Қазақстандағы діни туризм объектілері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДОГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТУРИЗМ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Діни туризм
Алматы - 2012
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
1. ТУРИЗМНЫҢ ДАМУЫ. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТУРИЗМДЕГІ ДІНИ
ТУРИЗМНІҢ ОРНЫ
1. “Туризм” түсінігі және оның даму тарихы
2. Діни туризмнің дамуының теориялық аспектілері
1. ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ДІНИ ТУРИЗМ САЛАСЫ.
1. Христиан дінінің туристтік ресурстары.
Діни туризмнің православиялық, католицизм және протестантизм
тармақтары
2. Ислам дінінің туристтік ресурстары
2.3 Діни туризмдегі буддизм мен индуизмнің саласы
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДІНИ ТУРИЗМ САЛАСЫ.
3.1 Қазақстандағы діни туризм объектілері
3.2 Түркістан - түркі халықтарының рухани астанасы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Туризм қарқынды дамып келе жатқан халық шаруашылығының бір
саласы. Қазіргі уақытта әлемдік еңбек нарығында 13-ші жұмыс орны тікелей
немесе жанама туристік қызметтерімен байланысты. Бүкіл әлем бойынша
туристік қызметтермен тікелей айналасу- 80 млн.-дай жұмыс орындарын
құрайды. Туризм саласына қызмет көрсететін қосымша секторларын алсақ
(сақтандыру, көлік жалдау қызметтері, фитнес, сән салондары, т.б.) осы сан
200 млн. жұмыс орынына дейін өседі. Аналитиктердің болжамы бойынша, туризм
саласындағы жұмыс орындарының саны болашақта өсе береді: 2010 жылға қарай
бұл экономиканың саласында еңбек нарығының сыйымдылығы 1,5 есеге дейін
көбейеді.3
Әлемдік экспортта туризм саласынан келетін табыс мұнай, мұнай өнімде-
рінен және көлік экспорттарынан кейінгі үшінші орын алады. Әлемдік
экспорттың 6 % туризм саласы алып жатыр. Дүниежүзілік ІЖӨ ВВП 10-11%-
і туристік индустрия құрайды. 5 Туризмнің глобализация процессінің пайда
болуы, халықаралық туристік байланыстардың кеңейуі әлемдегі халықтардың
арасындағы географиялық, мәдениет қарым-қатынастарына әсер етеді.
Қазіргі уақытта әлемдегі халқының 10%-ы өз елдерінен басқа елдерге
саяхаттар әртүрлі туристік мақсаттармен байланысты. Туризм адамның
табиғаттық, тарихи-мәдениеттік және әлеуметтік құндылықтарымен
мүмкіншіліктер ашады.
Бұл туризмнің әлеуметтік мәдени негізін құрайды және ол экономикалық
фактордан кем емес.
Діни немесе мінажаттық туризм халықарылық қарым- қатынастарды
арттыруда, елдер арасындағы ынтымақтастықты, мәдени қарым- қатынастарды
кеңейтеді. Бұл өте ертеден келе жатқан туризм түрі. Тарихи терең
мәнге ие. Ол тек қана киелі женлерге барумен шектеліп қоймай,
адамдардың рухани байлығын арттырады. Діни туризм қазіргі заманда
динамикалық қарқынды даму жағдайында. ДТҰ мәліметтері бойынша әлемдік
туристік ағымдардың бағыты мақсатты түрде бару, шамамен жылына 7
млн.адамарды құрайды. Бұл аталған көрсеткіш арта бермек ,егер бүл
категорияға басқа елдерде демалып жатқан туристер экскурсиялық бағытта
сол елдің діни экскурсиялық нысандары мешіттер мен соборларға
баратын болса бұл сан көбейеді. ДТҰ мамандарының бағалауы бойынша діни
туризм әлемдік туризм нарығының 20 пайызын алуы мүмкін. Туристтер
киелі жерлерге бару да, ол жерлердегі соғыс,т.б жағымсыз факторларға
қарамастан және бағаның қымбат болуына да қарамайды.3
Туризм сферасы қоршаған ортаның әртүрлі факторларына табиғи
зілзалалар, апаттар, экономиканың құлдырауы, арандатушылық әрекеттерге,
экологиялық факторларға байланысты. Туризм адам өмірінің қалыптасуына
да тікелей қатысты. Әлемдегі глобальды және соғыс жағдайларында діни
түсінбеушіліктерге байланысты, адамдардың дінге деген көзқарасы арта
бермек. Діни мен мінажаттық туризмнің мәдени танымық білімділігін
арттыруға басқа діндерді танып білуде үлкен ролін атқарады.Осы туризм
түрі арқылы әлем халықтарына, адамдарға деген, бір біріне деген
шыдамдылықты , қайырымдылықты тәрбиелейді. Соған байланысты осы дипломдық
жұмыстың көкейтестіілігі анықталып төмендегі мақсат қойылды.
Мақсаты- діни туризмнің пайда болу мен дамуның теориялық маңыздылығын
ашу.
Міндеттері:
- діни туризм ұғымын зерттеу және анықтау;
- әлемдегі негізгі діни бағыттарына, діни орталықтарына анализ беру;
- Қазақстан бойынша діни туризм объектілеріне сипаттама беру.
Зерттеу әдістері : діни туризмнің даму болашағымен танысу, архивпен
жұмыс істеу, әңгімелесу, анализ әдісін пайдалану.
Практикалық маңыздылығы- дипломдық жұмысындағы берілген материалдар
туристік фирмалардың экскурсиялық практика жұмысында пайдалануы
мүмкін.Түркістан қаласы бойынша берілген мәліметтер одан бұрынғы берілген
материалдарды толықтыра алады.
Диплом жұмысы кіріспе, 3 тараудан, пайдаланған әдебиеттерден,
қортындыдан, қосымшалардан түрады.
1. ТУРИЗМНЫҢ ДАМУЫ. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТУРИЗМДЕГІ ДІНИ ТУРИЗМНІҢ
ОРНЫ
1.1 “Туризм” түсінігі және оның даму тарихы
Туризм тарихы дегеніміз – саяхаттардың (жорықтардың, экскурсиялардың)
ең қарапайым түрінен бастап күрделі түрлерін қоса және көне заманнан
қазіргі заманға дейінгі жүріп өткен жолын зерттейтін ғылым. Туризм тарихын
зерттеу пәніне туристтік қозғалыстың әлеуметтік құбылыс ретінде шығу,
қалыптасу және даму заңдылықтары жатады.
Туризм термині түрлі халықтардың тілінде 19 ғасырда ғана тұрақтала
бастады. Көне және орта ғасырларда адамдар оның орнына саяхат деген
сөзді қолданды. қазіргі туризмтануда саяхат деп адамдардың мақсатына
қарамастан кеңістік пен уақытта орын ауыстыруын атайды.
Қазіргі ТМД елдеріндегі туризм Кеңестік кезеңде әлеуметтік туризм
ретінде дамып, шығындарына қоғамдық қаржы төленді. Сол кзде туризм
теориялық тұрғыда нақты адамдардың туристтік іс-әрекеттегі мұратына
байланысты зерттеді де, туризмнің қалыптасу тарихы ерекше әлеуметтік
құбылыс санатында қарастырды.
Туризм тарихын зертттеушілердің көпшілігі белгілі бір саяхаттар
бойынша айқындалған фактілерде ғана баяндады. Олар адамзат таризының әр
түрлі дәуіріндегі туризмнің жеткен жетістіктерін ұйымдасқан саяхаттардың
нақты әлеуметтік- экономикалық себептермен байланыстырмады. В.Б.
Сапрунованың асқалардан басты ерекшелігі туризм тарихын 4 кезеңге бөлді.
• 1-кезең (көне замандардан 19 ғасырдың басына дейін) немесе оны
туризм тарихының алды деп атайды.
• 2-кезең (19ғасыр-20ғасырдың басы) – элитарлық туризм кезеңі, яғни
туристтік қызметтер көрсететін арнайы кәсіптің туындауы.
• 3-кезең –(20ғасырдың басы- 2-ші дүниежүзілік соғыстың басталуына
дейін) бұл әлеуметтік туризмнің қалыптаса бастауы.
• 4-кезең (1945 жылдан қазіргі кезеңге дейін) – бұл жаппай туризмнің
қазіргі кезеңі, туристтік индустрияның туризм үшін тауар өндіру мен
қызмет көрсету кешенінің қалыптасуы.11
Халықаралық туризмтануда туризмда әлеуметтік феномен деп атайды.
Әлеуметтік дегеніміз қоғам өміріне қатысты деген сөз. Ал феномен ұғымының
екі мағынасы бар. 1) философиялық түсінігі құбылыс сөзінің синонимі, яғни
бізге сезімдік танымның тәжірибесі арқылы берілетін нәрсе.2)
Ерекше, сирек құбылыс немесе ерекше факт адам.
Туризм сөзінің түбірі –француз тілінің тур яғни, серуен, сапар
шегу деген мағыналар беретін сөзі. Қазіргі халықаралық туризмде тур сөзі
алдын ала жоспарланған маршруты, мерзімі көрсететін қызметтерінің тізбесі
бар туристтік саяхат деген мағынаны береді. 12
Туризм сөзі қазіргі энциклопедиялық ұғымда бос уақытта (демалыс,
каникул) саяхат жасау және белсенді демалыстың түрі, денсаулықты сақтау
шарасы, жеке адамның танымдық , рухани және әлеуметтік жақтарынан дамуының
жолы деген мағыналар береді. Халықаралық туризмде табыс табудан басқа кез-
келген мақсаттта уақытша , еріті тұрғын орнын ауыстырушы адамдардың
барлығын туристке санау әдеті қалыптасқан.
1974 жылдан бастап БҰҰ елдің тұрғын орнын және жұмысын
ауыстырғандардан басқа демалу, ғылыми іскерлік және мәдени шарада кездесу
мақсатында орын, тұрақ ауыстыруларының барлығын туризм деп есептеу керек
деген шешім қабылдады.
Ал қазіргі әлемдік туристттік ұйым мамандары туризм деген ұғымға
өзі тұратын жерден өзге жерлерге белгілі бір мерзім аралығында арасына бір
жыл салып демалу, іскерлік және т.б мақсаттарда болуын және саяхаттауын
жатқызады.
Туризмнің ең басты әлеуметтік мақсаты- адам өмірін ұзарту және өмір
сүруді жақсарту.
Туризмнің ең басты әлеуметтік құндылығы табиғатпен және жаңа
адамдармен көңілді қарым-қатынас, кездесулер орнату.
Туристтік іс-әрекет ішкі туризм және халықаралық туризм болып екіге
бөлінеді. Ішкі туризм деп адамдардың өзі тұратын елдің аумағында
саяхаттауын айтады. Ал, халықаралық туризм деп белгілі бір елге келіп,
кетуін айтамыз.. 11
Халықаралық туристтер өз елінен асқа елдерге саяхаттайтын,
бүкіләлемдік сауда ұйымының статистикасына тіркелеген азаматтарды атайды.
Мәселен, 1994 жылы әлемде 528.4 млн., 2000жылы 697.6млн адам,
халықаралық турист болған. 2010жылы олардың саны шамамен 937 млн адамға
жетпек. Мамандардың айтуы бойынша туристтік саяхаттарлдың танымдық.
әлеуметтік, қарым- қатынастық, спорттық ,эстетикалық, эмоцияналдық,
психологиляқ, денсаулықтық, шығармашылық ,қажылық секілді жағымды
әлеуметтік түрлері бар.
Танымдық қызметі. зерттеуші Г.П.Долженконың пікірінше туризмның
танымдық жағына адамның өз таным дүниесін тарих, экономика, табиғат, ғылым
жөніндегі білімдерін байытуға тарихи, этнографиядық, табиғи және
революциялық ескерткіштер, әскери еңбек дәстүрлері жайындағы
мәліметтермен танысуға талпынысын жатқызады.
Денсаулықтық қызметі. Туризмнің негізгі мәні- қозғалыс, сондықтан да
туризмде денсаулықтық өызметтің белсенді түрлері яғни туристтердің белгілі
бір бағыттар бойынша өз күштерімен қимыл – қозғалыс жасауына , ерекше көңіл
бөлінеді. Мұндай шарттарға кез-келген адамның шамаса келеді. ең бастысы
әрбір туристке сәйкес физикалық және техникалық дұрыс жүктеме бере білу
керек.
Әлеуметтік қарым-қатынас қызметі. Туризмнің әлеуметтік қарым-қатынас
қызметі дегеніміз- саяхатқа қатысушылардың бір-бірімен ресми емес жағдайда
өндірістік ара-қатынаста сақтамай-ақ әлеуметтік мәртебесін, жасын, ұлтын,
азаматтығын ,және т.б. адамдарды бір-бірімен ерекшелейтін белгілерді есепке
алмай –ақ байланысу қатынасу мүмкіндігі.
Спорттық қызметі. Спорттық туризмнің ұйымдастырылу қарапайым және кез-
келеген жастағы адамдардың онымен шұғылдануға мүмкіншілігі болады. Спорттық
туризм адамдардың бойына ұжымшылдық, тәртіптілік, табандылық секілді
қасиеттерді дарытады.
Қажылық қызметі. қазақстанда 8миллиондай мұсылмман бар .Ал әлемдегі
мұсылмандардың саны 1 млрд 126 млн астам . Қажылық деп діннің қасиетті
орындарына (христиандар үшін-Иерусалим және Рим, Мұсылманда үшін –Мекке мен
Мәдине) сапар шегуді атайды. Христиандадың әдет- ғұрпы бойынша қажылық
сапардың белгісі - Палестинадан пальма бұтағын әкелу.
Уақыт пен кеңістікте орын ауыстыруда өзінің нақты мақсаты бар алғашқы
саяхатшылар қажылыққа баратындар мен саудагерлер. Әсіресе қажылыққа
барушыларды классикалық туризмнің көшбасшыларына балайды. Олар мақсат-
мұраттарына жеткенше саяхат барысында алыс қашықтықтарды игеріп, ас-ауқат,
киім- кешектері аз болса да , қиындықтарды жеңуге тырысқан.
Әлемдік ұйымдасқан саяхаттың ең көне қызметі бола тұра қажылық әлі
күнге дейін өзінің позициясын жоғалтқан жоқ. Қайта қажылық қазіргі
халықаралық туризмде қарқындап дамуда. 20-ғасырдың соңында әлемдегі
мемлекетердің ұйымдастыруына байланысты негізгі әлемдік діндерге сенушілер
мен қажылыққа барушылрдың саны күннен күнге , жылдан- жылға арта түсуде.
Мұсылмандардың қажылыққа баруының саны өскені соншама, Мекке, Мәдине
секілді қасиетті қалалары бар Сауд Арабиясы мемелекетінің үкіметі әлемнің
әрбәр елінен қажлықққа келушілерге арналған жылдық квота тағайындауға
мәжбүр болып отыр.
Халықаралық туризм жекелеген елдердің экономакасында басқа да
қызметтер атқарады. Мәселен:
1) Елге валюта жинаудың көзі және халықты жұмысаен қамтамасыз
етудің құралы.
2) Төлемдік балансқа салымды кеңейтудің құралы.
3)Туризм аясына қызмет етудің саласын құрайды. Яғни, экономиканы
диверсификациялаудың құралы.
4) Ұлттық дәулеттің көтерілуі мен кіріс өсімінің , жұмыс орынын
көбейтудің құралы.
Адамдардың саяхатқа деген қажеттілігінің көлемі жағынан артуы және
туризм индустиясы өнеркәсіп, мекеме және ұйымдардың жиынтығы ретінде
туристтер үшін қызмет көрсету мен тауар өндірудің өндірісін қамтамасыз етіп
келеді. Сондықтан да адам өміріндегі туризмнің әлеуметтік- экономикалық
рөлі өте қарқынды жылдамдықпен артып келеді.11
1.2 Діни туризмнің дамуының теориялық аспектілері
Қазіргі таңда әлемдегі әр түрлі мемлекеттердің құқықтық жүйесінде
туризм түсінігі барынша кең таралған. 1993 жылы БҰҰ Статистикалық
комиссиясы туризмді статистикалау мақсатында (туризм статистикасын анықтау
және жіктеу концепциялары) бүкіләлемдік туристтік ұйымның туризм
статистикасы бойынша тағылымдамада қисындалған. Аталған құжаттың
мәліметтеріне сәйкес, туризм бұл демалу, іскерлік және басқа мақсаттарда
қатарынан бір жыл мерзімнен аспайтын кезең барысында өзі бейімделген
ортаның шегінен тысқары орналасқан жерлерде іссапарда немесе саяхатта
болатын тұлғалардың қызметтер жиынтығын құрайды.
Осыған орай, туризм – бұл Қазақстан Республикасы азаматтарының, шет ел
азаматтарының немесе азаматтығы жоқ тұлғалардың өздерінің тұрғылықты
жерлерінен емделуге, танымдық, кәсіби-іскерлік, спорттық, діни және басқа
да мақсаттарда уақытша мекендеу елінде (орнында) төленетін қызмет
көрсетусіз уақытша сапарлары (саяхаттары).
2001 жылғы 13 маусымдағы №211-ІІ Қазақстан Республикасындағы
туристтік қызмет туралы Қазақстан Республикасының Заңына (ҚР 2002 жылғы 22
ақпандағы №296-ІІ және 2003 жылғы 4 желтоқсандағы №503-ІІ Заңдарымен
енгізілген толықтырулармен) сәйкес, туризм – жеке тұлғалардың жиырма төрт
сағаттан бір жылға дейінгі немесе жиырма төрт сағаттан аз мерзімге, сондай-
ақ қона отырып уақытша мекендеу елінде (орнында) төленетін қызмет
көрсетусіз уақытша саяхаттар.1
Адамның тұрақты баратын орындары, егер олар оның тұрғылықты
орындарынан салыстырмалы түрде алыс болса да оның әдеттегі ортасының
элементтері болып табылады. Бұған адамның тұрғылықты орнына жақын
орналасқан нысандарды (мәселен, белгілі бір мұражай немесе қалада
орналасқан ғибадатхана) жатқызуға болады. Әдетте олар күнделікті элементтер
ретінде қабылданады. Діни туризмде белгілі бір алыстау қалаға немесе
әлдебір киелі жерге ниет етіп бару, мәдени-көпшілік іс-шараларға қатысу,
сондай-ақ мұражайларға, көрмелерге барудың өзі әдеттегі ортаның шегінен
шығу болып есептеледі. Өмір сүрудің әдеттегі ортасының тұжырымдамасы
бойынша адам турист болып есептелуі үшін әлдебір орындарға қанша рет баруы
керек немесе қаншалықты ұзақ жүруі керек деген мәселе мамандар арасында
келіспеушіліктер туындатады. Әдетте орта түсінігі елдер бойынша
өзгешеленеді және адамдардың әр түрлі мобильдігіне сондай-ақ мүліктік
жағдайына, дүниетануына және сапардың себептеріне байланысты өзгешеленуі
мүмкін.
Сонымен біз турист деп діни мақсаттарда саяхаттайтын, әдеттегі
ортасының шегінен бір жылдан аспайтын мерзімге қасиетті жерлерге және діни
орталықтарға баратын адамды айтамыз. Діни туризм түсінігі бұл адамдардың
әдеттегі өмір сүру ортасынан тыс жерлерде орналасқан қасиетті жерлер мен
діни орталықтарға баратын туристтердің қажеттіліктерін қанағаттандыратын
қызмет түрлерін ұсынумен байланысты қызмет екендігі деп түсіну керек.
Діни туризм – бұл туризмнің дербес түрі. Оның басқа да түрлері сияқты
мінәжат ету туризмі және экскурсияға бағытталған діни туризм атты түрлері
бар.
Діни туризмнің формалары ұйымның ерекшеліктеріне, қатысушылардың
санына, сапардың ұзақтығына, көлік құралдарына байланысты ерекшеленетін
түрлерге бөлінеді. Діни туризм түрі мен санаттары бойынша аумақтық, елдік
ерекшеліктерге байланысты түрленеді. Бұл туризмнің ішкі, кіретін және
шығатын санаттары.1
Біздің зерттеуіміздегі діни туризмге қонақ үйлердің және басқа да
орналасу құралдарының, көлік құралдарының, қоғамдық тамақтану нысандарының,
әр түрлі діни нысандарының, сондай-ақ экскурсиялық және гидаудармашы
қызметтерін ұсынатын ұйымдардың жиынтығын жатқызуға болады. Діни туризм
индустриясы туризм индустриясының біртұтас құрамды бөлігі болып табылады.
Діни туризм индустриясында келесідей төрт секторды атап өтуге болады.
Орналасу секторы. Бұл қонақ үйлердің, кемпингтердің, жатақханалардың
және тағы басқалардың орналасу құралдарының жиынтығы.
Тамақтану секторы – мейрамханалар, асханалар, кафе, көліктегі
тамақтану кәсіпорындары т.б.
Көлік секторы – көлік кәсіпорыны және көліктің әр түрлі қызметтерін
ұсыну.
Діни нысандар секторы. Бұл секторға төмендегілер жатқызылады:
діни имараттар – монастырлер, ғибадатханалар, шіркеулер және шіркеулік
кешендер, капеллалар, кіші шіркеулер;
табиғи нысандар – қасиетті бұлақтар, құдықтар, таулар, суаттар
(өзендер, тоғандар), тоғайлар;
кішігірім діни нысандар – жол бойындағы кресттер, жол шетіндегі
құдайлардың мехраптары т.б.
Бұл нысандар бірге орналасу мүмкін екендігін есепке алу қажет. Мысалы,
қасиетті бұлақ православ шіркеуінде немесе бөлек орналасуы мүмкін.
Синтоизмнің көптеген ғибадатханалары діни ғимараттарды және табиғи
нысандарды (судың қасындағы қасиетті тоғайда орналасқан шіркеу) құрайды.
Оқу құралында діндердің қасиетті орындары мен діни орталықтары туралы
мәселе қарастырылады. Бұл түсініктер бір-бірімен үндеседі. Қасиетті орын
деп – белгілі бір діни конфессияның өкілдеріне үлкен маңызға ие діни немесе
басқа да іс-шараларға көптеген мінәжат етушілердің жиналатын орны деп
айтуымызға болады. Мұндай орындарда ғажап иконы бар храм, мәселен, белгілі
әулие, діни мұғалім (гуру)* аскет немесе тарихи діни жағдайлар орын алған.
Діни орталық түсінігі қасиетті орын түсінігіне қарағанда кең таралған.
Бұған аса құрметті білім беру мекемелері және діни ұйымдардың әкімшілік
органдары кіреді. 1
Қасиетті орындарға және діни орталықтарға сапар шегетін туристтер
қоғамдық тамақтану кәсіпорындарының қызметтерін қолданады. Ол мыналар болуы
мүмкін:
1. Мейрамханалар, кафе, кішігірім асханалар тағы сол сияқтылар. Діни
орталықтарда қасиетті орындарда қажылыққа барғандар мен экскурсанттар
аталған мекемелердің қызметтерін қолдана алады және қандай да бір тағамды
таңдау мүмкіншілігіне ие болады.
2. Шіркеулік, ашрамдық және басқа да асханаларда қонақтар үшін тағам
дайындалады. Бұл жердегі тағамның түрі басқа мейманханалар мен
кафедегілерден ерекшеленеді. Атап айтатын болсақ, кейбір тағамның түрлері
көбінесе жай тағам, православ оразасында жеңіл, индиялық ашрамда
вегетариандық (өткір немесе өткір емес) тағамдар болып бөлінеді. Мінәжат
етуге келгендерге тағам көбінесе белгілі бір уақытта, тағамды таңдау
мүмкіншілігінсіз беріледі.
Мінәжат етуге немесе саяхаттық сапарға аттанатын туристер орналасу
(пунктеріне) пунктіне жету үшін әр түрлі көлік құралдарын қолдану қажет.
Қолданылатын көліктерге 1) авиация, 2) темір жол, 3) автомобиль
(автобустық), 4) су (өзендік, теңіздік) көліктері, 5) оның басқа да
түрлері.
Діни туризмде бір пунктен келесіге дейін белгілі бір бағыттың бөлігін
жаяу жүріп өту тәжірибесі қолданылады. Бұл бір жағынан өзіне түсетін
қиындықтарды өз еркімен мойнына алуға, ал келесі жағынан көптеген
нысандарға (қасиетті таудың шыңдары, үңгірлер) олардың көпшілігі қол
жеткізе бермейді.
Бағыттар бірнеше белгілер бойынша жіктеледі.
Жыл бойы – жыл барысында белгілі бір діни мінәжат жасау нысанына
баратын көптеген саяхаттық және қажылық мақсаттар. Мысалы, бұл Сергиев
үштігіне, Мәскеу маңындағы лаврға немесе Түркістандағы және Қазақстандағы
басқа да аумақтардағы мешіттерге бару.
Мезгілдік – табиғаттың немесе басқа да факторлары әсер ететін жерлерге
саяхаттау және қажылыққа бару. Мысалы, Тибет пен Гималайда қасиетті
жерлерге жылына бірнеше айларда қажылыққа баратындарға және
саяхаттаушыларға арналған қажылық мезгілі. Исламның қасиеттері жерлеріне
мұсылман күнтізбесі бойынша саяхаттау және қажылыққа бару.
Бір реттік (жағдайлық) – белгілі бір шіркеулік мерекені, жергілікті
жерде қасиетті саналатын әулиені ұлықтау күнін тойлауға арналған
мерекелерге мінәжат ету сапарлары. Бұл Ватикандағы рим папасының
ғибадаттарына қатысу үшін мінәжат етушілердің көбеюінен көрінеді. Бұған
жылына бір рет 2 миллионға жуық адамдардың қажылыққа баратын орны Меккені
жатқызуға болады. Сондай-ақ саяхаттау мен қажылыққа бару сапарлары
карнавалдарға, рәсімдеулерге және бірқатар мерекелерге қатысу үшін жүзеге
асырылады. Мәселен, тамыз айында Кандиге, Шри-Ланкадағы Эсала Пе-рахера
мерекесіне арналған іс-шараларға қатысу үшін сапарлау.1
Туроператорлар – турөнім құру жөніндегі қызметпен айналысатын туристік
кәсіпорындар. Олардың басты қызметі – сапарларды тәжірибелік ұйымдастыру.
Қазақстан Республикасындағы туристік қызметтің негіздері туралы Заңында
туроператорылық қызметтің анықтамасы берілген.
Туроператорлық қызмет – бұл осындай қызметті жүзеге асыратын
лицензиясы бар жеке кәсіпкер немесе заңды тұлға.
Туристік өнімді тұтынушыға жеткізумен турагент айналысады. Заңға
сәйкес, турагенттік қызмет ретінде жеке кәсіпкердің немесе заңды тұлғаның
лицензиясының негізінде жүзеге асырылатын және туристік өнімді өткізу мен
оның айналымына бағытталған қызмет түсініледі.9
Турагенттік қызметі мыналарды құрайды:
Клиенттерге толық және сенімді ақпаратты ұсыну. Туристтің өзі қай
жерге сапар шегу, қандай қонақ үйлерге бару таңдауының қиындаған сәтінде
оған кеңес беру. Бұл жағдайда турагенттіктің қызметкерлері өздерінде бар
ақпараттардың негізінде оған шешім қабылдауға көмек көрсететін және кеңес
беретін сарапшылар болып табылады. Бұл діни сапарларға бағыт алған саяхатшы-
туристер үшін маңызды. Мінәжат етуге баратындар әдетте өздері барғысы
келетін қасиетті жерлер, діни мерекелердің, фестивальдердің өтілетін
мерзімдері туралы мағлұматтарды біледі.
Қызметтердің ілгерілеулері – бұл жарнама, сатуға деген қызығушылықтар
т.с.с. маркетингтік байланысты қолдану. Діни туризмде жарнамалау
тұжырымдамасы өте маңызды. Діни орталықтар мен қасиетті орындарға бару
адамдардың оның ішінде мінәжат етуге барушылардың терең сезімдері мен
қажуларына байланысты. Сондықтан діни тақырыптағы турларды жарнамалауда
әдеп стандарттары маңызды. Ақпарат сенушілердің сезімдеріне қаяу түсірмей
барынша қысқа да нұсқа түрде берілуі керек. Олар беделді басылым беттерінде
орналасулары қажет. Әр түрлі экономикалық субъектілердің арасындағы
қалыптасқан қарым-қатынас жүйесі, нарықтық экономикасы қалыптасқан
мемлекеттерде діни тақырыптар бойынша турларды құруға мамандандырылған
туроператорлар мен оларды тұтынушыларға сататын турагенттер пайда болды.1
Әр түрлі конфессияларға қатысы бар адамдарды (мінәжат етушілерді)
бірнеше мемлекеттерге мінәжат ету сапарларына және қасиетті орындарға
жібере алатын туроператорлар да бар.
2. ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ДІНИ ТУРИЗМ САЛАСЫ.
2.1 Христиан дінінің туристтік ресурстары. Діни туризмнің православиялық,
католицизм және протестантизм тармақтары.
“Христиан- адамзат тарихындағы ең ұлы құбылыстардың бірі екеніне дау
жоқ . Христиан шіркеуінің тарихын зерттегенде бізді таңдандыру сезімі
билеп алады. Оның тарихы екі мың жылдық деп есептелсе де , бәрібір біздің
алдымызда оның толық өмірін, ал кейбір елдерде мемлекеттік өкіметтен де
күштірек екенін байқаймыз” – деп жазды христиан жайлы атақты неміс социал-
демократтарының белгілі теоретигі Карл Каутский.
Христиан біздің дәуіріміздегі бірінші ғасырда Рим империясының шығыс
бөлігінде пайда болған.
Христиан діні Көне өсиетке кіретін барлық қасиетті кітаптар жинағын
түгелдей иудизмнен алған. Ол Көне өсиеттердегі әлемді, өсімдіктер мен жан-
жануарларды, адамды жарату, құдай туралы түсініктерді өзгеріссіз күйінде
сақтаған. Осы күнге дейін Көне өсиет христиандар үшін де, иудизм үшін де
қасиетті кітап болып есептеледі.
Христиан діні біріңғай діни бағыт емес. Ол көптеген ағымдарға
бөлінеді. Бөліну процессі көптеген жүз жылдар бойы жүрді. Ол 4 ғасырда
шығыс және батыс христиандарының арасында бөліну пайда болды. Содан соң
христиан діні 1054 жылы біржола православиелік және римдік католиктік
шіркеу болып екіге бөлінді.6
Православие. Православиенің пайда болып, өмір сүруінің тарихи
жағдайларын ескере отырып, оның ерекшеліктерін әлеуметтік тұрғыдан ғана
түсінуге болады. Атап айтқанда, православие шіркеуі Византиядағы қоғамдық
қатынастарды тоқыраушылық туғызды, сондай- ақ шіркеу мемлекетке
бағыныштылық жағдайда болды.
Православиедегі табыну мен шіркеу ұйымы да өздерінің ерекшеліктерімен
көзге түседі. Православиеде құдайға құлшылық ету ұлттық тілдерде жүргізілді
және жүргізіліп келеді. Шіркеулік бұйымдар мен шіркеулік сазда да
ерекшеліктер бар.
Мінәжат етушілер қасиетті орындарға, киелі күштерге, ғаламат
иконаларға бас ию арқылы олардан көмек, ем сұрауға, Құдаймен байланысты
сезіну үшін барады. Сонымен мінәжат жасау – бұл қасиетті орындарға жол.
Мінәжат етушілер ғибадатханаларды, шіркеулерді, әулиелердің мазарларын,
олардың заттарын, қасиетті бастауларды көруге ұмтылады. Ғибадат ету
тәжірибесі баратын орындарға қатысу нәтижесінде пайда болады. Мінәжат ету
қоғам өмірінде маңызды рөлге ие.1
Ресейде православ мінәжат етушілерінің саны туралы статистикалық
мәлімет табу қиын. Қолда бар ақпарат бойынша жылына шамамен 300 мыңға жуық
адам ішкі мінәжат жасайды екен. Қазақстанда бұл көрсеткіш анағұрлым аз.
Алайда қазақстандық православиелікті ұстанған мінәжат етушіні Ресейдегі
орындар қызықтырады, сондықтан діни туризмнің бұл түрін біз шығу ретінде
қарастырамыз.
Мінәжат етуге жеке немесе мінәжаттық қызмет көрсету орындары арқылы
баруға болады. Мінәжат етуге баратындарға қызмет көрсетушілердің
лицензиясының бар-жоғы туралы және оны шіркеудің мақұлдағандығы туралы
ақпаратты білу ұсынылады. Сапарға дайындалу барысында өзіңіз ант беріп,
ораза ұстап, айтарлықтай дайындықсыз әулиемен кездесу үшін өзіңізді өзіңіз
сендіруге болады. Шіркеуге барғанда өзіңізді қарапайым ұстау қажет. Шіркеу
қызметкерлерімен баса көктеп сөйлесуге болмайды (олармен тек иеромонахтар
ғана сөйлесе алады). Қасиетті жер киінетін киімнің қарапайымдылығын талап
етеді.
Көптеген православиелік мінәжат ету орындары мұражайлармен өзара
іскерлік қарым-қатынас орнатуға қызығушылық танытады. Мәселен Бородиндік
қорық-мұражайы мен Спас-Бородиндік әйелдер монастыры шіркеу құрылысын
бірлесе атқарып, оған қатысу т.с.с. мәселелерді шешеді.
Қазіргі таңда Ресей, ТМД мемлекеттері мен алыс шет елдердегі әрекет
етіп жатқан шіркеулер туралы толық мағлұматты Орыс православ шіркеуінің
монастырлары атты анықтамалық жөн сілтеушіден алуға болады. Анықтамалық
қазіргі таңда әрекет етіп отырған барлық монастырлар туралы қысқаша
ақпараттарды қамтиды. Қасиетті жерлердің тарихы, монастырлардың қазіргі
заманғы өмірі, тыныс-тіршілігі, мерекелері, басшыларының есімдері, мекен-
жайлары, оларды табу жолдары туралы ақпарат береді.1
Анықтамалықтың мәліметіне сәйкес, Ресейде 313 монастыр және 26 РПЦ
шөлдері бар. ТМД мемлекеттерінде 183 РПЦ монастыры, оның ішінде Украинада –
111 (6 шөлді), Белорусияда 15, Қазақстанда – 7, Латвияда – 3, Литвада – 2,
Молдавияда – 33, Өзбекстанда – 5, Эстонияда – 1. Шет елде 13 монастырлар
орналасқан.
Ресейде көбінесе танымал сегіз қасиетті әулие жерленген орындар бар.
Нижегород облысындағы Серафим-Дивеев монастыры (прп. Серафим Саров),
Ленинград облысы Лодейнопольски ауданындағы Свято-Троицк Александр-Свирск
монастыры, Липецк облысы Задонск маңындағы Задонск Богородицк монастыры
(әулие Тихон Задонски), Санкт-Петербургтегі Смоленск мазарындағы Блаженная
Ксения мұнарасы (әулие Ксения Петербургская), Мәскеу облысы, Сергиев
Посадтағы Сергиев үштігі лавры (прп. Серги Радонежски), Калужск облысы,
Козелскідегі Оптина шөлі (прп. Авроси Оптински), Воронеждегі Покровск
кафедралы соборы, Санкт-Петербургтегі Иоаннов монастыры (әулие Иоанн
Кронштадски).
Діни өмірді, сондай-ақ діни туризм мәселелерін зерттеуші мамандардың
алдында өмір сүріп жатқан РПЦ нысандарының, оның ішінде бірінші кезекте
монастырлар мен ғибадатханалардың жіктелу қағидалары туралы сұрақ
туындайды. Жіктелу белгілеріне байланысты бір немесе бірнеше нысандар
өзгеше, тіпті қарама-қарсы топтарда болуы мүмкін. Алайда мінәжат етушілерді
және саяхатшы-туристерді тарту орталықтары ретінде әртүрлі діни нысандардың
жіктелуі туристік фирмалардың қызметкерлеріне өздерінің өнімдерін құру мен
алға басуына көмектеседі. РПЦ монастырларын келесідей ретте жіктеуге
болады: 1) елге тиістілігі бойынша; 2) көліктің тиімділігіне орай орналасу
мекенінің қолайлығы бойынша; 3) монахтық ант ұстанғандардың құрамы бойынша;
4) тарихи кезең контекстінің жасы бойынша.
Католицизм мен протестантизм. Католик шіркеуі Батыс Европада бірнеше
жылдар бойы қалыптасты. Ортағасырдағы феодалдық ыдырау кезінде католик
шіркеуі Батыс Европа мемлекеттері мен барлық халықтардықамтыған орталық
әлеуметтік институт ретінде көрінді.
Католик діни ілімінің негізі христиандық сенім символы болып
табылады. Оның православиеден өзгешелігі, жаңа қағидалар енгізуге болады
деп санайды. Мысалы, Папа Пий 1050 жылы құдай ананың денесін көкке көтеру
қағидасы туралы декрет шығарды. 6
Католик шіркеуі ұйымының ерекшелігі иерархиялық орталықтандырылған
құрылым болып табылады. Католик шіркеуінің жеке дара жалғыз басшысы
кардиналдар конклавтында солардың арасынан өмірлікке сайланатын Рим Папасы
болып табылады. Католицизмнің орталығы Римнің бірнеше көше шаршыларын алып
жатқан кішкентай Ватикан мемлекеті. Ватиканда католик шіркеуінің орталық
мекемелері- конгрегация және секретариат орналасқан.
Христиан дінінің протестантизмдік түрі реформа жасаудың 16 ғасырда
Европада туындаған әлеуметтіік- саяси қозғалыстың нәтижесінде пайда болды
және феодализмның басты тірегі болып католик шіркеуіне қарсы бағытталған.
Бұл қозғалыстың бастауында неміс діндәрі Мартин Лютер(1483-1546жж) тұрды.
Католигтік және протестантизм православиемен қатар христиандықтың
негізгі ағымдары болып табылады. Таралу аумағы бойынша католицизм мен
протестантизм бір-бірімен тығыз байланысты. Европа мен Солтүстік Америка
аумағында басым көпшілігі католигтерді, ал басқаларда протестанттарды
құрайтын елдер мен ел бөліктері көршілесіп жатыр. Кейбір мемлекеттерде
(Германия) католигтер мен протестанттардың саны бірдей. Германияның
оңтүстігінде (Бавария) католицизм басымырақ. Нидерландияда, Швейцарияда,
Норвегияда, Финляндияда, Данияда протестантизм біршама басым болса,
Испанияда, Португалияда, Францияда, Италияда және Латын Америкасы
мемлекеттерінде католицизм басым.
Протестантизм мен католицизмнің өзара тығыз аумақтық байланысын есепке
ала отырып, тұтастай протестанцизм мен католицизмнің басым таралу аумағын
сипаттау ыңғайлы. Католицизм мен протестанцизм Европаның шетелдік бөлігінде
(Европаның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі православ елдерін қоспағанда)
Оңтүстік және Солтүстік Америкада кең таралған. Бұл аумаққа бұрынғы КСРО-
ның үш республикасы – Эстония, Латвия, Литва мемлекеттері кіреді.1
Біздің білуімізше Солтүстік Африкада ислам діні кең таралған. Алайда
Орталық, Батыс және Шығыс Африканың көптеген елдерінде әртүрлі бағытты
ұстанған христиандармен қатар мұсылмандар да мекендеуде. Мәселен Нигерияда
олар тұрғындар санының жартысын құрайды. Ал Танзанияда тұрғындардың үштен
бір бөлігі бойынша христиандарға, исламға және дәстүрлі халықтық сенім
білдіретін өкілдерге тиесілі.
Христианшылдық африкалық елдердің дәстүрлі халықтық сенімдерімен
көршілесе отырып, әдетте қызықты синкретикалық құрылымды құрайды. Мысал
ретінде Заир аумағында тұратын кимбангистерді айтуға болады.
Христианшылдық Африка елдерінде, экваториалды Гвинея, Намибия, Руанда
және басқа елдерде басымдыққа ие. Дәстүрлі халықтық сенім өкілдерінің саны
бойынша Того, Оңтүстік Африка Республикасындағы христианшылдықтан басым.
Конгода, Ботсванда, Анголада тұрғындардың шамамен жартысы христиандар, ал
қалған бөлігі дәстүрлі халықтық сенімді ұстанады.
Протестантизм мен католицизмнің таралу аумағы. 1996 жылы католигтердің
саны 981 млн. құрады. Бұл бүкіл әлем бойынша 17% және бүкіл христиандардың
жартысы. Католигтердің ең көп бөлігі. Америкада – 484 млн. адам (аталған ел
тұрғындарының 62%). Европада 269 млн (37%), Африкада – 125 млн (17%),
Азияда – 94 млн (3%), Австралия мен Океанияда – 8 млн (29%) католиг
мекендеген. Латын Америкасының басым бөлігін католигтер құрайды. Олар
Бразилияда – 105 млн, Мексикада – 78 млн, Колумбияда – 30 млн, Аргентинада
– 28 млн, Перуда – 20 млн.
РКЦ католигтері шетелдік Европаның көптеген мемлекеттерінде басым
немесе ірі конфессиялық топтарды құрайды. Олар Италияда – 45 млн, Францияда
– 38 млн, Польшада – 36 млн, Испанияда – 31 млн, Германияда – 28 млн,
Украинада – 8 млн католигтер бар.
Католигтер Африканың бірнеше елдерінде басымдау, сондай-ақ оның
бірқатары абсолюттік немесе пайыздық сипатта тұрғындар санының көптігі
болып табылады. Конгода – 15 млн, Нигерияда – 11 млн, Угандада – 10 млн,
Танзанияда – 8,5 млн, Кенияда – 6,5 млн, Камерунда – 4,5 млн католигтер
бар. Азияда католигтердің басым көпшілігі Филипинде және Шығыс Тиморда
мекендейді. Басқа елдердің ішінде олардың саны айталық Үндістанда – 15 млн,
Қытайда – 9 млн, Ветнамда – 6 млн, Индонезияда – 6 млн, Корея
Республикасында – 3 млн, Шри-Ланкада – 1,1 млн т.с.с. құрайды.13
Әлемдегі протестанттардың саны – 600 млн, адамнан асады, бұл барлық
христиандардың 36% және әлемнің барлық тұрғындарының 12% құрайды. Сондай-ақ
100 млн аса маргиналдық протестанттарды құрайды. Ұлыбританияда – 30 млн,
Германияда – 29 млн, Швецияда – 5 млн, протестанттар (маргиналдықтарды
қоспағанда) тұрады. Ресейде 1 млн аса протестанттар мекендейді. Америкадағы
протестанттардың негізгі бөлігі шамамен 160 млн АҚШ-та тұрақтаған.
Бразилияда олардың саны – 32 млн, Канадада – 8,5 млн, Мексикада – 4,6 млн,
Чилиде – 3,7 млн т.с.с. Протестанттардың Нигериядағы саны – 23 млн, ОАР –
13,5 млн, Конго Демократиялық Республикасында – 13 млн, Кенияда – 11 млн.
Азияда атап айтқанда Қытайда 58 млн, Индонезияда 17 млн протестант
мекендеген. Австралияда оның саны 6,6 млн адам. Маргиналдық протестанттар
әлемнің көптеген мемлекеттерінде, әсіресе АҚШ-та ұсынылған.
Католицизм мен протестантизм басымдылығының кең аумағын Австралия
құрайды. Австралия Оңтүстік жарты шарда тұтасымен орналасқан Жердегі
құрлықтар ішіндегі ең кенжесі. Ол жер шарындағы басқа құрлықтарға қарағанда
алшақ орналасқан. Тек солтүстігінде оңтүстік-шығыс Азия аралдары қосылып
жатыр. Оңтүстік жағалауында Тасмания аралы орналасқан.
Үлкен су бөлетін жотасы және австралиялық Альпі мемлекеттерінің
шығысында орналасқан. Австралия – тауларында мұздықтары және әрекеттегі
жанартаулары жоқ жер шарымыздағы бірден-бір материк. Австралия
субэкваторлық, тропикалық және субтропикалық белдеу. Материктің орталық
бөлігіндегі климаты құрғақ және ылғалды.
Католицизм мен протестантизм аумағының басымдылығына әртүрлі өмір
деңгейіндегі тұрғындардың ұлттық құрамы, туылу-өлу, сауаттылық деңгейін
топтастыратын мемлекеттер құрайды. Экономикалық география тұрғысынан
алғанда бұл мемлекеттер бірнеше микроаудандардың қатарын құрайды. Айталық,
Батыс Еуропа (БЕ) (Грецияны қоспағанда), Орталық-шығыс Еуропа (ОШЕ),
Солтүстік Америка (СА), Латын Америкасы (ЛА) бөлшекті, Сахарадан
оңтүстіктеу Африка (СОА), Австралия және Океания шартты. Европа
мемлекеттері үшін тұрғындар саны өсуінің төмендігі, туылудың қысқаруы,
тұрғындар құрылымындағы егде жастағы адамдар санының жоғарылауы тән. Жалғыз
басты адамдар мен баласыз жұптардың саны өсуде. Батыс Еуропада 24 тәуелсіз
мемлекет орналасқан, онда шамамен 380 млн тұрғындар тұруда (Грецияны
қоспағанда шамамен 370 млн). Батыс Еуропада Ұлыбритания, Франция сияқты
мемлекеттер орналасқан.
Батыс Еуропа тұрғындарының ¾ бөлігі қалаларда тұрады. Ірі
агломерациялар, сондай-ақ әрбірінде 40 млн тұрғыны бар ағылшындық және
пиринейлік мегаполистер пайда болды. Пиреней мегаполисінде Германия,
Нидерланды, Бельгия мен Франция аумағында орналасудың жалпы жүйесі
қалыптасты. Германия БЕ мемлекеттерінің ішінде және шетелдік Еуропаны
тұтастай алғанда ең көп тұрғындалған болып танылады. Оның тұрғындарының
саны 81,8 млн аса адамды құрайды.1
Орталық-шығыс Еуропада бұрынғы 15 социалистік мемлекет орналасқан,
оның ішінде католицизм Литвада, Чехияда, Польшада, Венгрияда, Словенияда,
Словакияда, Словенияда, Хорватияда, ал протестантизм – Эстонияда,
протестантизм мен католицизм Латвияда басым. ОШЕ сондай-ақ Болгария,
Румыния, Югославия (Сербия және Черногория) сияқты православ мемлекеттері
бар. ХХ ғасырдың 90-жылдары ОШЕ мемлекеттерінің ұлттық құрамының
біртектілігі өсті. Бұл кезеңде Югославиядан Хорватия мен Словения бөлініп
шығып аталған мемлекеттер ыдырады.
ОШЕ ең көп тұрғындалған Польша болып танылады. Онда шамамен 38,7 млн
адам тұрады. ОШЕ үлкен қалалар БЕ салыстырғанда аз. Екі миллион тұрғыны бар
Будапешт және жоғары силездік агломерация ерекшеленеді.
Солтүстік Америка АҚШ және Канада мемлекеттерінен құралған. Канадада
тұрғындар салыстырмалы түрде көп, оның саны 30,1 млн адам, католицизмді
уағыздайды. АҚШ тұрғындарының саны – 270 млн, оның көбісі протестанттар.
Бұл мемлекет тұрғындарының ұлттық және тектік құрамы ХVI ғасырдан бастап
тұрғындарының жалпы көшіп-қонуымен анықталған. Көшіп-қонулар ерікті және
күштеп (Африкадан АҚШ-тың құлдарды әкелуі) жүргізіледі. Қоныстанушылардың
негізгі жеткізушісі Еуропа болды. Канадада ағылшын-канадтықтар тұрғындардың
40%, франк-канадтықтар шамамен 27%, басқа да этникалық топтар шамамен 33%
құрайды. Түпкілікті тұрғындар – үндістер мен эскимостар 1 млн адамнан аз.
АҚШ-та ақ түсті нәсілдер 74%, қара түсті тұрғындар 12,5%, басқа да нәсілдік
және этникалық топтар – 13,4%. Бұған ұқсас жағдай Австралия мен Жаңа
Зеландияда орын алған. Оларға қоныстанушылар ХVIII ғасырдан бастап
Ұлыбританиядан және Ирландиядан қоныс аударған.
Бұл мемлекеттерді отарлау арқылы түпкілікті тұрғын халықты жабайы
түрде жоюмен орын алды. Тасмания аралының тұрғындары толығымен дерлік
жойылған. Австралияның байырғы тұрғындары Американың үндістері резервацияға
айдалып, азаматтық құқығынан айырылды.1
Орталық және Шығыс Африка тұрғындарының басым көпшілігін христиандар
құрайды. Экономик-географтар Сахараның оңтүстік Африканың 48 мемлекетке
кіретін макроаймақтарын ерекшелейді. Бұған тағы солтүстік Африка мен
Орталық шығысқа қарайтын 6 африкандық мемлекет жатады. Алайда біздің
зерттеуіміздегі жағдайда СоА аумағын теңдестіре ете алмаймыз, себебі мұнда
ислам діні басым мемлекеттер (Сомали, Нигер, Нигерия) бар.
Орталық және Оңтүстік Африка мемлекеттері осы күнге дейін отарлаудың
зардаптарын тартып келеді. Мемлекеттер арасындағы шекаралар көп жағдайда
еркін жүргізілген. Көптеген африкалық мемлекеттер саяси және экономикалық
тұрақсыздық, ұлттық-діни талас-тартыста, азаматтық соғыс, әскери
диктатуралар мен шекаралық соқтығыстар жағдайында өмір сүріп келеді.
Бұл аумақ туризм дамуының үлкен потенциалына ие. Алайда туризм бұл
жерде экономикалық, саяси тұрақсыздықтың, мемлекеттің экономикалық артта
қалуы мен туризмнің материалдық-техникалық базасының әлсіздігі салдарынан
онша дамымаған.
Рим – бұл христиандық құлшылдықтың аса ірі орталығы, оған жылына 8 млн
дейін құдайға мінәжат етушілер баруда. Римнің шегінде қалалық мемлекет, Рим
папасының, РКЦ басшысының ордасы – Ватикан орналасқан. Ватиканды (оның
шегінде салынған әулие Петр соборы) көру үшін миллиондаған мінәжат етушілер
барады. Мінәжат етушілердің шарықтау шеңі католигтік пасха болып табылады.
Әулие Петр соборы саяхаттау тұрғысынан алғанда қызықты. Ол мінәжат етушілер
үшін маңызы зор, соборға барған кезде олар әулие Петрдің табанына еріндерін
тигізеді.
Сан-Джованни ин Латерано соборы папа қызметін атқаратын Рим
эпископының резиденциясы болып табылады. Бұл соборда көптеген жәдігерлер
әулие Павел мен әулие Петрдің бастары, иудейлік өсиет қайығы, Ааронның
киелі аса таяғы, Қыз Марияның жамылғысы, құпия кештер өтілген столдың
бөлігі, ақиқат айқыш көлденең салмасы, порфир плитасы бар. Сондай-ақ Сан-
Джованни ин Латеранода Пилит сарайынан алынған қасиетті баспалдақ (28
басқыш) бар. Қазіргі таңда баспалдақтар ағаштан жасалған қаптамамен
қорғалған. Мінәжат етушілер баспалдақтан баспалдаққа шыққан сайын дұға
оқиды.
Санта-Мария Маджор Қыз Марияға арналған РКЦ ең үлкен шіркеу. Мұнда
апостол Матфейдің денесі, нәресте Исаның қасиетті бесігі ағашының бес
бөлігі бар.
Санта-Кроче ин Джерузалемме. Бұл базиликаның қазынасы – бір қарақшымен
бірге Исаның қағылған айқышының тұғыры, қасиетті айқыштан үш тамызық,
қасиетті шеге, екі қасиетті шипа, қасиетті бесіктердің тастары, қайта
тірілген Исаның бүйірін ұстаған сенімсіз Фоманың сұқ саусағы бар. Санта-
Прасседе шіркеуінде кішігірім діңгек орналасқан. Аңызға қарағанда оған Иса
пайғамбар байланған екен. Сан-Лоренцо фьори ле Мура шіркеуінде Нероннан
қашпақ болғанда әулие Петрмен кездескен кезінде алынған Исаның аяқ іздері
сақталған. Ал Сан-Паоло фьори ле Мур соборында әулие Павелдің табыты
астында оны байлаған шынжыр орналасқан. Олар әулие Павелдің құрметіне орай
өткізілетін мейрамда мінәжат жасау үшін қойылады.
Ассизи (Италия). Бұл орын әйгілі әулие Франциск Ассизиді еске алумен
байланысты. Бағзыда әулие тауда кішігірім үй салып, онда жеке өзі көп
ойланған. Бұл баспана үстінен Санта-Мария делъи Анжелаға арналған шіркеу
салынған. Ассизидің Санта Кьяраның басқа шіркеуінде Францискінің сенімді
ізбасары Клараның шірімеген денесі орналастырылған. Оның қолында әрдайым
жаңа гүлдер тұрады.
Сантьяго-де-Компастела (Испания). Бұл орын Испанияның солтүстік-
батысында Галиссияда орналасқан. Мұнда апостол Иаковтың шірімеген мәйіті
сақталған деп саналады. 1478 жылы Сантьягоға мінәжат жасау Римге мінәжат
жасаумен бірдей рухани маңызға ие екендігін рим папасы мойындаған. Орта
ғасырда Сантьяго-де-Компостела Иерусалим және Риммен бірге католигтің
мінәжат етушілердің аса ірі үш орталығының санына кірген. Сантьягода
мінәжат ету бағыты болған. Англияның, Германияның және Францияның солтүстік
аудандарынан келген мінәжат етушілер Парижде бас қосқан. Онан олар Лимож
арқылы Тулузға беттеген. Жолай оларға Орталық Франциядан мінәжат етушілер
қосылып отырған. Тулузда сондай-ақ Лионнан, Италиядан, Миланнан келген
мінәжат етушілердің бастары қосылған. Тулуздан мінәжат етушілер Сантьягоға
қарай бет алған, сондай-ақ олардың қатарына жолай Испаниядан сенушілер легі
қосылып отырған. Соборда апостолдың және оның екі әулие Федор мен
Афанасидің шірімей сақталған мәйіті жатыр. Қазіргі кезде мінәжат етушілер
мехрапқа, сонан баспалдақтармен әулие Иаков мүсініне барып оның мантиясының
қатпарларын сүйеді. Пилигримдер өздерінің саяхатының бітуін білдіру үшін
орталық бағанадағы тасқа қолдарын қояды.1
Кельн (Германия). Бұл қала турист-саяхатшыларды да сондай-ақ мінәжат
етушілерді де тарту нысаны болып табылады. Экскурсанттар әсіресе Еуропа
соборларының ішінде ең танымал Кельн соборын көруге ынта білдіреді. Мінәжат
етушілер әулие Урсуланың базиликасында болып, оған тәу етуге асығады.
2.2 Ислам дінінің туристтік ресурстары.
Ислам- әлемдегі күшті дамыған негізгі діндердің бірі. Ислам біздің
дәуіріміздің 7 ғасырдың басында Батыс Арабиядағы жергілікті араб
тұрғындарының арасында пайда болған.
Исламды мойындаушылар саны жағынан христиан дінін ұстанатындардан
кейін (1млрд астам) екінші орында. Қазіргі уақытта дүние жүзі бойынша 44
мұсылман елі бар, оның оның ішінде шиит бағытын ұстанатын 4 ел бар (Иран,
Ирак, Әзірбайжан, Бахрейн), қалған елдер суннит бағытын ұстанады.
Мұсылмандардың діни туризмі анық айқындалған мінәжат етуді құрайды.
Әрбір мұсылман үшін өмірінде бір рет болсын қасиетті қалалар Мекке мен
Мединеге мінәжат (қажылық) ету қажет. Тағы бір сипаты жылына бір рет, әрі
айдың күнтізбелік күндерінің ауысуына байланысты қажылық уақытында мұсылман
мінәжат етушілер саны бірден өседі. Әлемдік діндер ішінде ең жасы – ислам
діні.6
Сүннеттік сипаттағы исламда (ал бұл мұсылмандардың басым көпшілігі)
қасиетті дін жоқ. Құдайдың бір екендігі туралы қағиданы еш нәрсе бұзуға
және Аллаға ғибадат етуге сенушілердің назарына кедергі келтірмеуі тиіс.
Сондықтан исламда Құдайды, адамдарды, жануарларды бейнелеуге тиым салынған.
Сәйкесінше, исламда иконография атымен жоқ. Адамда туыла берілетін
қажеттілік мұсылмандықта толық өсімдік ою-өрнегінде, Құран мәтіндерін
каллиографиялық бейнелеумен көрінеді.
Исламда христиандармен салыстырғанда әулиелердің, құдіретті
иконалардың жоқтығы, қасиетті орындардың аздығы мінәжат етуші туристерді аз
тартады. Алайда жыл сайынғы Меккеге қажылық, Медине мен Иерусалимге бару
мінәжат етушілердің әлемдік легіне біршама септігін тигізеді. Ислам (бұл
сөзді құрметтеуші ретінде аударуға болады) б.з. VII ғасырында Батыс
Аравияда арабтар арасында пайда болып Аравиядағы араб тұрғындарының басым
көпшілігі дәстүрлі тілдік сенімді ұстанған. Алайда иудаизм мен христиандық
секілді монотеистік діндердің әсері байқалды. Шамамен б.з. 570 жылдары
Меккеде исламның негізін қалаушы Мұхаммед дүниеге келді. Ол адамдар мен
жануарларды сүйген өте еңбекқор, мейірімді, қарапайым адам болған. Мұхаммед
жас кезінде қой бағып, сауда керуендерімен серуендеген. Бақуатты жесір әйел
Хадишаға үйленіп, пайғамбар алты ұлды болады. Хадиша қайтыс болғаннан соң
оның бірнеше әйелі болған. Мұхаммед Алламен құран арқылы байланыс жасау
үшін жиі-жиі жеке қалған. 610 жылы Хирам тауының үңгіріне Жәбірейіл періште
келіп аян берілген сөздерді адамдарға тарат деп бұйрық береді. Осы
жағдайдан кейін 20 жыл ішінде Мұхамед адамдардың көзінше нұрға бөленген.
Мұхамедтің насихаттары Мекке тұрғындарының басым бөлігінің қарсылығына
тап болады, сондықтан Пайғамбардың Мединеге көшуі – Хижра (осы сәттен
мұсылмандық күнтізбелік санау басталады) болады. 629 жылы Пайғамбар Меккеге
кіріп қасиетті Қағбада рулық пұтқа табынушылар жайратылады. 632 жылы
Мұхаммед 63 жасында Мединеде қайтыс болады.
Ислам сенімін оқыту тез қалыптасты. Мұсылмандық сенімнің негізгі
парыздары мыналар:
Аллаға сенім. Құдай түсінігінің үш негізгі түсінігі бар: Оның
жалғыздығы, артықшылығы және басымдығы тән. Ислам – бұл ең жүйелі, бірізді
монотеистік дін. Құдайдың біртұтастық қағидасын бұзбау үшін мұсылмандар
оған қатысты Ол сөзін қолданбайды. Құрандағы Құдайдың барлық есімдері
оның жыныстық қатыстылығына емес, сапалық белгісін береді. Әл-Бади
(Жасаған), Әл-Батын (Көрінбейтін), Әл-Мұқит (Азық беруші). Алла барлық
нәрселерді біліп, көруші. Ол мәңгілік, уақытқа байланыссыз, өзі жасаған
әлемнен ерекше, аса мейірімді, рахымды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДОГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТУРИЗМ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Діни туризм
Алматы - 2012
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
1. ТУРИЗМНЫҢ ДАМУЫ. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТУРИЗМДЕГІ ДІНИ
ТУРИЗМНІҢ ОРНЫ
1. “Туризм” түсінігі және оның даму тарихы
2. Діни туризмнің дамуының теориялық аспектілері
1. ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ДІНИ ТУРИЗМ САЛАСЫ.
1. Христиан дінінің туристтік ресурстары.
Діни туризмнің православиялық, католицизм және протестантизм
тармақтары
2. Ислам дінінің туристтік ресурстары
2.3 Діни туризмдегі буддизм мен индуизмнің саласы
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДІНИ ТУРИЗМ САЛАСЫ.
3.1 Қазақстандағы діни туризм объектілері
3.2 Түркістан - түркі халықтарының рухани астанасы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Туризм қарқынды дамып келе жатқан халық шаруашылығының бір
саласы. Қазіргі уақытта әлемдік еңбек нарығында 13-ші жұмыс орны тікелей
немесе жанама туристік қызметтерімен байланысты. Бүкіл әлем бойынша
туристік қызметтермен тікелей айналасу- 80 млн.-дай жұмыс орындарын
құрайды. Туризм саласына қызмет көрсететін қосымша секторларын алсақ
(сақтандыру, көлік жалдау қызметтері, фитнес, сән салондары, т.б.) осы сан
200 млн. жұмыс орынына дейін өседі. Аналитиктердің болжамы бойынша, туризм
саласындағы жұмыс орындарының саны болашақта өсе береді: 2010 жылға қарай
бұл экономиканың саласында еңбек нарығының сыйымдылығы 1,5 есеге дейін
көбейеді.3
Әлемдік экспортта туризм саласынан келетін табыс мұнай, мұнай өнімде-
рінен және көлік экспорттарынан кейінгі үшінші орын алады. Әлемдік
экспорттың 6 % туризм саласы алып жатыр. Дүниежүзілік ІЖӨ ВВП 10-11%-
і туристік индустрия құрайды. 5 Туризмнің глобализация процессінің пайда
болуы, халықаралық туристік байланыстардың кеңейуі әлемдегі халықтардың
арасындағы географиялық, мәдениет қарым-қатынастарына әсер етеді.
Қазіргі уақытта әлемдегі халқының 10%-ы өз елдерінен басқа елдерге
саяхаттар әртүрлі туристік мақсаттармен байланысты. Туризм адамның
табиғаттық, тарихи-мәдениеттік және әлеуметтік құндылықтарымен
мүмкіншіліктер ашады.
Бұл туризмнің әлеуметтік мәдени негізін құрайды және ол экономикалық
фактордан кем емес.
Діни немесе мінажаттық туризм халықарылық қарым- қатынастарды
арттыруда, елдер арасындағы ынтымақтастықты, мәдени қарым- қатынастарды
кеңейтеді. Бұл өте ертеден келе жатқан туризм түрі. Тарихи терең
мәнге ие. Ол тек қана киелі женлерге барумен шектеліп қоймай,
адамдардың рухани байлығын арттырады. Діни туризм қазіргі заманда
динамикалық қарқынды даму жағдайында. ДТҰ мәліметтері бойынша әлемдік
туристік ағымдардың бағыты мақсатты түрде бару, шамамен жылына 7
млн.адамарды құрайды. Бұл аталған көрсеткіш арта бермек ,егер бүл
категорияға басқа елдерде демалып жатқан туристер экскурсиялық бағытта
сол елдің діни экскурсиялық нысандары мешіттер мен соборларға
баратын болса бұл сан көбейеді. ДТҰ мамандарының бағалауы бойынша діни
туризм әлемдік туризм нарығының 20 пайызын алуы мүмкін. Туристтер
киелі жерлерге бару да, ол жерлердегі соғыс,т.б жағымсыз факторларға
қарамастан және бағаның қымбат болуына да қарамайды.3
Туризм сферасы қоршаған ортаның әртүрлі факторларына табиғи
зілзалалар, апаттар, экономиканың құлдырауы, арандатушылық әрекеттерге,
экологиялық факторларға байланысты. Туризм адам өмірінің қалыптасуына
да тікелей қатысты. Әлемдегі глобальды және соғыс жағдайларында діни
түсінбеушіліктерге байланысты, адамдардың дінге деген көзқарасы арта
бермек. Діни мен мінажаттық туризмнің мәдени танымық білімділігін
арттыруға басқа діндерді танып білуде үлкен ролін атқарады.Осы туризм
түрі арқылы әлем халықтарына, адамдарға деген, бір біріне деген
шыдамдылықты , қайырымдылықты тәрбиелейді. Соған байланысты осы дипломдық
жұмыстың көкейтестіілігі анықталып төмендегі мақсат қойылды.
Мақсаты- діни туризмнің пайда болу мен дамуның теориялық маңыздылығын
ашу.
Міндеттері:
- діни туризм ұғымын зерттеу және анықтау;
- әлемдегі негізгі діни бағыттарына, діни орталықтарына анализ беру;
- Қазақстан бойынша діни туризм объектілеріне сипаттама беру.
Зерттеу әдістері : діни туризмнің даму болашағымен танысу, архивпен
жұмыс істеу, әңгімелесу, анализ әдісін пайдалану.
Практикалық маңыздылығы- дипломдық жұмысындағы берілген материалдар
туристік фирмалардың экскурсиялық практика жұмысында пайдалануы
мүмкін.Түркістан қаласы бойынша берілген мәліметтер одан бұрынғы берілген
материалдарды толықтыра алады.
Диплом жұмысы кіріспе, 3 тараудан, пайдаланған әдебиеттерден,
қортындыдан, қосымшалардан түрады.
1. ТУРИЗМНЫҢ ДАМУЫ. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТУРИЗМДЕГІ ДІНИ ТУРИЗМНІҢ
ОРНЫ
1.1 “Туризм” түсінігі және оның даму тарихы
Туризм тарихы дегеніміз – саяхаттардың (жорықтардың, экскурсиялардың)
ең қарапайым түрінен бастап күрделі түрлерін қоса және көне заманнан
қазіргі заманға дейінгі жүріп өткен жолын зерттейтін ғылым. Туризм тарихын
зерттеу пәніне туристтік қозғалыстың әлеуметтік құбылыс ретінде шығу,
қалыптасу және даму заңдылықтары жатады.
Туризм термині түрлі халықтардың тілінде 19 ғасырда ғана тұрақтала
бастады. Көне және орта ғасырларда адамдар оның орнына саяхат деген
сөзді қолданды. қазіргі туризмтануда саяхат деп адамдардың мақсатына
қарамастан кеңістік пен уақытта орын ауыстыруын атайды.
Қазіргі ТМД елдеріндегі туризм Кеңестік кезеңде әлеуметтік туризм
ретінде дамып, шығындарына қоғамдық қаржы төленді. Сол кзде туризм
теориялық тұрғыда нақты адамдардың туристтік іс-әрекеттегі мұратына
байланысты зерттеді де, туризмнің қалыптасу тарихы ерекше әлеуметтік
құбылыс санатында қарастырды.
Туризм тарихын зертттеушілердің көпшілігі белгілі бір саяхаттар
бойынша айқындалған фактілерде ғана баяндады. Олар адамзат таризының әр
түрлі дәуіріндегі туризмнің жеткен жетістіктерін ұйымдасқан саяхаттардың
нақты әлеуметтік- экономикалық себептермен байланыстырмады. В.Б.
Сапрунованың асқалардан басты ерекшелігі туризм тарихын 4 кезеңге бөлді.
• 1-кезең (көне замандардан 19 ғасырдың басына дейін) немесе оны
туризм тарихының алды деп атайды.
• 2-кезең (19ғасыр-20ғасырдың басы) – элитарлық туризм кезеңі, яғни
туристтік қызметтер көрсететін арнайы кәсіптің туындауы.
• 3-кезең –(20ғасырдың басы- 2-ші дүниежүзілік соғыстың басталуына
дейін) бұл әлеуметтік туризмнің қалыптаса бастауы.
• 4-кезең (1945 жылдан қазіргі кезеңге дейін) – бұл жаппай туризмнің
қазіргі кезеңі, туристтік индустрияның туризм үшін тауар өндіру мен
қызмет көрсету кешенінің қалыптасуы.11
Халықаралық туризмтануда туризмда әлеуметтік феномен деп атайды.
Әлеуметтік дегеніміз қоғам өміріне қатысты деген сөз. Ал феномен ұғымының
екі мағынасы бар. 1) философиялық түсінігі құбылыс сөзінің синонимі, яғни
бізге сезімдік танымның тәжірибесі арқылы берілетін нәрсе.2)
Ерекше, сирек құбылыс немесе ерекше факт адам.
Туризм сөзінің түбірі –француз тілінің тур яғни, серуен, сапар
шегу деген мағыналар беретін сөзі. Қазіргі халықаралық туризмде тур сөзі
алдын ала жоспарланған маршруты, мерзімі көрсететін қызметтерінің тізбесі
бар туристтік саяхат деген мағынаны береді. 12
Туризм сөзі қазіргі энциклопедиялық ұғымда бос уақытта (демалыс,
каникул) саяхат жасау және белсенді демалыстың түрі, денсаулықты сақтау
шарасы, жеке адамның танымдық , рухани және әлеуметтік жақтарынан дамуының
жолы деген мағыналар береді. Халықаралық туризмде табыс табудан басқа кез-
келген мақсаттта уақытша , еріті тұрғын орнын ауыстырушы адамдардың
барлығын туристке санау әдеті қалыптасқан.
1974 жылдан бастап БҰҰ елдің тұрғын орнын және жұмысын
ауыстырғандардан басқа демалу, ғылыми іскерлік және мәдени шарада кездесу
мақсатында орын, тұрақ ауыстыруларының барлығын туризм деп есептеу керек
деген шешім қабылдады.
Ал қазіргі әлемдік туристттік ұйым мамандары туризм деген ұғымға
өзі тұратын жерден өзге жерлерге белгілі бір мерзім аралығында арасына бір
жыл салып демалу, іскерлік және т.б мақсаттарда болуын және саяхаттауын
жатқызады.
Туризмнің ең басты әлеуметтік мақсаты- адам өмірін ұзарту және өмір
сүруді жақсарту.
Туризмнің ең басты әлеуметтік құндылығы табиғатпен және жаңа
адамдармен көңілді қарым-қатынас, кездесулер орнату.
Туристтік іс-әрекет ішкі туризм және халықаралық туризм болып екіге
бөлінеді. Ішкі туризм деп адамдардың өзі тұратын елдің аумағында
саяхаттауын айтады. Ал, халықаралық туризм деп белгілі бір елге келіп,
кетуін айтамыз.. 11
Халықаралық туристтер өз елінен асқа елдерге саяхаттайтын,
бүкіләлемдік сауда ұйымының статистикасына тіркелеген азаматтарды атайды.
Мәселен, 1994 жылы әлемде 528.4 млн., 2000жылы 697.6млн адам,
халықаралық турист болған. 2010жылы олардың саны шамамен 937 млн адамға
жетпек. Мамандардың айтуы бойынша туристтік саяхаттарлдың танымдық.
әлеуметтік, қарым- қатынастық, спорттық ,эстетикалық, эмоцияналдық,
психологиляқ, денсаулықтық, шығармашылық ,қажылық секілді жағымды
әлеуметтік түрлері бар.
Танымдық қызметі. зерттеуші Г.П.Долженконың пікірінше туризмның
танымдық жағына адамның өз таным дүниесін тарих, экономика, табиғат, ғылым
жөніндегі білімдерін байытуға тарихи, этнографиядық, табиғи және
революциялық ескерткіштер, әскери еңбек дәстүрлері жайындағы
мәліметтермен танысуға талпынысын жатқызады.
Денсаулықтық қызметі. Туризмнің негізгі мәні- қозғалыс, сондықтан да
туризмде денсаулықтық өызметтің белсенді түрлері яғни туристтердің белгілі
бір бағыттар бойынша өз күштерімен қимыл – қозғалыс жасауына , ерекше көңіл
бөлінеді. Мұндай шарттарға кез-келген адамның шамаса келеді. ең бастысы
әрбір туристке сәйкес физикалық және техникалық дұрыс жүктеме бере білу
керек.
Әлеуметтік қарым-қатынас қызметі. Туризмнің әлеуметтік қарым-қатынас
қызметі дегеніміз- саяхатқа қатысушылардың бір-бірімен ресми емес жағдайда
өндірістік ара-қатынаста сақтамай-ақ әлеуметтік мәртебесін, жасын, ұлтын,
азаматтығын ,және т.б. адамдарды бір-бірімен ерекшелейтін белгілерді есепке
алмай –ақ байланысу қатынасу мүмкіндігі.
Спорттық қызметі. Спорттық туризмнің ұйымдастырылу қарапайым және кез-
келеген жастағы адамдардың онымен шұғылдануға мүмкіншілігі болады. Спорттық
туризм адамдардың бойына ұжымшылдық, тәртіптілік, табандылық секілді
қасиеттерді дарытады.
Қажылық қызметі. қазақстанда 8миллиондай мұсылмман бар .Ал әлемдегі
мұсылмандардың саны 1 млрд 126 млн астам . Қажылық деп діннің қасиетті
орындарына (христиандар үшін-Иерусалим және Рим, Мұсылманда үшін –Мекке мен
Мәдине) сапар шегуді атайды. Христиандадың әдет- ғұрпы бойынша қажылық
сапардың белгісі - Палестинадан пальма бұтағын әкелу.
Уақыт пен кеңістікте орын ауыстыруда өзінің нақты мақсаты бар алғашқы
саяхатшылар қажылыққа баратындар мен саудагерлер. Әсіресе қажылыққа
барушыларды классикалық туризмнің көшбасшыларына балайды. Олар мақсат-
мұраттарына жеткенше саяхат барысында алыс қашықтықтарды игеріп, ас-ауқат,
киім- кешектері аз болса да , қиындықтарды жеңуге тырысқан.
Әлемдік ұйымдасқан саяхаттың ең көне қызметі бола тұра қажылық әлі
күнге дейін өзінің позициясын жоғалтқан жоқ. Қайта қажылық қазіргі
халықаралық туризмде қарқындап дамуда. 20-ғасырдың соңында әлемдегі
мемлекетердің ұйымдастыруына байланысты негізгі әлемдік діндерге сенушілер
мен қажылыққа барушылрдың саны күннен күнге , жылдан- жылға арта түсуде.
Мұсылмандардың қажылыққа баруының саны өскені соншама, Мекке, Мәдине
секілді қасиетті қалалары бар Сауд Арабиясы мемелекетінің үкіметі әлемнің
әрбәр елінен қажлықққа келушілерге арналған жылдық квота тағайындауға
мәжбүр болып отыр.
Халықаралық туризм жекелеген елдердің экономакасында басқа да
қызметтер атқарады. Мәселен:
1) Елге валюта жинаудың көзі және халықты жұмысаен қамтамасыз
етудің құралы.
2) Төлемдік балансқа салымды кеңейтудің құралы.
3)Туризм аясына қызмет етудің саласын құрайды. Яғни, экономиканы
диверсификациялаудың құралы.
4) Ұлттық дәулеттің көтерілуі мен кіріс өсімінің , жұмыс орынын
көбейтудің құралы.
Адамдардың саяхатқа деген қажеттілігінің көлемі жағынан артуы және
туризм индустиясы өнеркәсіп, мекеме және ұйымдардың жиынтығы ретінде
туристтер үшін қызмет көрсету мен тауар өндірудің өндірісін қамтамасыз етіп
келеді. Сондықтан да адам өміріндегі туризмнің әлеуметтік- экономикалық
рөлі өте қарқынды жылдамдықпен артып келеді.11
1.2 Діни туризмнің дамуының теориялық аспектілері
Қазіргі таңда әлемдегі әр түрлі мемлекеттердің құқықтық жүйесінде
туризм түсінігі барынша кең таралған. 1993 жылы БҰҰ Статистикалық
комиссиясы туризмді статистикалау мақсатында (туризм статистикасын анықтау
және жіктеу концепциялары) бүкіләлемдік туристтік ұйымның туризм
статистикасы бойынша тағылымдамада қисындалған. Аталған құжаттың
мәліметтеріне сәйкес, туризм бұл демалу, іскерлік және басқа мақсаттарда
қатарынан бір жыл мерзімнен аспайтын кезең барысында өзі бейімделген
ортаның шегінен тысқары орналасқан жерлерде іссапарда немесе саяхатта
болатын тұлғалардың қызметтер жиынтығын құрайды.
Осыған орай, туризм – бұл Қазақстан Республикасы азаматтарының, шет ел
азаматтарының немесе азаматтығы жоқ тұлғалардың өздерінің тұрғылықты
жерлерінен емделуге, танымдық, кәсіби-іскерлік, спорттық, діни және басқа
да мақсаттарда уақытша мекендеу елінде (орнында) төленетін қызмет
көрсетусіз уақытша сапарлары (саяхаттары).
2001 жылғы 13 маусымдағы №211-ІІ Қазақстан Республикасындағы
туристтік қызмет туралы Қазақстан Республикасының Заңына (ҚР 2002 жылғы 22
ақпандағы №296-ІІ және 2003 жылғы 4 желтоқсандағы №503-ІІ Заңдарымен
енгізілген толықтырулармен) сәйкес, туризм – жеке тұлғалардың жиырма төрт
сағаттан бір жылға дейінгі немесе жиырма төрт сағаттан аз мерзімге, сондай-
ақ қона отырып уақытша мекендеу елінде (орнында) төленетін қызмет
көрсетусіз уақытша саяхаттар.1
Адамның тұрақты баратын орындары, егер олар оның тұрғылықты
орындарынан салыстырмалы түрде алыс болса да оның әдеттегі ортасының
элементтері болып табылады. Бұған адамның тұрғылықты орнына жақын
орналасқан нысандарды (мәселен, белгілі бір мұражай немесе қалада
орналасқан ғибадатхана) жатқызуға болады. Әдетте олар күнделікті элементтер
ретінде қабылданады. Діни туризмде белгілі бір алыстау қалаға немесе
әлдебір киелі жерге ниет етіп бару, мәдени-көпшілік іс-шараларға қатысу,
сондай-ақ мұражайларға, көрмелерге барудың өзі әдеттегі ортаның шегінен
шығу болып есептеледі. Өмір сүрудің әдеттегі ортасының тұжырымдамасы
бойынша адам турист болып есептелуі үшін әлдебір орындарға қанша рет баруы
керек немесе қаншалықты ұзақ жүруі керек деген мәселе мамандар арасында
келіспеушіліктер туындатады. Әдетте орта түсінігі елдер бойынша
өзгешеленеді және адамдардың әр түрлі мобильдігіне сондай-ақ мүліктік
жағдайына, дүниетануына және сапардың себептеріне байланысты өзгешеленуі
мүмкін.
Сонымен біз турист деп діни мақсаттарда саяхаттайтын, әдеттегі
ортасының шегінен бір жылдан аспайтын мерзімге қасиетті жерлерге және діни
орталықтарға баратын адамды айтамыз. Діни туризм түсінігі бұл адамдардың
әдеттегі өмір сүру ортасынан тыс жерлерде орналасқан қасиетті жерлер мен
діни орталықтарға баратын туристтердің қажеттіліктерін қанағаттандыратын
қызмет түрлерін ұсынумен байланысты қызмет екендігі деп түсіну керек.
Діни туризм – бұл туризмнің дербес түрі. Оның басқа да түрлері сияқты
мінәжат ету туризмі және экскурсияға бағытталған діни туризм атты түрлері
бар.
Діни туризмнің формалары ұйымның ерекшеліктеріне, қатысушылардың
санына, сапардың ұзақтығына, көлік құралдарына байланысты ерекшеленетін
түрлерге бөлінеді. Діни туризм түрі мен санаттары бойынша аумақтық, елдік
ерекшеліктерге байланысты түрленеді. Бұл туризмнің ішкі, кіретін және
шығатын санаттары.1
Біздің зерттеуіміздегі діни туризмге қонақ үйлердің және басқа да
орналасу құралдарының, көлік құралдарының, қоғамдық тамақтану нысандарының,
әр түрлі діни нысандарының, сондай-ақ экскурсиялық және гидаудармашы
қызметтерін ұсынатын ұйымдардың жиынтығын жатқызуға болады. Діни туризм
индустриясы туризм индустриясының біртұтас құрамды бөлігі болып табылады.
Діни туризм индустриясында келесідей төрт секторды атап өтуге болады.
Орналасу секторы. Бұл қонақ үйлердің, кемпингтердің, жатақханалардың
және тағы басқалардың орналасу құралдарының жиынтығы.
Тамақтану секторы – мейрамханалар, асханалар, кафе, көліктегі
тамақтану кәсіпорындары т.б.
Көлік секторы – көлік кәсіпорыны және көліктің әр түрлі қызметтерін
ұсыну.
Діни нысандар секторы. Бұл секторға төмендегілер жатқызылады:
діни имараттар – монастырлер, ғибадатханалар, шіркеулер және шіркеулік
кешендер, капеллалар, кіші шіркеулер;
табиғи нысандар – қасиетті бұлақтар, құдықтар, таулар, суаттар
(өзендер, тоғандар), тоғайлар;
кішігірім діни нысандар – жол бойындағы кресттер, жол шетіндегі
құдайлардың мехраптары т.б.
Бұл нысандар бірге орналасу мүмкін екендігін есепке алу қажет. Мысалы,
қасиетті бұлақ православ шіркеуінде немесе бөлек орналасуы мүмкін.
Синтоизмнің көптеген ғибадатханалары діни ғимараттарды және табиғи
нысандарды (судың қасындағы қасиетті тоғайда орналасқан шіркеу) құрайды.
Оқу құралында діндердің қасиетті орындары мен діни орталықтары туралы
мәселе қарастырылады. Бұл түсініктер бір-бірімен үндеседі. Қасиетті орын
деп – белгілі бір діни конфессияның өкілдеріне үлкен маңызға ие діни немесе
басқа да іс-шараларға көптеген мінәжат етушілердің жиналатын орны деп
айтуымызға болады. Мұндай орындарда ғажап иконы бар храм, мәселен, белгілі
әулие, діни мұғалім (гуру)* аскет немесе тарихи діни жағдайлар орын алған.
Діни орталық түсінігі қасиетті орын түсінігіне қарағанда кең таралған.
Бұған аса құрметті білім беру мекемелері және діни ұйымдардың әкімшілік
органдары кіреді. 1
Қасиетті орындарға және діни орталықтарға сапар шегетін туристтер
қоғамдық тамақтану кәсіпорындарының қызметтерін қолданады. Ол мыналар болуы
мүмкін:
1. Мейрамханалар, кафе, кішігірім асханалар тағы сол сияқтылар. Діни
орталықтарда қасиетті орындарда қажылыққа барғандар мен экскурсанттар
аталған мекемелердің қызметтерін қолдана алады және қандай да бір тағамды
таңдау мүмкіншілігіне ие болады.
2. Шіркеулік, ашрамдық және басқа да асханаларда қонақтар үшін тағам
дайындалады. Бұл жердегі тағамның түрі басқа мейманханалар мен
кафедегілерден ерекшеленеді. Атап айтатын болсақ, кейбір тағамның түрлері
көбінесе жай тағам, православ оразасында жеңіл, индиялық ашрамда
вегетариандық (өткір немесе өткір емес) тағамдар болып бөлінеді. Мінәжат
етуге келгендерге тағам көбінесе белгілі бір уақытта, тағамды таңдау
мүмкіншілігінсіз беріледі.
Мінәжат етуге немесе саяхаттық сапарға аттанатын туристер орналасу
(пунктеріне) пунктіне жету үшін әр түрлі көлік құралдарын қолдану қажет.
Қолданылатын көліктерге 1) авиация, 2) темір жол, 3) автомобиль
(автобустық), 4) су (өзендік, теңіздік) көліктері, 5) оның басқа да
түрлері.
Діни туризмде бір пунктен келесіге дейін белгілі бір бағыттың бөлігін
жаяу жүріп өту тәжірибесі қолданылады. Бұл бір жағынан өзіне түсетін
қиындықтарды өз еркімен мойнына алуға, ал келесі жағынан көптеген
нысандарға (қасиетті таудың шыңдары, үңгірлер) олардың көпшілігі қол
жеткізе бермейді.
Бағыттар бірнеше белгілер бойынша жіктеледі.
Жыл бойы – жыл барысында белгілі бір діни мінәжат жасау нысанына
баратын көптеген саяхаттық және қажылық мақсаттар. Мысалы, бұл Сергиев
үштігіне, Мәскеу маңындағы лаврға немесе Түркістандағы және Қазақстандағы
басқа да аумақтардағы мешіттерге бару.
Мезгілдік – табиғаттың немесе басқа да факторлары әсер ететін жерлерге
саяхаттау және қажылыққа бару. Мысалы, Тибет пен Гималайда қасиетті
жерлерге жылына бірнеше айларда қажылыққа баратындарға және
саяхаттаушыларға арналған қажылық мезгілі. Исламның қасиеттері жерлеріне
мұсылман күнтізбесі бойынша саяхаттау және қажылыққа бару.
Бір реттік (жағдайлық) – белгілі бір шіркеулік мерекені, жергілікті
жерде қасиетті саналатын әулиені ұлықтау күнін тойлауға арналған
мерекелерге мінәжат ету сапарлары. Бұл Ватикандағы рим папасының
ғибадаттарына қатысу үшін мінәжат етушілердің көбеюінен көрінеді. Бұған
жылына бір рет 2 миллионға жуық адамдардың қажылыққа баратын орны Меккені
жатқызуға болады. Сондай-ақ саяхаттау мен қажылыққа бару сапарлары
карнавалдарға, рәсімдеулерге және бірқатар мерекелерге қатысу үшін жүзеге
асырылады. Мәселен, тамыз айында Кандиге, Шри-Ланкадағы Эсала Пе-рахера
мерекесіне арналған іс-шараларға қатысу үшін сапарлау.1
Туроператорлар – турөнім құру жөніндегі қызметпен айналысатын туристік
кәсіпорындар. Олардың басты қызметі – сапарларды тәжірибелік ұйымдастыру.
Қазақстан Республикасындағы туристік қызметтің негіздері туралы Заңында
туроператорылық қызметтің анықтамасы берілген.
Туроператорлық қызмет – бұл осындай қызметті жүзеге асыратын
лицензиясы бар жеке кәсіпкер немесе заңды тұлға.
Туристік өнімді тұтынушыға жеткізумен турагент айналысады. Заңға
сәйкес, турагенттік қызмет ретінде жеке кәсіпкердің немесе заңды тұлғаның
лицензиясының негізінде жүзеге асырылатын және туристік өнімді өткізу мен
оның айналымына бағытталған қызмет түсініледі.9
Турагенттік қызметі мыналарды құрайды:
Клиенттерге толық және сенімді ақпаратты ұсыну. Туристтің өзі қай
жерге сапар шегу, қандай қонақ үйлерге бару таңдауының қиындаған сәтінде
оған кеңес беру. Бұл жағдайда турагенттіктің қызметкерлері өздерінде бар
ақпараттардың негізінде оған шешім қабылдауға көмек көрсететін және кеңес
беретін сарапшылар болып табылады. Бұл діни сапарларға бағыт алған саяхатшы-
туристер үшін маңызды. Мінәжат етуге баратындар әдетте өздері барғысы
келетін қасиетті жерлер, діни мерекелердің, фестивальдердің өтілетін
мерзімдері туралы мағлұматтарды біледі.
Қызметтердің ілгерілеулері – бұл жарнама, сатуға деген қызығушылықтар
т.с.с. маркетингтік байланысты қолдану. Діни туризмде жарнамалау
тұжырымдамасы өте маңызды. Діни орталықтар мен қасиетті орындарға бару
адамдардың оның ішінде мінәжат етуге барушылардың терең сезімдері мен
қажуларына байланысты. Сондықтан діни тақырыптағы турларды жарнамалауда
әдеп стандарттары маңызды. Ақпарат сенушілердің сезімдеріне қаяу түсірмей
барынша қысқа да нұсқа түрде берілуі керек. Олар беделді басылым беттерінде
орналасулары қажет. Әр түрлі экономикалық субъектілердің арасындағы
қалыптасқан қарым-қатынас жүйесі, нарықтық экономикасы қалыптасқан
мемлекеттерде діни тақырыптар бойынша турларды құруға мамандандырылған
туроператорлар мен оларды тұтынушыларға сататын турагенттер пайда болды.1
Әр түрлі конфессияларға қатысы бар адамдарды (мінәжат етушілерді)
бірнеше мемлекеттерге мінәжат ету сапарларына және қасиетті орындарға
жібере алатын туроператорлар да бар.
2. ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ДІНИ ТУРИЗМ САЛАСЫ.
2.1 Христиан дінінің туристтік ресурстары. Діни туризмнің православиялық,
католицизм және протестантизм тармақтары.
“Христиан- адамзат тарихындағы ең ұлы құбылыстардың бірі екеніне дау
жоқ . Христиан шіркеуінің тарихын зерттегенде бізді таңдандыру сезімі
билеп алады. Оның тарихы екі мың жылдық деп есептелсе де , бәрібір біздің
алдымызда оның толық өмірін, ал кейбір елдерде мемлекеттік өкіметтен де
күштірек екенін байқаймыз” – деп жазды христиан жайлы атақты неміс социал-
демократтарының белгілі теоретигі Карл Каутский.
Христиан біздің дәуіріміздегі бірінші ғасырда Рим империясының шығыс
бөлігінде пайда болған.
Христиан діні Көне өсиетке кіретін барлық қасиетті кітаптар жинағын
түгелдей иудизмнен алған. Ол Көне өсиеттердегі әлемді, өсімдіктер мен жан-
жануарларды, адамды жарату, құдай туралы түсініктерді өзгеріссіз күйінде
сақтаған. Осы күнге дейін Көне өсиет христиандар үшін де, иудизм үшін де
қасиетті кітап болып есептеледі.
Христиан діні біріңғай діни бағыт емес. Ол көптеген ағымдарға
бөлінеді. Бөліну процессі көптеген жүз жылдар бойы жүрді. Ол 4 ғасырда
шығыс және батыс христиандарының арасында бөліну пайда болды. Содан соң
христиан діні 1054 жылы біржола православиелік және римдік католиктік
шіркеу болып екіге бөлінді.6
Православие. Православиенің пайда болып, өмір сүруінің тарихи
жағдайларын ескере отырып, оның ерекшеліктерін әлеуметтік тұрғыдан ғана
түсінуге болады. Атап айтқанда, православие шіркеуі Византиядағы қоғамдық
қатынастарды тоқыраушылық туғызды, сондай- ақ шіркеу мемлекетке
бағыныштылық жағдайда болды.
Православиедегі табыну мен шіркеу ұйымы да өздерінің ерекшеліктерімен
көзге түседі. Православиеде құдайға құлшылық ету ұлттық тілдерде жүргізілді
және жүргізіліп келеді. Шіркеулік бұйымдар мен шіркеулік сазда да
ерекшеліктер бар.
Мінәжат етушілер қасиетті орындарға, киелі күштерге, ғаламат
иконаларға бас ию арқылы олардан көмек, ем сұрауға, Құдаймен байланысты
сезіну үшін барады. Сонымен мінәжат жасау – бұл қасиетті орындарға жол.
Мінәжат етушілер ғибадатханаларды, шіркеулерді, әулиелердің мазарларын,
олардың заттарын, қасиетті бастауларды көруге ұмтылады. Ғибадат ету
тәжірибесі баратын орындарға қатысу нәтижесінде пайда болады. Мінәжат ету
қоғам өмірінде маңызды рөлге ие.1
Ресейде православ мінәжат етушілерінің саны туралы статистикалық
мәлімет табу қиын. Қолда бар ақпарат бойынша жылына шамамен 300 мыңға жуық
адам ішкі мінәжат жасайды екен. Қазақстанда бұл көрсеткіш анағұрлым аз.
Алайда қазақстандық православиелікті ұстанған мінәжат етушіні Ресейдегі
орындар қызықтырады, сондықтан діни туризмнің бұл түрін біз шығу ретінде
қарастырамыз.
Мінәжат етуге жеке немесе мінәжаттық қызмет көрсету орындары арқылы
баруға болады. Мінәжат етуге баратындарға қызмет көрсетушілердің
лицензиясының бар-жоғы туралы және оны шіркеудің мақұлдағандығы туралы
ақпаратты білу ұсынылады. Сапарға дайындалу барысында өзіңіз ант беріп,
ораза ұстап, айтарлықтай дайындықсыз әулиемен кездесу үшін өзіңізді өзіңіз
сендіруге болады. Шіркеуге барғанда өзіңізді қарапайым ұстау қажет. Шіркеу
қызметкерлерімен баса көктеп сөйлесуге болмайды (олармен тек иеромонахтар
ғана сөйлесе алады). Қасиетті жер киінетін киімнің қарапайымдылығын талап
етеді.
Көптеген православиелік мінәжат ету орындары мұражайлармен өзара
іскерлік қарым-қатынас орнатуға қызығушылық танытады. Мәселен Бородиндік
қорық-мұражайы мен Спас-Бородиндік әйелдер монастыры шіркеу құрылысын
бірлесе атқарып, оған қатысу т.с.с. мәселелерді шешеді.
Қазіргі таңда Ресей, ТМД мемлекеттері мен алыс шет елдердегі әрекет
етіп жатқан шіркеулер туралы толық мағлұматты Орыс православ шіркеуінің
монастырлары атты анықтамалық жөн сілтеушіден алуға болады. Анықтамалық
қазіргі таңда әрекет етіп отырған барлық монастырлар туралы қысқаша
ақпараттарды қамтиды. Қасиетті жерлердің тарихы, монастырлардың қазіргі
заманғы өмірі, тыныс-тіршілігі, мерекелері, басшыларының есімдері, мекен-
жайлары, оларды табу жолдары туралы ақпарат береді.1
Анықтамалықтың мәліметіне сәйкес, Ресейде 313 монастыр және 26 РПЦ
шөлдері бар. ТМД мемлекеттерінде 183 РПЦ монастыры, оның ішінде Украинада –
111 (6 шөлді), Белорусияда 15, Қазақстанда – 7, Латвияда – 3, Литвада – 2,
Молдавияда – 33, Өзбекстанда – 5, Эстонияда – 1. Шет елде 13 монастырлар
орналасқан.
Ресейде көбінесе танымал сегіз қасиетті әулие жерленген орындар бар.
Нижегород облысындағы Серафим-Дивеев монастыры (прп. Серафим Саров),
Ленинград облысы Лодейнопольски ауданындағы Свято-Троицк Александр-Свирск
монастыры, Липецк облысы Задонск маңындағы Задонск Богородицк монастыры
(әулие Тихон Задонски), Санкт-Петербургтегі Смоленск мазарындағы Блаженная
Ксения мұнарасы (әулие Ксения Петербургская), Мәскеу облысы, Сергиев
Посадтағы Сергиев үштігі лавры (прп. Серги Радонежски), Калужск облысы,
Козелскідегі Оптина шөлі (прп. Авроси Оптински), Воронеждегі Покровск
кафедралы соборы, Санкт-Петербургтегі Иоаннов монастыры (әулие Иоанн
Кронштадски).
Діни өмірді, сондай-ақ діни туризм мәселелерін зерттеуші мамандардың
алдында өмір сүріп жатқан РПЦ нысандарының, оның ішінде бірінші кезекте
монастырлар мен ғибадатханалардың жіктелу қағидалары туралы сұрақ
туындайды. Жіктелу белгілеріне байланысты бір немесе бірнеше нысандар
өзгеше, тіпті қарама-қарсы топтарда болуы мүмкін. Алайда мінәжат етушілерді
және саяхатшы-туристерді тарту орталықтары ретінде әртүрлі діни нысандардың
жіктелуі туристік фирмалардың қызметкерлеріне өздерінің өнімдерін құру мен
алға басуына көмектеседі. РПЦ монастырларын келесідей ретте жіктеуге
болады: 1) елге тиістілігі бойынша; 2) көліктің тиімділігіне орай орналасу
мекенінің қолайлығы бойынша; 3) монахтық ант ұстанғандардың құрамы бойынша;
4) тарихи кезең контекстінің жасы бойынша.
Католицизм мен протестантизм. Католик шіркеуі Батыс Европада бірнеше
жылдар бойы қалыптасты. Ортағасырдағы феодалдық ыдырау кезінде католик
шіркеуі Батыс Европа мемлекеттері мен барлық халықтардықамтыған орталық
әлеуметтік институт ретінде көрінді.
Католик діни ілімінің негізі христиандық сенім символы болып
табылады. Оның православиеден өзгешелігі, жаңа қағидалар енгізуге болады
деп санайды. Мысалы, Папа Пий 1050 жылы құдай ананың денесін көкке көтеру
қағидасы туралы декрет шығарды. 6
Католик шіркеуі ұйымының ерекшелігі иерархиялық орталықтандырылған
құрылым болып табылады. Католик шіркеуінің жеке дара жалғыз басшысы
кардиналдар конклавтында солардың арасынан өмірлікке сайланатын Рим Папасы
болып табылады. Католицизмнің орталығы Римнің бірнеше көше шаршыларын алып
жатқан кішкентай Ватикан мемлекеті. Ватиканда католик шіркеуінің орталық
мекемелері- конгрегация және секретариат орналасқан.
Христиан дінінің протестантизмдік түрі реформа жасаудың 16 ғасырда
Европада туындаған әлеуметтіік- саяси қозғалыстың нәтижесінде пайда болды
және феодализмның басты тірегі болып католик шіркеуіне қарсы бағытталған.
Бұл қозғалыстың бастауында неміс діндәрі Мартин Лютер(1483-1546жж) тұрды.
Католигтік және протестантизм православиемен қатар христиандықтың
негізгі ағымдары болып табылады. Таралу аумағы бойынша католицизм мен
протестантизм бір-бірімен тығыз байланысты. Европа мен Солтүстік Америка
аумағында басым көпшілігі католигтерді, ал басқаларда протестанттарды
құрайтын елдер мен ел бөліктері көршілесіп жатыр. Кейбір мемлекеттерде
(Германия) католигтер мен протестанттардың саны бірдей. Германияның
оңтүстігінде (Бавария) католицизм басымырақ. Нидерландияда, Швейцарияда,
Норвегияда, Финляндияда, Данияда протестантизм біршама басым болса,
Испанияда, Португалияда, Францияда, Италияда және Латын Америкасы
мемлекеттерінде католицизм басым.
Протестантизм мен католицизмнің өзара тығыз аумақтық байланысын есепке
ала отырып, тұтастай протестанцизм мен католицизмнің басым таралу аумағын
сипаттау ыңғайлы. Католицизм мен протестанцизм Европаның шетелдік бөлігінде
(Европаның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі православ елдерін қоспағанда)
Оңтүстік және Солтүстік Америкада кең таралған. Бұл аумаққа бұрынғы КСРО-
ның үш республикасы – Эстония, Латвия, Литва мемлекеттері кіреді.1
Біздің білуімізше Солтүстік Африкада ислам діні кең таралған. Алайда
Орталық, Батыс және Шығыс Африканың көптеген елдерінде әртүрлі бағытты
ұстанған христиандармен қатар мұсылмандар да мекендеуде. Мәселен Нигерияда
олар тұрғындар санының жартысын құрайды. Ал Танзанияда тұрғындардың үштен
бір бөлігі бойынша христиандарға, исламға және дәстүрлі халықтық сенім
білдіретін өкілдерге тиесілі.
Христианшылдық африкалық елдердің дәстүрлі халықтық сенімдерімен
көршілесе отырып, әдетте қызықты синкретикалық құрылымды құрайды. Мысал
ретінде Заир аумағында тұратын кимбангистерді айтуға болады.
Христианшылдық Африка елдерінде, экваториалды Гвинея, Намибия, Руанда
және басқа елдерде басымдыққа ие. Дәстүрлі халықтық сенім өкілдерінің саны
бойынша Того, Оңтүстік Африка Республикасындағы христианшылдықтан басым.
Конгода, Ботсванда, Анголада тұрғындардың шамамен жартысы христиандар, ал
қалған бөлігі дәстүрлі халықтық сенімді ұстанады.
Протестантизм мен католицизмнің таралу аумағы. 1996 жылы католигтердің
саны 981 млн. құрады. Бұл бүкіл әлем бойынша 17% және бүкіл христиандардың
жартысы. Католигтердің ең көп бөлігі. Америкада – 484 млн. адам (аталған ел
тұрғындарының 62%). Европада 269 млн (37%), Африкада – 125 млн (17%),
Азияда – 94 млн (3%), Австралия мен Океанияда – 8 млн (29%) католиг
мекендеген. Латын Америкасының басым бөлігін католигтер құрайды. Олар
Бразилияда – 105 млн, Мексикада – 78 млн, Колумбияда – 30 млн, Аргентинада
– 28 млн, Перуда – 20 млн.
РКЦ католигтері шетелдік Европаның көптеген мемлекеттерінде басым
немесе ірі конфессиялық топтарды құрайды. Олар Италияда – 45 млн, Францияда
– 38 млн, Польшада – 36 млн, Испанияда – 31 млн, Германияда – 28 млн,
Украинада – 8 млн католигтер бар.
Католигтер Африканың бірнеше елдерінде басымдау, сондай-ақ оның
бірқатары абсолюттік немесе пайыздық сипатта тұрғындар санының көптігі
болып табылады. Конгода – 15 млн, Нигерияда – 11 млн, Угандада – 10 млн,
Танзанияда – 8,5 млн, Кенияда – 6,5 млн, Камерунда – 4,5 млн католигтер
бар. Азияда католигтердің басым көпшілігі Филипинде және Шығыс Тиморда
мекендейді. Басқа елдердің ішінде олардың саны айталық Үндістанда – 15 млн,
Қытайда – 9 млн, Ветнамда – 6 млн, Индонезияда – 6 млн, Корея
Республикасында – 3 млн, Шри-Ланкада – 1,1 млн т.с.с. құрайды.13
Әлемдегі протестанттардың саны – 600 млн, адамнан асады, бұл барлық
христиандардың 36% және әлемнің барлық тұрғындарының 12% құрайды. Сондай-ақ
100 млн аса маргиналдық протестанттарды құрайды. Ұлыбританияда – 30 млн,
Германияда – 29 млн, Швецияда – 5 млн, протестанттар (маргиналдықтарды
қоспағанда) тұрады. Ресейде 1 млн аса протестанттар мекендейді. Америкадағы
протестанттардың негізгі бөлігі шамамен 160 млн АҚШ-та тұрақтаған.
Бразилияда олардың саны – 32 млн, Канадада – 8,5 млн, Мексикада – 4,6 млн,
Чилиде – 3,7 млн т.с.с. Протестанттардың Нигериядағы саны – 23 млн, ОАР –
13,5 млн, Конго Демократиялық Республикасында – 13 млн, Кенияда – 11 млн.
Азияда атап айтқанда Қытайда 58 млн, Индонезияда 17 млн протестант
мекендеген. Австралияда оның саны 6,6 млн адам. Маргиналдық протестанттар
әлемнің көптеген мемлекеттерінде, әсіресе АҚШ-та ұсынылған.
Католицизм мен протестантизм басымдылығының кең аумағын Австралия
құрайды. Австралия Оңтүстік жарты шарда тұтасымен орналасқан Жердегі
құрлықтар ішіндегі ең кенжесі. Ол жер шарындағы басқа құрлықтарға қарағанда
алшақ орналасқан. Тек солтүстігінде оңтүстік-шығыс Азия аралдары қосылып
жатыр. Оңтүстік жағалауында Тасмания аралы орналасқан.
Үлкен су бөлетін жотасы және австралиялық Альпі мемлекеттерінің
шығысында орналасқан. Австралия – тауларында мұздықтары және әрекеттегі
жанартаулары жоқ жер шарымыздағы бірден-бір материк. Австралия
субэкваторлық, тропикалық және субтропикалық белдеу. Материктің орталық
бөлігіндегі климаты құрғақ және ылғалды.
Католицизм мен протестантизм аумағының басымдылығына әртүрлі өмір
деңгейіндегі тұрғындардың ұлттық құрамы, туылу-өлу, сауаттылық деңгейін
топтастыратын мемлекеттер құрайды. Экономикалық география тұрғысынан
алғанда бұл мемлекеттер бірнеше микроаудандардың қатарын құрайды. Айталық,
Батыс Еуропа (БЕ) (Грецияны қоспағанда), Орталық-шығыс Еуропа (ОШЕ),
Солтүстік Америка (СА), Латын Америкасы (ЛА) бөлшекті, Сахарадан
оңтүстіктеу Африка (СОА), Австралия және Океания шартты. Европа
мемлекеттері үшін тұрғындар саны өсуінің төмендігі, туылудың қысқаруы,
тұрғындар құрылымындағы егде жастағы адамдар санының жоғарылауы тән. Жалғыз
басты адамдар мен баласыз жұптардың саны өсуде. Батыс Еуропада 24 тәуелсіз
мемлекет орналасқан, онда шамамен 380 млн тұрғындар тұруда (Грецияны
қоспағанда шамамен 370 млн). Батыс Еуропада Ұлыбритания, Франция сияқты
мемлекеттер орналасқан.
Батыс Еуропа тұрғындарының ¾ бөлігі қалаларда тұрады. Ірі
агломерациялар, сондай-ақ әрбірінде 40 млн тұрғыны бар ағылшындық және
пиринейлік мегаполистер пайда болды. Пиреней мегаполисінде Германия,
Нидерланды, Бельгия мен Франция аумағында орналасудың жалпы жүйесі
қалыптасты. Германия БЕ мемлекеттерінің ішінде және шетелдік Еуропаны
тұтастай алғанда ең көп тұрғындалған болып танылады. Оның тұрғындарының
саны 81,8 млн аса адамды құрайды.1
Орталық-шығыс Еуропада бұрынғы 15 социалистік мемлекет орналасқан,
оның ішінде католицизм Литвада, Чехияда, Польшада, Венгрияда, Словенияда,
Словакияда, Словенияда, Хорватияда, ал протестантизм – Эстонияда,
протестантизм мен католицизм Латвияда басым. ОШЕ сондай-ақ Болгария,
Румыния, Югославия (Сербия және Черногория) сияқты православ мемлекеттері
бар. ХХ ғасырдың 90-жылдары ОШЕ мемлекеттерінің ұлттық құрамының
біртектілігі өсті. Бұл кезеңде Югославиядан Хорватия мен Словения бөлініп
шығып аталған мемлекеттер ыдырады.
ОШЕ ең көп тұрғындалған Польша болып танылады. Онда шамамен 38,7 млн
адам тұрады. ОШЕ үлкен қалалар БЕ салыстырғанда аз. Екі миллион тұрғыны бар
Будапешт және жоғары силездік агломерация ерекшеленеді.
Солтүстік Америка АҚШ және Канада мемлекеттерінен құралған. Канадада
тұрғындар салыстырмалы түрде көп, оның саны 30,1 млн адам, католицизмді
уағыздайды. АҚШ тұрғындарының саны – 270 млн, оның көбісі протестанттар.
Бұл мемлекет тұрғындарының ұлттық және тектік құрамы ХVI ғасырдан бастап
тұрғындарының жалпы көшіп-қонуымен анықталған. Көшіп-қонулар ерікті және
күштеп (Африкадан АҚШ-тың құлдарды әкелуі) жүргізіледі. Қоныстанушылардың
негізгі жеткізушісі Еуропа болды. Канадада ағылшын-канадтықтар тұрғындардың
40%, франк-канадтықтар шамамен 27%, басқа да этникалық топтар шамамен 33%
құрайды. Түпкілікті тұрғындар – үндістер мен эскимостар 1 млн адамнан аз.
АҚШ-та ақ түсті нәсілдер 74%, қара түсті тұрғындар 12,5%, басқа да нәсілдік
және этникалық топтар – 13,4%. Бұған ұқсас жағдай Австралия мен Жаңа
Зеландияда орын алған. Оларға қоныстанушылар ХVIII ғасырдан бастап
Ұлыбританиядан және Ирландиядан қоныс аударған.
Бұл мемлекеттерді отарлау арқылы түпкілікті тұрғын халықты жабайы
түрде жоюмен орын алды. Тасмания аралының тұрғындары толығымен дерлік
жойылған. Австралияның байырғы тұрғындары Американың үндістері резервацияға
айдалып, азаматтық құқығынан айырылды.1
Орталық және Шығыс Африка тұрғындарының басым көпшілігін христиандар
құрайды. Экономик-географтар Сахараның оңтүстік Африканың 48 мемлекетке
кіретін макроаймақтарын ерекшелейді. Бұған тағы солтүстік Африка мен
Орталық шығысқа қарайтын 6 африкандық мемлекет жатады. Алайда біздің
зерттеуіміздегі жағдайда СоА аумағын теңдестіре ете алмаймыз, себебі мұнда
ислам діні басым мемлекеттер (Сомали, Нигер, Нигерия) бар.
Орталық және Оңтүстік Африка мемлекеттері осы күнге дейін отарлаудың
зардаптарын тартып келеді. Мемлекеттер арасындағы шекаралар көп жағдайда
еркін жүргізілген. Көптеген африкалық мемлекеттер саяси және экономикалық
тұрақсыздық, ұлттық-діни талас-тартыста, азаматтық соғыс, әскери
диктатуралар мен шекаралық соқтығыстар жағдайында өмір сүріп келеді.
Бұл аумақ туризм дамуының үлкен потенциалына ие. Алайда туризм бұл
жерде экономикалық, саяси тұрақсыздықтың, мемлекеттің экономикалық артта
қалуы мен туризмнің материалдық-техникалық базасының әлсіздігі салдарынан
онша дамымаған.
Рим – бұл христиандық құлшылдықтың аса ірі орталығы, оған жылына 8 млн
дейін құдайға мінәжат етушілер баруда. Римнің шегінде қалалық мемлекет, Рим
папасының, РКЦ басшысының ордасы – Ватикан орналасқан. Ватиканды (оның
шегінде салынған әулие Петр соборы) көру үшін миллиондаған мінәжат етушілер
барады. Мінәжат етушілердің шарықтау шеңі католигтік пасха болып табылады.
Әулие Петр соборы саяхаттау тұрғысынан алғанда қызықты. Ол мінәжат етушілер
үшін маңызы зор, соборға барған кезде олар әулие Петрдің табанына еріндерін
тигізеді.
Сан-Джованни ин Латерано соборы папа қызметін атқаратын Рим
эпископының резиденциясы болып табылады. Бұл соборда көптеген жәдігерлер
әулие Павел мен әулие Петрдің бастары, иудейлік өсиет қайығы, Ааронның
киелі аса таяғы, Қыз Марияның жамылғысы, құпия кештер өтілген столдың
бөлігі, ақиқат айқыш көлденең салмасы, порфир плитасы бар. Сондай-ақ Сан-
Джованни ин Латеранода Пилит сарайынан алынған қасиетті баспалдақ (28
басқыш) бар. Қазіргі таңда баспалдақтар ағаштан жасалған қаптамамен
қорғалған. Мінәжат етушілер баспалдақтан баспалдаққа шыққан сайын дұға
оқиды.
Санта-Мария Маджор Қыз Марияға арналған РКЦ ең үлкен шіркеу. Мұнда
апостол Матфейдің денесі, нәресте Исаның қасиетті бесігі ағашының бес
бөлігі бар.
Санта-Кроче ин Джерузалемме. Бұл базиликаның қазынасы – бір қарақшымен
бірге Исаның қағылған айқышының тұғыры, қасиетті айқыштан үш тамызық,
қасиетті шеге, екі қасиетті шипа, қасиетті бесіктердің тастары, қайта
тірілген Исаның бүйірін ұстаған сенімсіз Фоманың сұқ саусағы бар. Санта-
Прасседе шіркеуінде кішігірім діңгек орналасқан. Аңызға қарағанда оған Иса
пайғамбар байланған екен. Сан-Лоренцо фьори ле Мура шіркеуінде Нероннан
қашпақ болғанда әулие Петрмен кездескен кезінде алынған Исаның аяқ іздері
сақталған. Ал Сан-Паоло фьори ле Мур соборында әулие Павелдің табыты
астында оны байлаған шынжыр орналасқан. Олар әулие Павелдің құрметіне орай
өткізілетін мейрамда мінәжат жасау үшін қойылады.
Ассизи (Италия). Бұл орын әйгілі әулие Франциск Ассизиді еске алумен
байланысты. Бағзыда әулие тауда кішігірім үй салып, онда жеке өзі көп
ойланған. Бұл баспана үстінен Санта-Мария делъи Анжелаға арналған шіркеу
салынған. Ассизидің Санта Кьяраның басқа шіркеуінде Францискінің сенімді
ізбасары Клараның шірімеген денесі орналастырылған. Оның қолында әрдайым
жаңа гүлдер тұрады.
Сантьяго-де-Компастела (Испания). Бұл орын Испанияның солтүстік-
батысында Галиссияда орналасқан. Мұнда апостол Иаковтың шірімеген мәйіті
сақталған деп саналады. 1478 жылы Сантьягоға мінәжат жасау Римге мінәжат
жасаумен бірдей рухани маңызға ие екендігін рим папасы мойындаған. Орта
ғасырда Сантьяго-де-Компостела Иерусалим және Риммен бірге католигтің
мінәжат етушілердің аса ірі үш орталығының санына кірген. Сантьягода
мінәжат ету бағыты болған. Англияның, Германияның және Францияның солтүстік
аудандарынан келген мінәжат етушілер Парижде бас қосқан. Онан олар Лимож
арқылы Тулузға беттеген. Жолай оларға Орталық Франциядан мінәжат етушілер
қосылып отырған. Тулузда сондай-ақ Лионнан, Италиядан, Миланнан келген
мінәжат етушілердің бастары қосылған. Тулуздан мінәжат етушілер Сантьягоға
қарай бет алған, сондай-ақ олардың қатарына жолай Испаниядан сенушілер легі
қосылып отырған. Соборда апостолдың және оның екі әулие Федор мен
Афанасидің шірімей сақталған мәйіті жатыр. Қазіргі кезде мінәжат етушілер
мехрапқа, сонан баспалдақтармен әулие Иаков мүсініне барып оның мантиясының
қатпарларын сүйеді. Пилигримдер өздерінің саяхатының бітуін білдіру үшін
орталық бағанадағы тасқа қолдарын қояды.1
Кельн (Германия). Бұл қала турист-саяхатшыларды да сондай-ақ мінәжат
етушілерді де тарту нысаны болып табылады. Экскурсанттар әсіресе Еуропа
соборларының ішінде ең танымал Кельн соборын көруге ынта білдіреді. Мінәжат
етушілер әулие Урсуланың базиликасында болып, оған тәу етуге асығады.
2.2 Ислам дінінің туристтік ресурстары.
Ислам- әлемдегі күшті дамыған негізгі діндердің бірі. Ислам біздің
дәуіріміздің 7 ғасырдың басында Батыс Арабиядағы жергілікті араб
тұрғындарының арасында пайда болған.
Исламды мойындаушылар саны жағынан христиан дінін ұстанатындардан
кейін (1млрд астам) екінші орында. Қазіргі уақытта дүние жүзі бойынша 44
мұсылман елі бар, оның оның ішінде шиит бағытын ұстанатын 4 ел бар (Иран,
Ирак, Әзірбайжан, Бахрейн), қалған елдер суннит бағытын ұстанады.
Мұсылмандардың діни туризмі анық айқындалған мінәжат етуді құрайды.
Әрбір мұсылман үшін өмірінде бір рет болсын қасиетті қалалар Мекке мен
Мединеге мінәжат (қажылық) ету қажет. Тағы бір сипаты жылына бір рет, әрі
айдың күнтізбелік күндерінің ауысуына байланысты қажылық уақытында мұсылман
мінәжат етушілер саны бірден өседі. Әлемдік діндер ішінде ең жасы – ислам
діні.6
Сүннеттік сипаттағы исламда (ал бұл мұсылмандардың басым көпшілігі)
қасиетті дін жоқ. Құдайдың бір екендігі туралы қағиданы еш нәрсе бұзуға
және Аллаға ғибадат етуге сенушілердің назарына кедергі келтірмеуі тиіс.
Сондықтан исламда Құдайды, адамдарды, жануарларды бейнелеуге тиым салынған.
Сәйкесінше, исламда иконография атымен жоқ. Адамда туыла берілетін
қажеттілік мұсылмандықта толық өсімдік ою-өрнегінде, Құран мәтіндерін
каллиографиялық бейнелеумен көрінеді.
Исламда христиандармен салыстырғанда әулиелердің, құдіретті
иконалардың жоқтығы, қасиетті орындардың аздығы мінәжат етуші туристерді аз
тартады. Алайда жыл сайынғы Меккеге қажылық, Медине мен Иерусалимге бару
мінәжат етушілердің әлемдік легіне біршама септігін тигізеді. Ислам (бұл
сөзді құрметтеуші ретінде аударуға болады) б.з. VII ғасырында Батыс
Аравияда арабтар арасында пайда болып Аравиядағы араб тұрғындарының басым
көпшілігі дәстүрлі тілдік сенімді ұстанған. Алайда иудаизм мен христиандық
секілді монотеистік діндердің әсері байқалды. Шамамен б.з. 570 жылдары
Меккеде исламның негізін қалаушы Мұхаммед дүниеге келді. Ол адамдар мен
жануарларды сүйген өте еңбекқор, мейірімді, қарапайым адам болған. Мұхаммед
жас кезінде қой бағып, сауда керуендерімен серуендеген. Бақуатты жесір әйел
Хадишаға үйленіп, пайғамбар алты ұлды болады. Хадиша қайтыс болғаннан соң
оның бірнеше әйелі болған. Мұхаммед Алламен құран арқылы байланыс жасау
үшін жиі-жиі жеке қалған. 610 жылы Хирам тауының үңгіріне Жәбірейіл періште
келіп аян берілген сөздерді адамдарға тарат деп бұйрық береді. Осы
жағдайдан кейін 20 жыл ішінде Мұхамед адамдардың көзінше нұрға бөленген.
Мұхамедтің насихаттары Мекке тұрғындарының басым бөлігінің қарсылығына
тап болады, сондықтан Пайғамбардың Мединеге көшуі – Хижра (осы сәттен
мұсылмандық күнтізбелік санау басталады) болады. 629 жылы Пайғамбар Меккеге
кіріп қасиетті Қағбада рулық пұтқа табынушылар жайратылады. 632 жылы
Мұхаммед 63 жасында Мединеде қайтыс болады.
Ислам сенімін оқыту тез қалыптасты. Мұсылмандық сенімнің негізгі
парыздары мыналар:
Аллаға сенім. Құдай түсінігінің үш негізгі түсінігі бар: Оның
жалғыздығы, артықшылығы және басымдығы тән. Ислам – бұл ең жүйелі, бірізді
монотеистік дін. Құдайдың біртұтастық қағидасын бұзбау үшін мұсылмандар
оған қатысты Ол сөзін қолданбайды. Құрандағы Құдайдың барлық есімдері
оның жыныстық қатыстылығына емес, сапалық белгісін береді. Әл-Бади
(Жасаған), Әл-Батын (Көрінбейтін), Әл-Мұқит (Азық беруші). Алла барлық
нәрселерді біліп, көруші. Ол мәңгілік, уақытқа байланыссыз, өзі жасаған
әлемнен ерекше, аса мейірімді, рахымды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz