Тұлғаның өзін өзі бағалау мотивациясын жетілдіру жолдары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ - ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Өзіндік бағаның оқу үлгеріміне ықпалын анықтау
Алматы - 2012
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 ӨЗІН-ӨЗІ БАҒАЛАУ МОТИВАЦИЯСЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Тұлғаның өзін-өзі бағалау мәселесінің теориялық мазмұны.
1.2 Мотивация психологиялық категория ретінде
1.3 Өзін-өзі бағалау мотивациясын анықтаудың психологиялық маңыздылығы
2. ӨЗІН-ӨЗІ БАҒАЛАУ МОТИВАЦИЯСЫН АНЫҚТАУДЫҢ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕЛУІ.
2.1 Тұлғаның өзін-өзі бағалау мотивациясын анықтау.
2.2. Тұлғаның өзін өзі бағалау мотивациясын жетілдіру жолдары.
2.2. Зерттеу нәтижесін жинақтау.
Қорытынды
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
Тұлғаны қалыптастыру, қоғамдық қатынастар жүйесінде мақсатты
бірлескен іс-әрекеттер жолымен жүргізіледі. Мұны дәлеледейтін оқыту мен
тәрбие берудің өзара үйлесімді байланысын реттейтін психологиялық жүйелеу
әдісі. Тәуелсіздік алған еліміздің келешек ұрпақты ұлттық, халықтық және
этностық-мәдени тұрғыда дамуы, ұлттық құныдықтарымызды жаңғырту, жақсы
қасиеттерімізді үйрену, оны түгелдей қайталау, керісінше, оны қоғам мен
уақыт сипатына қарай анықтау болып табылады. Мұндай көзқарасты жүзеге асыру
педагог-психологтардың негізігі кәсіби міндеті. Бұл талаптардың жүзеге
асырылу бағытындағы жұмысты үздіксіз білім беруде – оқушы тұлғаларының
білімге деген құштарлығын арттырудан, ұлтымызға тән қасиеттер бойына сіңген
тұлғаны тєрбиелеу мен қалыптастырудан бастағанның маңызы өте зор. Ал тұлға
көбінесене ұжымда (сыныпта), еңбекте, іс-әрекет барысында ашылады.
Адамның сыртқы дүниемен қарым-қатынас жасау процесінде қажеттілік
туындап отырады. Адамға алдына мақсат қойып, оны шешуге ұмтылдыратын оның
қажеттіліктері мен іс - әрекетінің бағалануы. Кез-келген адамның бойында
ішкі түрткі, қызығу сезімдері болады. Бұл “ Мен - концепциясы” негізінде
орындалады. Өзін - өзі бағалау тұлғаның өзіндік дамуы мен жетілуінің
маңызды факторларының бірі. Тұлғаның өзін - өзі бағалауы оның дұрыс,
үйлесімді қалыптасуы негізінде болады. Өзін - өзі бағалау – адамның өзінің
психологиялық сапалары мен қылықтарын, жетістіктері мен сәтсіздіктерін,
кемшіліктері мен артықшылықтарын бағалауы.
Тұлғаны зерделей отырып, оның психологиялық ерекшеліктерін:
бағыттылығын, мінездегі басты ерекшелігі – табындылығын, темпераментін,
қабілетін, танымдық іс-әрекетінің дамуын анықтап алу керек.
Адамның өзін-өзі тануы төңірегіндегілердің қабылдауы мен бағасына тығыз
байланысты, кеңірек айтар болсақ, барша адамдардың өзара түсінісуіне
тәуелді. Күнделікті тұрмыстық қатынастар тілдесу негізінде адамның
психологиялық бейнесін түзу үшін келесі тәсілдер қолданылады: бітіс тану,
алғашқы әсерлену, жаңалықты әсерлену, ықтималды болжай әсерлену, асыра
сілтей әсерлену, жеке адамның бітістерді біріктіре әсерленуі.
Жеке тұлға алдымен белгілі қоғамның мүшесі. Ол қандай болмасын бір
іспен айналысатын, азды-көпті тәжірибесі, білімі мен дағдысы, икемі,
белгілі дүние танымы, сенімі мен талғам-мұраты, бағыт-бағдары мінезі,
қабілеті бір сыдырғы қалыптасып үлгерген өзінің іс-әрекетін тізгіндей
алатын кісі. Әрбір адам өзіндік тәрбие, өзіндік бағалау, өзіндік түсіну
арқылы өзін - өзі таниды. Өмір адамның сыртқы дүниесін танып біліп қоймай,
сондай – ақ өзін де танып білуді талап етеді.
Өзін-өзі бағалау - тұлғаның адамдар арасындағы орны, өзіндік
мүмкіндігі және қарым – қатынас сапасы . Өзіндік баға тұлға қалыптасуының
барлық этаптарына және іс - әрекетінің нәтижелілігіне ықпалын тигізеді.
Сондықтан адамның өзінің өзіне қатынасы оның тұлғалық дамуындағы ең маңызды
қасиеттерінің бірі болып саналады.
Адам өмір сүруі мен қимыл-қозғалысы арқылы өзінің әрекетін бағалауға
үйренеді, адамгершілік нормаларын меңгереді. Өзіндік баға тек адамның
тұлғалық даму ерекшеліктерінің деңгейін анықтап ғана болып қоймай, оның
барлық іс-әрекеті мен білім сапасының нәтижесін бағалаушы. Тұлғаның
өзіндік бағалауы мектеп психологының жеке балалардың және ұжымның
психологиялық жас ерекшелігі мене білім деңгейінің сәйкес даму өрісінің
құнды көрсеткіші. Осыған қоса, өзіндік бағалау ұжымның психологиялық
ахуалын, оқушылардың қарым – қатынасын және жеке оқушылардың психологиялық
мәселелерін анықтауға көмектеседі.
Қазіргі таңда тұлғаның өзіндік бағалауы оның болашақ жемісті іс -
әрекетінің нәтижесі.
Зерттеу мақсаты – тұлғаның өзін-өзі бағалау мотивациясының
психологиялық ерекшеліктерін теориялық негізде қарастырып, оның даму
деңгейін тәжірибе арқылы анықтау және жетілдіру.
Зерттеу нысаны – тұлғаның өзіндік бағасының оқу үлгеріміне ықпалының
ерекшеліктері.
Зерттеу пәні - тұлғаның өзін-өзі бағалау мотивациясын дамыту процесі.
Зерттеу болжамы – егер тұлғаның құндылықтары, мінез-құлық
ерекшелігі, іс - әрекеті мен қабілеті бағаланса, қолданылатын әдістемелер
оның қызығушылығына әсер етсе, онда тұлғаның өзіндік бағасының
психологиялық ерекшелігін анықтап, жетілдіру жолдары арқылы :
Зерттеу міндеттері -
Тұлғаның дамуында өзін-өзі бағалау мотивациясына сипаттама жасау және іс-
әрекеттік ықпал ету тиімділігін қарастыру.
Тұлғаның өзін - өзі бағалау деңгейін анықтау мен жетілдіру жолдарын
тәжірибеде зерттеу.
Эксперименттік зерттеу нәтижелерін сараптау мен ұсыныстар беру.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі – тұлғаның өзін-өзі бағалауы
туралы И.В.Дубровина, Б.Г.Ананьев, С.Л.Рубинштейн, Г. У. Оллпорт,
Л.С.Выготский, А.А.Бодалев, С.М.Жақыпов зерттеулеріндегі тәжірибелік
еңбектері мен тұжырымдамалары.
Зерттеу әдістері - зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттерге
теориялық талдау, саралау, психокоррекциялық
жаттығулар, сауалнама, тест.
Зерттеудің теориялық мәнділігі - Өзін-өзі бағалау мәселесіне жан-жақты
теориялық талдау жасалынып, оны анықтау мотивациясының психологиялық
ерекшеліктері көрсетілді. Бұл мәліметтер тұлғаның өзін-өзі бағалауын
көтеруге ықпалы жайлы ақпаратты қамтиды және психологиялық сауаттылықты
жетілдіруге мүмкіндік береді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы – Зерттеу нәтижелері тұлғаның
өзін–өзі бағалау мотивациясын жетілдіруге үлес қосады. Зерттеуде
қолданылған әдіс – тәсілдер тұлғаның өзін-өзі бағалау деігейін анықтаудың
психологиялық маңыздылығын нақтылайды.
Зерттеу базасы – Алматы қаласы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. колледжі.
Зерттеу кезеңдері –
Зерттеудің бірінші кезеңінде мәселенің зерттеу заты мен нысаны
анықталынып, болжам жасалды, мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері
құрастырылды. Сонымен қатар жұмыстың мазмұны мен негізгі бағыттары
анықталынды. Әдебиеттер жинақталынды.
Зерттеудің екінші кезеңінде тұлғаның өзін-өзі бағалау деңгейі
анықталынып, түзету – дамыту жұмыстары ұйымдастырылды.
Зерттеудің үшінші кезеңінде зерттеу жұмысының теориялық және
тәжірибелік тұрғыда жалпылама қорытындысы берілді. Тұлғаның өзіндік бағалау
деңгейін арттыру мақсатында ұсыныстар енгізілді.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы - Дипломдық жұмыс кіріспе, екі
тарау, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі , қорытынды және
қосымшалардан тұрады.
1 ӨЗІН-ӨЗІ БАҒАЛАУ МОТИВАЦИЯСЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Тұлғаның өзін-өзі бағалау мәселесінің теориялық мазмұны.
Адамды тұлғалық даму деңгейінде сипаттаудың өзі де өз тілектері мен
мүмкіндіктері, қылықтарын танып – білу деп түсінбеу қажет. Бұл – айналадағы
адамдарды, жақын туыстарының да тілектерін, мүліктерін, қылықтарын танып –
білу деп түсінбеу қажет. Бұл – айналадағы адамдарды жақын туыстарының да
тілектерін аңғару, өзінің қызығулары мен мүдделерін, талғамы мен көңіл –
күйі, әдеті мен дүние танымын, қарым – қатынас ерекшеліктерін ескере білу.
Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жасаған жолдауында: Қазақстан өз дамуындағы
жаңа серпіліс жасау қарсаңында, еліміздің әлемнің бәсекеге барынша
қабілетті әрі серпінді дамып келе жатқан мемлекеттерінің қатарына қадам
басуы жолындағы негізігі міндеттерінің бірі жан – жақты дамыған тұлға
қалыптастыру - деді [1]. Нарық экономикасының талабына сай, өркениет
қоғамның ерікті, өз бостандығын қорғай алатын, бүкіл адамзат құндылығын
бағалайтын, білімді, рухани байлығы мен мәдениеттілігі жоғары,
адамгершілік, имандылық, ізгілік мінез құлқы қалыптасқан, жаңаша ойлау
қабілеті дамыған, нарық еңбегімен белгілі, бәсекелік қабілеті бар, дені
сау, өз елінің болашағына жауапты ғасыр тұлғасынан тәрбиелеу тәуелсіздігіне
ие болған Қазақстан Республикасының дәуірлік міндеті.
Өзіндік баға тұлғалық білім беру мен оның өзіндік дамуының күрделі
негізі. Мұнда адамның басқалардан өзі туралы біледі, өзінің әрекетін
белсенділігінің неге бағытталғанын және жеке тұлғалық сапаларын ұғынады.
Бірақ, осыған қарамастан тұлғаның дамуында өзіндік бағалау ерекше орын
алады.
Әрбір адам өзіндік тәрбие, өзіндік сөйлеу, өзіндік бағалау, өзіндік
ұғыну арқылы өзін - өзі таниды. Адам өзінің сыртқы дүниесін ғана танып
қоймай, сондай – ақ сол арқылы әрекет жасауға тырысады. Адам обьективті
шындықты бейнелендіре отырып, сол процестерді ғана емес, сонымен бірге
сезіне алатын және ойлай білетін тіршілік иесі ретінде өзін - өзі, өзінің
мұрат – мүдделерін, адамгершілік бет – бейнелерін де саналы түрде түсінуге
шақырады.
Өзін - өзі бағалау тұлғаның өзіндік дамуы мен жетілуінің маңызды
факторларының бірі болып табылады. Тұлғаның тұрақты өзін - өзі бағалауы
оның дұрыс, үйлесімді қалыптасу негізінде жатыр. Өзін - өзі бағалау адамның
мінез – құлқы ғана емес, оның тұлғалық сипатына да әсер етеді. Тұлғаның
жас өспірім шақтағы қалыптасуы тек ол өскен орта ғана емес оқушының өз
талаптарына жауап бере алуына да байланысты [2].
Неміс психологы К.Левиннің және оның шәкірттерінің еңбектерінде
тұлғаның қажеттіліктері, оларды қызықтырушылар деңгейі зерттелген. Зерттеу
нәтижесінде алынған деректер бойынша өзіне баға беру тұлғаның берілген
тапсырманы орындау жетістіктері немесе кемшіліктеріне, топтағы мәртебесіне
тәуелді екендігі көрсетіледі. Тұлғаның қалыптасуы мен өзіне баға берудің
маңыздылығы американ психологы К.Роджерс еңбектерінде айтылған. Ол тұлға
құрылымында өзін өзі тану мен өзін бағалау маңызды екенін зерттеген.
Өзіндік бағалау Роджерс пікірінше, қоршаған әлеуметтік ортада бейімделуге,
оның ішкі талаптары мен сыртқы психологиялық жағдайларының үйлесіміне әсер
етеді және өзіне баға беруге икемділік бұрынғы құндылықтарды жаңадан
бағалауға мүмкіндік береді. Бірақ Роджерс тұлғаның қоршаған ортаны, өзара
қатынастарымен қатты байланыстырып жіберген, осы қатынастарды нақты мен
және идеалды Мен арасындағы қатынастық жалғыз факторы ретінде көрсеткен.
Әлуметтік-психологиялық құзіреттіліктің Мен тұжырымдама
теориясына тікелей қатысы бар. Менніңпсихофизиологиялық психикалық,
сондай-ақ әлеуметтік-психологиялық түрлері бар.Әлуметтік-психологиялық
Меннің кең тараған теорияларына әлеуметтік салыстыруды, өзін
қабылдаудыбілдіретін айналық Мен теориясы жатады. Әлуметтік бағалардың
қайтарымынан ( басқа адамдар пікірінен) жиналған әлеуметтік-психологиялық
Мен тұлғаның мінез-құлқын және іс-әрекетін реттейді.Басқаша айтқанда
сыртқы ішкі арқылы сынады деген белгілі схема сыртқы әсер нәтижесінде
тұлғаның когнитивті сферасының қлыптасуын білдіреді, содан соң оның мінез-
құлық пен іс-әрекетін реттеудегі ролін көрсетеді. Сыртқы әсерлерден
қалыптасқан когнитивті сфера өзіндік мәнге ие болады және реттеуіш ретінде
көрінеді. Ішкі бейне тек дүниенің ғылыми сұлбасына ғана емес, сондай-ақ
Меннің әлеуметтену процесіндегі шығынына, психикалық жарақаттануына да
тәуелді [3].
Өзін бағалау мен өзін сыйлау – Меннің ең маңызды регулятивті
функциялары. Демек, адамның өзін-өзі қалай қарастыруының, өзі туралы
басқалардың не ойлайтындығының қайтарымы болуы тиіс, бірақ та олардың дәл
осылай ойлануы тіпті міндетті емес.
Әлеуметтік-психологиялық құзіреттілік Меннің деформациялануының
алдын алады да, сол себепті тұлғаның өзін бағалауына, кәсіби қызметінің
реттелуіне, дүние сұлбасының жоғары болған сайын Меннің деформацялану
ықтималдығы жоғары болады. Мысалы, ішкі істер органдары қызметкерлерінің,
азаматтардың тәртіп бұзушыларға қатысты қоғамдық пікіріне, екіншіден, ішкі
істер органдары қызметкерлерінің қоғамды, қылмыс әлемін және кәсіби ортаны
сезінуіне байланысты болады.
Кәсіби Мен-тұжырымдама тұлғаның көзқарасынан тұрады. Оны үйрену
және өзара байланыс процесін ұйымдастырады, яғни субьектінің әлеуметтік-
психологиялық құзіреттілігіне әсер етеді [4].
Баланың бойында қоғамнан аластатылған, ешкімге керек емеспін, еш
нәрсемен ісім жоқ деген ойлар болады. Куперсмит Өзін өзі бағалау шарттары
деген кітабында өзін - өзі бағалаудың психологиялық сипатын көрсетті.
Куперсмиттің ойынша өзіне баға беру – жеке тұлғаның өз бағаасын білу
сезімінде, ал өзгелерге тұлғаның кейбір әрекеттерінен білінеді. Адамның
бойында қолдау тапқан өзін өзі бағалау тек сол тұлғаға ғана тең және сол
адамның дара психологиялық жағдайы, ішкі дүниесі. Осындан оның пікірінше,
өзін - өзі бағалауды зерттеп білуге, оқып –тануға болады, себебі адамның іс
-әрекетінен өзіне берген бағасы көрініп тұрады.
Көптеген ғалымдар баланың өзіне баға беруін үш түрлі фактор әсер
ететіндігін анықтап берді. Олар: жазалау, қадағалау және психологиялық
қолдау. Олардың ойынша, өзін - өзі бағалау көбіне әкесіне қарағанда ,
анасының іс - әрекетіне қатысты. Ата – аналардың мінез – құлқы қыз балаға
қарағанда ұл балаға қатты ықпал ететіндігінде. Бұл зерттеуге ана баланың
өзіне баға беруі арасында байланыс бар екендігі тіркелген. Ана балаға
қамқор болып, қолдау көрсетіп отырса және кінасы үшін қатаң жазаламаса,
баланың бойында өзіне - өзі бағалауға жағдай жасалады. Егер бала анасының
қамқорлығын сезінсе, ол өзіне де сондай баға береді [5].
Осы орайда К.Хорнидің пікірінше, тұлғаның бойындағы қиын ішкі
дағдарыстар өзіне артық баға беруден, өзімшілдіктен туындайды. Мен деген
өзімшілдіктен нақты Мен қақтығысы болатындығын тұжырымдаған. Г.Салливен
өзіне баға беру адамның мінезіне бақылау жасайды деп көрсетеді. Өзіне баға
берудің атқаратын қызметі адамды ішкі толғаныстардан сақтау. Өзін бағалау
қоршаған ортаға ыңғайлану, қоршаған ортамен қатынасқа түсу арқылы біржақты
баға беріледі.
Сонымен жоғарыдағы ғалымдардың зерттеулерінен өзін өзі бағалау қоршаған
ортаның қатынастарынан, оның әлеуметтік ортаға бейімделуі, оның сыртқы
талаптарының сыртқы жағдаймен үйлесуі екендігін көреміз.
Кеңестік кезеңдегі зерттеулер (Б.Г.Божович, Л.И.Ананьев,
С.Л.Рубинштейн) өзіндік бағалауды тұлғаның өзін тануының, оның
қалыптасуының өмірдегі іс -әрекетінің нәтижесі деп түсіндірді. Өзіне баға
берудің қоғамдық сипаты бар және әлеуметтік құбылыстардың өзгеруіне
байланысты қалыптасады. Өзін өзі бағалау еңбектің, қарым – қатынастың қиын
өнімі, мінезді үйлестіру және қоршаған ортаға қатынас әрекетінен туындайды.
Л.И.Божовичтің өзгені тану өзіңді танудан бұрын қалыптасады және оның
негізі мен тіреуі болып табылады, Өзіңді басқалармен салыстыру, теңеу өзіне
баға берудің алғы шарты екендігін тұжырымдаған. Адам өз әрекетінде өзін
өзгелермен салыстырып, басқалардан байқаған қылықтарды өз бойынан іздеп,
кемшілігін түзетуге ұмтылыады. Тұлғаға тән кейбір қасиеттерді қайталап,
өзіне алуға тырысады [5].
Б.Г. Ананьев адамның өзі туралы пікір қалыптасуға ұжымдық өмір,
жағдайлар мен әрекеттерге дұрыс баға беру шешімі маңызды орын алатындығын
айтқан [6].
Ал, В.С.Мерлин: ... өз әрекетіңді бағалауда ұжымның Берген бағасы,
әлеуметтік бағалау маңызды қызметке ие болады - деген. Әлеуметтік баға
толық және Жан – жақты болған сайын, бала оны терең таниды және бұл тұлға
қалыптасуына үлкен әсерін береді [7].
А.А.Бодалев адамды адамның тану ерекшеліктерін, жасқа және жеке дара
ерекшеліктеріне бөле отырып, неғұрлым жасы үлкейген сайын олардың
қабілеті, танымы мен сенімі туралы пікірлері өзгере түседі, олардың еңбекке
көзқарасын, адамның еркі мен өзіне тән ерекшеліктерді жақсы ажыратады [8].
Адамның өзіндік сипат белгілері – оның еңбектену әрекеті нәтижесінде
материалдық игіліктерді өндіретіндегі, дыбысты анық сөйлеу тілі арқылы
тәжірибе алмасатындығы .
Қазіргі кезде психологтар жеке тұлға бірнеше Мен-концепциясын иемденуі
мүмкін дейді, олардың біреуі –жақсы, екіншілері-нашар, үшіншілері-жеке
тұлғаның қазіргі шағы, төртіншілері-болашақ мүмкін болатын мен-концепциясы.
Қазақстан Республикасында қазіргі таңда жүріп жатқан әлеуметтік,
экономикалық, мәдени өзгерістер жас ұрпақ өмірінің барлық жақтарын
әлеуметтендіру үрдісіне ықпал етеді. Бұл мәселеге байланысты елбасымыз
Н.Назарбаев: ... жаңа жағдайларға сай біздің бәрімізді алаңдататын мәселе
- білімді, кәсіби даярлығы бар адам тәрбиелеу ғана емес, қоғамдық өмірдің
барлық саласында үлттық жэне дүниежүзілік құндылықтарды қабылдауға
қабілетті, рухани және әлеуметтік - адамгершілік мүмкіндігі мол тұлғаны
қалыптастыру болып табылады, - деп атап көрсетті [9]. Осыған байланысты
бұл күндері жалпы білім беретін мектептердегі әлеуметтік тәрбие ісінің
мазмұнын Отандық және әлемдік өркениетті елдердегі психология, педагогика
және физиология ғылымдарының жетістіктерін пайдалана отырып жетілдірудің
қажеттілігі туындауда.
Әлеуметтендірудің сыншылдық тұжырымдасының басты теоретиктері өз
еңбектерінде тұлғаның қоғамда орын алған тәртіпке саналы және тіпті сыни
тұрғыда қарауын қалыптастыру, қоғамда өз орнын табуға ұмтылуын дамыту
міндеттерін алға қойды. Тұлғаның өзіндік бағалау ерекшеліктерін қарастырған
жұмыстарда тұлғаның әртүрлі даму жақтары нақты қарастырылған (Б.Г.Ананьев,
Л.И.Божович.) Өзіндік бағалауды адамның мінез-құлқын реттеуші, жеке бастық
феномен ретінде сипатталған көптеген эксперименттік жұмыстар бар. Қазіргі
қоғамда бастауыш сынып оқушыларының өзіндік бағалауын әлеуметтік тұрғыда
зерттеудің психология ғылымы мен педагогика ғылымы үшін қажеттілігі эрқашан
да зор. Сондықтан да, біздің зерттеуіміз өзін-өзі бағалау оқытудың
табыстылығына әсер ететінін негіздей отырып, бастауыш сынып оқушыларының
өзіндік бағасын анықтауға арналады. Өзінің әртүрлі тұрғыларында бағалау
Отандық және шетелдік психологтар мен педагогтар (Қ.Жарықбаев, Б.Г.Ананьев,
Л.И.Божович, Л.С.Выготский, А.Н Леонтьев, А.Ф.Лурия, М.Н.Скатин,
Д.Б.Эльконин) еңбектерінен көрініс тапты. Сонымен бірге, әлеуметтік
педагогикалық бағалаудың мэнін анықтайтын бағалау әрекетінің құрылымы мен
жүйесі тұжырымдалған қағида бойынша бағалау әрі үрдіс, әрі іс-әрекет, әрі
әлеуметтік біліктілік жиынтығы және қызмет ету аясы ретінде қызмет
көрсетеді. Мектептің келешекке жылысуы үшін одан да маңызды мәселелер,
әлеуметтік психологиялық қиындықтар туындайды. Яғни, біріншіден, баланың
жеке басы мен жас ерекшелігіне, екіншіден, оқу үрдісіндегі қиындықтар мен
оқу мәліметінің ерекшелігіне байланысты.
Жеке адам қоғамдық өмірде тіршілік етіп, өзге адамдармен қарым –
қатынас жасайды. Осындай әрекеттеріне сәйкес жеке адамның тұлғалық
сипаттары, қадір қасиеттері , іс-әрекет жасау қабілеттері қалыптасады.
Тұлғаның кісілік қасиеттері мен даралық ерекшеліктері оның іс-әрекеттегі
белсенділігінің өрістеуіне ықпал етеді. Іс - әрекеттің белсенді болуы
жағдайында психологияда әр алуан көзқарастар мен пікірлер бар. Соның бірі –
австрия ғалымы З.Фрейдтің пікірі. Ол адам бойындағы белсенділік әрекеттің
табиғи әрі биологиялық құбылыс екенін дәлелдеді. А.Кординер, Е.Фромм.
К.Хорни т.б. көзқарастары адамның дамуындағы іс-әрекетке жан – жақты
сипаттады.
Адамның сыртқы дүниемен қарым-қатынас жасау процесінде қажеттілік
туындап отырады. Адамға алдына мақсат қойып, оны шешуге ұмтылдыратын оның
қажеттіліктері мен іс - әрекетінің бағалануы. Кез-келген адамның бойында
ішкі түрткі, қызығу нсезімдері болады. Бұл “ Мен - концепциясы” негізінде
орындалады. Өзін - өзі бағалау тұлғаның өзіндік дамуы мен жетілуінің
маңызды факторларының бірі. Тұлғаның өзін - өзі бағалауы оның дұрыс,
үйлесімді қалыптасуы негізінде болады. Өзін - өзі бағалау – адамның өзінің
психологиялық сапалары мен қылықтарын, жетістіктері мен сәтсіздіктерін,
кемшіліктері мен артықшылықтарын бағалауы [10].
Өзіндік бағалау - тұлғаның адамдар арасындағы орны, өзіндік
мүмкіндігі және қарым – қатынас сапасы. Өзіндік баға тұлға қалыптасуының
барлық кезеңдеріне және іс - әрекетінің нәтижелілігіне ықпалын тигізеді.
Сондықтан адамның өзіне деген қатынасы оның тұлғалық дамуындағы ең
маңызды қасиеттерінің бірі болып саналады. К.Левин тұлғаның
қажеттіліктері, оларды қызықтырушылар деңгейінің өзіне баға беруі оның
топтағы мәртебесіне тәуелді екендігін көрсетсе, әлеуметтік орта тұлғаның
бейімделуіне, ішкі талаптары мен сыртқы психологиялық жағдайлары
үйлесімінің ықпалының өзіне баға берудегі маңыздылығын американ психологы
К.Роджерс еңбектерінде айтылған.Ал, К.Хорни тұлға бойындағы қиын ішкі
дағдарыстардың өзінің Мен қасиеттеріне ықпал болатындығын тұжырымдаған.
Оқушылардың өзіндік бағалауы мектеп психологының жеке балалардың және
ұжымның психологиялық жас ерекшелігі мене білім деңгейінің сәйкес даму
өрісінің құнды көрсеткіші. Осыған қоса, өзіндік бағалау ұжымның
психологиялық ахуалын, оқушылардың қарым – қатынасын және жеке оқушылардың
психологиялық мәселелерін анықтауға көмектеседі. Жеткіншек жас туралы
Л.И.Ананьев, С.Л.Рубинштейн, Л.И.Божович, Д.И.Фельдштейн, И.С.Кон,
Д.Б.Эльконин, Л.С.Выготскидің және тб. еңбектерінен көреміз.
Л.И.Божович жеткіншек шақтағы дағдарысты, өзіндік сананың жаңа
деңгейінің пайда болуы, оның өзін тұлға ретінде тануға және өзінің
қажеттілігін ажырата алу мүмкіндігінің бар екендігін тұжырымдаған [12].
Мұндай қасиеттер баланың өзіндік реттелуге, құнды деп санаған сапаларын
жеткізуге және өзін-өзі тәрбиелеуге көмектесетінін ерекше атаған. Жеткіншек
шақта өзіндік бағалаудың жағымсыз жиынтығы оның сыныппен ұжымдық қарым –
қатынасы және оқу әрекетінен туындайтын мәселелер көбіне осы топтағы өзара
статустың сай келмеуі.
Ойын, оқу, еңбек - адамның дамып жетілуіндегі және қажеттіліктерін
өтеудегі негізгі іс-әрекет түрлері. Әрекет – түрлі қажеттерді өтеуге
байланысты көздеген мақсатқа жетуге мүмкіндік туғызатын процесс. Адамның
психикалық өмірінің жан – жақты дамуы белгілі әрекетпен байланысты. Әрекет
дегеніміз түрлі қажеттерді өтеуге байланысты белгілі бір мақсатқа жетуге
бағытталған процесс. Адам үшін іс - әрекеттің қашан да қоғамдық әлеуметтік
мәні зор. Іс -әрекеттің саналылығы мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен
жүйелілігі оның ең басты шарты. Адам психикасының дамуында іс-әрекеттің
шешуші орнымен қатар, сананың күрделене түсуіне ықпал жасайды. Мұны
С.М.Жақыпов былай тұжырымдайды: “Бірлескен іс-әрекет-жалпы мақсаттың болуы
, ал жалпы мақсат –бірлескен іс-әрекеттің жүйе құраушы факторы.Өзінің
құрылым жасаушы функцияларының арқасында қарым-қатынас жүйе құраушы
факторы бола алады.” [13].
Іс - әрекет мақсаты мен түрткісі – қиындықтарды жеңіп, нәтижеге қол
жеткізуге мүмкіндік туғзады. Іс - әрекет мақсаты мен мазмұнының түрткісі
– қиындықтарды жеңіп, нәтижеге қол жеткізу. Кез келген іс - әрекет субьект
арқылы мақсат, құрал, үрдіс нәтижеде көрінеді. Адам қажеттілігінен туған іс
- әрекет оның санасын бейнелейді. Жеке адамның дамуында іс - әрекет еңбегі
арқылы көрінеді. Өнімді еңбек – материалдық құндылықтар, ал ой еңбегі –
рухани құндылықтар жасайды. Адам үшін ең маңыздысы - іс - әрекетке үйрену.
Тұлға іс - әрекет арқылы тәжірибе жинақтайды, шындықты игереді, іскерлігі
артады, дамиды. Іс - әрекеттің жетекші – түрі бала өмірінің нақты
мерзіміндегі психикалық дамуына мүмкіндік туғызатын іс - әрекет, мұндай іс
- әрекет дамытуға жетелейді [14].
Өзін - өзі қалыптастыру адамның тұлғасын жан – жақты тәрбиелеу мен
дамытуға ықпал етеді. Өзін - өзі қалыптастыру ережесі:
- асқан сабырлылық;
- сөзбен іс - әрекетте жауапкершілік;
- іс - әрекетті жан – жақты ойластыру;
- батылдық;
- санасыз уақыт өткізбеу;
- өзі жөнінде қажетсіз бір сөз айтпау;
- әуесті пен құмарлыққа емес, қажеттілік және жетістікке ұмтылу;
- күнделікті өз істері туралы есеп беру;
- болғанды, болатынды мақсатсыз мақтанып айтпау [15].
Балалар мен ересек адамдардың әр алуан іс – қимылы нәтижесінде олардың
автоматталған әрекеті – дағдылары, іс - әрекет түрлерін орындауға
бейімділігі мен ептілігі, тіршілікке қажетті әдеттері қалыптасып, адамның
анатомиялық, физиологиялық және психикалық жағынан дамып жетілуіне әсер
етеді. Оның рухани өмірінің мазмұнын байытады. әсіресе өзінің іс -
әрекетін қадағалап, жағымды жетістікке жетуге мүмкіндік алады. Өзін өзі
бағалау арқылы іс -әрекетінің нәтижесін қадағалайды. Дағды, ептілік, ниет,
әдет адамның өзіндік бағалауының алғы шарттары.
Дағды – адамның белгілі іс - әрекетті сан рет қайталап отыруы
нәтижесінде қалыптасып, автоматты түрде орындалатын ісі. Дағдының
қалыптасуы қимыл – қозғалысьар мен әрекет жасауға орай бірнеше сатылардан
тұрады. Адамның әрекетіндегі ептілік бейімділік - белгілі бір істі
атқаруға бейім тұру, өзінің игерген білімін, дағдысын түрлі жағдайда
қолдана білу. Ептілікке жадамның өз білімін, дағдысын өзгешелеу ұқыптылық
қасиетін көрсетеді. Ептіліктің тағы бір ерекшелігі адамның өз білімін қажет
болған жағдайда қолдана білу әрекетінен анық байқалады.
Әдет – адамның іс - әрекетіндегі мінез – құлыққа байланысты тұрақты
қасиеті. Психологиялық тұрғыдан алғанда әдет адамның белгілі іс - әрекет
түрін бұрынғы өмір тәжірибесінде қалыптасқан дағдылары мен біліміне сүйене
отырып жүзеге асырылады. Әдет – адамның қажеттілігін өтеуге сәйкес
қайталанып отыратын әрекет. Ол адамның кез келген іс - әрекетінің түрінде
кездеседі. Ниет - адамның белгілі қажеттіліктерді қанағаттандырудағы іс -
әрекетіне байланысты психологиялық көңіл – күй. Қажеттілік – адамның
белсенді әрекетін тудыратын қозғаушы күш, ал ниет – сол қажеттіліктің нақты
көрінісі. Ниет адамды түрлі әрекеттерге ұмтылдырады. Қызығу – адамның
танымдық қажеттіліктерді сезіп, олардың айқын түрде түсіндіруге жан
дүниесінің сілкінісі. Қызығу барысында адам өзінің әр нәрсені танып білу
қажеттілігін қанағаттандыру үшін қилы белсенді түрде меңгеру керектігін
түсінеді. Сенім – адамның белгілі бір түсініктеріне сәйкес қажеттіліктерін
қанағаттандыру жүйесі. өз қажеттілігін орындау жолында адам дүниетанымдық
көзқарасында, табиғат пен қоғам заңдылықтары жөнінідегі ұғымдарына, өмір
тәжірибесіне сүйене отырып іс - әрекет жасайды. Ұмтылу – адамның іс -
әрекетті атқаруға талаптанып, белсенділігін қуаттайтын ниеті. Адам өз
қажеттілігін өтеудің жағдайын нақты болжамдып, көз алдына елестете алмаса
да көздеген мақсатына жету үшін қуатын жұмсап, талаптанады. Адамның жеке
бағыт – бағдары, бір іс - әрекетті орындауға талпынысы, сол әрекет
негізінде туындаған арманы, құмарлығы, әр түрлі мақсаттарға жету жолындағы
әрекеті – оның даралық қасиеттеріне тән психологиялық ерекшеліктер [14].
Жеке адам санасы мен ақылы арқылы дараланады. Оның дыбысты анық тілі,
еңбектену әрекеті қоғамдық жағдайда, бір – бірімен қарым – қатынаста
қарастырылады. Іс - әрекеттің жеке тұлға дамуындағы ерекшеліктері
әрекетінің нәтижесінен көрінеді. Оқу, еңбек, ойын – адамның дамып
жетілуіндегі және қажеттіліктерін өтеудегі негізгі әрекет түрлері. Сол
әрекеттердің жас ерекшелігіне сай орындалуы да өзіндік іс -әрекетті
бағалаудың нәтижесі. Өзін өзі бағалау арқылы орындалатын әрекеттің мақсаты
мен міндетіне байланысты.
Адамының іс - әрекетін тиімді ұйымдастыру оның өз ісіне қызғу мен
жауапкершілік сезімін оятады. Адам өмір сүру барысында өз психикасын түрлі
жолмен жарыққа шығарады. Мектеп жасына дейінгі бала өз психологиясын ойын
арқылы көрсетсе, мектеп оқушысы оқу әрекетінің нәтижесімен бағалаланды. Ал
ересек адам өзіне тән ерекшеліктерін еңбек процесінің сан алуан салаларында
көрсетеді. Адам психикасының дамуында іс - әрекет маңызды және сананың
дамуына ықпал жасайды. Соңғы жылдарда адамның жан дүниесімен сырласып, оның
психологиясын зерттеуде психологтар мен педагог мамандар, ұстаздар мен ата
– анлардың жете зер салып көңіл аударып отырған маңызды мәселенің бірі –
баланың күнделікті іс - әрекетін тиімді ұйымдастыру [15].
Осындай мәселенің байыбын барлап оның тиімді жолын табу әлеуметтік
өмірде адамның жеке басының қалыпты дамуын қамтамасыз ете алмай, оған
зиянды әсер етері даусыз. Мақсатсыз ұйымдастырылған іс - әрекет болашақ
ұрпақтың бойында да жағымсыз мінез-құлықтардың туындауына ықпал етуі
мүмкін. Ойын мен оқу және еңбек адам әрекетінің негізгі түрлері осы қарым-
қатынас арқылы дамып жетіліп жүзеге асады. Адамдар өзара тілдесіп өмір
сүруге бейімделуі организм тіршілігі үшін су мен ауа, күн шұғыласы сияқты
табиғи қажеттілігімен бірдей.
Бұл мәселенің өзектілігі қазіргі кездегі адамдардың іс-әрекетінің
ұжымдық ерекшелігінің артуымен байланысты, тәжірибенің талаптарымен
байланысты және адамдарды ұйымдастырудың, басқарудың тиімділігінің өзекті
мәселелерімен, олардың араларындағы қарым-қатынастың күшеюін реттеу,
тәрбиелік және психотерапиялық әсерлерді қолдану мәселеріне байланысты.
Сондықтан, баланың іс - әрекетін ұйымдастыру арқылы оның неге қабілетті
екенін анықтаумен қатар болашақта жағымды жетістікке жетуге мүмкіндік
туғызады. Ол баламен оған бағыт беруші ата-ана, педагог немесе үлкендердің
ықпалымен іске асады.
Біріккен іс-әрекеттің тиімділігі, көбіне жеке тұлғалық және топтық
мүмкіндіктердің қолайлы жүзеге асуына байланысты болады. Топтағы қолайлы іс
-әрекет тек оның нәтижелерінің өнімділігіне ғана әсер етпейді, сонымен
бірге адамды қайта қалыптастырады, оның жаңа мүмкіндіктеріне жол ашады.
Осыған байланысты өзара әркеттесудің стилін үйлесімді ету қажеттілігі
туындайды. Топтық іс-әрекетті орындау барысында жеке бағалау мен топтық
бағалау қасиеттері қалыптасады.
Өзін–өзі бағалаудың психологиялық сипаты төмендегі деңгейде болады:
1. Өзіндік бағалаудың дамуы – жағдайға байланысты іс - әрекет.
Бұл деңгейде адам өзінің қылықтары мен тұлғалық сипаты
арасында байланыс тудырмайды. Ол өзіндік менді іс -
әрекеттің сыртқы нәтижесіне қарай бағалайды. Осыған байланысты
бұл нәтижелер адам мүмкіндіктеріне сәйкес байланысты болуы
қажет. Сыртқы жағдайлардың бірден болуы өзіндік бағаны
тұрақсыз етеді.
2. Жағдайға байланысты сапалы бағалау. Бұл деңгейде адам өз
қылықтары мен әрекетіне есеп береді. Тұлғаның қадір қасиеті
толық көрінеді. Адамның мінез – құлқы мен дара қасиеттері
арасында байланыс туындайды. Адам өзінің бойындағы жақсы
қасиеттерін саралап, өзін өзі тәрбиелеудің маңыздылығын
байқайды. Өзін өзі бағалаудың тербелісте болуы өзін - өзі
дамытуда жағдайға байланысты қарасытрылады.
3. Сапалы консервантты деп аталады. Мұнда тұлғаның қылықтары мен
қасиеттері арасындағы тура байланыс бұзылады. Тұлғаның қасиеті
нақты қылыққа байланысты оның танымына обьективті шындық түрде
бейнеленеді. Нақты іс - әрекет тұлғаның қасиетін толық
көрсетпейтінін таныған тұлғаның ішік таным дүниесі оның іс
әрекетінен бөлінеді. Өзін - өзі бағалау толық емес болады,
жеке қылықтар арқылы жетістікке жету. Өзін - өзі қалыптастыру
деген сенімі азаяды. Өзін - өзі тәрбиелеп дамытуға күш
салмайды.
4. Сапалы динамикалық. Тұлға қасиетімен қылығы арасындағы күрделі
байланыс барлығымен сипатталады. Ішкі дүниенің қылықтан
алшақтығы кедергіні жояды. Өзін - өзі бағалау обьективті
адамның ішік танымының өзгеруіне сәйкес тұлғаның қасиеті
қалыпты өсу деңгейінде. Өзіндік бағалау өзін - өзі тәрбиелеу
қатынасымен есептеледі [15].
Өзін - өзі тану мен өзін - өзі бағалау дың пайда болуы тұлғаның
белсенді әрекетіне, қоғам мен табиғатына, өзін танудың мақсатына
байланысты. Өзін - өзі тану тұлғаның іс - әрекетіні танудың бір бөлігі
ғана. Тану мен бағалау тұлғаның өзіндік мүмкіндіктерін білуге тұлға
қоғамдық әрекет нәтижесінде, ішкі мүмкіндіктерін сезіну нәтижесінде болады.
Өзіндік бағалау іс -әрекет нәтижесі мен жетістіктеріне, кемшіліктеріне баға
беру.
Өзін - өзі құрметтеу мен өзін -өзі бағалаудың қалыптасуына жеке
тұлғаға тән психологиялық сипаттама үлкен маңызға ие. Олар адамның
жетістіктері мен талаптары. У.Джеймс өзі - өзі құрметтеуді жетістіктің
талапқа қатынасы ретінде көрсетеді. Адам өзін құрметтей түсетініне себеп –
оның жетістіктерінің көп болуына байланысты. Талп пен жетістік бір –
бірімен тәуелді байланыста. Талап көбейген сайын жетістік те көбейеді.
Әдетте адамның талабы оның жеткен жетістіктерінің нәтижесімен тексеріледі,
ал өзін өзі бағалау талап пен жетістіктің қатынасымен анықталады.
Адамның өзіндік бағалауының қалыптасуына отбасының да орны ерекше. Ата
– ана мен бала қарым – қатынасының ерекшеліктерін үйлесімді ұйымдастыру
балаға жағымды әсер етеді. Ол өзін отбасы мүшесі ретінде сезініп, өз ойын
ортаға салуға, ата – анасымен санасуға, әр іс -әрекетінде үлкендерге
еліктеп өсуге үйренеді.
Қазіргі таңда әлеуметтік – психологиялық белгіде сана психикалық
саулық деп қаралуда. Психикалық саулық дегеніміз – субъект ретінде адамның
бастапқы қабілетімен қоршаған ортаға өзара қатынасын санасы түрде меңгеруі,
сол арқылы ортадағы ақпараттан ішкі қасиеттерін дамытуда тұрақты және
үйлесімді мүмкіндіктерін жекелік және қоғамдық деңгейде қолдану. Адамға
қажетті психикалық саулық өзіндік әлеуметтік психологиялық көмектен
қалыптасады. Оның өзіне көңіл бөлуі, жеке тұлғаның жетілуі толғандырады.
Оны өзіндік сапасын дамыту арқылы өзін бейнелейді, әр түрлі білім алады,
өзінің қайталанбас ерекшелігіне уайымдайды [16].
Әлеуметтік психологиялық контексте өзіндік сана Мен қасиетіне
қатынасында, оған ниеті, ойы, сезімі және қимылы жатады.
Адамға өзіндік санада ғана жоғары деңгейде, өзін қабылдау және өзін
дамыту түсінігі қарастырылады. Өзіндік сана қалыптасуы өзіндік мазмұн,
өзіндік жетілу қажеттілігін меңгеруден және өз өміріне жауапкершілік алудан
тұрады.
Өзіндік сана дамуы өзіндік сенім, (өзіндік бақылау, өзіндік талдау)
өзіндік баға (эмоционалды құндылыққа қатынас), өзіндік реттелу жатады.
В.Сатир Өз құндылығымның декларациясы деп, барлық адамдарды есте
сақтауға шақырады, Мен – ол мен бар әлемде маған ұқсайтын адам жоқ. Менің
барлық жеңісім менің қателігім өзімдікі. Мен өзіме жеткіліктімін, мен
өзімді жасай аламын [17]. Мен өте тамаша адаммын.
Оның тұжырымдауысынша өзіндік бағаны Адамдағы барлық ауру, өмі сүру
мәселесінен, кейде қылмысынан - өзін бағалау төмендеп, одан сапалы
меңгерумен өзгертуді керек етпегендіктен.
Өзіндік реттеу өзінде шыдамдылықты дамыту, ерік – күш еркіндігі, толық
жауапкершілік, ақыл – ойын сараптау, онда өмірді ашық, көңілді жеңісті ету
үшін ережені сақтау:
Өзіне сену – ары таза болу
Жауапкершілікті қорықпай алу
Өз көңілін көтеріңкі ету
Өз қателігіне, құнды тәжірибе деп қарау
Өзіңде болып жатқан жағдайға құрметпен қарау [18].
Зерттеулер негізінде жеке тұлғаның психикалық саулығына көптеген
әлеуметтік жағдайлар әсер етуіне байланысты әлеуметтік психологиялық
қызмет көрсету қажет.
Негізгі бағыттары бойынша: психодиогностикалық, психокоррекциялық,
психологиялық кеңес беру болып табылады. Әрбір жеке тұлғаның құндылығы
ескеріліп, өмірдегі кез – келген әлуметтік жағдайда дайындау қазіргі заман
талабы.
Бала үнемі жақсы әлеуметтік психологиялық жағдайда тәрбиеленуі, оқуы,
өсуі қажет. Сонда балада жағымды мен бейнесі қалыптасады, өзіне деген
сенімділігі, өзіндік сезімі туады. Мұндай мен бейнесі кез келген баланың
жақсы жағдайға, нәтижеге жетуіне, дұрыс дамуына мүмкіндік береді. И.Кон
Мен бейнесі элементтерінің когнетивтік күрделілігі мен жіктелуі кіші
жастан ересек жасқа қарай біріншіден, елеулі үзіліссіз және дағдарыссыз
артады. Ересектер жасөспірімдерге, ал жасөспірімдер жеткіншектерге
қарағанда өзіндегі қасиеттерді көбірек ажыратады. Мен бейнесінің
тізбектілігінің және тұтастығының даму үрдісі артатындығын, бірақ мұнымен
бірге тартымдылық деңгейінің және сыртқы бағалаудан өзін - өзі бағалауға
қайта бағдарланудың қиындықтарының белгісі болмауы кейінгі дамудың көзі
болып табылатын өзін - өзі білудің бірқатар ішкі мазмұндық қайшылықтарын
туғызады деп тұжырымдайды.
Кез-келген мәдениетті ортада адам өзін Мен-тұжырымдамасының
негізінде басқарады, яғни оның өзі туралы көрінісіне сәйкес.
Ішкі бейімделу ішкі өзгерістермен байланысты. ішкі өзгерістер Мен
түжырымдамасының өзгеруі немесе өзіне деген қарым-қатынасыныі қондырғысының
нэтижесінен болады [19].
Мен-тұжырымдамасы - бұл адамның өзі туралы немесе өз бейнесі яғни
өзінің денсаулығы, сыртқы көрінісі, мінезі, айналасындағыларға әсері,
қабілеттері мен кемшіліктері туралы көзқарасы. Мен-тұжырымдамасының ең
негізгі аспектілерінің бірі — өзін-өзі бағалау: өзін жоғары бағалайтын адам
өзі жағымды түрде қабылдайды, Мен- тұжырымдамасы төмен өзіндік келеңсі:
теріс мінез көрсетеді.
Мен түсінігінің мықты екпіні тек батыс-европалық жэне солтүсті
американдық мәдениетке тән. Көптеген елдердің мәдениетерінде топ және
жалпы құндылықтарға басты көңіл аударылады. Бұл елдердің мәдениеттерінде
адам үшін оның отбасы мүшелері немесе әріптесте қамқорлық жасау керек деп
есептелінген. Бұл мәдениеттердің өкілде американдақтардың көзқарастарын
үнемі өзімшілдік деп санайды. Батыс мәдениетінің негізінде,
реттеуді зерттеген кезде, оларда адамның Мен-тұжырымдамасының мықты
біржақтылығы байқалды.
Сыртқы көрініс - бағалау қиынға түспейтін, Мен-тұжырымдамасының
аспектісі. Өзінің сыртқы көрінісіне әр адам әртүрлі қарайды.
Негізінде, адамның өзі туралы пікірі басқа адамдардың оған деген қарым-
қатынасынан негіз алады. Мен-тұжырымдамасының қалыптасу үрдісі
балалық шақтан басталады. Мәселен, ата-анасы баласына ат қойғанда, баланың
болашағынан үлкен үміт күтіп, соны тосуына байланыстырады. Бір нәрсе
белгілі, баланың ата-анасы қойған аты ғана емес,
қолдау көрсету; сүйіспеншілік, мадақтаулар және ата-
анасының баласына деген қызығушылықтары, балада жағымды Мен-
түжырымдамасы мен жоғары өзін -өзі бағалауын қалыптастыруға мүмкіндік
туғызады. Егер балаға үнемі үрсып оған кейде ғана жылы сезім
білдірсе, онда балада жағымсыз Мен түжырымдамасы мен төмен
өзіндік баға қалыптасады. Темен өзіндік бағадағь балалар өзіне сенімді емес
және оларда өзіндік ар-намысы, қадір -қасиеті әлсЬ нашар дамыған. Олар
басқа балалармен тіл табысуда, қарым-қатынас жасауд қиналады. Мен-
тұжырымдамасы жағымсыз қалыптағы балалардың міне: құлқында, достарымен,
мұғалімдермен басқа да топтардың мүшелерімен қарым-қатынасында үнемі
тауқымет болып отырады. Бұл жағдайлар мұндай балаларда өзіндік бағасына
одан сайын кері әсер етеді. Баланың бірінші сыныптағы Мен-
тұжырымдамасының тауқыметінен өмір бойы зардап шег келген жағдайлар да
кездеседі [20].
Өсе келе, дами келе, балалар өздерін басқалармен салыстырып, Мен, Әлия
сияқты әдемімін емес пе? немесе Мен Дина сияқты жақсы қызбын Мен де
Ғабит сияқты жақсы жұмыс істей аламын - деген пікір білдіреді. Бозбалалық
кезеңге жақындай келе, балаға ата-анасының көзқарасынан гөрі достарының ой-
пікірлері шешуші мәнге ие болады.
Әрбір адам өзінің қандай болғысы келетініне байланысты, арман-
мүратындағы Мен бейнесін тудырады. Ереже бойынша, армандағы Мен ата-
аналары, мұғалімдері, достары мен абыройлы адамдардың көзіндегі қүндылық
сапаларына ие болады. Адамның Мен бейнесі айналадағылардың әсерінен
өзгеруі мүмкін.
Лавануэя мен Уалидің зерттеулері жағымды Мен-тұжырымдамасы баш
адамдардың айналасындағыларға шыдамдылықпен қарауға бейім екендігіа
көрсетіп берді. Олар өздерінің сэтсіздіктерін де жеңіл қабылдайды, олардьщ
сәтсіздікке үшыраулары өзіндік бағасы темен адамдарға қарағанда
сирек кездеседі. Жоғары өзіндік баға, әдетте, өз бетімен, дербес және
адалдық сияқты сапалармен сәйкес келеді. Өзі туралы жағымды пікірдегі
адамдар ең алдымен өз дегеніне сүйеніп, содан барып қана басқалардың
кеңестері мен сындарын қабылдайды .
Әлеуметтік құндылықтары,
(болашақтан үміт күтуі)
Кесте 1. Мен - тұжырымдамасы.
Басқалардың баланы қабылдау
(ата-ана, достары т.б)
Мен
Өзіне - өзі талдау жасауы
(жеке басының беделі мен
кемшіліктеріне талдау)
Әлеуметтік мінез-құлық
тәжірибесі
Сыртқы деректер, ден-саулығы мен күшін
сезінуі
Кей-кездерде Мен-тұжырымдамасы жағымды адамдарға да өзін басқару
қиынға түседі. Бейімделу үшін критерийлерді табу қиынға түскенімен, Мен-
тұжырымдамасы жағымды адамдар Мен-тұжырымдамасы жағымсыз адамдарға
қарағанда, тез бейімделеді. Реттегіштің амал-тәсілдері мәдениет ортасы мен
нақты жағдайға байланысты. Адамға қолданылған бейімделудің жекеше әдістері
оның жеке тұлғасының бөлігі болып табылады. Жеке тұлға, жеке адамға
берілетін анықтамалардың көптігіне қарамастан, соның ішінде көбі қоршаған
орта жағдайына бейімделу аспектісін сызып көрсетеді. Жеке тұлға адамның
мінез-құлық, ойлау, сезім, қажеттіліктерін қоса алғанда, яғни сыртқы
көрінісі жоқ аспектілерінің барлық жиынтығын көрсетеді. Кейбір мінез-құлы
және сезім түрлері жиі қайталанады, ал енді біреулері - сирек қайталанады.
Өзім, ұқсастық, бірлестік сияқты терминдер жалпы қолданысқа ене
бастады: бұл ұғымдардың астарында жеке адамның өз-өзіне деген қарым-
қатынасы туралы нұсқама, түсініктер жатыр. Бұл нұсқамалардың пайда болуына
не көмектеседі?, деген сұрақтар туындайды. Олар қалай сақталадьад Осыған
байланысты көптеген күрделі теориялар бар.
Нәрестелер басында өзі мен қоршаған ортаның арасындағы қырларың
анықтауға қабілетсіз. Бірақ, оларда біртіндеп өзіндік Мен дамып, дене
бітімінің, денесінің тек өзіне ғана тэн екенін, оның қоршаған ортадан
тәуелсіздігін сезіне бастайды. Нәрестелік кезеңнің үлкен бөлігі балада тек
осымен ғана шектеледі.
Кейіннен кішкентай балалар өздерін ата-аналарымен, достары мен туған-
туыстарымен салыстыра бастайды. Олар өздерінің аға,әпкелерінен кішкентаі
екенін, олардың шаштарының түсі ашық немесе қоюлығын біле бастайды.
Олар біртіндеп өздерінің неге қабілетті, сондай-ақ, өздерінің жеке
меншік ұйғарымы мен құқықтарының бар екендігінен қыр көрсете бастайды.
Бастауыш мектеп жасы кезеңіне қарай олардың өздері туралы білімдері
кеңейіп, өзінің жеке сапаларына баға бере бастайды. 5-сынып оқушысі
достарының арасында сыйлы, көмегін аямайтын, мектепте, спортта үлгеріъ
жақсы сияқты қасиеттердің өзіне тэн екендігін жеткізіп бере алады. Бұл
өзінді ерекше белгілер бір жүйеге негізделіп, ұйымдастырылған.
Мен-тұжырымдамасы бүтін мәнді жеке адамның қалыптасуында өте маңызды
рөл атқарады. Адамның өзі туралы жеке көрінісі тіпті балаль шақтың өзінде-
ақ (өмірдің ересектер кезеңін айтпағанда) келісімді түрде болу керек,
әйтпеген күнде, жеке адам рөлдердің араласуынан зардап шегеді. Мен
тұжырымдамасы шындықтағы жэне арман-мұраттағы Мен бейнесін қамтиды
шындығында адам өзі қандай жэне қандай болуы керек туралы көріністерді
елестетеді. Осы 2-түрдегі Мен бейнесін қабылдаған адам,
өзін шындықтағы Мен бейнесін армандағы Мен бейнесінен әлдеқайда тем
ұстайтын адамдарға қарағанда олардан бұрын өмірге ыңғайланып, толысып
кемелденеді [22].
Мен-тұжырымдамасы соншалықты кең болып, адамның мінез-құлқы анықтай
бастағанда, ол әлеуметтендірудің факторына, сондай-ақ, оның өніміне
айналады.
Мен-тұжырымдамасы өзіне өзін-өзі кінәлау тенденциясын
қосуы мүмкін. Өздерін жолы болмайтындар қатарына жатқызатын адамдар,
бүрынғы бейнесін сақтау үшін өз күштерін жағдайды жөндеуге, түзетуге
жұмсауы мүмкін. Бейненің бірден тез өзгеруі-жақсы жаққа өзгерген күнде ғана
адам оны өте ауыртпашылықпен қабылдайды.
Балалар өскен сайын, жасы есейген сайын, оларда өздерінің және басқа
адамдардың жеке басының физиологиялық, интеллектуалдық сапа, қасиеттер
туралы нақты, толық көріністері қалыптасады. Олар өздерінің және басқа
адамдардың Мен бейнесінің ерекшеленетін барлық қасиеттерін өздерін алады.
Мен бейнесінің кемелденуі, аяқталуы 2-деңгейде өтеді - жалпы жән
өзгешелік - яғни, күш жүмсалатын, әлеуметтік жэне оқу облыстарында. Балалар
осылай өзін достарымен, жолдастарымен салыстырып қорытынды
шығарады: Мен спортта Нұрболдан мықтымын, бірақ математикадан Ғалым сияқты
мықты емеспін немесе Мен Ғалия сияқты жақсы емес шығармын, бірақ менің
достарым өте көп.Түсіндірілген Мен-түжырымдамасы, өз кезегінде, балалард
айналадағылардың элеуметтік мінез-қүлқы мен өзінің әлеуметтік қалпынь мінез-
құлқы арқылы бағалайтын сүзгі ретінде жабдықтайды. Бастауыш мектеп жасы
кезеңіндегі Мен-тұжырымдамасы ылғи да дәлдігімен айрықшалана бермейді.
Мысалы: бірінші сынып оқушылары бозбалалар қарағанда, спортта делік,
өздерінің қабілеттерін жағымды түрде қабылдау бейім келеді [18].
2. Мотивация психологиялық категория ретінде
Адамды іс-әрекетке не итермелейді, оның түрткісі қандай, ол оны не үшін
жүзеге асырады деген сұрақтарға жауап оның сәйкес түсіндірмесінің негізі
болып табылады. Адамдар бір-бірімен қарым-қатынас жасаған кезде, ең
алдымен, оларды осындай байланысқа итермелеген, түрткілер жайлы және де
олар алдына көпті мөлшерде саналы түрде қойған мақсаттары жайлы сұрақ
туындайды. Ең жалпы түрде түрткі – бұл адамды осы түрткімен анықталатын іс-
әрекетке енген қандай да бір әрекетке итермелеуші, анықтаушы [23].
Мотивация отандық және шет елдік психологиясындағы іргелі
проблемалардың бірі болып табылады. Қазіргі күнгі психологиядағы зерттеме
үшін оның маңыздылығы адамның белсенділігінің көзін, оның іс-әрекетін,
мінез-құлқын қозғаушы күшін талдаумен байланысты. Мотивация проблемасының
күрделігі мен көп аспектілігі оның мәнін, табиғатын, құрылымын түсінуде
және де оны әр тұрғыдан зерттеу әдістерінің көп болуымен шартталады ( Б.Г.
Ананьев, С.Л.Рубинштейн, К.Левин, З.Фрейд. ). Отандық психологияда
мотивациялық аясын зерттеуді анықтаушы негізгі әдіснамалық принцип
мотивацияның динамикалық пен мазмұндық-мағыналық жақтарының бірлігі жайлы
ереже болып табылады. Осы приципті белсенді жетілдіру адамның қатынастар
жүйесі (В.Н.Мясищев), мән мен мағына арақатынасы (А.Н.Леонтьев), түрткілер
ықпалдасуы және олардың мәндік контексі (С.Л.Рубинштейн), тұлға бағыттылығы
мен мінез-құлық динамикасы (Л.И.Божович, В.Э.Чудновский), іс-әрекеттегі
бағдар (П.Я.Гальперин) сияқты т.б. проблемаларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ - ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Өзіндік бағаның оқу үлгеріміне ықпалын анықтау
Алматы - 2012
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 ӨЗІН-ӨЗІ БАҒАЛАУ МОТИВАЦИЯСЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Тұлғаның өзін-өзі бағалау мәселесінің теориялық мазмұны.
1.2 Мотивация психологиялық категория ретінде
1.3 Өзін-өзі бағалау мотивациясын анықтаудың психологиялық маңыздылығы
2. ӨЗІН-ӨЗІ БАҒАЛАУ МОТИВАЦИЯСЫН АНЫҚТАУДЫҢ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕЛУІ.
2.1 Тұлғаның өзін-өзі бағалау мотивациясын анықтау.
2.2. Тұлғаның өзін өзі бағалау мотивациясын жетілдіру жолдары.
2.2. Зерттеу нәтижесін жинақтау.
Қорытынды
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
Тұлғаны қалыптастыру, қоғамдық қатынастар жүйесінде мақсатты
бірлескен іс-әрекеттер жолымен жүргізіледі. Мұны дәлеледейтін оқыту мен
тәрбие берудің өзара үйлесімді байланысын реттейтін психологиялық жүйелеу
әдісі. Тәуелсіздік алған еліміздің келешек ұрпақты ұлттық, халықтық және
этностық-мәдени тұрғыда дамуы, ұлттық құныдықтарымызды жаңғырту, жақсы
қасиеттерімізді үйрену, оны түгелдей қайталау, керісінше, оны қоғам мен
уақыт сипатына қарай анықтау болып табылады. Мұндай көзқарасты жүзеге асыру
педагог-психологтардың негізігі кәсіби міндеті. Бұл талаптардың жүзеге
асырылу бағытындағы жұмысты үздіксіз білім беруде – оқушы тұлғаларының
білімге деген құштарлығын арттырудан, ұлтымызға тән қасиеттер бойына сіңген
тұлғаны тєрбиелеу мен қалыптастырудан бастағанның маңызы өте зор. Ал тұлға
көбінесене ұжымда (сыныпта), еңбекте, іс-әрекет барысында ашылады.
Адамның сыртқы дүниемен қарым-қатынас жасау процесінде қажеттілік
туындап отырады. Адамға алдына мақсат қойып, оны шешуге ұмтылдыратын оның
қажеттіліктері мен іс - әрекетінің бағалануы. Кез-келген адамның бойында
ішкі түрткі, қызығу сезімдері болады. Бұл “ Мен - концепциясы” негізінде
орындалады. Өзін - өзі бағалау тұлғаның өзіндік дамуы мен жетілуінің
маңызды факторларының бірі. Тұлғаның өзін - өзі бағалауы оның дұрыс,
үйлесімді қалыптасуы негізінде болады. Өзін - өзі бағалау – адамның өзінің
психологиялық сапалары мен қылықтарын, жетістіктері мен сәтсіздіктерін,
кемшіліктері мен артықшылықтарын бағалауы.
Тұлғаны зерделей отырып, оның психологиялық ерекшеліктерін:
бағыттылығын, мінездегі басты ерекшелігі – табындылығын, темпераментін,
қабілетін, танымдық іс-әрекетінің дамуын анықтап алу керек.
Адамның өзін-өзі тануы төңірегіндегілердің қабылдауы мен бағасына тығыз
байланысты, кеңірек айтар болсақ, барша адамдардың өзара түсінісуіне
тәуелді. Күнделікті тұрмыстық қатынастар тілдесу негізінде адамның
психологиялық бейнесін түзу үшін келесі тәсілдер қолданылады: бітіс тану,
алғашқы әсерлену, жаңалықты әсерлену, ықтималды болжай әсерлену, асыра
сілтей әсерлену, жеке адамның бітістерді біріктіре әсерленуі.
Жеке тұлға алдымен белгілі қоғамның мүшесі. Ол қандай болмасын бір
іспен айналысатын, азды-көпті тәжірибесі, білімі мен дағдысы, икемі,
белгілі дүние танымы, сенімі мен талғам-мұраты, бағыт-бағдары мінезі,
қабілеті бір сыдырғы қалыптасып үлгерген өзінің іс-әрекетін тізгіндей
алатын кісі. Әрбір адам өзіндік тәрбие, өзіндік бағалау, өзіндік түсіну
арқылы өзін - өзі таниды. Өмір адамның сыртқы дүниесін танып біліп қоймай,
сондай – ақ өзін де танып білуді талап етеді.
Өзін-өзі бағалау - тұлғаның адамдар арасындағы орны, өзіндік
мүмкіндігі және қарым – қатынас сапасы . Өзіндік баға тұлға қалыптасуының
барлық этаптарына және іс - әрекетінің нәтижелілігіне ықпалын тигізеді.
Сондықтан адамның өзінің өзіне қатынасы оның тұлғалық дамуындағы ең маңызды
қасиеттерінің бірі болып саналады.
Адам өмір сүруі мен қимыл-қозғалысы арқылы өзінің әрекетін бағалауға
үйренеді, адамгершілік нормаларын меңгереді. Өзіндік баға тек адамның
тұлғалық даму ерекшеліктерінің деңгейін анықтап ғана болып қоймай, оның
барлық іс-әрекеті мен білім сапасының нәтижесін бағалаушы. Тұлғаның
өзіндік бағалауы мектеп психологының жеке балалардың және ұжымның
психологиялық жас ерекшелігі мене білім деңгейінің сәйкес даму өрісінің
құнды көрсеткіші. Осыған қоса, өзіндік бағалау ұжымның психологиялық
ахуалын, оқушылардың қарым – қатынасын және жеке оқушылардың психологиялық
мәселелерін анықтауға көмектеседі.
Қазіргі таңда тұлғаның өзіндік бағалауы оның болашақ жемісті іс -
әрекетінің нәтижесі.
Зерттеу мақсаты – тұлғаның өзін-өзі бағалау мотивациясының
психологиялық ерекшеліктерін теориялық негізде қарастырып, оның даму
деңгейін тәжірибе арқылы анықтау және жетілдіру.
Зерттеу нысаны – тұлғаның өзіндік бағасының оқу үлгеріміне ықпалының
ерекшеліктері.
Зерттеу пәні - тұлғаның өзін-өзі бағалау мотивациясын дамыту процесі.
Зерттеу болжамы – егер тұлғаның құндылықтары, мінез-құлық
ерекшелігі, іс - әрекеті мен қабілеті бағаланса, қолданылатын әдістемелер
оның қызығушылығына әсер етсе, онда тұлғаның өзіндік бағасының
психологиялық ерекшелігін анықтап, жетілдіру жолдары арқылы :
Зерттеу міндеттері -
Тұлғаның дамуында өзін-өзі бағалау мотивациясына сипаттама жасау және іс-
әрекеттік ықпал ету тиімділігін қарастыру.
Тұлғаның өзін - өзі бағалау деңгейін анықтау мен жетілдіру жолдарын
тәжірибеде зерттеу.
Эксперименттік зерттеу нәтижелерін сараптау мен ұсыныстар беру.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі – тұлғаның өзін-өзі бағалауы
туралы И.В.Дубровина, Б.Г.Ананьев, С.Л.Рубинштейн, Г. У. Оллпорт,
Л.С.Выготский, А.А.Бодалев, С.М.Жақыпов зерттеулеріндегі тәжірибелік
еңбектері мен тұжырымдамалары.
Зерттеу әдістері - зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттерге
теориялық талдау, саралау, психокоррекциялық
жаттығулар, сауалнама, тест.
Зерттеудің теориялық мәнділігі - Өзін-өзі бағалау мәселесіне жан-жақты
теориялық талдау жасалынып, оны анықтау мотивациясының психологиялық
ерекшеліктері көрсетілді. Бұл мәліметтер тұлғаның өзін-өзі бағалауын
көтеруге ықпалы жайлы ақпаратты қамтиды және психологиялық сауаттылықты
жетілдіруге мүмкіндік береді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы – Зерттеу нәтижелері тұлғаның
өзін–өзі бағалау мотивациясын жетілдіруге үлес қосады. Зерттеуде
қолданылған әдіс – тәсілдер тұлғаның өзін-өзі бағалау деігейін анықтаудың
психологиялық маңыздылығын нақтылайды.
Зерттеу базасы – Алматы қаласы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. колледжі.
Зерттеу кезеңдері –
Зерттеудің бірінші кезеңінде мәселенің зерттеу заты мен нысаны
анықталынып, болжам жасалды, мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері
құрастырылды. Сонымен қатар жұмыстың мазмұны мен негізгі бағыттары
анықталынды. Әдебиеттер жинақталынды.
Зерттеудің екінші кезеңінде тұлғаның өзін-өзі бағалау деңгейі
анықталынып, түзету – дамыту жұмыстары ұйымдастырылды.
Зерттеудің үшінші кезеңінде зерттеу жұмысының теориялық және
тәжірибелік тұрғыда жалпылама қорытындысы берілді. Тұлғаның өзіндік бағалау
деңгейін арттыру мақсатында ұсыныстар енгізілді.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы - Дипломдық жұмыс кіріспе, екі
тарау, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі , қорытынды және
қосымшалардан тұрады.
1 ӨЗІН-ӨЗІ БАҒАЛАУ МОТИВАЦИЯСЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Тұлғаның өзін-өзі бағалау мәселесінің теориялық мазмұны.
Адамды тұлғалық даму деңгейінде сипаттаудың өзі де өз тілектері мен
мүмкіндіктері, қылықтарын танып – білу деп түсінбеу қажет. Бұл – айналадағы
адамдарды, жақын туыстарының да тілектерін, мүліктерін, қылықтарын танып –
білу деп түсінбеу қажет. Бұл – айналадағы адамдарды жақын туыстарының да
тілектерін аңғару, өзінің қызығулары мен мүдделерін, талғамы мен көңіл –
күйі, әдеті мен дүние танымын, қарым – қатынас ерекшеліктерін ескере білу.
Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жасаған жолдауында: Қазақстан өз дамуындағы
жаңа серпіліс жасау қарсаңында, еліміздің әлемнің бәсекеге барынша
қабілетті әрі серпінді дамып келе жатқан мемлекеттерінің қатарына қадам
басуы жолындағы негізігі міндеттерінің бірі жан – жақты дамыған тұлға
қалыптастыру - деді [1]. Нарық экономикасының талабына сай, өркениет
қоғамның ерікті, өз бостандығын қорғай алатын, бүкіл адамзат құндылығын
бағалайтын, білімді, рухани байлығы мен мәдениеттілігі жоғары,
адамгершілік, имандылық, ізгілік мінез құлқы қалыптасқан, жаңаша ойлау
қабілеті дамыған, нарық еңбегімен белгілі, бәсекелік қабілеті бар, дені
сау, өз елінің болашағына жауапты ғасыр тұлғасынан тәрбиелеу тәуелсіздігіне
ие болған Қазақстан Республикасының дәуірлік міндеті.
Өзіндік баға тұлғалық білім беру мен оның өзіндік дамуының күрделі
негізі. Мұнда адамның басқалардан өзі туралы біледі, өзінің әрекетін
белсенділігінің неге бағытталғанын және жеке тұлғалық сапаларын ұғынады.
Бірақ, осыған қарамастан тұлғаның дамуында өзіндік бағалау ерекше орын
алады.
Әрбір адам өзіндік тәрбие, өзіндік сөйлеу, өзіндік бағалау, өзіндік
ұғыну арқылы өзін - өзі таниды. Адам өзінің сыртқы дүниесін ғана танып
қоймай, сондай – ақ сол арқылы әрекет жасауға тырысады. Адам обьективті
шындықты бейнелендіре отырып, сол процестерді ғана емес, сонымен бірге
сезіне алатын және ойлай білетін тіршілік иесі ретінде өзін - өзі, өзінің
мұрат – мүдделерін, адамгершілік бет – бейнелерін де саналы түрде түсінуге
шақырады.
Өзін - өзі бағалау тұлғаның өзіндік дамуы мен жетілуінің маңызды
факторларының бірі болып табылады. Тұлғаның тұрақты өзін - өзі бағалауы
оның дұрыс, үйлесімді қалыптасу негізінде жатыр. Өзін - өзі бағалау адамның
мінез – құлқы ғана емес, оның тұлғалық сипатына да әсер етеді. Тұлғаның
жас өспірім шақтағы қалыптасуы тек ол өскен орта ғана емес оқушының өз
талаптарына жауап бере алуына да байланысты [2].
Неміс психологы К.Левиннің және оның шәкірттерінің еңбектерінде
тұлғаның қажеттіліктері, оларды қызықтырушылар деңгейі зерттелген. Зерттеу
нәтижесінде алынған деректер бойынша өзіне баға беру тұлғаның берілген
тапсырманы орындау жетістіктері немесе кемшіліктеріне, топтағы мәртебесіне
тәуелді екендігі көрсетіледі. Тұлғаның қалыптасуы мен өзіне баға берудің
маңыздылығы американ психологы К.Роджерс еңбектерінде айтылған. Ол тұлға
құрылымында өзін өзі тану мен өзін бағалау маңызды екенін зерттеген.
Өзіндік бағалау Роджерс пікірінше, қоршаған әлеуметтік ортада бейімделуге,
оның ішкі талаптары мен сыртқы психологиялық жағдайларының үйлесіміне әсер
етеді және өзіне баға беруге икемділік бұрынғы құндылықтарды жаңадан
бағалауға мүмкіндік береді. Бірақ Роджерс тұлғаның қоршаған ортаны, өзара
қатынастарымен қатты байланыстырып жіберген, осы қатынастарды нақты мен
және идеалды Мен арасындағы қатынастық жалғыз факторы ретінде көрсеткен.
Әлуметтік-психологиялық құзіреттіліктің Мен тұжырымдама
теориясына тікелей қатысы бар. Менніңпсихофизиологиялық психикалық,
сондай-ақ әлеуметтік-психологиялық түрлері бар.Әлуметтік-психологиялық
Меннің кең тараған теорияларына әлеуметтік салыстыруды, өзін
қабылдаудыбілдіретін айналық Мен теориясы жатады. Әлуметтік бағалардың
қайтарымынан ( басқа адамдар пікірінен) жиналған әлеуметтік-психологиялық
Мен тұлғаның мінез-құлқын және іс-әрекетін реттейді.Басқаша айтқанда
сыртқы ішкі арқылы сынады деген белгілі схема сыртқы әсер нәтижесінде
тұлғаның когнитивті сферасының қлыптасуын білдіреді, содан соң оның мінез-
құлық пен іс-әрекетін реттеудегі ролін көрсетеді. Сыртқы әсерлерден
қалыптасқан когнитивті сфера өзіндік мәнге ие болады және реттеуіш ретінде
көрінеді. Ішкі бейне тек дүниенің ғылыми сұлбасына ғана емес, сондай-ақ
Меннің әлеуметтену процесіндегі шығынына, психикалық жарақаттануына да
тәуелді [3].
Өзін бағалау мен өзін сыйлау – Меннің ең маңызды регулятивті
функциялары. Демек, адамның өзін-өзі қалай қарастыруының, өзі туралы
басқалардың не ойлайтындығының қайтарымы болуы тиіс, бірақ та олардың дәл
осылай ойлануы тіпті міндетті емес.
Әлеуметтік-психологиялық құзіреттілік Меннің деформациялануының
алдын алады да, сол себепті тұлғаның өзін бағалауына, кәсіби қызметінің
реттелуіне, дүние сұлбасының жоғары болған сайын Меннің деформацялану
ықтималдығы жоғары болады. Мысалы, ішкі істер органдары қызметкерлерінің,
азаматтардың тәртіп бұзушыларға қатысты қоғамдық пікіріне, екіншіден, ішкі
істер органдары қызметкерлерінің қоғамды, қылмыс әлемін және кәсіби ортаны
сезінуіне байланысты болады.
Кәсіби Мен-тұжырымдама тұлғаның көзқарасынан тұрады. Оны үйрену
және өзара байланыс процесін ұйымдастырады, яғни субьектінің әлеуметтік-
психологиялық құзіреттілігіне әсер етеді [4].
Баланың бойында қоғамнан аластатылған, ешкімге керек емеспін, еш
нәрсемен ісім жоқ деген ойлар болады. Куперсмит Өзін өзі бағалау шарттары
деген кітабында өзін - өзі бағалаудың психологиялық сипатын көрсетті.
Куперсмиттің ойынша өзіне баға беру – жеке тұлғаның өз бағаасын білу
сезімінде, ал өзгелерге тұлғаның кейбір әрекеттерінен білінеді. Адамның
бойында қолдау тапқан өзін өзі бағалау тек сол тұлғаға ғана тең және сол
адамның дара психологиялық жағдайы, ішкі дүниесі. Осындан оның пікірінше,
өзін - өзі бағалауды зерттеп білуге, оқып –тануға болады, себебі адамның іс
-әрекетінен өзіне берген бағасы көрініп тұрады.
Көптеген ғалымдар баланың өзіне баға беруін үш түрлі фактор әсер
ететіндігін анықтап берді. Олар: жазалау, қадағалау және психологиялық
қолдау. Олардың ойынша, өзін - өзі бағалау көбіне әкесіне қарағанда ,
анасының іс - әрекетіне қатысты. Ата – аналардың мінез – құлқы қыз балаға
қарағанда ұл балаға қатты ықпал ететіндігінде. Бұл зерттеуге ана баланың
өзіне баға беруі арасында байланыс бар екендігі тіркелген. Ана балаға
қамқор болып, қолдау көрсетіп отырса және кінасы үшін қатаң жазаламаса,
баланың бойында өзіне - өзі бағалауға жағдай жасалады. Егер бала анасының
қамқорлығын сезінсе, ол өзіне де сондай баға береді [5].
Осы орайда К.Хорнидің пікірінше, тұлғаның бойындағы қиын ішкі
дағдарыстар өзіне артық баға беруден, өзімшілдіктен туындайды. Мен деген
өзімшілдіктен нақты Мен қақтығысы болатындығын тұжырымдаған. Г.Салливен
өзіне баға беру адамның мінезіне бақылау жасайды деп көрсетеді. Өзіне баға
берудің атқаратын қызметі адамды ішкі толғаныстардан сақтау. Өзін бағалау
қоршаған ортаға ыңғайлану, қоршаған ортамен қатынасқа түсу арқылы біржақты
баға беріледі.
Сонымен жоғарыдағы ғалымдардың зерттеулерінен өзін өзі бағалау қоршаған
ортаның қатынастарынан, оның әлеуметтік ортаға бейімделуі, оның сыртқы
талаптарының сыртқы жағдаймен үйлесуі екендігін көреміз.
Кеңестік кезеңдегі зерттеулер (Б.Г.Божович, Л.И.Ананьев,
С.Л.Рубинштейн) өзіндік бағалауды тұлғаның өзін тануының, оның
қалыптасуының өмірдегі іс -әрекетінің нәтижесі деп түсіндірді. Өзіне баға
берудің қоғамдық сипаты бар және әлеуметтік құбылыстардың өзгеруіне
байланысты қалыптасады. Өзін өзі бағалау еңбектің, қарым – қатынастың қиын
өнімі, мінезді үйлестіру және қоршаған ортаға қатынас әрекетінен туындайды.
Л.И.Божовичтің өзгені тану өзіңді танудан бұрын қалыптасады және оның
негізі мен тіреуі болып табылады, Өзіңді басқалармен салыстыру, теңеу өзіне
баға берудің алғы шарты екендігін тұжырымдаған. Адам өз әрекетінде өзін
өзгелермен салыстырып, басқалардан байқаған қылықтарды өз бойынан іздеп,
кемшілігін түзетуге ұмтылыады. Тұлғаға тән кейбір қасиеттерді қайталап,
өзіне алуға тырысады [5].
Б.Г. Ананьев адамның өзі туралы пікір қалыптасуға ұжымдық өмір,
жағдайлар мен әрекеттерге дұрыс баға беру шешімі маңызды орын алатындығын
айтқан [6].
Ал, В.С.Мерлин: ... өз әрекетіңді бағалауда ұжымның Берген бағасы,
әлеуметтік бағалау маңызды қызметке ие болады - деген. Әлеуметтік баға
толық және Жан – жақты болған сайын, бала оны терең таниды және бұл тұлға
қалыптасуына үлкен әсерін береді [7].
А.А.Бодалев адамды адамның тану ерекшеліктерін, жасқа және жеке дара
ерекшеліктеріне бөле отырып, неғұрлым жасы үлкейген сайын олардың
қабілеті, танымы мен сенімі туралы пікірлері өзгере түседі, олардың еңбекке
көзқарасын, адамның еркі мен өзіне тән ерекшеліктерді жақсы ажыратады [8].
Адамның өзіндік сипат белгілері – оның еңбектену әрекеті нәтижесінде
материалдық игіліктерді өндіретіндегі, дыбысты анық сөйлеу тілі арқылы
тәжірибе алмасатындығы .
Қазіргі кезде психологтар жеке тұлға бірнеше Мен-концепциясын иемденуі
мүмкін дейді, олардың біреуі –жақсы, екіншілері-нашар, үшіншілері-жеке
тұлғаның қазіргі шағы, төртіншілері-болашақ мүмкін болатын мен-концепциясы.
Қазақстан Республикасында қазіргі таңда жүріп жатқан әлеуметтік,
экономикалық, мәдени өзгерістер жас ұрпақ өмірінің барлық жақтарын
әлеуметтендіру үрдісіне ықпал етеді. Бұл мәселеге байланысты елбасымыз
Н.Назарбаев: ... жаңа жағдайларға сай біздің бәрімізді алаңдататын мәселе
- білімді, кәсіби даярлығы бар адам тәрбиелеу ғана емес, қоғамдық өмірдің
барлық саласында үлттық жэне дүниежүзілік құндылықтарды қабылдауға
қабілетті, рухани және әлеуметтік - адамгершілік мүмкіндігі мол тұлғаны
қалыптастыру болып табылады, - деп атап көрсетті [9]. Осыған байланысты
бұл күндері жалпы білім беретін мектептердегі әлеуметтік тәрбие ісінің
мазмұнын Отандық және әлемдік өркениетті елдердегі психология, педагогика
және физиология ғылымдарының жетістіктерін пайдалана отырып жетілдірудің
қажеттілігі туындауда.
Әлеуметтендірудің сыншылдық тұжырымдасының басты теоретиктері өз
еңбектерінде тұлғаның қоғамда орын алған тәртіпке саналы және тіпті сыни
тұрғыда қарауын қалыптастыру, қоғамда өз орнын табуға ұмтылуын дамыту
міндеттерін алға қойды. Тұлғаның өзіндік бағалау ерекшеліктерін қарастырған
жұмыстарда тұлғаның әртүрлі даму жақтары нақты қарастырылған (Б.Г.Ананьев,
Л.И.Божович.) Өзіндік бағалауды адамның мінез-құлқын реттеуші, жеке бастық
феномен ретінде сипатталған көптеген эксперименттік жұмыстар бар. Қазіргі
қоғамда бастауыш сынып оқушыларының өзіндік бағалауын әлеуметтік тұрғыда
зерттеудің психология ғылымы мен педагогика ғылымы үшін қажеттілігі эрқашан
да зор. Сондықтан да, біздің зерттеуіміз өзін-өзі бағалау оқытудың
табыстылығына әсер ететінін негіздей отырып, бастауыш сынып оқушыларының
өзіндік бағасын анықтауға арналады. Өзінің әртүрлі тұрғыларында бағалау
Отандық және шетелдік психологтар мен педагогтар (Қ.Жарықбаев, Б.Г.Ананьев,
Л.И.Божович, Л.С.Выготский, А.Н Леонтьев, А.Ф.Лурия, М.Н.Скатин,
Д.Б.Эльконин) еңбектерінен көрініс тапты. Сонымен бірге, әлеуметтік
педагогикалық бағалаудың мэнін анықтайтын бағалау әрекетінің құрылымы мен
жүйесі тұжырымдалған қағида бойынша бағалау әрі үрдіс, әрі іс-әрекет, әрі
әлеуметтік біліктілік жиынтығы және қызмет ету аясы ретінде қызмет
көрсетеді. Мектептің келешекке жылысуы үшін одан да маңызды мәселелер,
әлеуметтік психологиялық қиындықтар туындайды. Яғни, біріншіден, баланың
жеке басы мен жас ерекшелігіне, екіншіден, оқу үрдісіндегі қиындықтар мен
оқу мәліметінің ерекшелігіне байланысты.
Жеке адам қоғамдық өмірде тіршілік етіп, өзге адамдармен қарым –
қатынас жасайды. Осындай әрекеттеріне сәйкес жеке адамның тұлғалық
сипаттары, қадір қасиеттері , іс-әрекет жасау қабілеттері қалыптасады.
Тұлғаның кісілік қасиеттері мен даралық ерекшеліктері оның іс-әрекеттегі
белсенділігінің өрістеуіне ықпал етеді. Іс - әрекеттің белсенді болуы
жағдайында психологияда әр алуан көзқарастар мен пікірлер бар. Соның бірі –
австрия ғалымы З.Фрейдтің пікірі. Ол адам бойындағы белсенділік әрекеттің
табиғи әрі биологиялық құбылыс екенін дәлелдеді. А.Кординер, Е.Фромм.
К.Хорни т.б. көзқарастары адамның дамуындағы іс-әрекетке жан – жақты
сипаттады.
Адамның сыртқы дүниемен қарым-қатынас жасау процесінде қажеттілік
туындап отырады. Адамға алдына мақсат қойып, оны шешуге ұмтылдыратын оның
қажеттіліктері мен іс - әрекетінің бағалануы. Кез-келген адамның бойында
ішкі түрткі, қызығу нсезімдері болады. Бұл “ Мен - концепциясы” негізінде
орындалады. Өзін - өзі бағалау тұлғаның өзіндік дамуы мен жетілуінің
маңызды факторларының бірі. Тұлғаның өзін - өзі бағалауы оның дұрыс,
үйлесімді қалыптасуы негізінде болады. Өзін - өзі бағалау – адамның өзінің
психологиялық сапалары мен қылықтарын, жетістіктері мен сәтсіздіктерін,
кемшіліктері мен артықшылықтарын бағалауы [10].
Өзіндік бағалау - тұлғаның адамдар арасындағы орны, өзіндік
мүмкіндігі және қарым – қатынас сапасы. Өзіндік баға тұлға қалыптасуының
барлық кезеңдеріне және іс - әрекетінің нәтижелілігіне ықпалын тигізеді.
Сондықтан адамның өзіне деген қатынасы оның тұлғалық дамуындағы ең
маңызды қасиеттерінің бірі болып саналады. К.Левин тұлғаның
қажеттіліктері, оларды қызықтырушылар деңгейінің өзіне баға беруі оның
топтағы мәртебесіне тәуелді екендігін көрсетсе, әлеуметтік орта тұлғаның
бейімделуіне, ішкі талаптары мен сыртқы психологиялық жағдайлары
үйлесімінің ықпалының өзіне баға берудегі маңыздылығын американ психологы
К.Роджерс еңбектерінде айтылған.Ал, К.Хорни тұлға бойындағы қиын ішкі
дағдарыстардың өзінің Мен қасиеттеріне ықпал болатындығын тұжырымдаған.
Оқушылардың өзіндік бағалауы мектеп психологының жеке балалардың және
ұжымның психологиялық жас ерекшелігі мене білім деңгейінің сәйкес даму
өрісінің құнды көрсеткіші. Осыған қоса, өзіндік бағалау ұжымның
психологиялық ахуалын, оқушылардың қарым – қатынасын және жеке оқушылардың
психологиялық мәселелерін анықтауға көмектеседі. Жеткіншек жас туралы
Л.И.Ананьев, С.Л.Рубинштейн, Л.И.Божович, Д.И.Фельдштейн, И.С.Кон,
Д.Б.Эльконин, Л.С.Выготскидің және тб. еңбектерінен көреміз.
Л.И.Божович жеткіншек шақтағы дағдарысты, өзіндік сананың жаңа
деңгейінің пайда болуы, оның өзін тұлға ретінде тануға және өзінің
қажеттілігін ажырата алу мүмкіндігінің бар екендігін тұжырымдаған [12].
Мұндай қасиеттер баланың өзіндік реттелуге, құнды деп санаған сапаларын
жеткізуге және өзін-өзі тәрбиелеуге көмектесетінін ерекше атаған. Жеткіншек
шақта өзіндік бағалаудың жағымсыз жиынтығы оның сыныппен ұжымдық қарым –
қатынасы және оқу әрекетінен туындайтын мәселелер көбіне осы топтағы өзара
статустың сай келмеуі.
Ойын, оқу, еңбек - адамның дамып жетілуіндегі және қажеттіліктерін
өтеудегі негізгі іс-әрекет түрлері. Әрекет – түрлі қажеттерді өтеуге
байланысты көздеген мақсатқа жетуге мүмкіндік туғызатын процесс. Адамның
психикалық өмірінің жан – жақты дамуы белгілі әрекетпен байланысты. Әрекет
дегеніміз түрлі қажеттерді өтеуге байланысты белгілі бір мақсатқа жетуге
бағытталған процесс. Адам үшін іс - әрекеттің қашан да қоғамдық әлеуметтік
мәні зор. Іс -әрекеттің саналылығы мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен
жүйелілігі оның ең басты шарты. Адам психикасының дамуында іс-әрекеттің
шешуші орнымен қатар, сананың күрделене түсуіне ықпал жасайды. Мұны
С.М.Жақыпов былай тұжырымдайды: “Бірлескен іс-әрекет-жалпы мақсаттың болуы
, ал жалпы мақсат –бірлескен іс-әрекеттің жүйе құраушы факторы.Өзінің
құрылым жасаушы функцияларының арқасында қарым-қатынас жүйе құраушы
факторы бола алады.” [13].
Іс - әрекет мақсаты мен түрткісі – қиындықтарды жеңіп, нәтижеге қол
жеткізуге мүмкіндік туғзады. Іс - әрекет мақсаты мен мазмұнының түрткісі
– қиындықтарды жеңіп, нәтижеге қол жеткізу. Кез келген іс - әрекет субьект
арқылы мақсат, құрал, үрдіс нәтижеде көрінеді. Адам қажеттілігінен туған іс
- әрекет оның санасын бейнелейді. Жеке адамның дамуында іс - әрекет еңбегі
арқылы көрінеді. Өнімді еңбек – материалдық құндылықтар, ал ой еңбегі –
рухани құндылықтар жасайды. Адам үшін ең маңыздысы - іс - әрекетке үйрену.
Тұлға іс - әрекет арқылы тәжірибе жинақтайды, шындықты игереді, іскерлігі
артады, дамиды. Іс - әрекеттің жетекші – түрі бала өмірінің нақты
мерзіміндегі психикалық дамуына мүмкіндік туғызатын іс - әрекет, мұндай іс
- әрекет дамытуға жетелейді [14].
Өзін - өзі қалыптастыру адамның тұлғасын жан – жақты тәрбиелеу мен
дамытуға ықпал етеді. Өзін - өзі қалыптастыру ережесі:
- асқан сабырлылық;
- сөзбен іс - әрекетте жауапкершілік;
- іс - әрекетті жан – жақты ойластыру;
- батылдық;
- санасыз уақыт өткізбеу;
- өзі жөнінде қажетсіз бір сөз айтпау;
- әуесті пен құмарлыққа емес, қажеттілік және жетістікке ұмтылу;
- күнделікті өз істері туралы есеп беру;
- болғанды, болатынды мақсатсыз мақтанып айтпау [15].
Балалар мен ересек адамдардың әр алуан іс – қимылы нәтижесінде олардың
автоматталған әрекеті – дағдылары, іс - әрекет түрлерін орындауға
бейімділігі мен ептілігі, тіршілікке қажетті әдеттері қалыптасып, адамның
анатомиялық, физиологиялық және психикалық жағынан дамып жетілуіне әсер
етеді. Оның рухани өмірінің мазмұнын байытады. әсіресе өзінің іс -
әрекетін қадағалап, жағымды жетістікке жетуге мүмкіндік алады. Өзін өзі
бағалау арқылы іс -әрекетінің нәтижесін қадағалайды. Дағды, ептілік, ниет,
әдет адамның өзіндік бағалауының алғы шарттары.
Дағды – адамның белгілі іс - әрекетті сан рет қайталап отыруы
нәтижесінде қалыптасып, автоматты түрде орындалатын ісі. Дағдының
қалыптасуы қимыл – қозғалысьар мен әрекет жасауға орай бірнеше сатылардан
тұрады. Адамның әрекетіндегі ептілік бейімділік - белгілі бір істі
атқаруға бейім тұру, өзінің игерген білімін, дағдысын түрлі жағдайда
қолдана білу. Ептілікке жадамның өз білімін, дағдысын өзгешелеу ұқыптылық
қасиетін көрсетеді. Ептіліктің тағы бір ерекшелігі адамның өз білімін қажет
болған жағдайда қолдана білу әрекетінен анық байқалады.
Әдет – адамның іс - әрекетіндегі мінез – құлыққа байланысты тұрақты
қасиеті. Психологиялық тұрғыдан алғанда әдет адамның белгілі іс - әрекет
түрін бұрынғы өмір тәжірибесінде қалыптасқан дағдылары мен біліміне сүйене
отырып жүзеге асырылады. Әдет – адамның қажеттілігін өтеуге сәйкес
қайталанып отыратын әрекет. Ол адамның кез келген іс - әрекетінің түрінде
кездеседі. Ниет - адамның белгілі қажеттіліктерді қанағаттандырудағы іс -
әрекетіне байланысты психологиялық көңіл – күй. Қажеттілік – адамның
белсенді әрекетін тудыратын қозғаушы күш, ал ниет – сол қажеттіліктің нақты
көрінісі. Ниет адамды түрлі әрекеттерге ұмтылдырады. Қызығу – адамның
танымдық қажеттіліктерді сезіп, олардың айқын түрде түсіндіруге жан
дүниесінің сілкінісі. Қызығу барысында адам өзінің әр нәрсені танып білу
қажеттілігін қанағаттандыру үшін қилы белсенді түрде меңгеру керектігін
түсінеді. Сенім – адамның белгілі бір түсініктеріне сәйкес қажеттіліктерін
қанағаттандыру жүйесі. өз қажеттілігін орындау жолында адам дүниетанымдық
көзқарасында, табиғат пен қоғам заңдылықтары жөнінідегі ұғымдарына, өмір
тәжірибесіне сүйене отырып іс - әрекет жасайды. Ұмтылу – адамның іс -
әрекетті атқаруға талаптанып, белсенділігін қуаттайтын ниеті. Адам өз
қажеттілігін өтеудің жағдайын нақты болжамдып, көз алдына елестете алмаса
да көздеген мақсатына жету үшін қуатын жұмсап, талаптанады. Адамның жеке
бағыт – бағдары, бір іс - әрекетті орындауға талпынысы, сол әрекет
негізінде туындаған арманы, құмарлығы, әр түрлі мақсаттарға жету жолындағы
әрекеті – оның даралық қасиеттеріне тән психологиялық ерекшеліктер [14].
Жеке адам санасы мен ақылы арқылы дараланады. Оның дыбысты анық тілі,
еңбектену әрекеті қоғамдық жағдайда, бір – бірімен қарым – қатынаста
қарастырылады. Іс - әрекеттің жеке тұлға дамуындағы ерекшеліктері
әрекетінің нәтижесінен көрінеді. Оқу, еңбек, ойын – адамның дамып
жетілуіндегі және қажеттіліктерін өтеудегі негізгі әрекет түрлері. Сол
әрекеттердің жас ерекшелігіне сай орындалуы да өзіндік іс -әрекетті
бағалаудың нәтижесі. Өзін өзі бағалау арқылы орындалатын әрекеттің мақсаты
мен міндетіне байланысты.
Адамының іс - әрекетін тиімді ұйымдастыру оның өз ісіне қызғу мен
жауапкершілік сезімін оятады. Адам өмір сүру барысында өз психикасын түрлі
жолмен жарыққа шығарады. Мектеп жасына дейінгі бала өз психологиясын ойын
арқылы көрсетсе, мектеп оқушысы оқу әрекетінің нәтижесімен бағалаланды. Ал
ересек адам өзіне тән ерекшеліктерін еңбек процесінің сан алуан салаларында
көрсетеді. Адам психикасының дамуында іс - әрекет маңызды және сананың
дамуына ықпал жасайды. Соңғы жылдарда адамның жан дүниесімен сырласып, оның
психологиясын зерттеуде психологтар мен педагог мамандар, ұстаздар мен ата
– анлардың жете зер салып көңіл аударып отырған маңызды мәселенің бірі –
баланың күнделікті іс - әрекетін тиімді ұйымдастыру [15].
Осындай мәселенің байыбын барлап оның тиімді жолын табу әлеуметтік
өмірде адамның жеке басының қалыпты дамуын қамтамасыз ете алмай, оған
зиянды әсер етері даусыз. Мақсатсыз ұйымдастырылған іс - әрекет болашақ
ұрпақтың бойында да жағымсыз мінез-құлықтардың туындауына ықпал етуі
мүмкін. Ойын мен оқу және еңбек адам әрекетінің негізгі түрлері осы қарым-
қатынас арқылы дамып жетіліп жүзеге асады. Адамдар өзара тілдесіп өмір
сүруге бейімделуі организм тіршілігі үшін су мен ауа, күн шұғыласы сияқты
табиғи қажеттілігімен бірдей.
Бұл мәселенің өзектілігі қазіргі кездегі адамдардың іс-әрекетінің
ұжымдық ерекшелігінің артуымен байланысты, тәжірибенің талаптарымен
байланысты және адамдарды ұйымдастырудың, басқарудың тиімділігінің өзекті
мәселелерімен, олардың араларындағы қарым-қатынастың күшеюін реттеу,
тәрбиелік және психотерапиялық әсерлерді қолдану мәселеріне байланысты.
Сондықтан, баланың іс - әрекетін ұйымдастыру арқылы оның неге қабілетті
екенін анықтаумен қатар болашақта жағымды жетістікке жетуге мүмкіндік
туғызады. Ол баламен оған бағыт беруші ата-ана, педагог немесе үлкендердің
ықпалымен іске асады.
Біріккен іс-әрекеттің тиімділігі, көбіне жеке тұлғалық және топтық
мүмкіндіктердің қолайлы жүзеге асуына байланысты болады. Топтағы қолайлы іс
-әрекет тек оның нәтижелерінің өнімділігіне ғана әсер етпейді, сонымен
бірге адамды қайта қалыптастырады, оның жаңа мүмкіндіктеріне жол ашады.
Осыған байланысты өзара әркеттесудің стилін үйлесімді ету қажеттілігі
туындайды. Топтық іс-әрекетті орындау барысында жеке бағалау мен топтық
бағалау қасиеттері қалыптасады.
Өзін–өзі бағалаудың психологиялық сипаты төмендегі деңгейде болады:
1. Өзіндік бағалаудың дамуы – жағдайға байланысты іс - әрекет.
Бұл деңгейде адам өзінің қылықтары мен тұлғалық сипаты
арасында байланыс тудырмайды. Ол өзіндік менді іс -
әрекеттің сыртқы нәтижесіне қарай бағалайды. Осыған байланысты
бұл нәтижелер адам мүмкіндіктеріне сәйкес байланысты болуы
қажет. Сыртқы жағдайлардың бірден болуы өзіндік бағаны
тұрақсыз етеді.
2. Жағдайға байланысты сапалы бағалау. Бұл деңгейде адам өз
қылықтары мен әрекетіне есеп береді. Тұлғаның қадір қасиеті
толық көрінеді. Адамның мінез – құлқы мен дара қасиеттері
арасында байланыс туындайды. Адам өзінің бойындағы жақсы
қасиеттерін саралап, өзін өзі тәрбиелеудің маңыздылығын
байқайды. Өзін өзі бағалаудың тербелісте болуы өзін - өзі
дамытуда жағдайға байланысты қарасытрылады.
3. Сапалы консервантты деп аталады. Мұнда тұлғаның қылықтары мен
қасиеттері арасындағы тура байланыс бұзылады. Тұлғаның қасиеті
нақты қылыққа байланысты оның танымына обьективті шындық түрде
бейнеленеді. Нақты іс - әрекет тұлғаның қасиетін толық
көрсетпейтінін таныған тұлғаның ішік таным дүниесі оның іс
әрекетінен бөлінеді. Өзін - өзі бағалау толық емес болады,
жеке қылықтар арқылы жетістікке жету. Өзін - өзі қалыптастыру
деген сенімі азаяды. Өзін - өзі тәрбиелеп дамытуға күш
салмайды.
4. Сапалы динамикалық. Тұлға қасиетімен қылығы арасындағы күрделі
байланыс барлығымен сипатталады. Ішкі дүниенің қылықтан
алшақтығы кедергіні жояды. Өзін - өзі бағалау обьективті
адамның ішік танымының өзгеруіне сәйкес тұлғаның қасиеті
қалыпты өсу деңгейінде. Өзіндік бағалау өзін - өзі тәрбиелеу
қатынасымен есептеледі [15].
Өзін - өзі тану мен өзін - өзі бағалау дың пайда болуы тұлғаның
белсенді әрекетіне, қоғам мен табиғатына, өзін танудың мақсатына
байланысты. Өзін - өзі тану тұлғаның іс - әрекетіні танудың бір бөлігі
ғана. Тану мен бағалау тұлғаның өзіндік мүмкіндіктерін білуге тұлға
қоғамдық әрекет нәтижесінде, ішкі мүмкіндіктерін сезіну нәтижесінде болады.
Өзіндік бағалау іс -әрекет нәтижесі мен жетістіктеріне, кемшіліктеріне баға
беру.
Өзін - өзі құрметтеу мен өзін -өзі бағалаудың қалыптасуына жеке
тұлғаға тән психологиялық сипаттама үлкен маңызға ие. Олар адамның
жетістіктері мен талаптары. У.Джеймс өзі - өзі құрметтеуді жетістіктің
талапқа қатынасы ретінде көрсетеді. Адам өзін құрметтей түсетініне себеп –
оның жетістіктерінің көп болуына байланысты. Талп пен жетістік бір –
бірімен тәуелді байланыста. Талап көбейген сайын жетістік те көбейеді.
Әдетте адамның талабы оның жеткен жетістіктерінің нәтижесімен тексеріледі,
ал өзін өзі бағалау талап пен жетістіктің қатынасымен анықталады.
Адамның өзіндік бағалауының қалыптасуына отбасының да орны ерекше. Ата
– ана мен бала қарым – қатынасының ерекшеліктерін үйлесімді ұйымдастыру
балаға жағымды әсер етеді. Ол өзін отбасы мүшесі ретінде сезініп, өз ойын
ортаға салуға, ата – анасымен санасуға, әр іс -әрекетінде үлкендерге
еліктеп өсуге үйренеді.
Қазіргі таңда әлеуметтік – психологиялық белгіде сана психикалық
саулық деп қаралуда. Психикалық саулық дегеніміз – субъект ретінде адамның
бастапқы қабілетімен қоршаған ортаға өзара қатынасын санасы түрде меңгеруі,
сол арқылы ортадағы ақпараттан ішкі қасиеттерін дамытуда тұрақты және
үйлесімді мүмкіндіктерін жекелік және қоғамдық деңгейде қолдану. Адамға
қажетті психикалық саулық өзіндік әлеуметтік психологиялық көмектен
қалыптасады. Оның өзіне көңіл бөлуі, жеке тұлғаның жетілуі толғандырады.
Оны өзіндік сапасын дамыту арқылы өзін бейнелейді, әр түрлі білім алады,
өзінің қайталанбас ерекшелігіне уайымдайды [16].
Әлеуметтік психологиялық контексте өзіндік сана Мен қасиетіне
қатынасында, оған ниеті, ойы, сезімі және қимылы жатады.
Адамға өзіндік санада ғана жоғары деңгейде, өзін қабылдау және өзін
дамыту түсінігі қарастырылады. Өзіндік сана қалыптасуы өзіндік мазмұн,
өзіндік жетілу қажеттілігін меңгеруден және өз өміріне жауапкершілік алудан
тұрады.
Өзіндік сана дамуы өзіндік сенім, (өзіндік бақылау, өзіндік талдау)
өзіндік баға (эмоционалды құндылыққа қатынас), өзіндік реттелу жатады.
В.Сатир Өз құндылығымның декларациясы деп, барлық адамдарды есте
сақтауға шақырады, Мен – ол мен бар әлемде маған ұқсайтын адам жоқ. Менің
барлық жеңісім менің қателігім өзімдікі. Мен өзіме жеткіліктімін, мен
өзімді жасай аламын [17]. Мен өте тамаша адаммын.
Оның тұжырымдауысынша өзіндік бағаны Адамдағы барлық ауру, өмі сүру
мәселесінен, кейде қылмысынан - өзін бағалау төмендеп, одан сапалы
меңгерумен өзгертуді керек етпегендіктен.
Өзіндік реттеу өзінде шыдамдылықты дамыту, ерік – күш еркіндігі, толық
жауапкершілік, ақыл – ойын сараптау, онда өмірді ашық, көңілді жеңісті ету
үшін ережені сақтау:
Өзіне сену – ары таза болу
Жауапкершілікті қорықпай алу
Өз көңілін көтеріңкі ету
Өз қателігіне, құнды тәжірибе деп қарау
Өзіңде болып жатқан жағдайға құрметпен қарау [18].
Зерттеулер негізінде жеке тұлғаның психикалық саулығына көптеген
әлеуметтік жағдайлар әсер етуіне байланысты әлеуметтік психологиялық
қызмет көрсету қажет.
Негізгі бағыттары бойынша: психодиогностикалық, психокоррекциялық,
психологиялық кеңес беру болып табылады. Әрбір жеке тұлғаның құндылығы
ескеріліп, өмірдегі кез – келген әлуметтік жағдайда дайындау қазіргі заман
талабы.
Бала үнемі жақсы әлеуметтік психологиялық жағдайда тәрбиеленуі, оқуы,
өсуі қажет. Сонда балада жағымды мен бейнесі қалыптасады, өзіне деген
сенімділігі, өзіндік сезімі туады. Мұндай мен бейнесі кез келген баланың
жақсы жағдайға, нәтижеге жетуіне, дұрыс дамуына мүмкіндік береді. И.Кон
Мен бейнесі элементтерінің когнетивтік күрделілігі мен жіктелуі кіші
жастан ересек жасқа қарай біріншіден, елеулі үзіліссіз және дағдарыссыз
артады. Ересектер жасөспірімдерге, ал жасөспірімдер жеткіншектерге
қарағанда өзіндегі қасиеттерді көбірек ажыратады. Мен бейнесінің
тізбектілігінің және тұтастығының даму үрдісі артатындығын, бірақ мұнымен
бірге тартымдылық деңгейінің және сыртқы бағалаудан өзін - өзі бағалауға
қайта бағдарланудың қиындықтарының белгісі болмауы кейінгі дамудың көзі
болып табылатын өзін - өзі білудің бірқатар ішкі мазмұндық қайшылықтарын
туғызады деп тұжырымдайды.
Кез-келген мәдениетті ортада адам өзін Мен-тұжырымдамасының
негізінде басқарады, яғни оның өзі туралы көрінісіне сәйкес.
Ішкі бейімделу ішкі өзгерістермен байланысты. ішкі өзгерістер Мен
түжырымдамасының өзгеруі немесе өзіне деген қарым-қатынасыныі қондырғысының
нэтижесінен болады [19].
Мен-тұжырымдамасы - бұл адамның өзі туралы немесе өз бейнесі яғни
өзінің денсаулығы, сыртқы көрінісі, мінезі, айналасындағыларға әсері,
қабілеттері мен кемшіліктері туралы көзқарасы. Мен-тұжырымдамасының ең
негізгі аспектілерінің бірі — өзін-өзі бағалау: өзін жоғары бағалайтын адам
өзі жағымды түрде қабылдайды, Мен- тұжырымдамасы төмен өзіндік келеңсі:
теріс мінез көрсетеді.
Мен түсінігінің мықты екпіні тек батыс-европалық жэне солтүсті
американдық мәдениетке тән. Көптеген елдердің мәдениетерінде топ және
жалпы құндылықтарға басты көңіл аударылады. Бұл елдердің мәдениеттерінде
адам үшін оның отбасы мүшелері немесе әріптесте қамқорлық жасау керек деп
есептелінген. Бұл мәдениеттердің өкілде американдақтардың көзқарастарын
үнемі өзімшілдік деп санайды. Батыс мәдениетінің негізінде,
реттеуді зерттеген кезде, оларда адамның Мен-тұжырымдамасының мықты
біржақтылығы байқалды.
Сыртқы көрініс - бағалау қиынға түспейтін, Мен-тұжырымдамасының
аспектісі. Өзінің сыртқы көрінісіне әр адам әртүрлі қарайды.
Негізінде, адамның өзі туралы пікірі басқа адамдардың оған деген қарым-
қатынасынан негіз алады. Мен-тұжырымдамасының қалыптасу үрдісі
балалық шақтан басталады. Мәселен, ата-анасы баласына ат қойғанда, баланың
болашағынан үлкен үміт күтіп, соны тосуына байланыстырады. Бір нәрсе
белгілі, баланың ата-анасы қойған аты ғана емес,
қолдау көрсету; сүйіспеншілік, мадақтаулар және ата-
анасының баласына деген қызығушылықтары, балада жағымды Мен-
түжырымдамасы мен жоғары өзін -өзі бағалауын қалыптастыруға мүмкіндік
туғызады. Егер балаға үнемі үрсып оған кейде ғана жылы сезім
білдірсе, онда балада жағымсыз Мен түжырымдамасы мен төмен
өзіндік баға қалыптасады. Темен өзіндік бағадағь балалар өзіне сенімді емес
және оларда өзіндік ар-намысы, қадір -қасиеті әлсЬ нашар дамыған. Олар
басқа балалармен тіл табысуда, қарым-қатынас жасауд қиналады. Мен-
тұжырымдамасы жағымсыз қалыптағы балалардың міне: құлқында, достарымен,
мұғалімдермен басқа да топтардың мүшелерімен қарым-қатынасында үнемі
тауқымет болып отырады. Бұл жағдайлар мұндай балаларда өзіндік бағасына
одан сайын кері әсер етеді. Баланың бірінші сыныптағы Мен-
тұжырымдамасының тауқыметінен өмір бойы зардап шег келген жағдайлар да
кездеседі [20].
Өсе келе, дами келе, балалар өздерін басқалармен салыстырып, Мен, Әлия
сияқты әдемімін емес пе? немесе Мен Дина сияқты жақсы қызбын Мен де
Ғабит сияқты жақсы жұмыс істей аламын - деген пікір білдіреді. Бозбалалық
кезеңге жақындай келе, балаға ата-анасының көзқарасынан гөрі достарының ой-
пікірлері шешуші мәнге ие болады.
Әрбір адам өзінің қандай болғысы келетініне байланысты, арман-
мүратындағы Мен бейнесін тудырады. Ереже бойынша, армандағы Мен ата-
аналары, мұғалімдері, достары мен абыройлы адамдардың көзіндегі қүндылық
сапаларына ие болады. Адамның Мен бейнесі айналадағылардың әсерінен
өзгеруі мүмкін.
Лавануэя мен Уалидің зерттеулері жағымды Мен-тұжырымдамасы баш
адамдардың айналасындағыларға шыдамдылықпен қарауға бейім екендігіа
көрсетіп берді. Олар өздерінің сэтсіздіктерін де жеңіл қабылдайды, олардьщ
сәтсіздікке үшыраулары өзіндік бағасы темен адамдарға қарағанда
сирек кездеседі. Жоғары өзіндік баға, әдетте, өз бетімен, дербес және
адалдық сияқты сапалармен сәйкес келеді. Өзі туралы жағымды пікірдегі
адамдар ең алдымен өз дегеніне сүйеніп, содан барып қана басқалардың
кеңестері мен сындарын қабылдайды .
Әлеуметтік құндылықтары,
(болашақтан үміт күтуі)
Кесте 1. Мен - тұжырымдамасы.
Басқалардың баланы қабылдау
(ата-ана, достары т.б)
Мен
Өзіне - өзі талдау жасауы
(жеке басының беделі мен
кемшіліктеріне талдау)
Әлеуметтік мінез-құлық
тәжірибесі
Сыртқы деректер, ден-саулығы мен күшін
сезінуі
Кей-кездерде Мен-тұжырымдамасы жағымды адамдарға да өзін басқару
қиынға түседі. Бейімделу үшін критерийлерді табу қиынға түскенімен, Мен-
тұжырымдамасы жағымды адамдар Мен-тұжырымдамасы жағымсыз адамдарға
қарағанда, тез бейімделеді. Реттегіштің амал-тәсілдері мәдениет ортасы мен
нақты жағдайға байланысты. Адамға қолданылған бейімделудің жекеше әдістері
оның жеке тұлғасының бөлігі болып табылады. Жеке тұлға, жеке адамға
берілетін анықтамалардың көптігіне қарамастан, соның ішінде көбі қоршаған
орта жағдайына бейімделу аспектісін сызып көрсетеді. Жеке тұлға адамның
мінез-құлық, ойлау, сезім, қажеттіліктерін қоса алғанда, яғни сыртқы
көрінісі жоқ аспектілерінің барлық жиынтығын көрсетеді. Кейбір мінез-құлы
және сезім түрлері жиі қайталанады, ал енді біреулері - сирек қайталанады.
Өзім, ұқсастық, бірлестік сияқты терминдер жалпы қолданысқа ене
бастады: бұл ұғымдардың астарында жеке адамның өз-өзіне деген қарым-
қатынасы туралы нұсқама, түсініктер жатыр. Бұл нұсқамалардың пайда болуына
не көмектеседі?, деген сұрақтар туындайды. Олар қалай сақталадьад Осыған
байланысты көптеген күрделі теориялар бар.
Нәрестелер басында өзі мен қоршаған ортаның арасындағы қырларың
анықтауға қабілетсіз. Бірақ, оларда біртіндеп өзіндік Мен дамып, дене
бітімінің, денесінің тек өзіне ғана тэн екенін, оның қоршаған ортадан
тәуелсіздігін сезіне бастайды. Нәрестелік кезеңнің үлкен бөлігі балада тек
осымен ғана шектеледі.
Кейіннен кішкентай балалар өздерін ата-аналарымен, достары мен туған-
туыстарымен салыстыра бастайды. Олар өздерінің аға,әпкелерінен кішкентаі
екенін, олардың шаштарының түсі ашық немесе қоюлығын біле бастайды.
Олар біртіндеп өздерінің неге қабілетті, сондай-ақ, өздерінің жеке
меншік ұйғарымы мен құқықтарының бар екендігінен қыр көрсете бастайды.
Бастауыш мектеп жасы кезеңіне қарай олардың өздері туралы білімдері
кеңейіп, өзінің жеке сапаларына баға бере бастайды. 5-сынып оқушысі
достарының арасында сыйлы, көмегін аямайтын, мектепте, спортта үлгеріъ
жақсы сияқты қасиеттердің өзіне тэн екендігін жеткізіп бере алады. Бұл
өзінді ерекше белгілер бір жүйеге негізделіп, ұйымдастырылған.
Мен-тұжырымдамасы бүтін мәнді жеке адамның қалыптасуында өте маңызды
рөл атқарады. Адамның өзі туралы жеке көрінісі тіпті балаль шақтың өзінде-
ақ (өмірдің ересектер кезеңін айтпағанда) келісімді түрде болу керек,
әйтпеген күнде, жеке адам рөлдердің араласуынан зардап шегеді. Мен
тұжырымдамасы шындықтағы жэне арман-мұраттағы Мен бейнесін қамтиды
шындығында адам өзі қандай жэне қандай болуы керек туралы көріністерді
елестетеді. Осы 2-түрдегі Мен бейнесін қабылдаған адам,
өзін шындықтағы Мен бейнесін армандағы Мен бейнесінен әлдеқайда тем
ұстайтын адамдарға қарағанда олардан бұрын өмірге ыңғайланып, толысып
кемелденеді [22].
Мен-тұжырымдамасы соншалықты кең болып, адамның мінез-құлқы анықтай
бастағанда, ол әлеуметтендірудің факторына, сондай-ақ, оның өніміне
айналады.
Мен-тұжырымдамасы өзіне өзін-өзі кінәлау тенденциясын
қосуы мүмкін. Өздерін жолы болмайтындар қатарына жатқызатын адамдар,
бүрынғы бейнесін сақтау үшін өз күштерін жағдайды жөндеуге, түзетуге
жұмсауы мүмкін. Бейненің бірден тез өзгеруі-жақсы жаққа өзгерген күнде ғана
адам оны өте ауыртпашылықпен қабылдайды.
Балалар өскен сайын, жасы есейген сайын, оларда өздерінің және басқа
адамдардың жеке басының физиологиялық, интеллектуалдық сапа, қасиеттер
туралы нақты, толық көріністері қалыптасады. Олар өздерінің және басқа
адамдардың Мен бейнесінің ерекшеленетін барлық қасиеттерін өздерін алады.
Мен бейнесінің кемелденуі, аяқталуы 2-деңгейде өтеді - жалпы жән
өзгешелік - яғни, күш жүмсалатын, әлеуметтік жэне оқу облыстарында. Балалар
осылай өзін достарымен, жолдастарымен салыстырып қорытынды
шығарады: Мен спортта Нұрболдан мықтымын, бірақ математикадан Ғалым сияқты
мықты емеспін немесе Мен Ғалия сияқты жақсы емес шығармын, бірақ менің
достарым өте көп.Түсіндірілген Мен-түжырымдамасы, өз кезегінде, балалард
айналадағылардың элеуметтік мінез-қүлқы мен өзінің әлеуметтік қалпынь мінез-
құлқы арқылы бағалайтын сүзгі ретінде жабдықтайды. Бастауыш мектеп жасы
кезеңіндегі Мен-тұжырымдамасы ылғи да дәлдігімен айрықшалана бермейді.
Мысалы: бірінші сынып оқушылары бозбалалар қарағанда, спортта делік,
өздерінің қабілеттерін жағымды түрде қабылдау бейім келеді [18].
2. Мотивация психологиялық категория ретінде
Адамды іс-әрекетке не итермелейді, оның түрткісі қандай, ол оны не үшін
жүзеге асырады деген сұрақтарға жауап оның сәйкес түсіндірмесінің негізі
болып табылады. Адамдар бір-бірімен қарым-қатынас жасаған кезде, ең
алдымен, оларды осындай байланысқа итермелеген, түрткілер жайлы және де
олар алдына көпті мөлшерде саналы түрде қойған мақсаттары жайлы сұрақ
туындайды. Ең жалпы түрде түрткі – бұл адамды осы түрткімен анықталатын іс-
әрекетке енген қандай да бір әрекетке итермелеуші, анықтаушы [23].
Мотивация отандық және шет елдік психологиясындағы іргелі
проблемалардың бірі болып табылады. Қазіргі күнгі психологиядағы зерттеме
үшін оның маңыздылығы адамның белсенділігінің көзін, оның іс-әрекетін,
мінез-құлқын қозғаушы күшін талдаумен байланысты. Мотивация проблемасының
күрделігі мен көп аспектілігі оның мәнін, табиғатын, құрылымын түсінуде
және де оны әр тұрғыдан зерттеу әдістерінің көп болуымен шартталады ( Б.Г.
Ананьев, С.Л.Рубинштейн, К.Левин, З.Фрейд. ). Отандық психологияда
мотивациялық аясын зерттеуді анықтаушы негізгі әдіснамалық принцип
мотивацияның динамикалық пен мазмұндық-мағыналық жақтарының бірлігі жайлы
ереже болып табылады. Осы приципті белсенді жетілдіру адамның қатынастар
жүйесі (В.Н.Мясищев), мән мен мағына арақатынасы (А.Н.Леонтьев), түрткілер
ықпалдасуы және олардың мәндік контексі (С.Л.Рубинштейн), тұлға бағыттылығы
мен мінез-құлық динамикасы (Л.И.Божович, В.Э.Чудновский), іс-әрекеттегі
бағдар (П.Я.Гальперин) сияқты т.б. проблемаларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz