Лизинг келісімшарт мерзімі
МАЗМҰНЫ:
бет
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРМЕН агросаланы НЕСИЕЛЕУ- АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫН
негізгі қаржыландыру көзі ... ... 6
1.1 Мемлекет экономисын қарқынды дамытушы күш ретінде - ауыл шаруашылық
секторын банктік
несиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Агро шаруа субъектілері мен шағын кәсіпкерлікті дамытудың негізгі
стимулы ретінде шағын несие ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
1.3. Арнайы ұйымдардың қатысуымен және банктердің көмегімен
агроөнеркәсіптік кешенді қолдау ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2. қАЗАҚСТАНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ және мемлекеттік акционерлік
қоғамдардың лизингтік
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
... ... .
2.1 Лизингтiк қатынастар қалыптасуының теориялық негiздері және лизинг 29
термині түралы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Лизингтік операцияның жіктелуі мен лизингтік мәміленің
қатысушылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .. 36
2.3 Қазақстандағы лизингтiк қатынастарды басқару тетiктерiн жетiлдiру
мен лизинг нарығының қазiргi күндегi жай-күйi ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРМЕН агросаланы НЕСИЕЛЕУ-ДІ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
3.1 Агро саланы мемлекеттік қолдау жасауға арналған серпінді жобалар
мен әлемдік нарыққа шығару жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
3.2 Арнайы ұйымдардың қатысуымен агроөнеркәсіптік кешенді қолдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . 79
Пайдалынған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 80
Кіріспе
Тәуелсiздiк алғанға дейiн Қазақстанның аумақтық дамуы бұрынғы KCP0-ның
бiртұтас халық шаруашылығы кешенiнiң шеңберiнде айқындалды және
орталықтандырылған директивтi жоспарлау негiзiнде жүзеге асырылды.
Адам өміріне, оның қажеттіліктерін қанағаттандыруға керек игіліктерді
алудың басты көзі – агро сала болып табылады.
Агро шаруашылық саласындағы мемлекеттік саясат негізгі ұлттық
мүдделерге сәйкес орындалатын мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық
саясатының негізгі бағыттарының бірі болып табылады. Бұл саясат шаруашылық
жүргізуші субъекттердің, әсіресе белгілі бір өңірде немесе тұтастай бір
елде максималды әлеуметтік – экономикалық тиімділік беретін саладағы
бизнестің дамуына қолайлы жағдай жасау қағидасы негізінде қалыптасады.
Нақты өндіріс саласындағы агро салады белсендірудің икемді тұтқалары
ретінде салық, сақтандыру, инвестиция, лизинг және әріне банктік несие
тәрізді нысандар саналады. Индустриалдық – аграрлық дамыған елдерде агро
саланың белсенділігін арттыру құралы ретінде негізінен қаржы – бюджет
ресурстарын қолдану, салық салу механизмін ұтымды пайдаланумен қоса,
мемлекеттік дотация, субсидия, салықтар, сақтандыру, мемлекеттік және
коммерциялық екінші деңгейлі банктердің несиелері тәрізді тетіктерді
қолданады; бюджет қаражаттары (субсидия, субвенция, дотация) есебінен
биотехнология, робототехника сияқты ғылымды көп қажет ететін салаларды,
ұлттық шаруашылықтың басым бағыттарын қаржыландыру саясаты жүзеге
асырылады. Экономиканың агро шаруашылық саласын қолдау коммерциялық
банктердің несиелері, мемлекеттік субсидиялар, жеке жұмсалымдар, сыртқы
инвестициялар арқылы қаржылық көмек көрсету және осы арго саласына қарасты
түрлі қолдау және дамыту қорлары, қаржы кор-порациялары,технопарктер,
мемлекеттік акционерлік қоғамдар және дамыту орталықтары, оқу орталықтары,
ақпаратпен қамтамасыз ету орталықтары сияқты бағыттарды қалыптастырып,
жандандыру аясында жүргізіледі. Біздің пікірімізше, экономиканың негізгі
саласының бірі болып табылатын агро саланың қаржылық – несиелік әдістер
арқылы белсенділігін арттырудағы мемлекеттің көздеген басты мақсаты
мемлекеттің, қоғамның, халықтың, оның ішінде әлеуметтік жағынан нашар
қорғалған тұрғындардың мүддесін қорғау болып табылады.
Агро секторды белсендірудің тиімді тұтқаларының бірі ретінде қаржылық –
несиелік әдістерді қолдану барысында қаржы, ақша – несие саясаттарының
атқаратын ролі айрықша. Қаржы мен бюджет, инвестиция, коммерциялық
банктердің несиелері тәрізді жекелеген шағын экономикалық категориялардан
тұратыны белгілі. Соған сәйкес салық саясатын, бюджет саясатын, т.б. және
тиісінше салық механизмін, бюджет механизмін және несие механизмін, т.б.
жіктеуге болады. Бұл саясаттар мен өздеріне тән механизмдер өзара тығыз
байланысты әрі олар қаржы мен несиенің қоғамдағы ролін анықтайды. Нарық
жағдайында ауыл шаруашылық секторын өркендету барысында фискалдық саясатпен
қатар, ақша – несие саясатының алатын орыны да елеулі. Ақша – несие саясаты
мемлекеттің немесе елдің Орталық банкі арқылы экономикадағы ақша массасын,
ақша айналымын реттеу арқылы нақты өндіріс саласындағы шаруашылық жүргізуші
субъектілердің іскерлік белсенділігіне ықпал ете отырып, экономиканы
макродеңгейде басқару болып танылады.
Комметциялық банктердің қаржылық – несиелік құралдары ұлттық
шаруашылықты қамтитын әмбебап құрал ретінде тұтастай алғанда экономикаға,
оның ішінде нақты ауыл шаруашылық субъектілерінің ішік – сыртқы
қызметтеріне елеулі әсер етеді. Осы мақсатта несие, сақтандыру, лизинг
тәрізді тетіктер қолданылады. Оларды ұтымды қолдана алмаған жағдайда
экономикалық өсудің тежелуі, халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуі тәрізді
қолайсыз салдар орын алуы мүмкін. Агро сектортәрізді іс - әрекеттің тиімді
де ұтымды іске асырылатын алаңында нарықтың қалыпты дамуына, монополизмнің
орнауына жол бермеуге мүмкіндік туады. Сондықтан қаржылық – несиелік
әдістерді қолдану барысында нақты даму кезеңіндегі ауыл шаруашылықтің, оның
ішінде нақты ауыл шаруашылық субъектілердің хал – ахуалын, қаржылық
әдістерін мұқият талдап, оның тиімділігін арттыру жолдарын, оның
нәтижесінде туындайтын салдарын дұрыс болжау керек .
Қазақстан экономикасының барлық салаларында нарықтық қатынастарға
негiзделiп жүргiзiлген реформалар тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз
етуге бағытталғандықтан, қазiргi уақытта ҚР – ның экономикалық алдындағы
маңыздылығы өте жоғары мiндеттердiң бiрi соңғы жылдары өз уақытында
жасалынған құрылымдық реформалардың және тиiмдi жүргiзiлген экономикалық
реттеудiң арқасында қол жеткiзiлген макроэкономикалық көрсеткiштерге
тұрақтылық және жаңа сапалық сипат беру. Сондықтан да Ел басшысының
Қазақстан халқына дәстүрлi Жолдауында “экономиканы әртараптандыруға
бағытталған Индустриалды – инновациялық стратегияны iске асыру қажет” деп
айқындалып беруi бекер болмаса керек.
Қазiргi кезде бiздiң мемлекетiмiз бәсекеге қабiлеттi экономиканың
үлгiсiн таңдай отырып, бәсекелестiкке қарымы мол басым салаларды, яғни
отандық агро саланы дамытуға кiрiсе бастады. Ал отандық өндiрiстi, сол
арқылы отандық өнiмдердiң iшкi және сыртқы нарықтардағы бәсекелестiк
қабiлеттiлiгiн дамытудың маңызды шарттарының бiрi өндiрiске ең алдымен
керекті қаржы көздерін құйу керек болып отыр. Сосын ғылым мен техниканың
соңғы жетiстiктерiн енгiзу негiзiнде оған қызмет көрсететiн негiзгi
қорлардың сапалық жағдайын жоғарылату болып табылады. Себебi, нарықтық
экономика жағдайында агро сала өнімдерін тек ішік нарықта пайдалану мен
шектелмей, көршіліс мемлекеттерге де экспортқа шығаруға ұмтылы маңызды
мәселердің бірі болып отыр. Сондықтан қазіргі кезде мемлекет агро саланың
барлық құрамдас бөліктерін комплексті түрде қаржыландыруы қажет болып отыр.
Бірақ бұл мәселе тек мемлекеттің қаржылары есебілен қаржыландыруы мүмкін
емес. Себебі, агро сала жағдайын талқылайтын болсақ тек оның техникалық
және құрал – жабдықтық қажеттілігін қамтамасыз үшін 800 млрд.теңге
көлемінде ақша қаражатын талап етеді. Ал бұл ірі сомадағы ақша көлемі
қазіргі кезде мемлекеттік бюджет қарамағында жоқ болып отыр. Бұл тығырықтан
шығу үшін сырттан ақша қаражаттарын тарту қажет болып отыр, яғни
коммерциялық банктер қаржыларын осы салаға шөғырландыру қажет.
Ауыл шаруашылығы Қазақстан экономикасының негізгі салаларының бірі
болып табылады. Аграрлық сектордың даму деңгейі қашан да қазақстандық
қоғамның экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылығын анықтайтын факторы
болып келді және әлі де болып келеді. Республика экономикасы дамуының басым
бағыттарының бірі бола отырып, ауыл шаруашылығы аса зор әлеует пен үлкен
қорға ие.
Қазіргі кезде әлемдік аренада дамыған ең ірі мемлекеттердің даму
тарихын көретін болсақ, олардың дамуының алғашқы әрекеттері агро саладан
басталған. Әріне ауыл шаруашылықты керекті деңгейгеше дамытпай тұріп,
экономиканың басқа салаларын жоғарғы дәрежеге жету мүмкін емес.
Әріне, агро саланы дамытудың негізі бұл қаржылындыру. Бұл жоспарда
әріне ұлкен ролді ауыл шаруақөжалықтары мен ауыл шаруаөнімдерін
өндірушілерге қаржылық қызмет көрсетуді күшейту керек екендігі мәлум. Бірақ
тек қана мемлекет бюджетінің есебінен ауыл шаруашылығын дамыту өте қиін
болатындығы мәсул. Сондықтан коммерциялық банктердің бұл салаға
қызығушылығын арттыру өте қажет болып отыр.
Қазіргі тәңда банктік несие ролі өте маңызды болып отыр. Дамыған
елдердегі түрлі экономика салаларының оның ішіндегі нақты агро саланың
дамытушы қөздірінің бірі болып осы коммерциялық банктердің несиелері болып
табылады. Банктік несилердің өте коп жағынан артықшылықтары болғандықтан
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы процестерін ынталандырушы ролін
атқаруда.
Банктік несие көмегімен экономиканың барлық салаларын, оның ірішде
агро саланың кез келген бөлігін қаржыландыру арқалы мемлекеттің жалпы
дамытуына елеулі түрткі болып отыр. Қаржылық – несиелік операциялар
көмегімен мемлекет тарапынан қорғалмайтын және қаржыландырылмайтын арго
сала сигметтері керекті ақша құралдарын алуға мүкіндік алады.
Әріне мемлекетте өзінің негізгі салаларының бірі болып табылатын, яғни
мемлекет экономикасының дамытушы локомотиві болып табылатын ауыл шаруашылық
секторынада өте үлкен көңіл болуде. Үкімет тек қана қаржы – несие
құралдарын пайдалану мен бірге мемлекеттік әрнайы дамыту және қолдау
қорларын құруд. Сонымен арнайы мамандарылған мемлекеттік акционерлік
қоғамдар мен ұйымдардың негізін салып, алғашқы нәтижелерін алуда. Мемлекет
осы мақсатта ҚазАгро ұлттық холдингін құрды. Қазіргі кезде оның құрамына
сегіз акционерлік қоғам, яғни олар мынаулар: Азық - түлік келісім - шарт
корпорациясы АҚ, Мал өнімдері АҚ, Қазагромаркетинг АҚ, Қазагроқаржы
АҚ, Аграрлық – несиелік корпорация АҚ, Бидай дақылдарын кепілдендіру
қоры АҚ, Қаржылық қолдау қоры АҚ, Қазагроинновация АҚ. Осы акционерлік
қоғамдар өз жұмыстарынын бастағаныға көп болмасада бір – неше елеулі
жетістіктерге жетіп және агро саланы серпінді дамытуға арналған ірі
жобаларды жасап үлгерділер.
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРМЕН агросаланы НЕСИЕЛЕУ- АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫН негізгі
қаржыландыру көзі
1.1 Мемлекет экономисын қарқынды дамытушы күш ретінде - ауыл шаруашылық
секторын банктік несиелеу
Коммерциялық банктердің несиелік операциялары жақын уақыт аралығында
пайда болған емес, бірақ коммерциялық қызметтің басқа түрлерімен
салыстырғанда өте үлкен артықшылықтары мен тиімділіктерінің әсерінен өте
кең таралған қатынастар қатарына жататынды. Қазіргі кезде банктердің
қызметін несиелік операцияларсыз есететуге болмайды. Әр бір адам үшін банк
бұл ең бірінші болып несие беруші мекеме болып табылады. Әр бір банктің
негізгі мақсаты болып, табыс болып табылады. Ал табыстың негізгі көзі банк
үшін бұл – активті операцияларын тиімді жүргізу. Былайша айтқанда, банк өз
клиеттеріне несие беру арқалы оның пайыздық ставкасы арқалы табыс алу.
Коммерциялық банктердің несиелік операциясы – бұл банктің өз
клиенттеріне белгілі шарттармен және белгілі мерзімге дейін және сол арқалы
белгіленген мөлшерде сыйақы (пайыздық ставка) алуға арналған коммерциялық
қызметі. Бұл банктердің негізгі табыс көздерінің бірі болып табылады.
Қазіргі таңда коммерциялық банктер ұсынатын несиелердің пайдалынатын
бағыттарына қарай келесідей жіктеледі: өнеркәсіпке арналған, тұтынушыға
арналған, саудаға арналған, ауыл шаруашылығына арналған, инвестициялық
несие мен бюджеттік несиелер болып табылады.
Коммерциялық банктердің несиелік саясатының негізі болып несиелендіруге
болатын жаңа экономикалық сала сигменттерін табу мен қаржыландыру болыа
табылады. Ал қазіргі кезде өте ірі перспективаға ие және үлкен қаржылық
құралдарын қажет етуші салалардің бірі болып – агро сектор болып отыр. Бұл
салада негізгі қаржыландырушы күш ретінде әріне мемлекеттік бюджет болғаны
мен толығымен бөндай ірі экономика саласын тек бір ғана құрал мен тұындаған
мәселерді шешуге болмайтындығы анық. Сондықтан бұл салаға көбірек банктік
несиелерді тарту әрі банк үшін әрі мемлекет үшін ынғайлы болып отыр.
Әріне коммерциялық банктердің қазіргі кезде несиелеудің негізгі көздері
бұл - өнеркәсіп, сауда және құрылыс болып отыр. Бірақта ауыл шаруашылығы
өте үлкен песпиктиваларға ие болғандықтан, банктер үшін жаңа несиелеу
базасы болуы анық.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банктің мәліметтері бойынша 2004 – 2007
жылдар аралығындағы екінші деңгейлі банктердің жалпы несие портфелінің
көлем салмағыдан ауыл шаруашылық субъектілеріне берген несие көлемі 12% ден
4,4% дейін қысқартқан. 2007 жылы агро саласына берілген несие көлемі 240
млрд. тг құраған (сурет–1). Бұл несиенің негізгі болігі, яғни-73% Алматы
және Астана қалаларына берілген. Талдау нәтіжесінде бұл несиелердің кімге
берілгені анықталды. Несиенің негізгі болігі, яғни 95% ірі және орта ауыл
шаруашылықөнімдерін өндіруші заңды тұлғаларға берілген. Ал қалған тек қана
5% ғана шаруа қөжалықтарына берілген. Осы берілген несиелердің пайыздық
ставкасы 15 – 22% қүраған.
Сурет -1. Коммерциялық банктердің агро салаға арнаған несие корсеткіштері.
Енді мысал ретінде Қазкоммерцбанк АҚ – нің агро салаға, шағын және
орта бизнесті несиелендіруге қатысты жаңа бағдарламаларын көріп шығайық.
Агро сала субъектілері мен кәсіпкердел белгілі бір бөлігі бұған
дейін пайыздық қайтарымы жоғары болғандықтан банктен несие алуға
қауіптенетін. Енді Қазкоммерцбанк осы ахуалды өзгертуге әрекет жасауда. Оны
олардың агро салаға, шағын және орта бизнесті несиелендіруге арналған
Сізге орайластырылған деп аталатын жаңа бағдарламасынан аңғаруға болады.
Бағдарламада несиенің бірнеше түрі қарастырылған. Жедел-микронесие,
микронесие, шағын несие және меганесие. Онда несиелендірудің валюта бойынша
жылдық мөлшерлемесі 15-27 пайыздан 13,5-16 пайызға, ал теңгемен 18-36
пайыздан 15-18 пайызға дейін төмендетіліп отыр. Несие беру мерзімі де 3-84
айдан 10 жылға дейін ұзартылған. Банк өткен жылы шағын және орта бизнесті
несиелендіру көлемін 60 пайызға арттырып, оны 424 миллион доллардан асырған
болатын. Соның нәтижесінде өз бизнесін қаржыландыру үшін несие алған
кәсіпкерлер саны да үш есеге өсіп, 15 мың адамға жетті
Шағын несие ( Қазкоммерцбанк АҚ – мы ұсынған несие шарттары).
Несие сомасы: 500$-дан 30 000$-ға дейін
Мерзімі: 12 айға дейін
Пайыздық мөлшерлеме: Валютада айына 2-2,6%
Қаржыландырылады: Сауда, қызметтер, өндіріс
Банк шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметіне несиелік құралдарды
қолдана отырып жанама түрде араласады әрі еңбекке жарамды халықты жұмысқа
толық қамта отырып, олардың әлеуметтік және қаржылық жағдайын жақсарту
жолдарын іздестіреді.
Сурет – 2. Екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерліктің субъектілеріне
берген несиелері, экономика салалары бойынша.
Ұлттық Банктің беріп отырған мәліметтеріне сүйенсек (Сурет – 2),
Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне ашратып отырған несие көлемі жылдан – жылға үлғаюда. Мәселен
ауыл шаруашылық субъектілеріне өз қызметін жұргізуге 2007 жылдың 6 айында
300872 млн. теңге несиеге берілген болса, ал 2008 жылы бұл көрсеткіш
1256352 млн. теңгеге дейін артты. Яғни, 2007 жылы соңында бекітілген несие
келісімдердің құны 2008 жылдың соңындағы көрсеткішпен салыстыратын болсақ
417,5%, ал осы 2008 жылдың алғашқы 6 айындағы мәліметтеріне салыстырсақ
228% жуық көбейген болып табылады. Бұдан осындай ауыл шаруашылығына
арналған қаржылардың осындай қарқынмен көбеюі, болашақта улкен
жетістіктерге қол жеткізіледі деген болжам жасауға болады.
Соңғы жеті жылда (2001-2008) 26,5 мыңнан астам ауыл шаруашылығы
техникаларының негізгі түрлері сатып алынған. Өткен жылы 4,2 мыңнан астам
негізгі ауыл шаруашылығы техникалары 45,0 млрд. теңгеге сатып алынды:
тракторлар -1117 дана; астық жинайтын комбайндар - 1605 дана; тұқым
сепкіштер - 819 дана; егіс кешендері - 394 дана; дестелегіштер - 308 дана.
2008 жылы Коммерциалық банктер арқылы 22,2 млрд. теңгеге ауыл шаруашылығы
техникалары мен жабдықтары сатып алынды (бюджеттік қаражат - 8,1млрд.
теңге; өз қаражаттары – 3,3 млрд. теңге; экспорттық қаражат – 10,8 млрд.
теңге) оның ішінде: тракторлар -586 дана; астық жинайтын комбайндар - 656
дана; тұқым сепкіштер - 303 дана; дестелегіштер - 140 дана. Лизингтік
негізде ауыл шаруашылығы техникаларымен қамтамасыз ету қолда бар ауыл
шаруашылығы техникасын жаңартуға жағдай жасады. Жақын және алыс шет
елдерден сатып алынған жоғары өнімді, қуатты техникалар: - ауыл шаруашылығы
өндірісін 2003 жылмен салыстырғанда энергиямен қамтамасыз етілуін 19,5 %
жоғарылатуға; - қысқа агротехникалық мерзімде жалпы егістік техникаларының
4,9 % құрайтын егіс кешендерімен 35,2 % дәнді дақылдар егістігіне тұқым
себуге; - жалпы астық жинайтын комбайндар санының 22,3 % құрайтын соңғы 7
жылда сатып алынған астық жинайтын комбайндармен дәнді дақылдар егісінің 40
%-ын жинауға мүмкіндік берді. Ауылшаруашылығы машиналарын жасаудың қазіргі
кездегі жағдайы және дамуы. Республикамыздың өнеркәсіптік потенциалын ауыл
шаруашылығы машиналарын жасау саласындағы 120 кәсіпорын білдіреді. Оның
ішінде 50 кәсіпорын мынадай ауыл шаруашылығы техникаларын шығарады:
дестелегіштер, тұқым сепкіштер, жер өңдеу құралдары (сыдыра жыртқыш, сыдыра
қопсытқыш, соқалар, тырмалар), мал азығын дайындау құралдары, өсімдік
қорғау машиналары (дәрі сепкіштер, тұқым улағыштар) және қосалқы бөлшектер,
сонымен қатар агроөнеркәсіптік кешендері үшін жабдықтар. Қалған 70
кәсіпорындар жөндеу-қалпына келтіру жұмыстарымен және ауыл шаруашылығы
тауарын өндірушілердің тапсырысымен қосалқы бөлшектерді дайындаумен
айналысады. Шамамен 20 кәсіпорын соңғы өнім шығарушы болып табылады. Көп
кәсіпорындардың қуаттылығының 10-15% ғана жүктелген. Негізгі өнеркәсіптік-
өндірістік қорларының тозуы 43-80%, ал машиналар мен жабдықтардың тозуы 40%
дейін құрайды. Технологиялық процесстер мен жабдықтар тозып, озық
технологиялар қатарынан қалып қойды. Кәсіпорындар ескірген конструкциядағы
ауыл шаруашылығы машиналарын шығарады, тракторлар мен комбайндарды шығару
өндірісі жоқ. Сонымен қатар, осы заманға сай маркетингті, сату, делдалдық
және басқада қызмет көрсетулер кәсіпорындарда жоқ. Ауыл шаруашылығы
машиналарын, тораптарын, агрегаттарын және оларға қосалқы бөлшектерді
импорттау қазіргі уақытта ішкі өндіріске қарағанда айтарлықтай жоғарғы
деңгейде. Қазақстан Республикасы аймағында импортқа тәуелділікті төмендету
мақсатында өндірісте жоқ техникаларды біріккен жинау кәсіпорындарын
ұйымдастыру жұмыстары жүргізілуде.
Әріне, агро саланы дамытудың негізі бұл қаржылындыру. Бұл жоспарда
әріне ұлкен ролді ауыл шаруақөжалықтары мен ауыл шаруаөнімдерін
өндірушілерге қаржылық қызмет көрсетуді күшейту керек екендігі мәлум.
Қазіргі кезде өрташа есеп пен жылына импорталатын түрлі техникалардың
(трактор мен комбайн) 45% ҚазАгроФинанс АҚ – дың үлесінде.
ҚазАгроФинанс басқармасының 2008 жыл 1 сәуірге дейін 1092 техника, 450
трактор, 572 комбайн, 70 егін егу комплексі сатып алу үшін компания
тарапынан қаржыландырыоған. Осы жылдан бастап жаңа технологияларды
қаржыландыру жоспары өз жұмысын бастауда. Оның ішінде шаруа фермаларын,
жаңа қоймалар мен сақтау орындарын құрудың жаңа технологияларын және жерді
өңдеудің жаңа әдістері мен техникаларды негізу жоспарланған.
2 – кесте. Екінші деңгейдегі банктердің несилік көрсеткіштері.
Екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерліктің субъектілерін несиелері.
Экономика салалары бойынша (Заңды тұлғалар).
млн. теңге, кезеңнің соңына
Өнеркәсіп Ауыл Сауда Өзге
Cалалар шаруашылығы Құрылыс салалар
қатысушы Банкке Банкке Банкке Банкке Банкке
субъектілержатпайтын жатпайтын жатпайтын жатпайтын жатпайтын
заңды заңды заңды заңды заңды
тұлғаларға тұлғаларға тұлғаларға тұлғаларға тұлғаларға
Жылдар несие несие несие несие несие
мерзімі мерзімі мерзімі мерзімі мерзімі
қысқа ұзақ қысқа Ұзақ қысқа
қатысушы Жеке тұлғаларЖеке тұлғаларЖеке Жеке тұлғаларЖеке
субъектілер тұлғалар тұлғалар
несие мерзімінесие мерзімінесие несие мерзімінесие
мерзімі мерзімі
Жылдақысқа ұзақ
р
II. 1950 – 1960 жж. Американдың кезең.
III. 1960 – 1970 жж. Лизингтiк қатынастардың әлемге таралу
кезеңi.
IV. 1970 – 1980 жж. Лизингтiк “шу” кезеңi.
V. 1980 – казiргi Әлемдiк лизингтiк одақтардың құрылу кезеңi
уақытқа дейiн.
Әлемнiң 59 мемлекетi бойынша статистикалық мәлiметтер негiзiнде
лизингтiк нарықтың негiзгi көрсеткiштерiне талдау арқылы, қазiргi уақытта
лизингтiк қатынастардың әлемнiң шамамен барлық аумақтарында дамуда деген
қортытынды жасалды. Соған байланысты, әлемнiң көптеген елдерiндегi
инвестицияның жалпы көлемiндегi лизингтiң алатын үлесiне байланысты,
лизингтi инвестициялаудың болашағы бар бiр нысаны деп толық санау
мүмкiндiгi бар. Бiрақ осы көрсеткiштiң неғұрлым жоғары мөлшерi экономикалық
даму деңгейлерi жоғары елдерде (АҚШ, Батыс Европа елдерi) байқалатындықтан,
экономиканың даму деңгейi лизингтiк қаты-настардыңдамуы үшiн қажеттi шарт
болып табылады деген қорытынды жа-салынған.
Елiмiздегi лизингтiк қатынастардың қалыптасуы мен даму ерекшелiктерiне
сипаттама беру үшiн, жұмыста 2004 жылдың желтоқсан айында “Қазақстандағы
лизинг: тәжiрибе, мәселелер және даму болашағы” деген тақырыпта болып өткен
халықаралық “дөңгелек столда” болған пiкiр алмасулар нәтижесiнде лизингтiк
бизнестiң 15 жылдық тарихының шартты түрде анықталған кезеңдерiне арнайы
кесте құрастыра отырып талдаулар жасалынған (4 – кесте).
4 – кесте. Қазақстандағы лизингтiк қатынастардың қалыптасу және даму
кезеңдерi.
Жылдар аралығы Кезеңдердiң аты Қысқаша сипаттама
Алғашқы лизингтiк
компаниялар құрылды және
I – кезең. 1989 – Пайда болу кезеңi. кеәбiр коммерциялық банктер
1992жж. лизингтiк операларды аз
көлемде iске асыра бастады.
Қазақстанның iшкi
нарығындағы экономикалық
II – кезең. 1992 – Баяулау кезеңi. дағдарыстардың әсерiнен
1994жж. лизингтiк бизнестiң қарқыны
баяулай бастады.
Лизингтiк қатынастарды
мемлекеттiк қолдау және
III – кезең. 1995 – Жандану, қайта даму ынталандыру дами бастады,
2000жж. кезеңi. сондықтан бұл кезеңде
мемлекеттiк лизинг кезеңi
деп те атауға болады.
Банктiк лизингтiк
компаниялардың құрылуымен
IV – кезең. 2000 – “Банктiк лизинг” байланысты лизингтiк
2004жж. кезеңi. қатынастар коммерциялық
секторда өте тез
қалыптасып, дами бастады.
Жұмыста 1 – кестеде көрсетiлген кезеңдердi 2005 жыл және одан жоғары
жылдар деп толықтыру ұсынылған. Себебi, 2005 жылдың қаңтар айында “Қаржалық
лизинг туралы” ҚР – ның Заңына өзгерiстер мен
толықтырулар енгiзiлгенi белгiлi. Ондағы ең маңызды өзгерiстердiң бiрi
лизингке алушылардың лизинг бойынша есептелiнген сыйақы сомаларын толық
көлемде салық салынатын табыстан шегеру құқығының берiлуi және лизингке
беру мақсатында сырттан әкелiнетiн құрылғылардың импорты кезiнде ҚҚС – нан
босатылатындығы болып табылады. Яғни, шетелдiк тәжiрибе көрсеткендей,
лизингтiк операцияларға салық салу тәртiбi бойынша енгiзiлген жеңiлдiктер
отандық лизингтiк нарықтың дамуына оң ықпал ететiндiктен, бiз оны
елiмiздегi лизингтiк қатынастардың қалыптасуы мен дамуының V – кезеңi және
“лизингтiк қатынастардың қарқынды дамуы мен лизинг саласы бойынша
Қазақстанның басқа мемлекеттермен халықаралық ынтымақтастық кезеңi” деп
атау ұсынылды.
Қазiргi кездегi әлемдiк лизингтiк нарықтық дамуының негiзгi
тенденцияларын ескере отырып, жалпы экономика салаларындағы лизингтiк
қатынастарды ұйымдастырудың төрт негiзгi нысаны бөлiп қарастырылады. Олар:
❖ лизингтiк қатынастарды басқарудың өндiрiстiк нысаны;
❖ лизингтiк қатынастарды банктiк құрылымдар арқылы басқару нысаны;
❖ лизингтiк қатынастарды арнайы құрылған дербес лизингтiк компаниялар
арқылы басқару нысаны;
❖ лизингтiк қатынастарды холдингтер құру арқылы басқару нысаны.
Елiмiздегi лизингтiк қатынастар аясындағы болашағы бар нысандардың бiрi
лизингтiк холдингтердi құру сызбасы болып табылады деген тұжырым
жасалынған. Жұмыста әртүрлi салаға маманданған бiрнеше компаниялардың
бiрiгуi нәтижесiнде лизингтiк холдингтердi тиiмдi құрудың сызбасы ұсынылған
(Сурет – 6).
Лизингтiк холдинг Коммерциялық банк (кредитор)
құру мүмкiндiгi
Өндiрушi Сақтандыру
(жеткiзушi) зауыт Бас компания компаниясы
Лизингке алушы
Сурет – 6. Лизингтiк холдинг құру сызбасы.
Лизингтiк қатынастарды холдингтер құру арқылы ұйымдастыру лизингтiк
операцияларды iске асырудағы уақытты үнемдеуге, жиынтық шығындарды азайтуға
және iрi көлемдегi операцияларды жүзеге асыруға мүмкiндiктер бередi.
Сондықтан да болашақт елiмiзде шетелдiк инвестицияларды тарту жолымен
холдингтердi ұйымдастыру нысанын дамытудың қажеттiлiгi өте жоғары.
2.2 Лизингтік операцияның жіктелуі мен лизингтік мәміленің қатысушылары
Лизинг түрлері және лизингілік операцияларды жіктеу шетелдік және
отандық теория іс – тәжірибеде маңызды мәнге ие.
Лизинг түрлері оның жіктелу белгілеріне қарай бөліп көрсетіледі. Жіктеу
белгілеріне жататындар:
1. мәмілеге қатысушылардың құрамы;
2. лизингке берілген мүліктің тұрпаты;
3. мүліктің өтелу деңгейі;
4. амортизация шарты;
5. қызмет көрсету ауқымы;
6. операция өтетін нарық секторы;
7. салықтық және амортизациялық жеңілдіктерге қатынасы;
8. лизингілік төлемдердің сипаты.
1. Мәмілеге қатысушылардың құрамына қарай лизинг мыналарға бөлінеді:
• Тікелей лизинг; (екі жақты мәміле)
• Жанама лизинг; ( қатысушылардың саны 3 немесе оданда көп)
1.2. Мүліктің тұрпатына қарай лизинг былайша бөлінеді:
• Жылжымалы лизинг;
• Жылжымайтын лизинг;
1.3. Мүліктің өтелу деңгейіне қарай лизингті былай бөліп көрсетуге болады:
• Толық өтелетін лизинг; (келісімшарт бойынша мүлік құнынын толықұ
төлеу)
• Толық өтелмейтін лизинг; (келісімшарт бойынша мүлік құнының тек
бір бөлігі ғана өтеледі)
Лизингтің формаларын екі негізгі түрге біріктіруге болады:
❖ Оперативті лизинг.
❖ Қаржылық лизинг.
Оперативті лизинг – бұл жлагерлік қатынас, онда жалға берілген затты
сатып алумен және ұстаумен байланысты лизинг берушінің шығындары бір
лизингілік контрактінің әрекет ету мерзімі ішінде жалгерлік төлеммен
өтелмейді.
Оперативті лизингке мынадай негізгі белгілер тән:
1. лизинг беруші өзінің барлық шығынын бір лизинг алушыдан түсетін
лизингілік төлемдердің есебінен өтеуге ұмтылады;
2. лизингілік келісімшарт, әдеттегіше 2-5 жылға бекітіледі;
3. лизингілік төлемнің мөлшерлемесі әдетте қаржылық лизингке қарағанда
жоғары болады.
4. мәміленің объектісіне көбінесе ең әйгілі машина түрлері мен құрал –
жабдықтар жатады;
Қаржылық лизинг – бұл өзінің әрекет ету мерзімі ішінде құрал – жабдық
амортизациясының толық құнын немесе оның бір бөлігін, лизинг берушінің
қосымша шығынын қосымша шығынын немесе пайдасын өтеуді қарастыратын
келісім.
Қаржылық лизингтің негізгі белгілері:
1. үшінші жақтың қатысуы;
2. лизингілік келісімнің біршама ұзаққа созылатын кезеңі;
3. қаржылық лизингте мәміле объектісінің құны әдеттегіше жоғары болады.
Халықаралық іс – тәжірибеде төменде келтірілген мынадай лизингілік
операциялардың формалары кеңінен тараған.
Стандарт лизингісі. Лизингтің осы формасында жеткізуші (жабдықтаушы)
мәміле объектісін қаржыландырушы қоғамға сатады. Ал, қаржыландырушы қоғам
оны тұтынушыларға өзінің лизингілік компаниясы арқылы жалға береді.
Қайтарылатын лизингте құрал – жабдықтардың меншік иесі оны лизингілік
фирмаға сатып, бір мезгілде бұл құрал – жабдықты одан жалға алады. Бұл
операцияның нәтижесінде сатушы жалға алушыға айналады.
Жеткізуші лизингісі. Құрал – жабдықты сатушы қайтарылатын лизингтегі
секілді алушыға айналады жалға алынған мүлікті ол емес, басқа жалға алушы
пайдаланады.
Өтемдік лизинг. Жалдаудың төлемдері лизингілік мәміленің объектісі
болып табылатын құрал – жабдыққа дайындалған өнімдермен төленеді.
Жаңғыртылмалы лизинг. Осы формадағы лизингілік келісімде жалға алушының
талап етуі бойынша құрал – жабдықты оның жетілдірілген үлгілеріне кезең
сайын ауыстырып отыруы қарастырылады.
Қаражат тарту лизингісі. Лизинг берушінің бір немесе бірнеше несие
берушіден жалға берілген активтердің 80% - іне дейінгі сомада ұзақ мерзімге
қарыз алуын қарастырады. Мұндай мәміледегі несие берушілерге ұзақ мерзімге
тартылған біршама көп ресурстарға ие аса ірі коммерциялық және
инвестициялық банктер жатады.
Лизингілік операциялардың шапшаң өсуі олардың лизинг алушылар үшін
артықшылықтарының болуымен түсіндіріледі.
• Мәмілелерді қаржыландыру мөлшерлемесі бойынша 100% қаржыландырады.
Лизинг әдетте аванстық төлемді қажет етпейді, бұл нарық қатынастың
жаңа әрі даму үстіндегі субъектілері (компания, фирма, кәсіпорын) үшін
аса маңызды болып табылады.
• өндірісті ұлғайтудың мүмкіндігі болады, құрал – жабдықты реттеп қоюға
көп шығын кетпейді, қарыз қаражаты тартылады;
• келісімшарттың барлық әрекет ету мерзіміне құрал – жабдықты сатып алу
жұмсалатын шығын тең бөлінеді. Қаражат басқа мақсаттарға да бөлінеді;
• құрал – жабдықтардығ сапалық тозуынан қорғайды, өткені лизинг ескірген
құрал – жабдықты осы заманға жетілдірілген құрал – жабдыққа жылдам
ауыстыруға мүмкіндік береді;
• қарыз капиталын тартудың қажеті болмайды, баланста өзіндік және қарыз
капиталдарының оңтайлы ара салмағы (ара қатынасы) сақталады;
• лизинг бойынша алынған техниканы пайдаланудың пайдалылығы мен жалдау
төлемінің ара қатынасы сақталады;
• жалға берушінің тарапынан техникалық қызмет көрсетіледі және
жөндеуден өткізіледі;
• құрал – жабдықты көп шығын жұмсамай жаңартудың мүмкіндігі болады;
• салықтық жеңілдіктер және инвестициялық ынталандыру;
• келісімшарт мерзімі аяқталғанда құрал – жабдықты сатып алу;
• құрал – жабдықтың апатқа ұшырау қатері оперативті лизингіде жалға
берушіге жүктеледі;
• жоғары икемділік – лизинг нарықтық өзгерістерге шапшың бейімділуге
мүмкіндік береді;
елдің сыртқы берешек көрсеткішінен лизингілік төлемдер есептен шығарылады
Лизингтік операцияның негізгі элементтері:
1. мәміле объектісі;
2. мәміле субъектісі (лизингтік келісімшарттың тараптары);
3. лизингтік келісімшарттың мерзімі (лизинг кезеңі);
4. лизингтік төлемдер;
5. лизинг бойынша көрсетілетін қызметтер;
Лизинг объектілері. Өдірістік циклде жойылмайтын материалдық
құндылықтың кез келген түрі лизингтік мәміленің объектісі бола алады.
Жалға алынатын объектінің табиғатына қарай жылжымалы және жылжымайтын мүлік
лизингтері болып көрсетіледі.
Лизинг субъектілеріне мәміле объектісіне тікелей қатысы бар тараптар
жатады. Бұл арада оларды тікелей қатысушыларға және жанама қатысушыларға
бөлуге болады.
Лизингтік мәміленің тікелей қатысушыларына:
✓ лизинг фирмасы немесе кмопаниясы (лизинг беруші немесе жалға
беруші);
✓ өндірістік (өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық), сауда, көлік
кәсіпорындары мен халық (лизнг алушылар немесе жалға алушылар);
✓ мәміле объектілерін жеткізушілер - өндірістік (өнеркәсіптік) және
сауда компаниялары.
Лизингтік мәміленің жанама қатысушыларына:
✓ мәміленің кепілдігі ретінде алға шығатын әрі лизинг берушілерді
несиелейтін коммерциялық және инвестициялық банктер;
✓ сақтандыру компаниясы;
✓ брокерлік және өзге де делдалдық фирмалар.
Жалгерліктің түрлеріне (қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ
мерзімді) қарамастан жалгерлік қатынасты жүзеге асыратын кез келген фирма
лизингтік фирма деп аталады. Өз қызметіне қарай олар тар аяда
мамандандырылған лизингтік және әмбебап лизингке бөлінеді.
Тар аяда мамандандырылған компания әдетте тауардың бір түрімен (жеңіл
автомобиль, контейнер) немесе стандартты түрдегі тауарлардың бір тобымен
(құрылыс құралдары, текстильді кәсіпорынға арналған құрал – жабдықтар)
шұғылданады. әдетте бұл фирмалар өздерінің машина паркіне немесе құрал –
жабдық қорына иелік етеді әрі оларды тұтынушыларға (жалға алушыларға)
клиенттің алғашқы талап етуі бойынша ұсынады. Лизингтік компания техникалық
қызмет көрсетулерді әдетте өздері жұзеге асырады және олардың дұрыс
пайдаланылуын (қалыпты пайдаланылу жағдайын) қадағалап отырады.
Әмбебап лизингтік фирма әр алуан машина және құрал – жабдық түрлерін
жалға береді. Олар (әмбебап лизингтік фирмалар) қажетті құрал – жабдықты
жеткізіп беретін жабдықтаушыны жалға алушының өзі таңдап алуына мүмкіндік
береді, сонымен қатар, тапсырысты қалай орналастыратыны да, мәміле
объектісін қабылдап алатыны да жалға алушының еркінде болады. Лизинг беруші
осылайша мәмілелердің қаржыландыруын ұйымдастыратын мекеменің функциясын
орындайды десе де болады.
Лизинг келісімшарт мерзімі. Лизингтік келісімшарттың әрекет ету
мерзімін лизинг кезеңі деп ұғуға болады. Лизинг ұзақ мерзімге жалдаудың
айрықша формасы болып табылатындықтан, мәміле объектісінің қызмет ету
мерзімінің ұзаққа созылуы және құнының жоғары болуы лизинг кезеңінің
уақытша аясын анықтайды.
Лизингтік келісімшарттың мерзімі анықтау барысында лизинг беруші мен
лизинг алушы мыналарды ескереді:
➢ техникалық – экономикалық мәліметтерімен анықталатын құрал –
жабдықтың қызмет ету мерзімі. Лизингтік контрактінің мерзімі, жалға
берушінің пайдалануға берген объектісінің қаншалықты пайдалануға
жарайтынын ескеретін болсақ, оның ықтимал пайдаланылу мерзімінен аса
алмайды.
➢ құрал – жабдық амортизациясының кезеңін үкімет органдары белгілейді.
Қаржылық лизингте келісімшарттың мерзімі әдетте амортизация кезеңімен
сәйкеседі:
➢ мәміленің ең өнімді немесе арзан аналогының пайда бөлу циклы.
➢ инфляциялық процестің серпіні (динамикасы).
➢ ссудалық капитал нарығының конъектурасы және оның даму тенденциясы.
Лизингтік компаниялар банк несиесін кеңінен пайдаландықтан, лизингтік
проценттің негізі болып табылатын ұзақ мерзімді несие процентінің
мөлшерлеме деңгейі лизингтік келісімнің ұзаққа созылуына тікелей
әсерін тигізетін болады.
Лизинг құны. Лизингтік операцияның жобасында ең күрделі сәтке лизинг
берушіге тиесілі лизингтік төлемдердің (жалдаудың ақысы) сомасын анықтау
жатады. Қысқа мерзімді және орта мерзімді жалгерлікте жалдау төлемінің
сомасы біршама дәрежеде жалға алынған тауар нарығының конъектурасымен
анықталады. Ұзақ мерзімді жалгерлікте лизингтік төлемдердің есеп айырысу
негізіне әдістемелік тұрғыдан негізделген есеп айырысу жатады. Бұл мәміле
объектісі құнының біршама жоғары болуымен және лизингтік контракті
мерзімінің ұзаққа созылуымен байлагысты алынып отыр.
Кез келген лизингтік төлемнің құрамына мыналар кіреді:
➢ амортизация;
➢ мәмілені жүзеге асыру үшін лизинг беруші тартатын ресурстардың
төлемі;
➢ көрсеткен қызмет үшін алатын лизинг берушінің табысын (1 - 3%)
қамтитын лизингтік маржа;
➢ тәуекелділік сыйлықақысы.
Ресурс төлемі, лизингтік маржа және тәуекелділік сыйақысы лизингтік
процентті құрайды.
Лизинг алуан түрлі қызмет көрсетулерімен сипатталады. Бұл қызмет
түрлерін лизинг беруші ұсынады. Олардың түрлерін шартты түрде екі топқа
бөлуге болады: техникалық қызмет көрсету және кеңес беру.
Техникалық қызмет көрсету лизинг объектісін клиент пайдаланатын орынға
тасымалдаумен, лизингіге берілген құрал – жабдықты монтаждаумен және
дайындаумен, оған техникалық қызмет көрсетумен және ағымдағы өткізумен
(әсіресе, күрделі жаңа құрал – жабдық жағдайында) байланысты көрсетілетін
қызмет.
Консультациялық қызмет көрсету – мәміле ресімдеуінің салық салу
мәселесі бойынша және басқа да мәселелер жөніндегі қызмет көрсету.
Лизингтік компания лизинг алушы фирма түралы барлық мәліметтерді яғни,
кәсіпорын түралы жалпы мәліметтерді, негізгі қызметті, кәсіпорынның
қаржылық жағдайы түралы және басқада мәліметтерді талдағаннан кейін
түпкілікті шешім қабылдайды және оны лизинг алушыға лизингтік крнтрактінің
жалпы шартттарын қоса тіркеп хат арқылы жеткізеді, ал құрал – жабдықты
жеткізуші лизингтік компанияға құрал – жабдықты сатып алғысы келетіні
жөнінде хабарлайды. Бұл жағдайда лизинг беруші жеткізушімен құрал –
жабдықтың бағасы жөнінде келісіп, қажет болған жағдайда мәміле объектісінің
сенімділігін, өнімділігін және тиімділігін тексереді.
Лизинг алушы лизингтік келісімнің жалпы шарттарымен танысқаннан кейін
лизинг алушыға құрал – жабдыққа берілген тапсырыстың бланкісін қоса тіркеп,
міндеттемені растап, жалпы контракт шарттарының қол қойылған данасын хатпен
жібереді. Бұл құжатты жеткізуші фирма жасайды және оған лизинг алушы
бұрыштама соғады.
Аталмыш құжаттарды алғаннан кейін лизинг алушы тапсырысқа қол қояды
және оны құрал – жабдықты жеткізушіге жібереді. Тапсырыс бланкісінің орнына
жеткізуші мен лизингтік фирманың арасында бекітілген құрал – жабдықты сату
– сатып алу келісімшарты немесе жеткізушінің жалпы шарттары баяндалған
жеткізудің жүктелімі пайдаланылуы мүмкін.
Құрал – жабдықты жеткізуші оны құрал – жабдықты қабылдау бойынша
міндетті өз мойнына алатын лизинг алушыға жөнелтеді. Жеткізуші әдетте
мәміле объектісін құралтырып (монтаждап), пайдалануға береді.
Жұмыс аяқталғаннан кейін құрал – жабдықтың нақты жеткізілгенін оның
құрастырылған және жеткіззушіге ешқандай кінәрат қойылмай, оның қолданысқа
енгізілгенін айғақтайтын қабылдау хаттамасы жасалады. Қабылдау хаттамасына
лизингтік операцияға қатысушылардың барлығы қол қояды және лизинг беруші
мәміле объекттісінің құнын жеткізушіге төлейді.
Осылайша, лизингтік мәміленің негізінде мынадай құжаттар жатады:
o лизингтік келісімшарт;
o сату – сатып алу келісімшарты немесе мәміле объектісін жеткізу
жүктелімі;
o мәміле объектісін қабылдау хаттамасы.
Лизингтік келісімшарттың мазмұны. Лизингтік келісімшарт мынадай
бөлімдерден тұрады:
1) келісімшарттың тараптары.
2) келісімшарт заты.
3) лизингтік келісімшарттың әрекет ету мерзімі.
4) тараптардың құқықтары мен міндеттері.
5) лизингтік төлімнің шарты.
6) мәміле объектісін сақтандыру.
7) лизингтік келісімшартты бұзудың тәртібі.
Келісімшарттың тараптары. Лизингтік келісімшартқа екі тарап қатысады:
тауардың меншік иесі болып табылатын лизинг беруші және мәміле объектісін
пайдалануға алған лизинг алушы.
Келісімшарт заты. Лизингтік келісімның заты оның жеке белгілерімен
немесе техникалық құжаттамасымен анықталады. Бұл мәліметтер контрактінің
өзіне тән контрактінің міндетті бөлігі болып табылатын өзіндік
ерекшелігінде қамтылады.
Лизингтік келісімшарттың әрекет ету мерзімі. Лизингтік келісімшарт
әдетте мәміле объектісінің пайдаланылуға енгізілген күнінен бастап күшіне
енеді және белгіленген мерзім ішінде әрекет етеді.
Тараптардың құқықтары мен міндеттері. Келісімшарттың бұл бөлімі
мәміленің дайындау кезеңіндегі, яғни мәміле дайындалатын кезеңдегі лизинг
берушіге қатысты міндеттердің және келісімшарттың әрекет ету мерзімі
ішіндегі лизинг берушіге қатысты құқықтардың толық тізбесін қарастырады.
Лизингтік төлемнің шарттары. Келісімшарттың бұл бөлігінде лизингтік
мәміле бойынша төлемнің формасы, мөлшері, түрі және тәсілі анықталадды.
Төлем тәсілі бір жолғы және кезең сайын болуы мүмкін. Бір жолғы төлем,
әдетте тараптардың қабылдау хаттамасына қолдарын қойғаннан кейін жүзеге
асырылады және мәміле тек сату – сатып алу келісімшартын немесе жеткізу
жүктелімін (көлік, сақтандыру шығыстарын төлеу, құрал – жабдықты құрастыру
және т.б.) жеткізуші орындаған кезде ғана қаржыландырылады.
Мәміле объектісін сақтандыру. Лизинг түріне қарай объектіні лизинг
беруші (оперативті лизинг) немесе лизинг алушы (қаржылық лизинг)
сақтандырады.
Лизингтік кесісімшартты бұзудың тәртібі. Лизингтік келісімшарт мынадай
жағдайлар орын алғанда мерзімінен бұрын бұзылуы мүмкін:
o лизинг алушы мәміле объектісін қабылдаудың тиісті шартттарын әзірлемеген
жағдайда;
o құрал – жабдық құрастырылмаған жағдайда және құрал – жабдық келісімшартта
белгіленген мерзімде пайдалануға енгізілмеген жағдайда;
o жалдау ақысы уақтылы төленбеген жағдайда;
o форс – мажор (алдын ала болжанбаған) жағдайлар орын алғанда;
o лизинг беруші келіскен жағдайда;
лизинг алушы өзінің лизинг берушісі мен осы немесе басқа объектіге жаңа
контракт бекіткен жағдайда.
2.3 Қазақстандағы лизингтiк қатынастарды басқару тетiктерiн жетiлдiру
мен лизинг нарығының қазiргi күндегi жай-күйi
Экономикалық қатынастардың дамуының қазiргi кезеңiнде лизингтiк
қатынастарды белсендi түрде пайдалану қажеттiлiктерiн айтып қана қоймай,
сонымен бiрге, осы қатынастарды бiлiктi түрде басқаруға да өте көп көңiл
бөлу қажет. Соған байланысты, елiмiздегi лизингтiк қатынастарды басқарудың
бiрнеше деңгейiн қалыптастырудың қажеттiлiгi бар. Оны келесi 7 – суретте
көруге болады.
Лизингтiк қатынастарды басқару
Мегадеңгей Макродеңгей Медиадеңгей Микродеңгей
Сурет - 7. Лизингтiк қатынастарды басқару деңгейлерi.
Әртүрлi халықаралық ұйымдар үкiметтiк емес ұйымдардың,
университеттердiң, халықаралық агенттiктердiң және жергiлiктi басқару
органдарының көмегiмен арнайы Жобалар жасау арқылы елдегi лизингтiк
қатынастардың дамуы үшiн қолайлы жағдай жасай отырып, лизингтiк
қатынастарды мегадеңгейде басқаруда маңызды роль атқарады. ҚР – да
халықаралық даму жөнiндегi АҚШ Агенттiгiнiң қаржылық қолдауымен 2004 жылы
лизингтi дамыту бойынша Жоба өз қызметiн бастады. Бұл жобаның негiзгi
мақсаты лизингтiк қатынастарды реттейтiн заңдылықтарды жетiлдiру үшiн
мемлекеттiк басқару органдарына және Парламентке ұсыныстар беру, қаржылық
және кәсiпкерлiк орталарда лизинг туралы танымдылықты жоғарылату және
лизингтiк сектордың ресурстық базасын кеңейту бойынша көмектер жасау болып
табылады. Қазiргi кезде осы Жобаның бiрiншi және екiншi кезеңдерi толық
iске асырылған. Ал үшiншы кезеңiн iске асыру үшiн Халықаралық қаржылық
корпорацияның инвестициялық департаментiмен бiрлесе отырып, Орталық Азияда
лизингтi қаржыландыру Қорын құру бойынша жұмыстар жүргiзiлуде. Лизингтiк
қатынастарды мегадеңгейде басқаруды дамыту үшiн шетелдiк инвесторлар
тартуға көбiрек көңiл бөлiну қажет.
Лизингтiк қатанастарды басқарудың нарық талаптарына сәйкес келетiн
тиiмдi технологиясын жасау үшiн, ең алдымен мемлекет макродеңгейлiк
қатынастарды реттеушi ретiнде неғұрлым маңызды роль атқарады. Елiмiздегi
лизингтiк қызметтер нарығының қалыптасқаннан бергi уақыт аралығында
лизингтiк қатынастарды ұйымдастыратын және реттейтiн бiрнеше нормативтi
актiлердiң бекiтiлгенi белгiлi. Солардың негiзiнде лизингтiк қызметтер
нарығын ұйымдастыру қағидаларын анықтайтын база құрылған. Бiрақ лизингтiк
қатынастарды дамыту бойынша елiмiзде қабылданған заңнамалық актiлердiң
қабылдау уақыттарына жасалынған талдаулар, көптеген жағдайларда нарықтың
мемлекеттен реттеушi шараларды талап еткендiгiн көруге болады. Яғни,
бүгiнгi күнi мемлекет лизингтiк қатынастарға заңнамалық базаның көмегiмен
жеткiлiктi деңгейде реттеулер жүргiзiп отырған жоқ. Сондықтан да, бiз
қазiргi таңда ҚР – дағы лизингтiк қатынастарды мемлекеттiк деңгейде
басқарудың кейбiр тетiктерiн сапалық жағынан келесiдей бағыттар бойынша
дамыту қажет екендiгi ұсынылған:
1. лизингтiк қатынастарды әртүрлi келiсiм – шарттық қатынастардың
элементтерiнен тұратын инвестициялау тетiгi ретiнде оның әлеуметтiк –
психологиялық аспектiлерiн түсiндiруге мүмкiндiктер беретiн қосымша
заңнамалық нормативтiк базаны қалыптастыру қажет. Ол үшiн лизингтiк
қатынастарға байланысты қазiргi уақытта жұмыс iстеп жатқан заңнамалық
құжаттарды түсiндiретiн “төменгi” деңгейдегi, яғни әдiстемелiк нұсқаулар
жасап, оларды қолданысқа енгiзу керек.
2. ҚР – да лизингтiк қатынастарды құру қағидаларын толық қалыптастыруға
жауап беретiн құқықтық реттеу тетiктерiн жасау және оларды нақты
қолданысқа енгiзу керек. Бұл жерде ең алдымен, “қаржылық лизинг”
түсiнiгiнен белгiлi – бiр ерекшелiктерi бар “оперативтi лизинг” деп
аталатын жаңа тетiктi қолдануға өту үшiн қажеттi құқықтық базаны
қалыптастыру керектiгi туралы айта кеткен жөн. Себебi, шетелдiк тәжiрибе
көрсетiп отырғандай, кейбiр
объектiлердi, әсiресе, құрылысты жүргiзуге қажеттi құрылғыларды оперативтi
лизинг негiзiнде пайдалану қаржылық лизингке қарағанда неғұрлым тиiмдi
болып келедi. Сондықтан да қазiргi кезде лизингтiк қатынастардың оперативтi
лизингарқылы дамытуға көп көңiл бөлiнуi керек. Осы мақсат үшiн оперативтi
лизинг тетiктерiн пайдалану қағидалары мен тәртiптерiн ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бет
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРМЕН агросаланы НЕСИЕЛЕУ- АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫН
негізгі қаржыландыру көзі ... ... 6
1.1 Мемлекет экономисын қарқынды дамытушы күш ретінде - ауыл шаруашылық
секторын банктік
несиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Агро шаруа субъектілері мен шағын кәсіпкерлікті дамытудың негізгі
стимулы ретінде шағын несие ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
1.3. Арнайы ұйымдардың қатысуымен және банктердің көмегімен
агроөнеркәсіптік кешенді қолдау ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2. қАЗАҚСТАНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ және мемлекеттік акционерлік
қоғамдардың лизингтік
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
... ... .
2.1 Лизингтiк қатынастар қалыптасуының теориялық негiздері және лизинг 29
термині түралы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Лизингтік операцияның жіктелуі мен лизингтік мәміленің
қатысушылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .. 36
2.3 Қазақстандағы лизингтiк қатынастарды басқару тетiктерiн жетiлдiру
мен лизинг нарығының қазiргi күндегi жай-күйi ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРМЕН агросаланы НЕСИЕЛЕУ-ДІ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
3.1 Агро саланы мемлекеттік қолдау жасауға арналған серпінді жобалар
мен әлемдік нарыққа шығару жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
3.2 Арнайы ұйымдардың қатысуымен агроөнеркәсіптік кешенді қолдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . 79
Пайдалынған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 80
Кіріспе
Тәуелсiздiк алғанға дейiн Қазақстанның аумақтық дамуы бұрынғы KCP0-ның
бiртұтас халық шаруашылығы кешенiнiң шеңберiнде айқындалды және
орталықтандырылған директивтi жоспарлау негiзiнде жүзеге асырылды.
Адам өміріне, оның қажеттіліктерін қанағаттандыруға керек игіліктерді
алудың басты көзі – агро сала болып табылады.
Агро шаруашылық саласындағы мемлекеттік саясат негізгі ұлттық
мүдделерге сәйкес орындалатын мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық
саясатының негізгі бағыттарының бірі болып табылады. Бұл саясат шаруашылық
жүргізуші субъекттердің, әсіресе белгілі бір өңірде немесе тұтастай бір
елде максималды әлеуметтік – экономикалық тиімділік беретін саладағы
бизнестің дамуына қолайлы жағдай жасау қағидасы негізінде қалыптасады.
Нақты өндіріс саласындағы агро салады белсендірудің икемді тұтқалары
ретінде салық, сақтандыру, инвестиция, лизинг және әріне банктік несие
тәрізді нысандар саналады. Индустриалдық – аграрлық дамыған елдерде агро
саланың белсенділігін арттыру құралы ретінде негізінен қаржы – бюджет
ресурстарын қолдану, салық салу механизмін ұтымды пайдаланумен қоса,
мемлекеттік дотация, субсидия, салықтар, сақтандыру, мемлекеттік және
коммерциялық екінші деңгейлі банктердің несиелері тәрізді тетіктерді
қолданады; бюджет қаражаттары (субсидия, субвенция, дотация) есебінен
биотехнология, робототехника сияқты ғылымды көп қажет ететін салаларды,
ұлттық шаруашылықтың басым бағыттарын қаржыландыру саясаты жүзеге
асырылады. Экономиканың агро шаруашылық саласын қолдау коммерциялық
банктердің несиелері, мемлекеттік субсидиялар, жеке жұмсалымдар, сыртқы
инвестициялар арқылы қаржылық көмек көрсету және осы арго саласына қарасты
түрлі қолдау және дамыту қорлары, қаржы кор-порациялары,технопарктер,
мемлекеттік акционерлік қоғамдар және дамыту орталықтары, оқу орталықтары,
ақпаратпен қамтамасыз ету орталықтары сияқты бағыттарды қалыптастырып,
жандандыру аясында жүргізіледі. Біздің пікірімізше, экономиканың негізгі
саласының бірі болып табылатын агро саланың қаржылық – несиелік әдістер
арқылы белсенділігін арттырудағы мемлекеттің көздеген басты мақсаты
мемлекеттің, қоғамның, халықтың, оның ішінде әлеуметтік жағынан нашар
қорғалған тұрғындардың мүддесін қорғау болып табылады.
Агро секторды белсендірудің тиімді тұтқаларының бірі ретінде қаржылық –
несиелік әдістерді қолдану барысында қаржы, ақша – несие саясаттарының
атқаратын ролі айрықша. Қаржы мен бюджет, инвестиция, коммерциялық
банктердің несиелері тәрізді жекелеген шағын экономикалық категориялардан
тұратыны белгілі. Соған сәйкес салық саясатын, бюджет саясатын, т.б. және
тиісінше салық механизмін, бюджет механизмін және несие механизмін, т.б.
жіктеуге болады. Бұл саясаттар мен өздеріне тән механизмдер өзара тығыз
байланысты әрі олар қаржы мен несиенің қоғамдағы ролін анықтайды. Нарық
жағдайында ауыл шаруашылық секторын өркендету барысында фискалдық саясатпен
қатар, ақша – несие саясатының алатын орыны да елеулі. Ақша – несие саясаты
мемлекеттің немесе елдің Орталық банкі арқылы экономикадағы ақша массасын,
ақша айналымын реттеу арқылы нақты өндіріс саласындағы шаруашылық жүргізуші
субъектілердің іскерлік белсенділігіне ықпал ете отырып, экономиканы
макродеңгейде басқару болып танылады.
Комметциялық банктердің қаржылық – несиелік құралдары ұлттық
шаруашылықты қамтитын әмбебап құрал ретінде тұтастай алғанда экономикаға,
оның ішінде нақты ауыл шаруашылық субъектілерінің ішік – сыртқы
қызметтеріне елеулі әсер етеді. Осы мақсатта несие, сақтандыру, лизинг
тәрізді тетіктер қолданылады. Оларды ұтымды қолдана алмаған жағдайда
экономикалық өсудің тежелуі, халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуі тәрізді
қолайсыз салдар орын алуы мүмкін. Агро сектортәрізді іс - әрекеттің тиімді
де ұтымды іске асырылатын алаңында нарықтың қалыпты дамуына, монополизмнің
орнауына жол бермеуге мүмкіндік туады. Сондықтан қаржылық – несиелік
әдістерді қолдану барысында нақты даму кезеңіндегі ауыл шаруашылықтің, оның
ішінде нақты ауыл шаруашылық субъектілердің хал – ахуалын, қаржылық
әдістерін мұқият талдап, оның тиімділігін арттыру жолдарын, оның
нәтижесінде туындайтын салдарын дұрыс болжау керек .
Қазақстан экономикасының барлық салаларында нарықтық қатынастарға
негiзделiп жүргiзiлген реформалар тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз
етуге бағытталғандықтан, қазiргi уақытта ҚР – ның экономикалық алдындағы
маңыздылығы өте жоғары мiндеттердiң бiрi соңғы жылдары өз уақытында
жасалынған құрылымдық реформалардың және тиiмдi жүргiзiлген экономикалық
реттеудiң арқасында қол жеткiзiлген макроэкономикалық көрсеткiштерге
тұрақтылық және жаңа сапалық сипат беру. Сондықтан да Ел басшысының
Қазақстан халқына дәстүрлi Жолдауында “экономиканы әртараптандыруға
бағытталған Индустриалды – инновациялық стратегияны iске асыру қажет” деп
айқындалып беруi бекер болмаса керек.
Қазiргi кезде бiздiң мемлекетiмiз бәсекеге қабiлеттi экономиканың
үлгiсiн таңдай отырып, бәсекелестiкке қарымы мол басым салаларды, яғни
отандық агро саланы дамытуға кiрiсе бастады. Ал отандық өндiрiстi, сол
арқылы отандық өнiмдердiң iшкi және сыртқы нарықтардағы бәсекелестiк
қабiлеттiлiгiн дамытудың маңызды шарттарының бiрi өндiрiске ең алдымен
керекті қаржы көздерін құйу керек болып отыр. Сосын ғылым мен техниканың
соңғы жетiстiктерiн енгiзу негiзiнде оған қызмет көрсететiн негiзгi
қорлардың сапалық жағдайын жоғарылату болып табылады. Себебi, нарықтық
экономика жағдайында агро сала өнімдерін тек ішік нарықта пайдалану мен
шектелмей, көршіліс мемлекеттерге де экспортқа шығаруға ұмтылы маңызды
мәселердің бірі болып отыр. Сондықтан қазіргі кезде мемлекет агро саланың
барлық құрамдас бөліктерін комплексті түрде қаржыландыруы қажет болып отыр.
Бірақ бұл мәселе тек мемлекеттің қаржылары есебілен қаржыландыруы мүмкін
емес. Себебі, агро сала жағдайын талқылайтын болсақ тек оның техникалық
және құрал – жабдықтық қажеттілігін қамтамасыз үшін 800 млрд.теңге
көлемінде ақша қаражатын талап етеді. Ал бұл ірі сомадағы ақша көлемі
қазіргі кезде мемлекеттік бюджет қарамағында жоқ болып отыр. Бұл тығырықтан
шығу үшін сырттан ақша қаражаттарын тарту қажет болып отыр, яғни
коммерциялық банктер қаржыларын осы салаға шөғырландыру қажет.
Ауыл шаруашылығы Қазақстан экономикасының негізгі салаларының бірі
болып табылады. Аграрлық сектордың даму деңгейі қашан да қазақстандық
қоғамның экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылығын анықтайтын факторы
болып келді және әлі де болып келеді. Республика экономикасы дамуының басым
бағыттарының бірі бола отырып, ауыл шаруашылығы аса зор әлеует пен үлкен
қорға ие.
Қазіргі кезде әлемдік аренада дамыған ең ірі мемлекеттердің даму
тарихын көретін болсақ, олардың дамуының алғашқы әрекеттері агро саладан
басталған. Әріне ауыл шаруашылықты керекті деңгейгеше дамытпай тұріп,
экономиканың басқа салаларын жоғарғы дәрежеге жету мүмкін емес.
Әріне, агро саланы дамытудың негізі бұл қаржылындыру. Бұл жоспарда
әріне ұлкен ролді ауыл шаруақөжалықтары мен ауыл шаруаөнімдерін
өндірушілерге қаржылық қызмет көрсетуді күшейту керек екендігі мәлум. Бірақ
тек қана мемлекет бюджетінің есебінен ауыл шаруашылығын дамыту өте қиін
болатындығы мәсул. Сондықтан коммерциялық банктердің бұл салаға
қызығушылығын арттыру өте қажет болып отыр.
Қазіргі тәңда банктік несие ролі өте маңызды болып отыр. Дамыған
елдердегі түрлі экономика салаларының оның ішіндегі нақты агро саланың
дамытушы қөздірінің бірі болып осы коммерциялық банктердің несиелері болып
табылады. Банктік несилердің өте коп жағынан артықшылықтары болғандықтан
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы процестерін ынталандырушы ролін
атқаруда.
Банктік несие көмегімен экономиканың барлық салаларын, оның ірішде
агро саланың кез келген бөлігін қаржыландыру арқалы мемлекеттің жалпы
дамытуына елеулі түрткі болып отыр. Қаржылық – несиелік операциялар
көмегімен мемлекет тарапынан қорғалмайтын және қаржыландырылмайтын арго
сала сигметтері керекті ақша құралдарын алуға мүкіндік алады.
Әріне мемлекетте өзінің негізгі салаларының бірі болып табылатын, яғни
мемлекет экономикасының дамытушы локомотиві болып табылатын ауыл шаруашылық
секторынада өте үлкен көңіл болуде. Үкімет тек қана қаржы – несие
құралдарын пайдалану мен бірге мемлекеттік әрнайы дамыту және қолдау
қорларын құруд. Сонымен арнайы мамандарылған мемлекеттік акционерлік
қоғамдар мен ұйымдардың негізін салып, алғашқы нәтижелерін алуда. Мемлекет
осы мақсатта ҚазАгро ұлттық холдингін құрды. Қазіргі кезде оның құрамына
сегіз акционерлік қоғам, яғни олар мынаулар: Азық - түлік келісім - шарт
корпорациясы АҚ, Мал өнімдері АҚ, Қазагромаркетинг АҚ, Қазагроқаржы
АҚ, Аграрлық – несиелік корпорация АҚ, Бидай дақылдарын кепілдендіру
қоры АҚ, Қаржылық қолдау қоры АҚ, Қазагроинновация АҚ. Осы акционерлік
қоғамдар өз жұмыстарынын бастағаныға көп болмасада бір – неше елеулі
жетістіктерге жетіп және агро саланы серпінді дамытуға арналған ірі
жобаларды жасап үлгерділер.
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРМЕН агросаланы НЕСИЕЛЕУ- АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫН негізгі
қаржыландыру көзі
1.1 Мемлекет экономисын қарқынды дамытушы күш ретінде - ауыл шаруашылық
секторын банктік несиелеу
Коммерциялық банктердің несиелік операциялары жақын уақыт аралығында
пайда болған емес, бірақ коммерциялық қызметтің басқа түрлерімен
салыстырғанда өте үлкен артықшылықтары мен тиімділіктерінің әсерінен өте
кең таралған қатынастар қатарына жататынды. Қазіргі кезде банктердің
қызметін несиелік операцияларсыз есететуге болмайды. Әр бір адам үшін банк
бұл ең бірінші болып несие беруші мекеме болып табылады. Әр бір банктің
негізгі мақсаты болып, табыс болып табылады. Ал табыстың негізгі көзі банк
үшін бұл – активті операцияларын тиімді жүргізу. Былайша айтқанда, банк өз
клиеттеріне несие беру арқалы оның пайыздық ставкасы арқалы табыс алу.
Коммерциялық банктердің несиелік операциясы – бұл банктің өз
клиенттеріне белгілі шарттармен және белгілі мерзімге дейін және сол арқалы
белгіленген мөлшерде сыйақы (пайыздық ставка) алуға арналған коммерциялық
қызметі. Бұл банктердің негізгі табыс көздерінің бірі болып табылады.
Қазіргі таңда коммерциялық банктер ұсынатын несиелердің пайдалынатын
бағыттарына қарай келесідей жіктеледі: өнеркәсіпке арналған, тұтынушыға
арналған, саудаға арналған, ауыл шаруашылығына арналған, инвестициялық
несие мен бюджеттік несиелер болып табылады.
Коммерциялық банктердің несиелік саясатының негізі болып несиелендіруге
болатын жаңа экономикалық сала сигменттерін табу мен қаржыландыру болыа
табылады. Ал қазіргі кезде өте ірі перспективаға ие және үлкен қаржылық
құралдарын қажет етуші салалардің бірі болып – агро сектор болып отыр. Бұл
салада негізгі қаржыландырушы күш ретінде әріне мемлекеттік бюджет болғаны
мен толығымен бөндай ірі экономика саласын тек бір ғана құрал мен тұындаған
мәселерді шешуге болмайтындығы анық. Сондықтан бұл салаға көбірек банктік
несиелерді тарту әрі банк үшін әрі мемлекет үшін ынғайлы болып отыр.
Әріне коммерциялық банктердің қазіргі кезде несиелеудің негізгі көздері
бұл - өнеркәсіп, сауда және құрылыс болып отыр. Бірақта ауыл шаруашылығы
өте үлкен песпиктиваларға ие болғандықтан, банктер үшін жаңа несиелеу
базасы болуы анық.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банктің мәліметтері бойынша 2004 – 2007
жылдар аралығындағы екінші деңгейлі банктердің жалпы несие портфелінің
көлем салмағыдан ауыл шаруашылық субъектілеріне берген несие көлемі 12% ден
4,4% дейін қысқартқан. 2007 жылы агро саласына берілген несие көлемі 240
млрд. тг құраған (сурет–1). Бұл несиенің негізгі болігі, яғни-73% Алматы
және Астана қалаларына берілген. Талдау нәтіжесінде бұл несиелердің кімге
берілгені анықталды. Несиенің негізгі болігі, яғни 95% ірі және орта ауыл
шаруашылықөнімдерін өндіруші заңды тұлғаларға берілген. Ал қалған тек қана
5% ғана шаруа қөжалықтарына берілген. Осы берілген несиелердің пайыздық
ставкасы 15 – 22% қүраған.
Сурет -1. Коммерциялық банктердің агро салаға арнаған несие корсеткіштері.
Енді мысал ретінде Қазкоммерцбанк АҚ – нің агро салаға, шағын және
орта бизнесті несиелендіруге қатысты жаңа бағдарламаларын көріп шығайық.
Агро сала субъектілері мен кәсіпкердел белгілі бір бөлігі бұған
дейін пайыздық қайтарымы жоғары болғандықтан банктен несие алуға
қауіптенетін. Енді Қазкоммерцбанк осы ахуалды өзгертуге әрекет жасауда. Оны
олардың агро салаға, шағын және орта бизнесті несиелендіруге арналған
Сізге орайластырылған деп аталатын жаңа бағдарламасынан аңғаруға болады.
Бағдарламада несиенің бірнеше түрі қарастырылған. Жедел-микронесие,
микронесие, шағын несие және меганесие. Онда несиелендірудің валюта бойынша
жылдық мөлшерлемесі 15-27 пайыздан 13,5-16 пайызға, ал теңгемен 18-36
пайыздан 15-18 пайызға дейін төмендетіліп отыр. Несие беру мерзімі де 3-84
айдан 10 жылға дейін ұзартылған. Банк өткен жылы шағын және орта бизнесті
несиелендіру көлемін 60 пайызға арттырып, оны 424 миллион доллардан асырған
болатын. Соның нәтижесінде өз бизнесін қаржыландыру үшін несие алған
кәсіпкерлер саны да үш есеге өсіп, 15 мың адамға жетті
Шағын несие ( Қазкоммерцбанк АҚ – мы ұсынған несие шарттары).
Несие сомасы: 500$-дан 30 000$-ға дейін
Мерзімі: 12 айға дейін
Пайыздық мөлшерлеме: Валютада айына 2-2,6%
Қаржыландырылады: Сауда, қызметтер, өндіріс
Банк шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметіне несиелік құралдарды
қолдана отырып жанама түрде араласады әрі еңбекке жарамды халықты жұмысқа
толық қамта отырып, олардың әлеуметтік және қаржылық жағдайын жақсарту
жолдарын іздестіреді.
Сурет – 2. Екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерліктің субъектілеріне
берген несиелері, экономика салалары бойынша.
Ұлттық Банктің беріп отырған мәліметтеріне сүйенсек (Сурет – 2),
Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне ашратып отырған несие көлемі жылдан – жылға үлғаюда. Мәселен
ауыл шаруашылық субъектілеріне өз қызметін жұргізуге 2007 жылдың 6 айында
300872 млн. теңге несиеге берілген болса, ал 2008 жылы бұл көрсеткіш
1256352 млн. теңгеге дейін артты. Яғни, 2007 жылы соңында бекітілген несие
келісімдердің құны 2008 жылдың соңындағы көрсеткішпен салыстыратын болсақ
417,5%, ал осы 2008 жылдың алғашқы 6 айындағы мәліметтеріне салыстырсақ
228% жуық көбейген болып табылады. Бұдан осындай ауыл шаруашылығына
арналған қаржылардың осындай қарқынмен көбеюі, болашақта улкен
жетістіктерге қол жеткізіледі деген болжам жасауға болады.
Соңғы жеті жылда (2001-2008) 26,5 мыңнан астам ауыл шаруашылығы
техникаларының негізгі түрлері сатып алынған. Өткен жылы 4,2 мыңнан астам
негізгі ауыл шаруашылығы техникалары 45,0 млрд. теңгеге сатып алынды:
тракторлар -1117 дана; астық жинайтын комбайндар - 1605 дана; тұқым
сепкіштер - 819 дана; егіс кешендері - 394 дана; дестелегіштер - 308 дана.
2008 жылы Коммерциалық банктер арқылы 22,2 млрд. теңгеге ауыл шаруашылығы
техникалары мен жабдықтары сатып алынды (бюджеттік қаражат - 8,1млрд.
теңге; өз қаражаттары – 3,3 млрд. теңге; экспорттық қаражат – 10,8 млрд.
теңге) оның ішінде: тракторлар -586 дана; астық жинайтын комбайндар - 656
дана; тұқым сепкіштер - 303 дана; дестелегіштер - 140 дана. Лизингтік
негізде ауыл шаруашылығы техникаларымен қамтамасыз ету қолда бар ауыл
шаруашылығы техникасын жаңартуға жағдай жасады. Жақын және алыс шет
елдерден сатып алынған жоғары өнімді, қуатты техникалар: - ауыл шаруашылығы
өндірісін 2003 жылмен салыстырғанда энергиямен қамтамасыз етілуін 19,5 %
жоғарылатуға; - қысқа агротехникалық мерзімде жалпы егістік техникаларының
4,9 % құрайтын егіс кешендерімен 35,2 % дәнді дақылдар егістігіне тұқым
себуге; - жалпы астық жинайтын комбайндар санының 22,3 % құрайтын соңғы 7
жылда сатып алынған астық жинайтын комбайндармен дәнді дақылдар егісінің 40
%-ын жинауға мүмкіндік берді. Ауылшаруашылығы машиналарын жасаудың қазіргі
кездегі жағдайы және дамуы. Республикамыздың өнеркәсіптік потенциалын ауыл
шаруашылығы машиналарын жасау саласындағы 120 кәсіпорын білдіреді. Оның
ішінде 50 кәсіпорын мынадай ауыл шаруашылығы техникаларын шығарады:
дестелегіштер, тұқым сепкіштер, жер өңдеу құралдары (сыдыра жыртқыш, сыдыра
қопсытқыш, соқалар, тырмалар), мал азығын дайындау құралдары, өсімдік
қорғау машиналары (дәрі сепкіштер, тұқым улағыштар) және қосалқы бөлшектер,
сонымен қатар агроөнеркәсіптік кешендері үшін жабдықтар. Қалған 70
кәсіпорындар жөндеу-қалпына келтіру жұмыстарымен және ауыл шаруашылығы
тауарын өндірушілердің тапсырысымен қосалқы бөлшектерді дайындаумен
айналысады. Шамамен 20 кәсіпорын соңғы өнім шығарушы болып табылады. Көп
кәсіпорындардың қуаттылығының 10-15% ғана жүктелген. Негізгі өнеркәсіптік-
өндірістік қорларының тозуы 43-80%, ал машиналар мен жабдықтардың тозуы 40%
дейін құрайды. Технологиялық процесстер мен жабдықтар тозып, озық
технологиялар қатарынан қалып қойды. Кәсіпорындар ескірген конструкциядағы
ауыл шаруашылығы машиналарын шығарады, тракторлар мен комбайндарды шығару
өндірісі жоқ. Сонымен қатар, осы заманға сай маркетингті, сату, делдалдық
және басқада қызмет көрсетулер кәсіпорындарда жоқ. Ауыл шаруашылығы
машиналарын, тораптарын, агрегаттарын және оларға қосалқы бөлшектерді
импорттау қазіргі уақытта ішкі өндіріске қарағанда айтарлықтай жоғарғы
деңгейде. Қазақстан Республикасы аймағында импортқа тәуелділікті төмендету
мақсатында өндірісте жоқ техникаларды біріккен жинау кәсіпорындарын
ұйымдастыру жұмыстары жүргізілуде.
Әріне, агро саланы дамытудың негізі бұл қаржылындыру. Бұл жоспарда
әріне ұлкен ролді ауыл шаруақөжалықтары мен ауыл шаруаөнімдерін
өндірушілерге қаржылық қызмет көрсетуді күшейту керек екендігі мәлум.
Қазіргі кезде өрташа есеп пен жылына импорталатын түрлі техникалардың
(трактор мен комбайн) 45% ҚазАгроФинанс АҚ – дың үлесінде.
ҚазАгроФинанс басқармасының 2008 жыл 1 сәуірге дейін 1092 техника, 450
трактор, 572 комбайн, 70 егін егу комплексі сатып алу үшін компания
тарапынан қаржыландырыоған. Осы жылдан бастап жаңа технологияларды
қаржыландыру жоспары өз жұмысын бастауда. Оның ішінде шаруа фермаларын,
жаңа қоймалар мен сақтау орындарын құрудың жаңа технологияларын және жерді
өңдеудің жаңа әдістері мен техникаларды негізу жоспарланған.
2 – кесте. Екінші деңгейдегі банктердің несилік көрсеткіштері.
Екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерліктің субъектілерін несиелері.
Экономика салалары бойынша (Заңды тұлғалар).
млн. теңге, кезеңнің соңына
Өнеркәсіп Ауыл Сауда Өзге
Cалалар шаруашылығы Құрылыс салалар
қатысушы Банкке Банкке Банкке Банкке Банкке
субъектілержатпайтын жатпайтын жатпайтын жатпайтын жатпайтын
заңды заңды заңды заңды заңды
тұлғаларға тұлғаларға тұлғаларға тұлғаларға тұлғаларға
Жылдар несие несие несие несие несие
мерзімі мерзімі мерзімі мерзімі мерзімі
қысқа ұзақ қысқа Ұзақ қысқа
қатысушы Жеке тұлғаларЖеке тұлғаларЖеке Жеке тұлғаларЖеке
субъектілер тұлғалар тұлғалар
несие мерзімінесие мерзімінесие несие мерзімінесие
мерзімі мерзімі
Жылдақысқа ұзақ
р
II. 1950 – 1960 жж. Американдың кезең.
III. 1960 – 1970 жж. Лизингтiк қатынастардың әлемге таралу
кезеңi.
IV. 1970 – 1980 жж. Лизингтiк “шу” кезеңi.
V. 1980 – казiргi Әлемдiк лизингтiк одақтардың құрылу кезеңi
уақытқа дейiн.
Әлемнiң 59 мемлекетi бойынша статистикалық мәлiметтер негiзiнде
лизингтiк нарықтың негiзгi көрсеткiштерiне талдау арқылы, қазiргi уақытта
лизингтiк қатынастардың әлемнiң шамамен барлық аумақтарында дамуда деген
қортытынды жасалды. Соған байланысты, әлемнiң көптеген елдерiндегi
инвестицияның жалпы көлемiндегi лизингтiң алатын үлесiне байланысты,
лизингтi инвестициялаудың болашағы бар бiр нысаны деп толық санау
мүмкiндiгi бар. Бiрақ осы көрсеткiштiң неғұрлым жоғары мөлшерi экономикалық
даму деңгейлерi жоғары елдерде (АҚШ, Батыс Европа елдерi) байқалатындықтан,
экономиканың даму деңгейi лизингтiк қаты-настардыңдамуы үшiн қажеттi шарт
болып табылады деген қорытынды жа-салынған.
Елiмiздегi лизингтiк қатынастардың қалыптасуы мен даму ерекшелiктерiне
сипаттама беру үшiн, жұмыста 2004 жылдың желтоқсан айында “Қазақстандағы
лизинг: тәжiрибе, мәселелер және даму болашағы” деген тақырыпта болып өткен
халықаралық “дөңгелек столда” болған пiкiр алмасулар нәтижесiнде лизингтiк
бизнестiң 15 жылдық тарихының шартты түрде анықталған кезеңдерiне арнайы
кесте құрастыра отырып талдаулар жасалынған (4 – кесте).
4 – кесте. Қазақстандағы лизингтiк қатынастардың қалыптасу және даму
кезеңдерi.
Жылдар аралығы Кезеңдердiң аты Қысқаша сипаттама
Алғашқы лизингтiк
компаниялар құрылды және
I – кезең. 1989 – Пайда болу кезеңi. кеәбiр коммерциялық банктер
1992жж. лизингтiк операларды аз
көлемде iске асыра бастады.
Қазақстанның iшкi
нарығындағы экономикалық
II – кезең. 1992 – Баяулау кезеңi. дағдарыстардың әсерiнен
1994жж. лизингтiк бизнестiң қарқыны
баяулай бастады.
Лизингтiк қатынастарды
мемлекеттiк қолдау және
III – кезең. 1995 – Жандану, қайта даму ынталандыру дами бастады,
2000жж. кезеңi. сондықтан бұл кезеңде
мемлекеттiк лизинг кезеңi
деп те атауға болады.
Банктiк лизингтiк
компаниялардың құрылуымен
IV – кезең. 2000 – “Банктiк лизинг” байланысты лизингтiк
2004жж. кезеңi. қатынастар коммерциялық
секторда өте тез
қалыптасып, дами бастады.
Жұмыста 1 – кестеде көрсетiлген кезеңдердi 2005 жыл және одан жоғары
жылдар деп толықтыру ұсынылған. Себебi, 2005 жылдың қаңтар айында “Қаржалық
лизинг туралы” ҚР – ның Заңына өзгерiстер мен
толықтырулар енгiзiлгенi белгiлi. Ондағы ең маңызды өзгерiстердiң бiрi
лизингке алушылардың лизинг бойынша есептелiнген сыйақы сомаларын толық
көлемде салық салынатын табыстан шегеру құқығының берiлуi және лизингке
беру мақсатында сырттан әкелiнетiн құрылғылардың импорты кезiнде ҚҚС – нан
босатылатындығы болып табылады. Яғни, шетелдiк тәжiрибе көрсеткендей,
лизингтiк операцияларға салық салу тәртiбi бойынша енгiзiлген жеңiлдiктер
отандық лизингтiк нарықтың дамуына оң ықпал ететiндiктен, бiз оны
елiмiздегi лизингтiк қатынастардың қалыптасуы мен дамуының V – кезеңi және
“лизингтiк қатынастардың қарқынды дамуы мен лизинг саласы бойынша
Қазақстанның басқа мемлекеттермен халықаралық ынтымақтастық кезеңi” деп
атау ұсынылды.
Қазiргi кездегi әлемдiк лизингтiк нарықтық дамуының негiзгi
тенденцияларын ескере отырып, жалпы экономика салаларындағы лизингтiк
қатынастарды ұйымдастырудың төрт негiзгi нысаны бөлiп қарастырылады. Олар:
❖ лизингтiк қатынастарды басқарудың өндiрiстiк нысаны;
❖ лизингтiк қатынастарды банктiк құрылымдар арқылы басқару нысаны;
❖ лизингтiк қатынастарды арнайы құрылған дербес лизингтiк компаниялар
арқылы басқару нысаны;
❖ лизингтiк қатынастарды холдингтер құру арқылы басқару нысаны.
Елiмiздегi лизингтiк қатынастар аясындағы болашағы бар нысандардың бiрi
лизингтiк холдингтердi құру сызбасы болып табылады деген тұжырым
жасалынған. Жұмыста әртүрлi салаға маманданған бiрнеше компаниялардың
бiрiгуi нәтижесiнде лизингтiк холдингтердi тиiмдi құрудың сызбасы ұсынылған
(Сурет – 6).
Лизингтiк холдинг Коммерциялық банк (кредитор)
құру мүмкiндiгi
Өндiрушi Сақтандыру
(жеткiзушi) зауыт Бас компания компаниясы
Лизингке алушы
Сурет – 6. Лизингтiк холдинг құру сызбасы.
Лизингтiк қатынастарды холдингтер құру арқылы ұйымдастыру лизингтiк
операцияларды iске асырудағы уақытты үнемдеуге, жиынтық шығындарды азайтуға
және iрi көлемдегi операцияларды жүзеге асыруға мүмкiндiктер бередi.
Сондықтан да болашақт елiмiзде шетелдiк инвестицияларды тарту жолымен
холдингтердi ұйымдастыру нысанын дамытудың қажеттiлiгi өте жоғары.
2.2 Лизингтік операцияның жіктелуі мен лизингтік мәміленің қатысушылары
Лизинг түрлері және лизингілік операцияларды жіктеу шетелдік және
отандық теория іс – тәжірибеде маңызды мәнге ие.
Лизинг түрлері оның жіктелу белгілеріне қарай бөліп көрсетіледі. Жіктеу
белгілеріне жататындар:
1. мәмілеге қатысушылардың құрамы;
2. лизингке берілген мүліктің тұрпаты;
3. мүліктің өтелу деңгейі;
4. амортизация шарты;
5. қызмет көрсету ауқымы;
6. операция өтетін нарық секторы;
7. салықтық және амортизациялық жеңілдіктерге қатынасы;
8. лизингілік төлемдердің сипаты.
1. Мәмілеге қатысушылардың құрамына қарай лизинг мыналарға бөлінеді:
• Тікелей лизинг; (екі жақты мәміле)
• Жанама лизинг; ( қатысушылардың саны 3 немесе оданда көп)
1.2. Мүліктің тұрпатына қарай лизинг былайша бөлінеді:
• Жылжымалы лизинг;
• Жылжымайтын лизинг;
1.3. Мүліктің өтелу деңгейіне қарай лизингті былай бөліп көрсетуге болады:
• Толық өтелетін лизинг; (келісімшарт бойынша мүлік құнынын толықұ
төлеу)
• Толық өтелмейтін лизинг; (келісімшарт бойынша мүлік құнының тек
бір бөлігі ғана өтеледі)
Лизингтің формаларын екі негізгі түрге біріктіруге болады:
❖ Оперативті лизинг.
❖ Қаржылық лизинг.
Оперативті лизинг – бұл жлагерлік қатынас, онда жалға берілген затты
сатып алумен және ұстаумен байланысты лизинг берушінің шығындары бір
лизингілік контрактінің әрекет ету мерзімі ішінде жалгерлік төлеммен
өтелмейді.
Оперативті лизингке мынадай негізгі белгілер тән:
1. лизинг беруші өзінің барлық шығынын бір лизинг алушыдан түсетін
лизингілік төлемдердің есебінен өтеуге ұмтылады;
2. лизингілік келісімшарт, әдеттегіше 2-5 жылға бекітіледі;
3. лизингілік төлемнің мөлшерлемесі әдетте қаржылық лизингке қарағанда
жоғары болады.
4. мәміленің объектісіне көбінесе ең әйгілі машина түрлері мен құрал –
жабдықтар жатады;
Қаржылық лизинг – бұл өзінің әрекет ету мерзімі ішінде құрал – жабдық
амортизациясының толық құнын немесе оның бір бөлігін, лизинг берушінің
қосымша шығынын қосымша шығынын немесе пайдасын өтеуді қарастыратын
келісім.
Қаржылық лизингтің негізгі белгілері:
1. үшінші жақтың қатысуы;
2. лизингілік келісімнің біршама ұзаққа созылатын кезеңі;
3. қаржылық лизингте мәміле объектісінің құны әдеттегіше жоғары болады.
Халықаралық іс – тәжірибеде төменде келтірілген мынадай лизингілік
операциялардың формалары кеңінен тараған.
Стандарт лизингісі. Лизингтің осы формасында жеткізуші (жабдықтаушы)
мәміле объектісін қаржыландырушы қоғамға сатады. Ал, қаржыландырушы қоғам
оны тұтынушыларға өзінің лизингілік компаниясы арқылы жалға береді.
Қайтарылатын лизингте құрал – жабдықтардың меншік иесі оны лизингілік
фирмаға сатып, бір мезгілде бұл құрал – жабдықты одан жалға алады. Бұл
операцияның нәтижесінде сатушы жалға алушыға айналады.
Жеткізуші лизингісі. Құрал – жабдықты сатушы қайтарылатын лизингтегі
секілді алушыға айналады жалға алынған мүлікті ол емес, басқа жалға алушы
пайдаланады.
Өтемдік лизинг. Жалдаудың төлемдері лизингілік мәміленің объектісі
болып табылатын құрал – жабдыққа дайындалған өнімдермен төленеді.
Жаңғыртылмалы лизинг. Осы формадағы лизингілік келісімде жалға алушының
талап етуі бойынша құрал – жабдықты оның жетілдірілген үлгілеріне кезең
сайын ауыстырып отыруы қарастырылады.
Қаражат тарту лизингісі. Лизинг берушінің бір немесе бірнеше несие
берушіден жалға берілген активтердің 80% - іне дейінгі сомада ұзақ мерзімге
қарыз алуын қарастырады. Мұндай мәміледегі несие берушілерге ұзақ мерзімге
тартылған біршама көп ресурстарға ие аса ірі коммерциялық және
инвестициялық банктер жатады.
Лизингілік операциялардың шапшаң өсуі олардың лизинг алушылар үшін
артықшылықтарының болуымен түсіндіріледі.
• Мәмілелерді қаржыландыру мөлшерлемесі бойынша 100% қаржыландырады.
Лизинг әдетте аванстық төлемді қажет етпейді, бұл нарық қатынастың
жаңа әрі даму үстіндегі субъектілері (компания, фирма, кәсіпорын) үшін
аса маңызды болып табылады.
• өндірісті ұлғайтудың мүмкіндігі болады, құрал – жабдықты реттеп қоюға
көп шығын кетпейді, қарыз қаражаты тартылады;
• келісімшарттың барлық әрекет ету мерзіміне құрал – жабдықты сатып алу
жұмсалатын шығын тең бөлінеді. Қаражат басқа мақсаттарға да бөлінеді;
• құрал – жабдықтардығ сапалық тозуынан қорғайды, өткені лизинг ескірген
құрал – жабдықты осы заманға жетілдірілген құрал – жабдыққа жылдам
ауыстыруға мүмкіндік береді;
• қарыз капиталын тартудың қажеті болмайды, баланста өзіндік және қарыз
капиталдарының оңтайлы ара салмағы (ара қатынасы) сақталады;
• лизинг бойынша алынған техниканы пайдаланудың пайдалылығы мен жалдау
төлемінің ара қатынасы сақталады;
• жалға берушінің тарапынан техникалық қызмет көрсетіледі және
жөндеуден өткізіледі;
• құрал – жабдықты көп шығын жұмсамай жаңартудың мүмкіндігі болады;
• салықтық жеңілдіктер және инвестициялық ынталандыру;
• келісімшарт мерзімі аяқталғанда құрал – жабдықты сатып алу;
• құрал – жабдықтың апатқа ұшырау қатері оперативті лизингіде жалға
берушіге жүктеледі;
• жоғары икемділік – лизинг нарықтық өзгерістерге шапшың бейімділуге
мүмкіндік береді;
елдің сыртқы берешек көрсеткішінен лизингілік төлемдер есептен шығарылады
Лизингтік операцияның негізгі элементтері:
1. мәміле объектісі;
2. мәміле субъектісі (лизингтік келісімшарттың тараптары);
3. лизингтік келісімшарттың мерзімі (лизинг кезеңі);
4. лизингтік төлемдер;
5. лизинг бойынша көрсетілетін қызметтер;
Лизинг объектілері. Өдірістік циклде жойылмайтын материалдық
құндылықтың кез келген түрі лизингтік мәміленің объектісі бола алады.
Жалға алынатын объектінің табиғатына қарай жылжымалы және жылжымайтын мүлік
лизингтері болып көрсетіледі.
Лизинг субъектілеріне мәміле объектісіне тікелей қатысы бар тараптар
жатады. Бұл арада оларды тікелей қатысушыларға және жанама қатысушыларға
бөлуге болады.
Лизингтік мәміленің тікелей қатысушыларына:
✓ лизинг фирмасы немесе кмопаниясы (лизинг беруші немесе жалға
беруші);
✓ өндірістік (өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық), сауда, көлік
кәсіпорындары мен халық (лизнг алушылар немесе жалға алушылар);
✓ мәміле объектілерін жеткізушілер - өндірістік (өнеркәсіптік) және
сауда компаниялары.
Лизингтік мәміленің жанама қатысушыларына:
✓ мәміленің кепілдігі ретінде алға шығатын әрі лизинг берушілерді
несиелейтін коммерциялық және инвестициялық банктер;
✓ сақтандыру компаниясы;
✓ брокерлік және өзге де делдалдық фирмалар.
Жалгерліктің түрлеріне (қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ
мерзімді) қарамастан жалгерлік қатынасты жүзеге асыратын кез келген фирма
лизингтік фирма деп аталады. Өз қызметіне қарай олар тар аяда
мамандандырылған лизингтік және әмбебап лизингке бөлінеді.
Тар аяда мамандандырылған компания әдетте тауардың бір түрімен (жеңіл
автомобиль, контейнер) немесе стандартты түрдегі тауарлардың бір тобымен
(құрылыс құралдары, текстильді кәсіпорынға арналған құрал – жабдықтар)
шұғылданады. әдетте бұл фирмалар өздерінің машина паркіне немесе құрал –
жабдық қорына иелік етеді әрі оларды тұтынушыларға (жалға алушыларға)
клиенттің алғашқы талап етуі бойынша ұсынады. Лизингтік компания техникалық
қызмет көрсетулерді әдетте өздері жұзеге асырады және олардың дұрыс
пайдаланылуын (қалыпты пайдаланылу жағдайын) қадағалап отырады.
Әмбебап лизингтік фирма әр алуан машина және құрал – жабдық түрлерін
жалға береді. Олар (әмбебап лизингтік фирмалар) қажетті құрал – жабдықты
жеткізіп беретін жабдықтаушыны жалға алушының өзі таңдап алуына мүмкіндік
береді, сонымен қатар, тапсырысты қалай орналастыратыны да, мәміле
объектісін қабылдап алатыны да жалға алушының еркінде болады. Лизинг беруші
осылайша мәмілелердің қаржыландыруын ұйымдастыратын мекеменің функциясын
орындайды десе де болады.
Лизинг келісімшарт мерзімі. Лизингтік келісімшарттың әрекет ету
мерзімін лизинг кезеңі деп ұғуға болады. Лизинг ұзақ мерзімге жалдаудың
айрықша формасы болып табылатындықтан, мәміле объектісінің қызмет ету
мерзімінің ұзаққа созылуы және құнының жоғары болуы лизинг кезеңінің
уақытша аясын анықтайды.
Лизингтік келісімшарттың мерзімі анықтау барысында лизинг беруші мен
лизинг алушы мыналарды ескереді:
➢ техникалық – экономикалық мәліметтерімен анықталатын құрал –
жабдықтың қызмет ету мерзімі. Лизингтік контрактінің мерзімі, жалға
берушінің пайдалануға берген объектісінің қаншалықты пайдалануға
жарайтынын ескеретін болсақ, оның ықтимал пайдаланылу мерзімінен аса
алмайды.
➢ құрал – жабдық амортизациясының кезеңін үкімет органдары белгілейді.
Қаржылық лизингте келісімшарттың мерзімі әдетте амортизация кезеңімен
сәйкеседі:
➢ мәміленің ең өнімді немесе арзан аналогының пайда бөлу циклы.
➢ инфляциялық процестің серпіні (динамикасы).
➢ ссудалық капитал нарығының конъектурасы және оның даму тенденциясы.
Лизингтік компаниялар банк несиесін кеңінен пайдаландықтан, лизингтік
проценттің негізі болып табылатын ұзақ мерзімді несие процентінің
мөлшерлеме деңгейі лизингтік келісімнің ұзаққа созылуына тікелей
әсерін тигізетін болады.
Лизинг құны. Лизингтік операцияның жобасында ең күрделі сәтке лизинг
берушіге тиесілі лизингтік төлемдердің (жалдаудың ақысы) сомасын анықтау
жатады. Қысқа мерзімді және орта мерзімді жалгерлікте жалдау төлемінің
сомасы біршама дәрежеде жалға алынған тауар нарығының конъектурасымен
анықталады. Ұзақ мерзімді жалгерлікте лизингтік төлемдердің есеп айырысу
негізіне әдістемелік тұрғыдан негізделген есеп айырысу жатады. Бұл мәміле
объектісі құнының біршама жоғары болуымен және лизингтік контракті
мерзімінің ұзаққа созылуымен байлагысты алынып отыр.
Кез келген лизингтік төлемнің құрамына мыналар кіреді:
➢ амортизация;
➢ мәмілені жүзеге асыру үшін лизинг беруші тартатын ресурстардың
төлемі;
➢ көрсеткен қызмет үшін алатын лизинг берушінің табысын (1 - 3%)
қамтитын лизингтік маржа;
➢ тәуекелділік сыйлықақысы.
Ресурс төлемі, лизингтік маржа және тәуекелділік сыйақысы лизингтік
процентті құрайды.
Лизинг алуан түрлі қызмет көрсетулерімен сипатталады. Бұл қызмет
түрлерін лизинг беруші ұсынады. Олардың түрлерін шартты түрде екі топқа
бөлуге болады: техникалық қызмет көрсету және кеңес беру.
Техникалық қызмет көрсету лизинг объектісін клиент пайдаланатын орынға
тасымалдаумен, лизингіге берілген құрал – жабдықты монтаждаумен және
дайындаумен, оған техникалық қызмет көрсетумен және ағымдағы өткізумен
(әсіресе, күрделі жаңа құрал – жабдық жағдайында) байланысты көрсетілетін
қызмет.
Консультациялық қызмет көрсету – мәміле ресімдеуінің салық салу
мәселесі бойынша және басқа да мәселелер жөніндегі қызмет көрсету.
Лизингтік компания лизинг алушы фирма түралы барлық мәліметтерді яғни,
кәсіпорын түралы жалпы мәліметтерді, негізгі қызметті, кәсіпорынның
қаржылық жағдайы түралы және басқада мәліметтерді талдағаннан кейін
түпкілікті шешім қабылдайды және оны лизинг алушыға лизингтік крнтрактінің
жалпы шартттарын қоса тіркеп хат арқылы жеткізеді, ал құрал – жабдықты
жеткізуші лизингтік компанияға құрал – жабдықты сатып алғысы келетіні
жөнінде хабарлайды. Бұл жағдайда лизинг беруші жеткізушімен құрал –
жабдықтың бағасы жөнінде келісіп, қажет болған жағдайда мәміле объектісінің
сенімділігін, өнімділігін және тиімділігін тексереді.
Лизинг алушы лизингтік келісімнің жалпы шарттарымен танысқаннан кейін
лизинг алушыға құрал – жабдыққа берілген тапсырыстың бланкісін қоса тіркеп,
міндеттемені растап, жалпы контракт шарттарының қол қойылған данасын хатпен
жібереді. Бұл құжатты жеткізуші фирма жасайды және оған лизинг алушы
бұрыштама соғады.
Аталмыш құжаттарды алғаннан кейін лизинг алушы тапсырысқа қол қояды
және оны құрал – жабдықты жеткізушіге жібереді. Тапсырыс бланкісінің орнына
жеткізуші мен лизингтік фирманың арасында бекітілген құрал – жабдықты сату
– сатып алу келісімшарты немесе жеткізушінің жалпы шарттары баяндалған
жеткізудің жүктелімі пайдаланылуы мүмкін.
Құрал – жабдықты жеткізуші оны құрал – жабдықты қабылдау бойынша
міндетті өз мойнына алатын лизинг алушыға жөнелтеді. Жеткізуші әдетте
мәміле объектісін құралтырып (монтаждап), пайдалануға береді.
Жұмыс аяқталғаннан кейін құрал – жабдықтың нақты жеткізілгенін оның
құрастырылған және жеткіззушіге ешқандай кінәрат қойылмай, оның қолданысқа
енгізілгенін айғақтайтын қабылдау хаттамасы жасалады. Қабылдау хаттамасына
лизингтік операцияға қатысушылардың барлығы қол қояды және лизинг беруші
мәміле объекттісінің құнын жеткізушіге төлейді.
Осылайша, лизингтік мәміленің негізінде мынадай құжаттар жатады:
o лизингтік келісімшарт;
o сату – сатып алу келісімшарты немесе мәміле объектісін жеткізу
жүктелімі;
o мәміле объектісін қабылдау хаттамасы.
Лизингтік келісімшарттың мазмұны. Лизингтік келісімшарт мынадай
бөлімдерден тұрады:
1) келісімшарттың тараптары.
2) келісімшарт заты.
3) лизингтік келісімшарттың әрекет ету мерзімі.
4) тараптардың құқықтары мен міндеттері.
5) лизингтік төлімнің шарты.
6) мәміле объектісін сақтандыру.
7) лизингтік келісімшартты бұзудың тәртібі.
Келісімшарттың тараптары. Лизингтік келісімшартқа екі тарап қатысады:
тауардың меншік иесі болып табылатын лизинг беруші және мәміле объектісін
пайдалануға алған лизинг алушы.
Келісімшарт заты. Лизингтік келісімның заты оның жеке белгілерімен
немесе техникалық құжаттамасымен анықталады. Бұл мәліметтер контрактінің
өзіне тән контрактінің міндетті бөлігі болып табылатын өзіндік
ерекшелігінде қамтылады.
Лизингтік келісімшарттың әрекет ету мерзімі. Лизингтік келісімшарт
әдетте мәміле объектісінің пайдаланылуға енгізілген күнінен бастап күшіне
енеді және белгіленген мерзім ішінде әрекет етеді.
Тараптардың құқықтары мен міндеттері. Келісімшарттың бұл бөлімі
мәміленің дайындау кезеңіндегі, яғни мәміле дайындалатын кезеңдегі лизинг
берушіге қатысты міндеттердің және келісімшарттың әрекет ету мерзімі
ішіндегі лизинг берушіге қатысты құқықтардың толық тізбесін қарастырады.
Лизингтік төлемнің шарттары. Келісімшарттың бұл бөлігінде лизингтік
мәміле бойынша төлемнің формасы, мөлшері, түрі және тәсілі анықталадды.
Төлем тәсілі бір жолғы және кезең сайын болуы мүмкін. Бір жолғы төлем,
әдетте тараптардың қабылдау хаттамасына қолдарын қойғаннан кейін жүзеге
асырылады және мәміле тек сату – сатып алу келісімшартын немесе жеткізу
жүктелімін (көлік, сақтандыру шығыстарын төлеу, құрал – жабдықты құрастыру
және т.б.) жеткізуші орындаған кезде ғана қаржыландырылады.
Мәміле объектісін сақтандыру. Лизинг түріне қарай объектіні лизинг
беруші (оперативті лизинг) немесе лизинг алушы (қаржылық лизинг)
сақтандырады.
Лизингтік кесісімшартты бұзудың тәртібі. Лизингтік келісімшарт мынадай
жағдайлар орын алғанда мерзімінен бұрын бұзылуы мүмкін:
o лизинг алушы мәміле объектісін қабылдаудың тиісті шартттарын әзірлемеген
жағдайда;
o құрал – жабдық құрастырылмаған жағдайда және құрал – жабдық келісімшартта
белгіленген мерзімде пайдалануға енгізілмеген жағдайда;
o жалдау ақысы уақтылы төленбеген жағдайда;
o форс – мажор (алдын ала болжанбаған) жағдайлар орын алғанда;
o лизинг беруші келіскен жағдайда;
лизинг алушы өзінің лизинг берушісі мен осы немесе басқа объектіге жаңа
контракт бекіткен жағдайда.
2.3 Қазақстандағы лизингтiк қатынастарды басқару тетiктерiн жетiлдiру
мен лизинг нарығының қазiргi күндегi жай-күйi
Экономикалық қатынастардың дамуының қазiргi кезеңiнде лизингтiк
қатынастарды белсендi түрде пайдалану қажеттiлiктерiн айтып қана қоймай,
сонымен бiрге, осы қатынастарды бiлiктi түрде басқаруға да өте көп көңiл
бөлу қажет. Соған байланысты, елiмiздегi лизингтiк қатынастарды басқарудың
бiрнеше деңгейiн қалыптастырудың қажеттiлiгi бар. Оны келесi 7 – суретте
көруге болады.
Лизингтiк қатынастарды басқару
Мегадеңгей Макродеңгей Медиадеңгей Микродеңгей
Сурет - 7. Лизингтiк қатынастарды басқару деңгейлерi.
Әртүрлi халықаралық ұйымдар үкiметтiк емес ұйымдардың,
университеттердiң, халықаралық агенттiктердiң және жергiлiктi басқару
органдарының көмегiмен арнайы Жобалар жасау арқылы елдегi лизингтiк
қатынастардың дамуы үшiн қолайлы жағдай жасай отырып, лизингтiк
қатынастарды мегадеңгейде басқаруда маңызды роль атқарады. ҚР – да
халықаралық даму жөнiндегi АҚШ Агенттiгiнiң қаржылық қолдауымен 2004 жылы
лизингтi дамыту бойынша Жоба өз қызметiн бастады. Бұл жобаның негiзгi
мақсаты лизингтiк қатынастарды реттейтiн заңдылықтарды жетiлдiру үшiн
мемлекеттiк басқару органдарына және Парламентке ұсыныстар беру, қаржылық
және кәсiпкерлiк орталарда лизинг туралы танымдылықты жоғарылату және
лизингтiк сектордың ресурстық базасын кеңейту бойынша көмектер жасау болып
табылады. Қазiргi кезде осы Жобаның бiрiншi және екiншi кезеңдерi толық
iске асырылған. Ал үшiншы кезеңiн iске асыру үшiн Халықаралық қаржылық
корпорацияның инвестициялық департаментiмен бiрлесе отырып, Орталық Азияда
лизингтi қаржыландыру Қорын құру бойынша жұмыстар жүргiзiлуде. Лизингтiк
қатынастарды мегадеңгейде басқаруды дамыту үшiн шетелдiк инвесторлар
тартуға көбiрек көңiл бөлiну қажет.
Лизингтiк қатанастарды басқарудың нарық талаптарына сәйкес келетiн
тиiмдi технологиясын жасау үшiн, ең алдымен мемлекет макродеңгейлiк
қатынастарды реттеушi ретiнде неғұрлым маңызды роль атқарады. Елiмiздегi
лизингтiк қызметтер нарығының қалыптасқаннан бергi уақыт аралығында
лизингтiк қатынастарды ұйымдастыратын және реттейтiн бiрнеше нормативтi
актiлердiң бекiтiлгенi белгiлi. Солардың негiзiнде лизингтiк қызметтер
нарығын ұйымдастыру қағидаларын анықтайтын база құрылған. Бiрақ лизингтiк
қатынастарды дамыту бойынша елiмiзде қабылданған заңнамалық актiлердiң
қабылдау уақыттарына жасалынған талдаулар, көптеген жағдайларда нарықтың
мемлекеттен реттеушi шараларды талап еткендiгiн көруге болады. Яғни,
бүгiнгi күнi мемлекет лизингтiк қатынастарға заңнамалық базаның көмегiмен
жеткiлiктi деңгейде реттеулер жүргiзiп отырған жоқ. Сондықтан да, бiз
қазiргi таңда ҚР – дағы лизингтiк қатынастарды мемлекеттiк деңгейде
басқарудың кейбiр тетiктерiн сапалық жағынан келесiдей бағыттар бойынша
дамыту қажет екендiгi ұсынылған:
1. лизингтiк қатынастарды әртүрлi келiсiм – шарттық қатынастардың
элементтерiнен тұратын инвестициялау тетiгi ретiнде оның әлеуметтiк –
психологиялық аспектiлерiн түсiндiруге мүмкiндiктер беретiн қосымша
заңнамалық нормативтiк базаны қалыптастыру қажет. Ол үшiн лизингтiк
қатынастарға байланысты қазiргi уақытта жұмыс iстеп жатқан заңнамалық
құжаттарды түсiндiретiн “төменгi” деңгейдегi, яғни әдiстемелiк нұсқаулар
жасап, оларды қолданысқа енгiзу керек.
2. ҚР – да лизингтiк қатынастарды құру қағидаларын толық қалыптастыруға
жауап беретiн құқықтық реттеу тетiктерiн жасау және оларды нақты
қолданысқа енгiзу керек. Бұл жерде ең алдымен, “қаржылық лизинг”
түсiнiгiнен белгiлi – бiр ерекшелiктерi бар “оперативтi лизинг” деп
аталатын жаңа тетiктi қолдануға өту үшiн қажеттi құқықтық базаны
қалыптастыру керектiгi туралы айта кеткен жөн. Себебi, шетелдiк тәжiрибе
көрсетiп отырғандай, кейбiр
объектiлердi, әсiресе, құрылысты жүргiзуге қажеттi құрылғыларды оперативтi
лизинг негiзiнде пайдалану қаржылық лизингке қарағанда неғұрлым тиiмдi
болып келедi. Сондықтан да қазiргi кезде лизингтiк қатынастардың оперативтi
лизингарқылы дамытуға көп көңiл бөлiнуi керек. Осы мақсат үшiн оперативтi
лизинг тетiктерiн пайдалану қағидалары мен тәртiптерiн ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz