мағынасын береді. Ол
сыртқы және ішкі жағдайларды жүйелеу негізінде алға қойған мақсаттарға
жету стратегиясын жасау үшін қолданылады.
Күшті (ұтымды) жақтарға төмендегілер жатқызылуы мүмкін:
- салада реформалардың жеткілікті жүргізілуі және олардың нәтижелелегі;
- өзін-өзі қамтамасыз ету мүмкіндігі, сыртқы ортаға тәуелделегінің
төменділігі;
- шығындармен бағалардағы артықшылықтар (бұл мүмкіндіктерде де аталуы
мүмкін);
- сәйкес (барабар) құқықтық және нормативтік қамтамасыз етілгендігі;
- барабар информациялық қамтамасыз етілгендігі;
- прогрессивтік (перспективалық) технологиялар;
- күшті (ұтымды) менеджмент;
- жоғары профессионалды министрлік аппараты және оның жақсы
ұйымдастырылуы;
- ғылыми қамтамасыз етілуі және жақсы интелектуалдылық қорлар;
- жеткілікті қорлар (жер, су, қаржылық т.б.);
- жақсы әлеуметтік қызметтер ( салалық, ведомсволық т.б.).
Бастапқы кезеңнің әлсіз жақтары төмендегілерді қамтиды.
- нақты стратегилар мен жоспарлардың болмауы;
- іс-әрекеттердің бірі мен бірі байланыссыз жан-жақты бағытталуы;
- нашар реформалануы немесе реформалардың дұрыс нәтиже бермеуі;
- Министрлік апаратының нашар ұйымдастырылуы;
- нашар құқықтық кеңестік;
- ақпараттармен нашар қамтамасыз етілуі;
- нашар технологиялр;
- экологиялық мәселелердің болуы;
- іс- әрекеттердің өзара байланысының нашарлығы;
- көлік жолдарымен коммуникациялардың болмауы, т.б.
Егер күшті (ұтымды) және әлсіз жақтарды талдауда саланың ішкі
факторлары қаралатын болса, онда мүмкіндіктер мен қателерді бағалауда
сыртқы факторлар зерттеледі. Мүмкіндіктер сыртқы нарықта кездеспейтін,
кездессе де айқын көрінбейтін белгелі бір факторлар түрінде болса, онда
қауіп-қатерлер сыртқы нарықтың қатерлі бәсекелестік (осы сала үшін қауіпті
басқада жағдайлар) түрінде сипатталуы мүмкін. Мысал ретінде мүмкіндіктермен
қауіп-қатерлердің қатарына төмендегілерді жатқызуға болады (бұл тізім түгел
әрі міндетті бола алмайды).
Мүмкіндіктер:
- табиғи байлықтардың болуы (жер, су, пайдалы қазбалар және
т.б.) ;
- жаңа сыртқы нарықтарды жаулап алуға жағдай жасайтын өндірісті
ұйымдастыру мүмкінішілігінің болуы;
- жаңа технологияларды игеру;
- халықаралық көлік байланыстары мен коммуникациялардың болуы;
- басқа ұйымдармен, компаниялармен көлбеу интеграция жүргізу;
- бәсекелестердің сыртқы нарықтардағы әлсіздігі;
- баға мен шығындарды төмендетудегі ірі мүмкіндіктер;
- мемлекет тарапынан қолдау және т.б.
Қауіп-қатерлер:
- күшті бәсекелестер тарапынан қысымның болуы;
- қорлардың жеткіліксіздігі (мүмдем болмауы);
- сыртқы нарықтарға шығуға мүмкіндіктердің болмауы;
- ішкі нарықты жоғалтып алмау қаупі, т.б.
Барлық жұп комбинациялар талданады, олардың ішінен тек стратегияны
әзірлеуге ескерілетіндері зерттеледі. Мүмкіндіктер мен қауіп-қатерлердің
диалектикасын естен шығармау керек. Өйткені, пайдаланылмаған мүмкіндік,
оны бәсекелестер дұрыс пайдаланған жағдайда, керісінше, қауіп-қатер болып
шығу мүмкін.
Аймақ бойынша өңдеуші өнеркәсіпте орташа жылдық өсу қарқынын 8-8,4%
мөлшерінді қамтамасыз ету, 2001 жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек
өнімділігін кемінде 3 есе арттыру және ЖІӨ энергия сыйымдылығын 2 есе
төмендету; өңдеуші өнеркәсіптің негізгі қорларының өнімділігін арттыру
көзделген:
• кәсіпкерлік ахуалды, құрылымды қалыптастыру және жеке секторды
ынталандыратын әрі бәсекелестік артықшылықты жетілдіретін қоғамдық
институттарды қамту, қосылған құнға барынша қол жеткізе отырып,
нақты өндірістерде қосылған құндар тізбегіндегі элементтерді
игеру;
• ғылымды көп қажет ететін және жоғары технологиялық экспортқа
негізделген өндірістер құруды ынталандыру;
• елдің экспорттық әлеуетін қосылған құны жоғары тауарлар
мен қызметтердің пайдасына қарай эртараптандыру;
• сапаның әлемдік стандартына көшу;
• дүниежүзілік ғылыми-техникалық және иновациялық
процестерге қосыла отырып, өңірлік және
дүниежүзілік экономикамен ықпалдасуды күшейту қарастырылған.
Стратегиялық жоспарлаудың 2004-2015 жылдар бойынша жүзеге асу
кезеңдері:
1-кезең - 2004-2005 жылдар
2-кезең - 2006-2010 жылдар
3-кезең - 2011 -2015 жылдар
Стартегияны іске асыруға жұмсалатын инвестициялық сипаттағы тікелей
шығындардың болжамды көлемі жылына 1,2 млрд. АҚШ долл. құрайды. Бұл ретте
Стратегияны іске асыруға жұмсалатын мемлекеттік шығындардың құны 2003
жылғы бағалармен жылына 260 млн. АҚШ долл. құрайды. [3]
Республикалық және жергілікті бюджеттерден қаржыландыру көлемі тиісті
жылға бюджетті қалыптастыру кезінде нақтыланатын болады.
Стратегия іс-шарларын қаржыландыру үшін Даму Банкінің, Инвестициялық
қордың, Инновациялық қордың қаражаты тартылатын болады. Бұл ретте жаңа
инвестициялық және инновациялық институттарды күру ірі қаржы ресурстарын
іздестіруді қажет етеді.
Индустриялық-инновациялық саясатты белсенді жүргізу экономиканың өсу
қарқынын жылына кемінде 8,8-9,2% қамтамасыз етеді. Бұл 2001 жылмен
салыстырғанда 2015 жылы ЖІӨ көлемін 3,5-3,8 еседей үлғайтуға мүмкіндік
береді. Бұдан басқа өңдеуші өнеркәсіпте орташа жылдық өсу қарқынын 8-8,4%-
ке дейін жеткізуге, 2001 жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек өнімділігін
кемінде 3 есе арттыруға және ЖІӨ энергия сыйымдылығын 2 есе төмендетуге
мүмкіндік береді.
Стратегияны іске асыру нәтижелері 2015 жылы мұнай, газ
кен орындарын қарқынды игеру жағдайында экономиканың және өнеркәсіптік
өндірістің құрылымын түбегейлі өзгеріске үшыратпайды.
Стратегияны іске асыру:
• ЖІӨ құрылымында өнеркәсіптің үлестік салмағын 2015 жылы 46,5%-тен 50-
52%-ке дейінгі мөлшерде үлғайтуға;
• ЖІӨ құрылымында ғылыми және ғылыми-инновациялық қызметтің үлестік
салмағын 2001 жылғы 0,9%-тен 2015 жылы 1,5-1,7%-ке
арттыруға.
ЖІӨ құрылымында өңдеуші өнеркәсіп үлесінің төмендеу қарқынын 2001
жылғы 13,3%-тен 2015 жылы 12-12,6 %-ке дейін төмендеуін бәсеңдетуге
(салыстыру үшін бұл көрсеткіш индустриялық саясат жүргізілмесе, 2015 жылы
10,9%-ті құрайтын еді). Сонымен қатар Стратегия іске асырылмаса,
өнеркәсіптік өндірістегі кен өндіру салаларының қосылған құнының үлесі,
оның ішінде мұнай өндіру 2001 жылғы 31,0 және 25,6% қарғанда 2015 жылы
тиісінше 55-56 % және 50-51%-ке жетуі мүмкін. Стратегияны іске асыруды
есепке алғанда кен өндіру кәсіпорындарын 46-47%-ті ғана құрайды. Бұл ретте
ғылымды көп қажет ететін және жоғары технологиялық өндіріс орындарының
үлесі 2001 жылғы ЖІӨ 0,1%-нен 2015 жылы 1-1,4 %-ке дейін артады. Өңдеуші
өнеркәсіптің қосылған құнының құрылымында сапалық өзгерістер болады.
Металлургияның және металдарды өңдеу үлесі өвдеуші өнеркәсіптің қосылған
құнының жалпы көлемінің 40,1%-нен 27-28 %-ке дейін төмендейді, ал ауыл
шаруашылығы өнімдерін өңдеу үлесі 38,1%-тен 45-46%йін өседі. Бұл ретте
ғылымды көп қажет ететін және жоғары технологиялы өнімнің үлесі 2001 жылғы
0,6%-пен салыстырғанда 9-11%-ті құрайды.
Стратегия Қазақстанның 2015 жылға дейінгі кезеңге арналған
мемелекеттік экономикалық саясатын қалыптастырады және экономика салаларын
эртараптандыру арқылы дамудың шикізаттық бағытынан қол үзу арқылы елдің
тұрақты дамуына қол жеткізуге бағытталған.
Өңдеуші өнеркәсіпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге
кабілетті және экспортқа бағдарланған тауарлар, жұмыстар және қызметтер
өндірісі мемлекеттік индустриялық-инновациялық саясаттың басты нысанасы
болып табылады.
Дүниежүзілік экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстан экономикасы
бірқатар проблемаларға тап болып отыр. Негізгі проблемаларға мыналарды
жатқызуға болады: бір жақты шикізат бағыттылығы, әлемдік экономикаға
ықпалдасудың әлсіздігі, ел ішіндегі салааралық және өңіраралық экономикалық
ықпалдасудың босаңдығы, ішкі рынокта тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну
сұранысының мардымсыздығы (шағын экономика), өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымның дамымауы, кәсіпорындардың жалпы техникалық және
технологиялық тұрғыдан артта қалушылығы, ғылым мен өндірістің арасында
ықпалды байланыстың болмауы; ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық
жұмыстарға (бұдан әрі - ҒЗТКЖ) қаржының аз бөлінуі, менеджменттің
экономиканы Ғаламдану процестеріне және сервистік-технологиялық өтуге
бейімдеу міндеттеріне сәйкес келмеуі.
Проблемеларды шешу және Стратегия аясында алға қойылған мақсаттар мен
міндеттерге қол жеткізу үшін Даму Банкінің қызметін жандандырумен қатар
Қазақстанның инвестициялық қоры, Экспортты сақтандыру жөніндегі корпорация,
Инновациялық қор сияқты арнайы даму институттарын құру көзделіп отыр.
Бұл ретте осы институттар қосылған құны жоғары жаңа өндірістерді
құруға және олардың жұмыс істеп тұрғандарын дамытуға және келелі салаларды
кешенді талдау, олардың ең маңызды элементтерін анықтау негізінде ғылыми
және ғылыми-техникалық зерттеулер мен әзірленімдерге қолдау көрсетуге
инвестициялау саясатын жүргізетін болады.
Стратегия елде ғылымды және инновациялық қызметті ынталандыруға
бағытталған белсенді мемлекеттік ғылыми және инновациялық саясат жүргізуді
көздейді. Алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қаржы рыногын одан әрі
дамыту және фискалдық, білім беру, монополияға қарсы, инфрақұрылымдық
саясатты жетілдіру көзделіп отыр. Стандарттау саясаты шеңберінде
экономиканың және басқарудың барлық салаларында әлемдік стандарттарға көшу
көзделуде.
1.3 Стратегиялық жоспарлаудың әлемдік тәжірибесі және оның
аймақтық жоспарлауда қолдану мүмкіндіктері
Жоспар сыртқы және iшкi факторларға қарай 2007-2009 жылдарға арналған
экономиканы дамытудың қарқындарын негiздейдi әрi орталық және жергiлiктi
органдардың экономиканың жеке және мемлекеттік секторларын дамыту үшiн
қолайлы жағдайлар жасау саласындағы iс-қимылын айқындайды.
Жоспар стратегиялық жоспарларда, Қазақстан Республикасы Президентiнiң
Қазақстан халқына жолдауларында, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң
бағдарламаларында айқындалған мақсаттарға қол жеткiзу және басымдықтарды
iске асыру үшiн экономика салаларын дамыту жолдарын айқындайды.
Әлемдік тәжрибе сәтті де, сәтсіз де стратегияларға бай. Кейде, бір
қараған да орындалуы мүмкін емес тәрізді стратегиялардың нәтижелі жүзеге
асқандары бар, керісінше, керемет стратегилар ұйымдаспағандықтан, іс-
әрекеттердің байланыссыз жүргізілгендігінен, басшылардың жігерсіздігінен
іске аспай қалғандығын айтуға болады. Дегенмен, ғылыми және практикалық
тәжірибелерді зерттеп тұжырымдау бірнеше эталондық стратегияны бөліп
шығаруға мүмкіндік береді:
а) құнарлы өсу стратегиясы - өндірілетін өнім түрлерін, салалық
ерекшеліктерді өзгеріссіз қалдыра отырып, жалпы көрсеткіштердің өсуіне қол
жеткізу;
ә) диверсификациялық өсу стратегиясы – қызмет жүргізу шеңберін өзгерту,
өндірісті жаңа өнім түрлерін шығаруға бағдарлау;
б) интеграциялық өсу стратегиясы – жаңа құрылымдарды қосу және осы қызмет
шеңберіндегі күшті ұйымдармен интеграция жүргізу арқылы өсу;
в) шығындарды қысқарту стратегиясы.
Жоспарланған стратегия аралас болуы да мүмкін, яғни нақты жағдайға
байланысты жоғарыда аталған стратегиялардың элементтерінен құрылуы мүмкін.
Жоспардың соңғы бөлімінде көзделген мақсаттарды жүзеге асыру
кезеңдерімен аралық мақсаттар көрсетіледі. Аралық мақсаттар қысқа
мерзімдік стратегияларға тән болғандықтан, ақырғы мақсаттармен бірдей бола
бермейді. Стратегиялардың орындалуын кезеңдерге бөлу ішкі және сыртқы
бақылау үшін қажет. Стратегияны жүзеге асыру кезінде оқтын-оқтын оның
орындалуын бақылап, бағалап отыру керек.
Шет елдердегі стратегиялық жоспарлау түрлерінің эволюциясы назар
аудартады. Оларда бұл процесс ондаған жылдарға созылады. Стратегиялық
жоспарлау түрлерінің эволюциясы тұрғысынан алғанда мемлекеттік кірістердің
ІЖӨ-ге үлғаю шамасына қарай экономикалық өсу қарқыны мен үйлесіміне бюджет
ықпалының күшеюіне байланысты конъюнктуралық түрі бірінші болады.
Әлемдік тәжірибе дағдарысты уақытта, дамудың үлкен, шұғыл
кезеңдерінде мемлекет еркін нарықтық өз еркімен көңіл білдіруге кедергі
келтіріп, кең ауқымды міндеттерді өз мойнына алатынын айғақтайды. Ф.
Рузвельт (АҚШ президенті) осылайша кейнсиан ережесін қолданды, бұған
өндірісті жоспарлау, бюджет шығыстарын ұлғайту, ішкі нарықты кеңейту
кіреді. Жоспарлау АҚШ-та көбірек дамыды. Орталықтандырылған жоспарлау екі
шығу көзінен: муниципалды және аймақтық деңгейдегі жоспарлау; ірі фирмалар
деңгейінде жоспарлаудан бастау алады. Алғашқы бесжылдық жоспар АҚШ-та 1928
ж. қабылданды, ол индустрияның жаңа ірі саласы авияцияны дамытуға арналды.
Жоспарлы тапсырмаларды белгілегенде ешқандай волюнтаризмге жол берілмеді.
Стратегиялық жоспарлауды қолдануда Францияның бай тәжірибесі бар.
1946 ж. бастап жалпы мемлекеттік жоспарлар жасала бастады. Олардың жасалуын
жоспар жөніндегі бас комиссариат ұйымдастырды. Жоспарлаудың француздық
жүйесінің негізін қалаушының атымен Моне жоспары деп аталған бірінші
мемлекеттік жоспар 1947 жылдан 1953 жылға дейін жұмыс істеді. Қазіргі
уақытта он бірінші бесжылдық жоспар іске асуда. Бұл жоспарлар директивті
сипатта болмаса да, жалпы алғанда ел осы жоспарлардың бағытын ұстанады және
бұл елді экономикалық прогреске әкелген, басқарудың қуатты тетіктерінің
бірі болып қызмет етеді.
Жоспарлауды қолдану саласында Жапония ірі табыстарға жетті.
Индустрияландыруда жоспарлау негізінде ірі өзгерістер болып өтті. 1950, 60,
70-жылдары нарықтық экономиканың жоспарымен бірлескен үш онжылдықты -
капитализм мен социализм арасындағы үшінші жолдың классикалық нұсқасы деп
санауға болады. Мұндай синтез жақсы нәтижелер беретін болып шықты.
Жапонияның әлеуметтік-экономикалық дамуының алғашқы үш жалпы мемлекеттік
жоспары: экономикалық өзін-өзі қамтамасыз етудің бесжылдық жоспары (1956-
1960 ж.ж.), жаңа ұзақ мерзімді экономикалық жоспар (1958-1962 ж.ж,), ұлттық
табыстың екі еселену жоспары (1961-1970 ж.ж.) деп аталды. Бұл жоспарларда
орташа жылдық экономикалық өсу тиісінше 5,0; 6,5; 7,2% болса, ал жеткен
орташа жылдық экономикалық өсуі 9,1; 10,1 және 10,4 құрады. Бұл
жоспарлардың ерекшеліктері мынада: олардың атауларында дамудың басты
мақсаты бейнеленеді және межеленген қарқын шынайы іс жүзіне асарлықтай
болып шығатындығында.
XX ғ. 50-жылдарынан бастап әлеуметтік-экономикалық дамудың он үш
жалпы мемлекеттік бағдарламасы жасалды. Жалпы мемлекеттік жоспарлау
Жапонияда индикативті сипатта болғандықтан, бұл жоспарлар шын мәнісінде
заңдар болып табылмайды, оларда үкіметке арналған болжамдар мен ұсыныстар
болады.
Өсу көрсеткіштері жөніндегі бағдарламаның көпшілігі нұсқаушылық
(директивті) деп саналса да, орындалады және асыра орындалады. Бұл
жоспарлар экономикада болып жатқан нақты тенденциялар мен процестерді
көрсететініне айғақ, сондықтан менеджменттің әсіресе, микродеңгейдегі
тиімді тәсіліне айналуда.
Жалпы алғанда Жапонияның нарықтық жағдайларда жалпы мемлекеттік
экономикалық жоспарлау саласындағы қырық бес жылдық тәжірибесі оның
шаруашылықты мемлекеттік реттеудің икемді және тиімді түрі екендігіне дәлел
болады. Жапонияда материалдық және ақшалай ресурстарды өнеркәсіптің негізгі
секторларының дамуына, сондай-ақ валюталық резервтерді озық технологияның
импорты үшін қолдана отырып, шоғырландырады.
Жоспарлау Қытайда кеңінен қолданылады. Бұл елдің мемлекеттік
секторында қатаңдығы елеулі түрде жұмсартылған директивті жоспарлау
сақталды. Мемлекеттік емес секторда жоспар мен нарықтың өзара әрекет жасауы
қамтамасыз етіледі. 1997 ж. дейін жеткен; жалпы ішкі өнім (ЖҰӨ) 5,7 есе
өсті, жыл сайынғы өсу 9,6% құрайды. Елде жүзеге асып жатқан жоспарлау
жүйесінің ерекшеліктері көбінесе даму стратегиясымен айқындалады.
Қытайда үш кезеңдік жоспар XXI ғ. ортасына дейінгі кезеңге арналып
қабылданды. Бірінші кезеңде (1990 ж. дейін) өнеркәсіп пен ауыл
шаруашылығының жалпы өнімін екі еселеп, халықты азық-түлікпен және киіммен
қамтамасыз етті; екінші кезеңде (1991 -2000 ж.ж.) жалпы ұлттық өнімді (ЖҰӨ)
екі еселеу, бұл есептеулерге қарағанда қоғамда орташа ауқатты іс жүзінде
орындалды; үшінші кезеңде (2050 ж. дейін) жан басына шаққандағы ЖҰӨ шамасы
бойынша орташа дамыған елдер деңгейінде және негізінде халық шаруашылығын
кешенді жаңғыртып, жетілдіруді аяқтау.
Оңтүстік Кореяда жарты ғасырға жуық уақыт бойы жоспарлау басқарудың
экономикалық тәсілдерінің бірі ретінде қолданылады. 1954 ж. БҰҰ
сарапшыларының қатысуымен жоспары жасалды. 60-жылдары төрт бесжылдық
жоспары бар, ұзақ мерзімді (20 жылға) даму бағдарламасы құрылды. 1963 ж.
кейіннен министрлікке айналдырылған экономикалық жоспарлау басқармасы
құрылды.
Бұл елде нақты өндірістік тапсырмалар мен оларды орындау мерзімі
белгіленіп, орталықтандырылған жоспарлау (орташа және ұзақ мерзімді
жоспарлар мен мақсатты бағдарламалар) қолданылды.
Үндістанда жоспарлау экономиканы басқару жүйесінде ұзақ уақыт бойы
қолданылды. Бірінші бесжылдық жоспар бойынша (1951-1956 ж.) ауыл
шаруашылығы, жер суландыру, энергетика мен көлік салалары, яғни
өнеркәсіптің болашақ дамуы үшін инфрақұрылымы артықшылықты деп танылды.
Екінші бесжылдық жоспарға сәйкес (1956-1961 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бет
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Аймақтағы әлеуметтік-экономикалық процестерді стратегиялық
жоспарлаудың теориялық негіздері ... .. 8
1.1.Жоспарлаудың экономикалық мәні, мазмұны және оның түрлері ... ... . 8
1.2.Стратегиялық жоспарлауға түсінік, оның экономикалық 16
негіздері ... ... ...
1.3 Стратегиялық жоспарлаудың әлемдік тәжірибесі және оның аймақтық
жоспарлауда қолдану 20
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
2. ОҚО экономикасына соңғы жылдардағы даму
тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
... ... ... ... ... ... ...
2.1 ОҚО экономикасының өндірістік салаларының 24
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ..
2.2 Оңтүстік аймақтағы тұрғындардың әлеуметтік жағдайын сипаттайтын
көрсеткіштер 32
динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
3. Аймақтық стратегиялық жоспарлауды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
37
3.1. ОҚО экономикасының стратегиялық даму бағыттары
... ... ... ... ... ... ... .
3.2. Стратегиялық жоспарлауды жетілдіру 44
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды 59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
ПайдаланылҒан Әдебиеттер 61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Қазір бүкіл әлем жұртшылығы экономикалық дағдарыстың қиындықтарын
бастан өткеруде. Жаһандық дағдарыс дауылы алпауыт мемлекеттерді де
шайқалтты. Дағдарыс салқыны бізді де айналып өткен жоқ. Дағдарыс бізге
сырттан келді. Оның көздері елдің ішінде емес, әлемдік экономиканың
сәйкессіздігінде жатыр.
Дағдарысты болдырмау және бәрін алдын ала көздеу мүмкін емес еді. Оны
еңсеруге әлемнің жетекші экономикалары қазірдің өзінде 10 триллионнан астам
АҚШ долларын, яғни бүкіл әлемдік ІЖӨ-нің іс жүзінде 15 пайызын жұмсады.
Бірақ та ахуал жақсы жаққа қарай әлі өзгеретін емес. Дағдарыс өз ауқымына
дәйектілікпен Америка континентін, Еуропа мен Азияны тартты. Бүкіл жағдайға
қарағанда, ол ұзаққа созылады. Талдамашылар айтқанындай, әлемдік экономика
өз құлдырауында әлі шыңырау түбіне жеткен жоқ.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2009 жылғы 6
наурыздағы Қазақстан халқына Дағдарыстан жаңару мен дамуға атты
Жолдауында: Біздің бүгінгі міндетіміз – қазіргі бар бағдарламалардың аясын
кеңейту. Осы мақсатқа қосымша 8,6 миллиард теңге бөлуді тапсырамын. Сонда
біз 96 мыңға жуық адамды жұмыспен қамтамасыз етеміз. Осымен бір мезгілде
біз Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорынан жұмыссыздығы бойынша
жәрдемақы төлеудің барынша ұзақ мерзімін 4-тен 6 айға дейін ұлғайтуға
тиіспіз. Әлемдік дағдарыс жағдайында біздің жұмыспен қамту стратегиямыз
кадрларды қайта үйрету және қайта даярлау жөніндегі толық ауқымды жұмысқа
бағытталған деп айта кетті. [1]
Тәуелсiздiк алғанға дейiн Қазақстанның аумақтық дамуы бұрынғы KCP0-ның
бiртұтас халық шаруашылығы кешенiнiң шеңберiнде айқындалды және
орталықтандырылған директивтi жоспарлау негiзiнде жүзеге асырылды.
Нарықтық экономиканың жұмыс iстеу жағдайында экономикалық әлеуеттi дамыту
мен орналастыру және халықты таратып орналастыру мәселелерi негiзiнен
нарықтық тетiктер арқылы айқындалады.
Сонымен қатар, мемлекет елдiң орнықты экономикалық дамуы, халықтың
қолайлы тыныс-тiршiлiгi және бар ресурстық әлеуеттi ұтымды пайдалану үшiн
жүйелi жағдайды қамтамасыз етуге тиiс.
Тиiсiнше мемлекеттiң аумақтық даму процестерiн реттеудегi мiндеттерi
өзгеруге тиiс.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазiргi кезеңде мемлекет мiндеттерi
экономика мен еңбек ресурстарын экономикалық тұрғыдан перспективалы
аудандарға және тыныс-тiршiлiк үшiн қолайлы табиғи-климаттық аймақтарға
шоғырландыруды ынталандыруға, нарық субъектiлерiнiң экономикалық
белсендiлiгiн өсiру үшiн жағдайлар жасауға және әлемдiк шаруашылық жүйесiне
үйлесiмдi кiрiктiрiлген бiртұтас iшкi экономикалық кеңiстiктi
қалыптастыруға келiп тiреледi. Мемлекеттің экономикасының бәсекелікке төтеп
беретін өнім өндіру және әлемдегі экономикасы бәсекеге барынша қабілетті
дамыған 50 елдің қатарына кіру стратегиясын іске асыру болып отыр. Сол үшін
стратегиялық жоспарлаудың аймақтық астарының дамуы қажетті қозғаушы күшке
айналуда.
Жоғарыда көрсетiлген мiндеттердi iске асыру елдi дамытудың
геоэкономикалық және геосаяси факторларын ескеруге тиiс. Жаһандану мен
халықаралық бәсекелестiктiң күшеюi елдiң әлемдiк нарықтарға ұстанымдануының
тиiмдi стратегиясын тұжырымдауды талап етедi.
Өңiрлер мен iрi қалалар бәсекелiк стратегияны тұжырымдаумен, еңбек
бөлiнiсiнiң ұлттық қана емес, өңiрлiк және әлемдiк жүйесiнен де орын
iздеумен айналысуға тиiс.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Стратегия, экономикалық кеңiстiктiк және
халықты таратып орналастыруды қалыптастыруды, кластерлердi қалыптастырумен
өзара байланыстыра отырып аумақтарды инфрақұрылымдық қамтамасыз етудi қоса
алғанда, елдiң аумақтық дамуының стратегиялық бағыттарын айқындайды және
тиiстi мемлекеттiк, салалық және өңiрлiк бағдарламаларды әзiрлеудiң немесе
түзетудiң негiзi болып қызмет атқаратын болады. [2] Бұл жұмыстың негізгі
мақсаты ұлттық экономиканың тұрақты даму жағдайында стратегиялық
жоспарлауды жетілдіру жолдары мен формаларының жоғарғы нұсқаларын таңдап
алуын ғылыми түрде негіздеу болып табылады.
Бұдан басқа, бұл құжат республикалық, өңiраралық және облыстық маңызы
бар өндiрiстiк, энергетикалық, инженерлiк, көлiк-коммуникациялық және
әлеуметтiк инфрақұрылымдарды үйлестiре дамытуға бағытталған мемлекеттiк
инвестициялардың (ұлттық компаниялардың қаражатын қоса алғанда) негiзгi
басымдықтарын айқындауға мүмкiндiк бередi.
Стратегияда белгiленген iс-қимыл өздерiнiң ағымдағы жоспарлары мен
ұзақ мерзiмдi даму стратегияларын әзiрлеу мен iске асыру кезiнде
кәсiпкерлiк сектор, оның iшiнде сыртқы инвесторлар үшiн бағдар болуға тиiс.
Зерттеуге негіз болған материалдар. Қазақстан Республикасының
әлеуметтiк-экономикалық дамуының жоспары 2007-2009 жылдарға арналған орта
мерзiмдi жоспары; Қазақстан Республикасының Бюджет кодексiне және Қазақстан
Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының орта мерзiмдi жоспары.
Негізгі сапалы объекті болып шаруашылық құрылымдарының қызметі, әр түрлі
ұйымдастыру-құқықтық Оңтүстік Қазақстан облысының және Қазақстан
Республикасының мәліметтері пайдаланылды.
Болжау мен жоспарлау экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі
механизмі, олардың экономиканы басқаруда алатын рөлі, маңызы өте жоғары
екені дәлелденді. Енді осы құралдарды тиімді пайдаланудың ғылыми және
методикалық негіздеріне тереңірек тоқтауымыз керек. Оның ең басты себебі
бұл негіздерді білмейінше экономист толыққанды маман бола алмайды. Мәселе,
экономика мамандықтары бойынша жоғары білім мектебін бітіріп жастардың
біразы аталған негіздерді білмейтінін өмірде жиі кездестіруге болады. Бұған
себепкер болған факт 90- жылдардың басында Экономиканы жоспарлаудың
керегі жоқ, оның дамуын нарықтық өзі-ақ реттейді - деген үшқарылау
жасалған тұжырым болса керек.
Кез-келген қоғам, мейлі оны капиталистік дейік мейлі социалистік
дейік, өзінің болашақтағы даму перспективасын анықтап, жоспарсыз өмір
сүре алмайды. Экономикалық жоспарлау негізінде қоғамның даму мақсатын
сол мақсатқа жетуге қажетті экономикалық ресурстар көлемін- ұзақ, орта,
қысқа мерзімдік жоспардың тиімді варианттарын, үкіметтің экономикалық,
техникалық саясаттарының негізгі бағыттарын анықтау үшін қажет.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және 33 қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстын
мазмұны 62 бет, оның ішінде кесте және суреттер берілген.
1 Аймақтағы әлеуметтік-экономикалық процестерді стратегиялық жоспарлаудың
теориялық негіздері
1. Жоспарлаудың экономикалық мәні, мазмұны және оның түрлері
Өзінің жұмыс істеуі үшін кез келген экономика тұрақты экономикалық
өсуді ұстап отыру үшін экономикалық жүйені нығайтуға және тұрақтандыруға
ұмтылу үшін қолдануға болатын басқарудың ең пәрменді тетіктерін пайдалануды
көздейді. Бұл үшін оларды ылғи іздеу керек.
Мұндай тетіктер көп. Бірақ, басқарудың шеберлігі - қажетті кезеңде бір
немесе бірнеше тетікті таңдап, олардыњ қолданылуы экономикалық қалыпты
жұмыс істеуге әкелетінінде болып тұр. Осындай өзін-өзі тарихи ақтаған
тетіктердің бірі - жоспарлау. Басқару жүйесінде ол экономикалық тәуелсіздік
экономикалық өсу жолына түскен әлемнің көптеген елдерінде XX ғасырдан
бастап кеңінен қолданыла бастады. [16]
Халық шаруашылығын жоспарлаудың бұрынғы тәжірибесін екі тұрғыдан
бағалауға болады. Бір жағынан, ол волюнтаристік (өмірдің негізі ерік деп
санайтын реакцияшыл философиялық ағым) және нұсқаушылық (директивті)
сипатта болады. Мемлекеттік жоспарларға заңды күш берілді, бекітілген
көрсеткіштердің біреуін орындамаудың өзі өте жағымсыз салдарларға әкеліп
соқтырады. Мемлекеттік жоспар экономикалық үстемдіктің формасын, бұрынғы
кеңестік республикалардың әлеуметтік-экономикалыќ дамуында бүркеленбеген
құлдырауды өзінше көрсететін. Бұл жерде экономикалық үстемдіктің жоспарында
жоспарлаудың өзі басқарудың әдісі ретінде емес, керісінше субъект
(мемлекет, үкімет) шешуші рөлін атқаратын.
Жоспарлау процесінің өз болмысынан туындайтын волюнтаризмді атап
көрсеткен И. Кант: Жоспар құру жеңіл және даңғой іс, сол арқылы өзің
атқара алмайтынды талап етіп, өзінше шығармашылық дана түр танытасың, өзің
жөндей алмайтынды бетіне басасың, өзің қайдан табарыњды білместен, бірдеңе
ұсынасың... деп жазды. Мұндай жоспарлау жоғарыдан экономика дамуының
барлық салалары мен аймақтарының ерекшеліктерін және әлеуетті
мүмкіндіктерін мұқият жете зерттемей беретін, шектеулі параматрлерді зорлап
міндеттейтін барлығын жаппай қамтитын (тотальды) жүйеге тән. Жоспарлау
объективті экономикалық заңдарды бейнелеуге, адамдардың еркіне сүйеніп,
тежелуге тиісті емес, өйткені ол бұлардың органикалыќ бірлігі, мұнда
өзгеріс мәніне субъективті фактор ие болады. Экономикалық теорияның
құрамдас бөлігі болып табылатын ғылыми жоспарлаудың мәні де осында.
Жоспарланатын процестердің жиынтық негізінде халықтың қажеттіліктерін
көрсететін басқарудың осы объектісінің іс жүзіндегі нақты әлеуметтік-
экономикалық процестері жатады. [20]
Жоспарлауға басқару элементі ретінде қарау жөніндегі басқа ұстаным
басқару жүйесінен өзіне-өзі бас тартпаудан емес, оның жаңа, көбінесе
нарықтық жағдайларға бейімделуі мен бұл жүйенің сапалық, шығармашылық
өзгеруінен тұрады. Процесті қозғайтын, өндіргіш күштердің дамуын күшті
тездететін және тиімділікті арттырудың тетігі меншіктілік формасының емес,
экономикалық немесе шаруашылық тетігі болып табылады. Еркіндікті дәл сол
дамытады, пысықтықты көтермелейді, тәуекелділікті тудырады (Л. Абалкин).
Осындай күшті тетіктердің бірі жоспарлау болып табылады. Ол меншік түріне,
басқару объектісінің орналасу кеңістігіне қарамастан қолданылады.
Жоспарлау - кез келген шаруашылық қызметі жетістігінің маңызды бөлігі.
Оны елемеу кєсіпкерге қымбатқа түседі: өйткені фирма істері бойынша ол
байланысқандардың барлығы жабдықтаушылар, тұтынушылар, бєсекелестер,
банктердің өз жоспарлары бар және кәсіпкер оларды ескеруге міндетті;
сонымен қатар өз қызметін жоспарлауы тиіс. Жоспар, сондай-ақ қызметкерлерге
жеке өзіне қойылатын талаптар туралы, фирманың мақсаттары мен міндеттері
жайлы айқын түсінігі болуы үшін де керек. Егер жоспарлы жүйе принциптерінен
бас тартылса, егер меншік плюрализмі (дүниенің негізі бірімен-бірі
байланыссыз, белгілі бір бастамасы жоқ рухани мәндерден тұрады деп санайтын
ғылымға жат философиялық концепция) жағдайында қандай да болсын жоспарлау
өткенге оралу деген қатып қалған қағидашыл (догматизм) пікірді ұстанса,
алға қарай жылжу өте қиын болады. Мұндай пікір көптеген экономикалық
жағынан дамыған елдерде жоспарлауды қолданумен оп-оңай теріске шығарылады.
Сөз индикативті жоспарлауды тиімді қолдану жайында.
Индикативті жоспарлау әкімшілік тәсіл болып саналмайды. Егер
индикативті жоспарлаудың рөлі әкімшілік ету деп түсінілсе, бұл - жаңылысу.
Ол ойластырылѓан стратегияның бар болуы сияқты, макро-, мезо- және
микродеңгейде жүріп жатқан әр түрлі процестердің қиысуы ретінде
қарастырылуы тиіс. Директивті жоспарға қарағанда индикативті жоспарда
шаруашылық жүргізуші субъектілер орындауға міндетті тапсырмалар болмауы
керек және басқарудың көптеген буындарының қатысуымен жасалады. Олар
шаруашылық жүргізуші субъектілердің еркін, дербес жұмыс істеуіне кедергі
келтіреді және алда тұрған келешектегі жұмыс үшін бағдар болып табылады.
Индикативті жоспарлау мынадай түрлерді қиыстыру (үйлестіру)
рәсімдерінің (процедураларының) жиынтығы ретінде шығады.
Макроэкономикалық жоспарлау - өндірістік біріккен тәсілі немесе жаңа
уақыттың экономикалық шындықты бейнелейтін қазіргі заманғы ғылыми
категориясы. Барлық фазалары (өндіріс, бөліс, айырбас, тұтыну) біртұтас деп
алынатын кеңейтілген өндіріс макроэкономикалық жоспарлаудыњ ерекшелікті
көлемі болып табылады. Макрожоспарлау мемлекет жасайтын болжамдарды,
бюджеттік жоспарларды, макробағдарламаларды қамтиды. Бюджеттік-жоспарлық
реттеу мен елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік болжау
макрожоспарлаудың дамуын мемлекеттік болжау макрожоспарлаудың құрамдастары
болып табылады.
Жоспарлаудың осы деңгейіндегі субъект болып макроэкономикалық меншік
иесі шығады, оның стратегиялық мақсаты дамудың тұрақтылыѓғы мен бәсекеге
қабілеттілік белгілеріне сай беретін экономикалық өсуі.
Аумақтық жоспарлау индикативті жоспарлаудың түрі ретінде мемлекет
деңгейіндегі (макрожоспарлау), бірақ аймақтық және жергілікті билік
деңгейінде жүзеге асырылатын процестерді қамтиды. Оның негізгі айырмашылығы
- аумақ пен халықтың ерекшеліктерін ең көп шамада ескеруте тиісті
жергілікті өзін-өзі басқару тұжырымдамасына негізделеді.
Мезожоспарлау - салаларда, сала тармақтарында, аумақтық-өндірістік
кешендерде, ірі корпорацияларда және т.б. болып өтетін процестерді қамтитын
индикативті жоспарлаудың бір түрі. [19]
Микрожоспарлау - менеджменттің ең көп тараған түрі. Ол микродеңгейде
қолданылады және кәсіпорынның жоспарларында жүзеге асады. Бұл деңгейде
жоспарлау мәселелеріне ерекше көңіл бөлінеді, өйткені нақтылы кәсіпорында
пайда болатын процестер, тауардың (өнімнің) тағдырын, оның бәсекеге
қабілеттілігін, ақыр соңында, экономикалық бәсекеге қабілеттілігін
айқындайды.
Индикативті жоспарлаудың әр қилы түрлерінің мәні жайлы айтқанда, олар
экономиканың мемлекеттік бағдарлануының маңызды элементі екендігін
түйіндеуге болады. Мемлекет - экономикалық өмірдің басты дирижері.
Индикативті жоспарлаудың түсінігін анықтауға арналған бірнеше амал-
тәсілдердің бар екендігін еске сала кеткен жөн. Біріншіден, ол кєсіпорынның
дербестігі кезіндегі макрожоспарлау ретінде түсіндіріледі. Мемлекеттік
кәсіпорындардың қызметі экономикалық дербестік жағдайында, бірақ жоспар
белгілеген белгілі бір бағдармен атқарылады. Екіншіден, индикативті
жоспарлау жеке кәсіпорындардың мемлекет қалыптастыратын міңдеттерді
орындауға бейімделуі болып табылады. Бұл - мемлекеттің жеке кәсіпорындарға
жалпы мемлекеттік мүдделердегі осындай бағдарламаларды орындауға
бейімделген мемлекеттік бағдарламаларға айналған өзіндік мемлекеттік
тапсырысы. Индикативті жоспардың бұл негізгі міндеті - ақпараттың
бағдарлаушылық және ол мәнісі жағынан себептемелік болып табылады.
Үшіншіден, индикативті жоспарлауда мемлекет пен мемсектор үшін міндетті
тапсырмалар бар. Төртіншіден, ол мемлекет пен экономиканың басқа
субъектілердің іс-әрекеті мен мүдделерін үйлестірудің тетігі болып
саналады. Индикативті жоспарлаудың дәл сол үйлестіретін міндетті ісі негіз
болып табылады.
Индикативті жоспарлау - жоспарлы кезеңдегі мемлекттік экономикалық
саясаттың негізгі мақсаттары мен бағыттарына сай міндеттерді,
басыңқыларды, әлеуметтік-экономикалық дамудың индикаторларын қалыптастыру
процесі және көзделген нәтижелерге қол жеткізу үшін әлеуметтік және
экономикалық жағдайларға әсер ететін мемлекеттік шараларды анықтау болып
табылады.
Индикативті жоспарлаудың негізгі мақсаты - ұлттық экономиканың бір
қалыпты дамуын, оның құрылымдық өзгерістерін, дағдарысты жағдайлардың
алдын алу және олардың ықпалын жұмсарту, елдің экономикалық және саяси
тәуелсіздігін қамтамасыз ету. Сондықтан индикативті жоспарлау төмендегі
талаптарға сай болуы шарт:
а) республика экономикасын мемлектеттік реттеуде қолданылатын құралдардың
тиімді болуына қол жеткізу;
ә) нарық механизмдерінің әрекеті негізінде экономиканың өзін-өзі реттеу
деңгейінің жоғары болуын қамтамасыз ету және шаруашылық жүргізуші
субъектілердің өзіндік экономикалық белсенділігін пайдалануына кеңінен
жағдай жасау;
б) әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылып жүрген және тиімділігі дәлелденген
экономикалық талдау, болжау мен реттеу әдістерін пайдалану.
в) аумақтық экономикалық саясаттың тиімділігін қамтамасыз ету.
Индикативті жоспардың негізгі көрсеткіштері индикаторлар және
реттегіштер түрінде беріледі. Әлеуметтік-экономикалық дамудың негізгі
индикаторлары ел экономикасында қалыптасқан тенденцияларды,
конъюнктуралық, құрылымдық өзгерістерді, қаржылық жағдайды, халықтың өмір
сүру деңгейін, экологиялық көріністерді сипаттайды. Негізгі индикаторлар
экономикамен әлеуметтік сфераны мемлекеттік реттеу саясатын қалыптастыру
мен жүзеге асыруға негіз болып саналады. [20]
Экономикалық реттегіштер жүйесі натуралдық, құндық және нормативтік
көрсеткіштер кешенінен тұрады. Олардың көмегімен үкімет индикативті
жоспарда көзделген мақсаттарға қол жеткізу үшін экономикаға әсер етеді.
Олар төменде көрсетілген көрсеткіштерден тұрады:
а) жекелеген қызмет түрлерін, жекелеген өнімдерді экспорттау және
импорттауды лицензиялау;
ә) әр түрлі меншік нысанындағы кәсіпорындарға мемлекет қажеттілігін
қамтамасыз ету мақсатында өнім (қызмет) көлемін өндіруді тапсыру
(мемлекеттік тапсырыс);
б) мемлекеттік бағдарламаларды, ғылыми-техникалық процестің басыңқы
бағыттарын жүзеге асыруға және жекелеген салаларды, аумақтармен
кәсіпорындарды қолдауға қажетті орталықтандырылған қаржылық, валюталық,
несиелік қорлар көлемі;
в) орталықтандырылған күрделі қаржы (инвестициялар) көлемімен осы қаржына
пайдалану арқылы салынатын маңызды құрылыс объектілерінің тізімі және де
шет елдерден тартылатын инвестиция көлемі мен олардың көмегімен жүзеге
асырылатын жобалардың тізімі;
г) салық мөлшерлемесінің, несие пайызының, кедендік алымдар мен басқа да
салымдардың мөлшерлері;
ғ) мемлекеттік кәсіпорындарды қаржыландыру мен экономиканы реформалау
жағдайларын анықтайтын көрсеткіштер;
д) әлеуметтік мәселелерді шешу және халықты әлеуметтік қорғау шаралары.
Әлеуметтік-экономикалық мақсаттарды шешу мерзімінің ұзақтығына
байланысты индикативтік жоспарлар жүйесі стратегиялық, орта мерзімдік,
және жылдық жоспарлардан тұрады, олар макро, аумақтық, салалық деңгейді
қамтиды.
Жалпы мемлекеттік жоспарлаудың экономиканы басқарудағы орны, маңызы
туралы осы жұмыстың алғашқы бөлімдеріне көп айтылады, енді оның ғылыми-
методикалық негіздеріне тоқталайық.
Жоспарлау- экономиканың объективті заңдары мен заңдылықтарын зерттеп
түсіне білу және оларды саналы түрде пайдалану арқылы әлеуметтік-
экономикалық дамудың жоспарларын ғылыми негізде дайындау мен олардың
орындалуын ұйымдастыру процесі. Жоспарлаудың негізгі мақсаты- экономикада
баланстық үйлесім мен макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз еті үшін
белгілі бір, пропорциялар мен пропорционалдыққа қол жеткізу.
Экономикалық пропорциялар дегеніміз өндірістің әр түрлі
элементтері (машиналар, құрал-саймандар, шикізат және материалдық қорлар,
жұмыс күші) арасындағы, әртүрлі өндіріс салаларынның өнім көлемдері
арасындағы, түптеп келгенде өндіріс құрылымдары мен өндіру көлемдері
және тұтыну көлемдері арасындағы белгілі сандық қатынастар.
Экономикалық пропорциялар өздігінен (стихиялық) және адамның мақсатты
түрде жүргізген әрекеттері нәтижесінде құрылуы мүмкін.
Капиталистік экономикалық формацияның қалыптаса бастаған алғашқы
кезеңінде, пропорциялар нарықтық үйлестіру механизмі арқылы және
кризистер арқылы қалыптасады. Оған экономиканың даму заңдары үздіксіз
ықпал етіп отырады. Тауар өндірушілер экономикалық заңдардың бар-жоғын
сезбесе де, ол заңдардың талабына сәйкес қызмет жасайды. Мысалы, ол
өндірілген тауарына баға қойған кезде, тек өзінің жұмсаған шығынын
есептеп қоймай, сонымен бірге базарда қалыптасқан жағдайды ескереді.
Оған құн заңы ықпал етеді. Сонымен бірінен-бірі туындап отыратын,
бірімен-бірі тығыз байланыстағы тауар өндірушілер қызметі арқасында
экономикада пропорциялар жүйесі құрылады. Яғни, экономиканың құрылымдық
бөліктері арасында белгілі бір сандық қатынастар қалыптасады.
Оны біз пропорционалдық дейміз.
Өндіріс күштерінің дамуы жоғары деңгейге жеткен кезде (қоғамдық
еңбектің бөлінуі тереңдеген, шаруаралық байланыстар күрделенген
кезеңде), нарықтық үйлестіру механизмі де, кризистер де экономикалық
пропорцияларды құруға жеткілікті бола алмайды.
Осы жағдайда экономикалық пропорциялар жүйесін, пропорционалдықты
саналы түрде құру қажеттілігі туындайды. Саналы түрде құрылған
пропорционалдық-жоспарлылық болып табылады.
Жоспарлау төменде көрсетілген міндеттерді атқарады:
1. қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының басыңқы (негізгі)
бағыттарын анықтайды.
2. жоспарлы кезең экономикасының сандық және сапалық сипаттамаларын
белгілеу;
3. материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын (қорларын) орынды пайдалану
арқылы ғылыми-техникалық, әлеуметтік және экономикалық мәселелерді
шешудің тиімді жолдарын таңдау;
4. жекелеген салалар мен аумақтардың даму қарқыны мен пропорцияларын (өз
ара сандық қатынастарын) анықтау т.с.с.
Жоспарлаудың ғылыми негіздеріне объективті экономикалық заңдарды
тану және саналы түрде қолдану, ұдайы өндіріс теориясы, жүйелілік,
кешенділік, жоспар жасау тәртібі, реті мен логикасының бірлігі және
жоспарлау қағидалары (принциптері) мен әдістері жатады.
Жоспар жасау логикасы – барлық деңгейде жалпы мемлекеттік
жоспарларды әзірлеумен байланысты нақтылы әрекеттердің тәртіпке
бағындырылған реті. Оның негізгі идеясы барлық жоспар жасау процесінің
басталатын және соған бағынатын негізгі пунктін анықтау.
Жоспар жасау логикасының негізгі элементтеріне төмендегілер жатады:
а) жоспарлау кезеңіндегі экономика дамуының мақсаттарының жүйесін
қалыптастыру (логиканың негізгі пункті);
ә) базистік кезеңдегі экономика дамуын талдау және оның деңгейлерінің
параметрлерін анықтау;
б) қоғамның қор көлемін, қаржылық мүмкіндіктерін анықтау;
в) жоспарлы кезеңдегі қоғамның қажетіліктерінің көлемі мен құрылымын
анықтау;
г) қоғамның қорлары мен қажеттіліктерін үйлестіру және жоспаралы кезеңдегі
экономика дамуы жоспарының жобасын әзірлеу
д) жоспар жобасын талқылау және бекіту.
Жоспар жасау логикасы жоспарлау қағидалары деп аталатын белгілі бір
заңдылықтарға сүйенеді.
Олардың негізгілерінің қатарына төмендегілерді жатқызуға болады.
1. Басқарудың ғылыми нақтылы және тиімді болу қағидасы яғни,
жоспарлауда экономика дамуының объективті заңдарының талаптары,
отандық және шет елдік тәжірибе мен ғылымның жетістіктері назардан
тыс қалмауы тиіс. Жоспардың ғылыми нақтылынуы жиналған тәжірбиені,
нақты қалыптасқан жағдайларды елемеумен және жоспарлаудағы
жағымпаздықпен (басшы адамның кез-келген идеясын дұрыс деп табумен)
сиыспайды.
2. Жоспарлаудың үздіксіз болуы. Ұзақ мерзімдік жоспарлар бірнеше орта
мерзімдік, ал орта мерзімдік жоспарлар, қысқа мерзімдік жоспарлардан
құрылуы тиіс.
3. Жалпы мемлекеттік және жеке мүдделерді үйлестіру қағидасы. Жоспарды
ойдағыдай орындау көбінесе жалпы халықтық мүдделлердің, ұжымдар мен жеке
адамдардың мүдделерімен қаншалықты тиімді үйлескеніне байланысты. Аталған
мүдделерді назарға ілмеу, экономиканы басқарудың тиімділігін төмендетеді.
4. Жетекші салаларды белгілеу арқылы экономикада тиімді үйлесімділікті
(сандық қатнастарды) қалыптастыру қағидасы. Жетекші салаларды, басыңқыларды
белгілеу – бар қорларды дамудың сол кезеңі үшін аса маңызды салалар мен
аумақтарды дамытуға, ірі әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуге
жұмылдыруға мүмкіндік береді.
5. Жалпы мемлекеттік жоспарлардың бірлігі мен кешенділігін қамтамасыз ету
қағидасы. Жоспарлардың бірлігін қамтамасыз ету екі жақтан тұрады.
Бірінішісі – жоспардың методологиясының (әдістемесінің), көрсеткіштер
жүйесі мен реттегіштерінің бірлігі;
екіншіден – материалдық (әр деңгейдің өзіндік қорларының көлемінің
анықтылығы) бірлігі.
Жоспарлардың кешенді болуы кез келген деңгейдің (аудан, сала,
республика) жоспарлы экономиканың барлық жақтарын, байланыстыратын бір-
бірінен ажыратпай қамту керек екенін білдіреді.
Біз тек жоспарлаудың негізгі қағидаларына ғана тоқталып өттік.
Жоспарлау методологиясына, сонымен қатар жоспар жасау әдістері де кіреді.
Жоспарлау әдісі жоспардың бөлімін, көрсеткішін анықтау үшін қолданылатын
техникалық есептеулер мен амал- тәсілдердің жиынтығын білдіреді.
Жоспардың жасалу ерекшеліктеріне, қамтитын ауқымына байланысты жоспар
жасау үшін бірнеше әдіс қолданылады. Олар: экономикалық анализ (талдау),
нормативтік, баланстық, экономикалық-математикалық, бағдарламалық –
мақсаттық т.б. әдістер.
Жоспар жасау ісі, біріншіден, экономика дамуының өткен мерзімдегі
көрсеткіштерін талдауды, зерттеуді талап етеді. Бұл жұмысты орындау үшін
экономикалық талдау әдісі қолданылады. Оның негізгі мақсаты экономикалық
даму деңгейін, пайдаланылмаған ресурстарды тауып, оларды қолдану жолдарын,
салааралық қатынастардың тиімділігін, өткен мерзімдегі жоспардың орындалуы,
не орындалмау себептерін, жоспарлау ісінде жіберілген кемшіліктерді анықтау
болып табылады. Ол үшін экономикалық анализ және синтез, топтастыру, теңеу,
индекстер мен корреляциялық коэффициенттерді есептеу, т.б. статистикалық
талдау әдістері қолданылады.
Экономика дамуы жоспарының барлық көрсеткіштерін нақтылау үшін,
әсіресе, пайдаланылатын материалдармен шикізат ресурстарының қажетті
көлемін анықтау үшін жоспарлау органдары мен ғылыми-зерттеу институттары
жасайтын прогрессивті жоспарлау нормалары мен нормативтері пайдаланылады.
Баланстық әдіс, жоспар көрсеткішін тығыз байланыстыру үшін
қолданылатын негізгі әдіс. Бұл әдіс экономикадағы барлық пропорцияларды
құру құралы болып саналады. Жоспарлау ісінде баланстардың қалыптасқан
жүйесі қолданылады. Баланстар негізінде үш топқа бөлінеді. Олар:
материалдық, еңбек ресурстары, құндық баланстар. Бұлардан басқа салааралық
және халық шаруашылығы баланстары қолданылады. [17]
1 кесте - Қарапайым материалдық баланс
Қор Көрсеткіш Тұтыну Көрсеткіш
1. Жылдың 1. Өндірісте тұтыну көлемі
басындағы
қалдық
2. Өндіру 2. Күрделі құрылыста тұтыну
3.Импорт 3.Халыққа сату қоры
4. Басқа 4. Экспорт
көздері
5. Резервтер қорын
толықтыру.
6. Жылдың аяғындағы қалдық
Барлығы Барлығы
Еңбек баланстарының көмегімен экономика салаларында еңбек ресурстарын
тиімді пайдалану жолдары, халық шаруашылығын жұмысшы және маман кадрларымен
қамтамасыз ету көрсеткіштері анықталады.
Құндық баланстар арқылы қоғамдық жиынтық өнім мен ұлттық табысты
бөлудегі дұрыс экономикалық пропорциялар құрылады. Мемлекеттің,
кәсіпорындардың, халықтың қаржылық ресурстарын дұрыс пайдалану жолдары
анықталады.
Жоспардың экономикалық тиімділік тұрғысынан оптималды вариантын
анықтау үшін экономикалық-математикалық әдіс қолданылады. Осы әдіске сүйене
отырып, экономикалық құбылыстардың математикалық модельдері құрылады.
Мысалы, болжамдық халық шаруашылығы балансының моделі, салааралық өнім
өндіру және тұтыну балансының моделі, т.б.
Сызықтық программалау әдістерін пайдалану арқылы өндірісті жоспарлау
ісінің көптеген күрделі мәселелері шешіледі.
Жоспарлаудың бағдарламалық–мақсаттық әдісі экономикалық құбылыстарға,
ірі мәселерді шешуге жүйелік, кешенді көзқарас керектігіне негізделген.
Себебі, кез келген саланың дамуы басқа да салалардың – шикізат беретін,
отын-энергия, қосалқы бөлшектер шығаратын және сол саланың өнімдерін
пайдаланатын, сол салаға әр түрлі қызмет көрсететін (тасымал, байланыс
т.б.) салалардың даму көрсеткіштері мен тығыз байланысты болады. Сондықтан,
алға қойған мақсатқа жету жолдарын көрсететін жоспар жасалған кезде осы
байланыстардың бәрі ескерілу керек.
Бағдарламалық-мақсаттық әдіс мемлекеттік, салааралық және аймақтық
бағдарламалар жасағанда қолданылады. Бағадарламаларда алға қойған мақсат
анықталады және сол мақсатқа жету жолдары мен құралдары көрсетіледі. Кез
келген ірі бағдарлама бірнеше кіші бағдарламалардан тұрады. Бұл
бағдарламалардың өзіндік маңызы болады, өзіндік экономикалық тиімді жолдары
көрсетіледі.
Бағдарламалық-мақсаттық әдіс: біріншіден, экономика дамуындағы
күрделі мәселелер ішінен ең негізі, ең көкейкесті ғылыми-техникалық,
экономиикалық, әлеуметтік мәселені айқындауға мүмкіндік береді; екіншіден,
- сол мәселені шешу үшін керекті материалдық еңбек және қаржылық
ресурстарды тиімді пайдалану жолдарын көрсетеді; үшіншіден, кешенді
мәселелерді шешу мақсаты мен мерзімін экономика мүмкіндіктері мен
ресурстарын үйлестіреді, соның арқасында жоспардың баланстық үйлестіру
деңгейін көтереді; төртіншіден – кешенді бағдарлама көрсеткіштерін салалық
және аумақтық жоспарлардың көрсеткіштерімен байланыстырады.
Әлемдік тәжірибенің көрсетуінше, қазіргі кезде жалпы мемлекеттік
макроэкономикалық жоспарлауды бюджеттік, стратегиялық, индикативті,
директивті формалары бар. Солардың ішінде Қазақстан үшін стратегиялық және
индикативті жоспарлардың маңызы зор болып отыр.
1.2 Стратегиялық жоспарлауға түсінік, оның экономикалық негіздері
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы 6
ақпандағы Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттік саясаттың
басты мақсаты атты Жолдауы ұзақ мерзімге арналған Қазақстан - 2030 даму
Стратегиясынан бастау алатын, еліміздің жақын жылдарға дамуын болжайтын
бағдарламалық құжат болып табылады. [1,2,3]
Стратегиялық жоспарлау - көптеген мемлекеттер, ірі және орта
компаниялар соңғы кездері кеңінен қолдданылып жүрген арнаулы білім
(қызмет) саласы. Ол басқаруда ертеден қолданылып келеді, бірақ жиі және
кең көлемде қолданылуы екінші дүниежүзілік соғыс кезінен басталды және
тек әскери ғана емес, сонымен қатар азаматтық қызмет пен бизнес
сферасында да кеңінен қолданылғандықтан қазіргі кезде жеке ғылым саласы
ретінде қалыптасты.
Стратегиялық жоспарлаудың мәні айқындалған, шекті қор көлемі бойынша
дамудың магистральді бағытын, қазіргі экономиканың қолайлы тұстарын дұрыс
пайдалану және жағымсыз жақтарының әсерін бейтараптандыру арқылы
болашаққа нақты қойылған мақсатқа қол жеткізетін іс-әрекеттерді анықтауда.
Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалау
жөніндегі Агенттігі әзірлеген Министірліктер мен ведомстволарға
арналған жылдық стратегиялық жоспарларды дайындау жөнінде әдістемелік
ұсыныстарына (1997 жылдың мамыр айы) сәйкес стратегиялық жоспарлар
төмендегі бөлімдерден тұрады:
1. саланың ағымдағы қал-күйіне баға беру;
2. жоспарлы кезеңдегі министрлік жұмысының мақсатын анықтау;
3. басыңқылар;
4. SWOT - мақсаттарға қол жеткізу мүмкіндіктерін талдау;
5. мақсаттарға қол жеткізу стратегиясы;
6. стратегияларды жүзеге асыру кезеңдері, намесе аралық
мақсаттар.
Жоспардың бірінші бөлімінде бастама (старттық) кезеңге және саланың
реформалауына баға беріледі. Бастапқы жәй-күйді әлемдік стандарттармен,
ТМД елдерінің, дамыған және дамушы елдердің көрсеткіштерімен салыстыру
қажет. Сонымен қатар, ағымдағы жәй-күйді бағалау саланың (министрліктің)
алдында тұрған бірінші кезектегі мәселелерді қамтуы шарт.
Министрліктердің алға қойған мақсаты барынша аз болуы тиіс және де
үштен аспағаны жөн. Мақсаттардың сандық өлшемде болғаны дұрыс. Сандық
индекаторларды қалыптастыру мүмкін болмаған жағдайда мақсат нақты, айқын
бақылауға, тексеруге мүмкіндік беретіндей болуы шарт. Мақсаттар жалпы
мемлекеттік стратегиялық жоспарға, оның басыңқыларымен қорларына, Үкіметтің
реформа жөніндегі бағдарламасы мен индекативті жоспарларына сәйкес
белгіленеді.
Жоспардың үшінші бөлімінде министрліктің іс-әрекеттерінің басыңқы
бағыттары анықталынады. Басыңқылардың саны үш-бес, жекелеген ведомстволар
үшін жеті болуы керек. Басыңқылар неғұрлым аз болса, стратегиялық жоспарды
орындауда қолда бар қорлармен мүмкіндіктер соғұрлым шашылмайды.
SWOT – талдау – жоспардың төртінші бөлімін құрайды.
SWOT – ағылшын әріптерінің аббревиатурасы. Қазақ тілінде күшті
(ұтымды) және әлсіз жақтар, мүмкіндіктермен қатерлер мағынасын береді. Ол
сыртқы және ішкі жағдайларды жүйелеу негізінде алға қойған мақсаттарға
жету стратегиясын жасау үшін қолданылады.
Күшті (ұтымды) жақтарға төмендегілер жатқызылуы мүмкін:
- салада реформалардың жеткілікті жүргізілуі және олардың нәтижелелегі;
- өзін-өзі қамтамасыз ету мүмкіндігі, сыртқы ортаға тәуелделегінің
төменділігі;
- шығындармен бағалардағы артықшылықтар (бұл мүмкіндіктерде де аталуы
мүмкін);
- сәйкес (барабар) құқықтық және нормативтік қамтамасыз етілгендігі;
- барабар информациялық қамтамасыз етілгендігі;
- прогрессивтік (перспективалық) технологиялар;
- күшті (ұтымды) менеджмент;
- жоғары профессионалды министрлік аппараты және оның жақсы
ұйымдастырылуы;
- ғылыми қамтамасыз етілуі және жақсы интелектуалдылық қорлар;
- жеткілікті қорлар (жер, су, қаржылық т.б.);
- жақсы әлеуметтік қызметтер ( салалық, ведомсволық т.б.).
Бастапқы кезеңнің әлсіз жақтары төмендегілерді қамтиды.
- нақты стратегилар мен жоспарлардың болмауы;
- іс-әрекеттердің бірі мен бірі байланыссыз жан-жақты бағытталуы;
- нашар реформалануы немесе реформалардың дұрыс нәтиже бермеуі;
- Министрлік апаратының нашар ұйымдастырылуы;
- нашар құқықтық кеңестік;
- ақпараттармен нашар қамтамасыз етілуі;
- нашар технологиялр;
- экологиялық мәселелердің болуы;
- іс- әрекеттердің өзара байланысының нашарлығы;
- көлік жолдарымен коммуникациялардың болмауы, т.б.
Егер күшті (ұтымды) және әлсіз жақтарды талдауда саланың ішкі
факторлары қаралатын болса, онда мүмкіндіктер мен қателерді бағалауда
сыртқы факторлар зерттеледі. Мүмкіндіктер сыртқы нарықта кездеспейтін,
кездессе де айқын көрінбейтін белгелі бір факторлар түрінде болса, онда
қауіп-қатерлер сыртқы нарықтың қатерлі бәсекелестік (осы сала үшін қауіпті
басқада жағдайлар) түрінде сипатталуы мүмкін. Мысал ретінде мүмкіндіктермен
қауіп-қатерлердің қатарына төмендегілерді жатқызуға болады (бұл тізім түгел
әрі міндетті бола алмайды).
Мүмкіндіктер:
- табиғи байлықтардың болуы (жер, су, пайдалы қазбалар және
т.б.) ;
- жаңа сыртқы нарықтарды жаулап алуға жағдай жасайтын өндірісті
ұйымдастыру мүмкінішілігінің болуы;
- жаңа технологияларды игеру;
- халықаралық көлік байланыстары мен коммуникациялардың болуы;
- басқа ұйымдармен, компаниялармен көлбеу интеграция жүргізу;
- бәсекелестердің сыртқы нарықтардағы әлсіздігі;
- баға мен шығындарды төмендетудегі ірі мүмкіндіктер;
- мемлекет тарапынан қолдау және т.б.
Қауіп-қатерлер:
- күшті бәсекелестер тарапынан қысымның болуы;
- қорлардың жеткіліксіздігі (мүмдем болмауы);
- сыртқы нарықтарға шығуға мүмкіндіктердің болмауы;
- ішкі нарықты жоғалтып алмау қаупі, т.б.
Барлық жұп комбинациялар талданады, олардың ішінен тек стратегияны
әзірлеуге ескерілетіндері зерттеледі. Мүмкіндіктер мен қауіп-қатерлердің
диалектикасын естен шығармау керек. Өйткені, пайдаланылмаған мүмкіндік,
оны бәсекелестер дұрыс пайдаланған жағдайда, керісінше, қауіп-қатер болып
шығу мүмкін.
Аймақ бойынша өңдеуші өнеркәсіпте орташа жылдық өсу қарқынын 8-8,4%
мөлшерінді қамтамасыз ету, 2001 жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек
өнімділігін кемінде 3 есе арттыру және ЖІӨ энергия сыйымдылығын 2 есе
төмендету; өңдеуші өнеркәсіптің негізгі қорларының өнімділігін арттыру
көзделген:
• кәсіпкерлік ахуалды, құрылымды қалыптастыру және жеке секторды
ынталандыратын әрі бәсекелестік артықшылықты жетілдіретін қоғамдық
институттарды қамту, қосылған құнға барынша қол жеткізе отырып,
нақты өндірістерде қосылған құндар тізбегіндегі элементтерді
игеру;
• ғылымды көп қажет ететін және жоғары технологиялық экспортқа
негізделген өндірістер құруды ынталандыру;
• елдің экспорттық әлеуетін қосылған құны жоғары тауарлар
мен қызметтердің пайдасына қарай эртараптандыру;
• сапаның әлемдік стандартына көшу;
• дүниежүзілік ғылыми-техникалық және иновациялық
процестерге қосыла отырып, өңірлік және
дүниежүзілік экономикамен ықпалдасуды күшейту қарастырылған.
Стратегиялық жоспарлаудың 2004-2015 жылдар бойынша жүзеге асу
кезеңдері:
1-кезең - 2004-2005 жылдар
2-кезең - 2006-2010 жылдар
3-кезең - 2011 -2015 жылдар
Стартегияны іске асыруға жұмсалатын инвестициялық сипаттағы тікелей
шығындардың болжамды көлемі жылына 1,2 млрд. АҚШ долл. құрайды. Бұл ретте
Стратегияны іске асыруға жұмсалатын мемлекеттік шығындардың құны 2003
жылғы бағалармен жылына 260 млн. АҚШ долл. құрайды. [3]
Республикалық және жергілікті бюджеттерден қаржыландыру көлемі тиісті
жылға бюджетті қалыптастыру кезінде нақтыланатын болады.
Стратегия іс-шарларын қаржыландыру үшін Даму Банкінің, Инвестициялық
қордың, Инновациялық қордың қаражаты тартылатын болады. Бұл ретте жаңа
инвестициялық және инновациялық институттарды күру ірі қаржы ресурстарын
іздестіруді қажет етеді.
Индустриялық-инновациялық саясатты белсенді жүргізу экономиканың өсу
қарқынын жылына кемінде 8,8-9,2% қамтамасыз етеді. Бұл 2001 жылмен
салыстырғанда 2015 жылы ЖІӨ көлемін 3,5-3,8 еседей үлғайтуға мүмкіндік
береді. Бұдан басқа өңдеуші өнеркәсіпте орташа жылдық өсу қарқынын 8-8,4%-
ке дейін жеткізуге, 2001 жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек өнімділігін
кемінде 3 есе арттыруға және ЖІӨ энергия сыйымдылығын 2 есе төмендетуге
мүмкіндік береді.
Стратегияны іске асыру нәтижелері 2015 жылы мұнай, газ
кен орындарын қарқынды игеру жағдайында экономиканың және өнеркәсіптік
өндірістің құрылымын түбегейлі өзгеріске үшыратпайды.
Стратегияны іске асыру:
• ЖІӨ құрылымында өнеркәсіптің үлестік салмағын 2015 жылы 46,5%-тен 50-
52%-ке дейінгі мөлшерде үлғайтуға;
• ЖІӨ құрылымында ғылыми және ғылыми-инновациялық қызметтің үлестік
салмағын 2001 жылғы 0,9%-тен 2015 жылы 1,5-1,7%-ке
арттыруға.
ЖІӨ құрылымында өңдеуші өнеркәсіп үлесінің төмендеу қарқынын 2001
жылғы 13,3%-тен 2015 жылы 12-12,6 %-ке дейін төмендеуін бәсеңдетуге
(салыстыру үшін бұл көрсеткіш индустриялық саясат жүргізілмесе, 2015 жылы
10,9%-ті құрайтын еді). Сонымен қатар Стратегия іске асырылмаса,
өнеркәсіптік өндірістегі кен өндіру салаларының қосылған құнының үлесі,
оның ішінде мұнай өндіру 2001 жылғы 31,0 және 25,6% қарғанда 2015 жылы
тиісінше 55-56 % және 50-51%-ке жетуі мүмкін. Стратегияны іске асыруды
есепке алғанда кен өндіру кәсіпорындарын 46-47%-ті ғана құрайды. Бұл ретте
ғылымды көп қажет ететін және жоғары технологиялық өндіріс орындарының
үлесі 2001 жылғы ЖІӨ 0,1%-нен 2015 жылы 1-1,4 %-ке дейін артады. Өңдеуші
өнеркәсіптің қосылған құнының құрылымында сапалық өзгерістер болады.
Металлургияның және металдарды өңдеу үлесі өвдеуші өнеркәсіптің қосылған
құнының жалпы көлемінің 40,1%-нен 27-28 %-ке дейін төмендейді, ал ауыл
шаруашылығы өнімдерін өңдеу үлесі 38,1%-тен 45-46%йін өседі. Бұл ретте
ғылымды көп қажет ететін және жоғары технологиялы өнімнің үлесі 2001 жылғы
0,6%-пен салыстырғанда 9-11%-ті құрайды.
Стратегия Қазақстанның 2015 жылға дейінгі кезеңге арналған
мемелекеттік экономикалық саясатын қалыптастырады және экономика салаларын
эртараптандыру арқылы дамудың шикізаттық бағытынан қол үзу арқылы елдің
тұрақты дамуына қол жеткізуге бағытталған.
Өңдеуші өнеркәсіпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге
кабілетті және экспортқа бағдарланған тауарлар, жұмыстар және қызметтер
өндірісі мемлекеттік индустриялық-инновациялық саясаттың басты нысанасы
болып табылады.
Дүниежүзілік экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстан экономикасы
бірқатар проблемаларға тап болып отыр. Негізгі проблемаларға мыналарды
жатқызуға болады: бір жақты шикізат бағыттылығы, әлемдік экономикаға
ықпалдасудың әлсіздігі, ел ішіндегі салааралық және өңіраралық экономикалық
ықпалдасудың босаңдығы, ішкі рынокта тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну
сұранысының мардымсыздығы (шағын экономика), өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымның дамымауы, кәсіпорындардың жалпы техникалық және
технологиялық тұрғыдан артта қалушылығы, ғылым мен өндірістің арасында
ықпалды байланыстың болмауы; ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық
жұмыстарға (бұдан әрі - ҒЗТКЖ) қаржының аз бөлінуі, менеджменттің
экономиканы Ғаламдану процестеріне және сервистік-технологиялық өтуге
бейімдеу міндеттеріне сәйкес келмеуі.
Проблемеларды шешу және Стратегия аясында алға қойылған мақсаттар мен
міндеттерге қол жеткізу үшін Даму Банкінің қызметін жандандырумен қатар
Қазақстанның инвестициялық қоры, Экспортты сақтандыру жөніндегі корпорация,
Инновациялық қор сияқты арнайы даму институттарын құру көзделіп отыр.
Бұл ретте осы институттар қосылған құны жоғары жаңа өндірістерді
құруға және олардың жұмыс істеп тұрғандарын дамытуға және келелі салаларды
кешенді талдау, олардың ең маңызды элементтерін анықтау негізінде ғылыми
және ғылыми-техникалық зерттеулер мен әзірленімдерге қолдау көрсетуге
инвестициялау саясатын жүргізетін болады.
Стратегия елде ғылымды және инновациялық қызметті ынталандыруға
бағытталған белсенді мемлекеттік ғылыми және инновациялық саясат жүргізуді
көздейді. Алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қаржы рыногын одан әрі
дамыту және фискалдық, білім беру, монополияға қарсы, инфрақұрылымдық
саясатты жетілдіру көзделіп отыр. Стандарттау саясаты шеңберінде
экономиканың және басқарудың барлық салаларында әлемдік стандарттарға көшу
көзделуде.
1.3 Стратегиялық жоспарлаудың әлемдік тәжірибесі және оның
аймақтық жоспарлауда қолдану мүмкіндіктері
Жоспар сыртқы және iшкi факторларға қарай 2007-2009 жылдарға арналған
экономиканы дамытудың қарқындарын негiздейдi әрi орталық және жергiлiктi
органдардың экономиканың жеке және мемлекеттік секторларын дамыту үшiн
қолайлы жағдайлар жасау саласындағы iс-қимылын айқындайды.
Жоспар стратегиялық жоспарларда, Қазақстан Республикасы Президентiнiң
Қазақстан халқына жолдауларында, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң
бағдарламаларында айқындалған мақсаттарға қол жеткiзу және басымдықтарды
iске асыру үшiн экономика салаларын дамыту жолдарын айқындайды.
Әлемдік тәжрибе сәтті де, сәтсіз де стратегияларға бай. Кейде, бір
қараған да орындалуы мүмкін емес тәрізді стратегиялардың нәтижелі жүзеге
асқандары бар, керісінше, керемет стратегилар ұйымдаспағандықтан, іс-
әрекеттердің байланыссыз жүргізілгендігінен, басшылардың жігерсіздігінен
іске аспай қалғандығын айтуға болады. Дегенмен, ғылыми және практикалық
тәжірибелерді зерттеп тұжырымдау бірнеше эталондық стратегияны бөліп
шығаруға мүмкіндік береді:
а) құнарлы өсу стратегиясы - өндірілетін өнім түрлерін, салалық
ерекшеліктерді өзгеріссіз қалдыра отырып, жалпы көрсеткіштердің өсуіне қол
жеткізу;
ә) диверсификациялық өсу стратегиясы – қызмет жүргізу шеңберін өзгерту,
өндірісті жаңа өнім түрлерін шығаруға бағдарлау;
б) интеграциялық өсу стратегиясы – жаңа құрылымдарды қосу және осы қызмет
шеңберіндегі күшті ұйымдармен интеграция жүргізу арқылы өсу;
в) шығындарды қысқарту стратегиясы.
Жоспарланған стратегия аралас болуы да мүмкін, яғни нақты жағдайға
байланысты жоғарыда аталған стратегиялардың элементтерінен құрылуы мүмкін.
Жоспардың соңғы бөлімінде көзделген мақсаттарды жүзеге асыру
кезеңдерімен аралық мақсаттар көрсетіледі. Аралық мақсаттар қысқа
мерзімдік стратегияларға тән болғандықтан, ақырғы мақсаттармен бірдей бола
бермейді. Стратегиялардың орындалуын кезеңдерге бөлу ішкі және сыртқы
бақылау үшін қажет. Стратегияны жүзеге асыру кезінде оқтын-оқтын оның
орындалуын бақылап, бағалап отыру керек.
Шет елдердегі стратегиялық жоспарлау түрлерінің эволюциясы назар
аудартады. Оларда бұл процесс ондаған жылдарға созылады. Стратегиялық
жоспарлау түрлерінің эволюциясы тұрғысынан алғанда мемлекеттік кірістердің
ІЖӨ-ге үлғаю шамасына қарай экономикалық өсу қарқыны мен үйлесіміне бюджет
ықпалының күшеюіне байланысты конъюнктуралық түрі бірінші болады.
Әлемдік тәжірибе дағдарысты уақытта, дамудың үлкен, шұғыл
кезеңдерінде мемлекет еркін нарықтық өз еркімен көңіл білдіруге кедергі
келтіріп, кең ауқымды міндеттерді өз мойнына алатынын айғақтайды. Ф.
Рузвельт (АҚШ президенті) осылайша кейнсиан ережесін қолданды, бұған
өндірісті жоспарлау, бюджет шығыстарын ұлғайту, ішкі нарықты кеңейту
кіреді. Жоспарлау АҚШ-та көбірек дамыды. Орталықтандырылған жоспарлау екі
шығу көзінен: муниципалды және аймақтық деңгейдегі жоспарлау; ірі фирмалар
деңгейінде жоспарлаудан бастау алады. Алғашқы бесжылдық жоспар АҚШ-та 1928
ж. қабылданды, ол индустрияның жаңа ірі саласы авияцияны дамытуға арналды.
Жоспарлы тапсырмаларды белгілегенде ешқандай волюнтаризмге жол берілмеді.
Стратегиялық жоспарлауды қолдануда Францияның бай тәжірибесі бар.
1946 ж. бастап жалпы мемлекеттік жоспарлар жасала бастады. Олардың жасалуын
жоспар жөніндегі бас комиссариат ұйымдастырды. Жоспарлаудың француздық
жүйесінің негізін қалаушының атымен Моне жоспары деп аталған бірінші
мемлекеттік жоспар 1947 жылдан 1953 жылға дейін жұмыс істеді. Қазіргі
уақытта он бірінші бесжылдық жоспар іске асуда. Бұл жоспарлар директивті
сипатта болмаса да, жалпы алғанда ел осы жоспарлардың бағытын ұстанады және
бұл елді экономикалық прогреске әкелген, басқарудың қуатты тетіктерінің
бірі болып қызмет етеді.
Жоспарлауды қолдану саласында Жапония ірі табыстарға жетті.
Индустрияландыруда жоспарлау негізінде ірі өзгерістер болып өтті. 1950, 60,
70-жылдары нарықтық экономиканың жоспарымен бірлескен үш онжылдықты -
капитализм мен социализм арасындағы үшінші жолдың классикалық нұсқасы деп
санауға болады. Мұндай синтез жақсы нәтижелер беретін болып шықты.
Жапонияның әлеуметтік-экономикалық дамуының алғашқы үш жалпы мемлекеттік
жоспары: экономикалық өзін-өзі қамтамасыз етудің бесжылдық жоспары (1956-
1960 ж.ж.), жаңа ұзақ мерзімді экономикалық жоспар (1958-1962 ж.ж,), ұлттық
табыстың екі еселену жоспары (1961-1970 ж.ж.) деп аталды. Бұл жоспарларда
орташа жылдық экономикалық өсу тиісінше 5,0; 6,5; 7,2% болса, ал жеткен
орташа жылдық экономикалық өсуі 9,1; 10,1 және 10,4 құрады. Бұл
жоспарлардың ерекшеліктері мынада: олардың атауларында дамудың басты
мақсаты бейнеленеді және межеленген қарқын шынайы іс жүзіне асарлықтай
болып шығатындығында.
XX ғ. 50-жылдарынан бастап әлеуметтік-экономикалық дамудың он үш
жалпы мемлекеттік бағдарламасы жасалды. Жалпы мемлекеттік жоспарлау
Жапонияда индикативті сипатта болғандықтан, бұл жоспарлар шын мәнісінде
заңдар болып табылмайды, оларда үкіметке арналған болжамдар мен ұсыныстар
болады.
Өсу көрсеткіштері жөніндегі бағдарламаның көпшілігі нұсқаушылық
(директивті) деп саналса да, орындалады және асыра орындалады. Бұл
жоспарлар экономикада болып жатқан нақты тенденциялар мен процестерді
көрсететініне айғақ, сондықтан менеджменттің әсіресе, микродеңгейдегі
тиімді тәсіліне айналуда.
Жалпы алғанда Жапонияның нарықтық жағдайларда жалпы мемлекеттік
экономикалық жоспарлау саласындағы қырық бес жылдық тәжірибесі оның
шаруашылықты мемлекеттік реттеудің икемді және тиімді түрі екендігіне дәлел
болады. Жапонияда материалдық және ақшалай ресурстарды өнеркәсіптің негізгі
секторларының дамуына, сондай-ақ валюталық резервтерді озық технологияның
импорты үшін қолдана отырып, шоғырландырады.
Жоспарлау Қытайда кеңінен қолданылады. Бұл елдің мемлекеттік
секторында қатаңдығы елеулі түрде жұмсартылған директивті жоспарлау
сақталды. Мемлекеттік емес секторда жоспар мен нарықтың өзара әрекет жасауы
қамтамасыз етіледі. 1997 ж. дейін жеткен; жалпы ішкі өнім (ЖҰӨ) 5,7 есе
өсті, жыл сайынғы өсу 9,6% құрайды. Елде жүзеге асып жатқан жоспарлау
жүйесінің ерекшеліктері көбінесе даму стратегиясымен айқындалады.
Қытайда үш кезеңдік жоспар XXI ғ. ортасына дейінгі кезеңге арналып
қабылданды. Бірінші кезеңде (1990 ж. дейін) өнеркәсіп пен ауыл
шаруашылығының жалпы өнімін екі еселеп, халықты азық-түлікпен және киіммен
қамтамасыз етті; екінші кезеңде (1991 -2000 ж.ж.) жалпы ұлттық өнімді (ЖҰӨ)
екі еселеу, бұл есептеулерге қарағанда қоғамда орташа ауқатты іс жүзінде
орындалды; үшінші кезеңде (2050 ж. дейін) жан басына шаққандағы ЖҰӨ шамасы
бойынша орташа дамыған елдер деңгейінде және негізінде халық шаруашылығын
кешенді жаңғыртып, жетілдіруді аяқтау.
Оңтүстік Кореяда жарты ғасырға жуық уақыт бойы жоспарлау басқарудың
экономикалық тәсілдерінің бірі ретінде қолданылады. 1954 ж. БҰҰ
сарапшыларының қатысуымен жоспары жасалды. 60-жылдары төрт бесжылдық
жоспары бар, ұзақ мерзімді (20 жылға) даму бағдарламасы құрылды. 1963 ж.
кейіннен министрлікке айналдырылған экономикалық жоспарлау басқармасы
құрылды.
Бұл елде нақты өндірістік тапсырмалар мен оларды орындау мерзімі
белгіленіп, орталықтандырылған жоспарлау (орташа және ұзақ мерзімді
жоспарлар мен мақсатты бағдарламалар) қолданылды.
Үндістанда жоспарлау экономиканы басқару жүйесінде ұзақ уақыт бойы
қолданылды. Бірінші бесжылдық жоспар бойынша (1951-1956 ж.) ауыл
шаруашылығы, жер суландыру, энергетика мен көлік салалары, яғни
өнеркәсіптің болашақ дамуы үшін инфрақұрылымы артықшылықты деп танылды.
Екінші бесжылдық жоспарға сәйкес (1956-1961 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz