МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ КҮРДЕЛІ СӨЙЛЕУ ТІЛІ БҰЗЫЛЫСЫ БҰЗЫЛЫСЫНЫҢ ОЙЛАУ ӘРЕКЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
КІРІСПЕ
І ТАРАУ КҮРДЕЛІ СӨЙЛЕУ ТІЛІ БҰЗЫЛЫСЫ БҰЗЫЛЫСЫ БАР АҚЫЛ-ЕСІ КЕМ
ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ОЙЛАУ ӘРЕКЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Ойлау, ойлау әрекетінің жалпы ұғымы. Зерттеудің негізгі әдістемесі.
1.2 Онтогенез негізіндегі балалардың ойлау әрекетінің дамуы.
1.3 Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бұзылысы бар ақыл-есі кем балалардың ойлау
ерекшеліктері.
ІІ ТАРАУ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ КҮРДЕЛІ СӨЙЛЕУ ТІЛІ БҰЗЫЛЫСЫ БҰЗЫЛЫСЫНЫҢ
ОЙЛАУ ӘРЕКЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Эксперименттік зерттеудің әдісі мен ұйымдастырылуы.
2.2 Жасөспірімдердің ойлау әрекетін түзете-дамыту бағдарламасы
2.3 Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бұзылысы бар ақыл-есі кем жасөспірімдердің
ойлау әрекетін дамыту әдістемелік кеңесі.
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Гуманизация мен интеграция негізінде білім берудің қажетілігін
ерекше балаларда қолдану психологиялық тұрғыда қарастыратын арнайы
психология қазіргі заманда дамуда. Көптеген клиникалық зерттеулердің
анықтамасына сәйкес, қоғамдық өмірде мүмкіндігі шектеулі балалардың саны
өсуде. Сөйлеу тілі бұзылысы бар балалардың саны ерекше.
Ақыл-есі кем балаларды оқыту мен тәрбиелеу арнайы мекемелердің
алдында тұрған үлкен міндет болып табылады. Сондықтан мемлекет қазіргі
таңда дамуы мүмкіндігі шектеулі жандарға айрықша назар аударып, қамқорлық
көрсетіп отыр. Бұл қамқорлықтың барлығы елбасының халыққа жолдауында, ҚР
Білім туралы заңында, Кемтар балалрдың әлеуметтік-медициналық-
педагогикалық түзеу арқылы қолдану туралы т.б. заңдарында айтылып,
дамуында кемістігі бар балаларға көмек көсртеудің тиімді жүйесі, оларды
оқыту, тәрбиелеу, еңбекке баулау және кәсіби даярлығын шешуде, бала
мүедектігінің алдын алуға бағытталған көптеген көкейкесті мәселелер жан-
жақты қарастырылған.
Білім туралы заңның 2-тарау 8-бабаның 6-тармақшасында мемлекеттегі
дамуы мүмкіндігі шектеулі азаматтардың білім алуына, дамуындағы ауытқу
түзетуіне және әлеуметтік жағдай жасауды қамтамасыз етіледі делінген.
Қазіргі таңда Қазақстанда оқушыға түзету-дамыту көмегін
ұйымдастырудың анықталған нақты тәжірбиесі жинақталған, білім беру
бағдарламасын жетілірудегі қиындықтарды өткізуде Ж.И.Намазбаева,
Р.А.Сүлейменова, Қ.Шаризданова және т.б. еңбектері атап өткен жөн.
Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы зақымданған балалардың паталогиясында
барлық танымдық қабілеттерінің дамымағандығын көрсетеді ( қабылдау, ес,
ойлау, сөйлеу) танымдық және қабылдау негізгісі болып табылады.
Интеллектуалды қалып қалу балаланың екінші мінезі өйткені ол тілдің
дамымағандығынан және оның барлық бөліктерінен болады. Сөйлеу тілі
зақымданған балалардың назары тұрақты емес, бағдарлану мен қосылу және
таралу қиындығымен көрсетіледі. Бұл дәрежедегі назар көлемінің қосылуымен
материалды тез ұмытумен негізгісі вербальді (сөйлеу) бағыттылықтың әсерлі
қосылуымен, сюжеттік мәтіннің ерекшеліктерімен белгіленеді. Көбісінің ойлау
операциясы дамымаған, қорытынды мен қабілеттің қысылуымен жорамалданады.
Сөйлеу топологиясы бар балаларға тапсырманы орындау оңай, сөйлеуден гөрі
бейнелі көрнекілік көптеген сөйлеу тілі зақымданған балаларда қиындық
бұзылысы бар. Олар икемсіз, епсіз, әлсіздікпен, апыр топыр қимылмен
бейнеленеді. Сөйлеу тілі зақымданған балалар тез шаршайды, жұмысқа қабілеті
төмен болады.Олар тапсырманы орындауда ұзақ қосылады.
Адам өмірі ылғи жасалынбаған және тапсырмалар мен мәселелерді алдыға
қояды. Осындай мәселелердің пайда болуы, қиындықтар күтпеген жағдайлар
қоршаған ортадағы шынайылықтың біз білмкйтін, түсінбейтін, көрінбейтін
жасырын жайыттардың әлемді түсінуде терең қажеттіліктерді қажет етеді, жаңа
және жаңа процестердің ашылуына, қасиеттер мен заттарға адамдардың қарым –
қатынасын бейнелейді. Әлем шексіз оны түсіну шексіз процес. Бұл терең
шексіз ойлаудың мақсатты деңгейі шексіз, жаңа. Әрбір адам өз өмірінде
көптеген ашылулар (қажет емес ол ашылу, кіші болсын тек өзіне адамзатқа)
Мысалы, кез – келген оқушы оқулықтың тапсырмасын шешкенде ол міндетті
түрде өзіне жаңалық ашады.
Ойлау – бұл әлеуметтік себепші, жаңа маңызды ашылулар мен сөйлеу
тілінің психикалық процесінің ізденісіне тығыз байланысты, ойлану мен
синтез кезіндегі әрекеттің қорыту мен алдын алу процесі.
Ойлау тәжірибелік әрекеттің сезімтел қабылдауы және оның шегінің
негізінде пайда болды.
Ойлау – бұл объективті психологиялық көрінісі, адамзаттың
пайыымдауының биік сатысын құрайды. Ойлау тіршілік ету қабілеттің білімін
қажет етеді, объективті шындықтың байланысы мен қосылуын сөйлеу тілін
қалыптастыру процесі мен бпсқа психикалық функциясы, соның ішінде ойлау бір
– бірімен тығыз байланысты екені белгілі. Басқа қырынан қарағанда,
вербальды емес психологиялық процесі сөйлеу тілінің алды болып табылады.
Ал басқа қырынан сөйлеу, пайда болу, даму, көптеген сөйлейтін психологиялық
процесті қалыптастырады. Адамдарда сөйлеудің қалыптасуымен ойлау, сөздерді
тану ойлаудың құралы ретінде іс-әрекеті болып тұрады.
Адам ойлау қабілетінің тек қана сезімталдың қабылдаумен байланысты
емес, ол тілмен, тіпті сөйлеумен тығыз байланысты. Осыдан барып адам
психикасымен жануар психикасын принципиалдық айырмашылықтары айқындалады.
Кез – келген оңай жануардың ойлауы әрдайым көрнекі әрекеттік болып қалады,
ол бөлектенбейді, қабылдаумен бірге болады. Ол тек заттың қабылдаудың,
яғни қазіргі уақыттағы жануардың көз алдындағымен естіледі. Мұндай ойлау
көрнекі іс-әрекет жастарына негізделеді және оның шекарасынан шығады. Тек
қана сөздің пайда болуынан объектіні немесе қабілетті тануының ажыратылуын
танып, бекітеді, көріністі бейнелеп арнайы сөзбен таниды. Ой керекті
мәліметті алады, шынайылықпен бірге адамдар немесе тіпті өзімізге
алынады.
Адамның ойлауы – қандай формада қалыптаспасын тілсіз мүмкін емес.
Қандай ой болмасын тілмен бірге пайда болып, байланысады. Ойдың негізі
қаншалық терең ойланылса, сөзде ол соншалықты анығырақ айтылады, және
керісінше, ойдың сөздік қалыптасуы қаншалықты шынайы болса, ой нақты әрі
түсінікті болады.
Мұндай бейне, адамдық ойлау тілмен, сөйлеуменүзіліссіз байланысты.
Ойлауды материалды, сөздік байланыста дамыту қажет. Ойлау іс-әрекеті –
білімді қабылдаудың негізгі тарихи адамның дамуында жаңа білімді
теңгеруінде қажет.
Жалпылама білім беру мекемелерінде нақты гуманизация процесі
басталды, жаңа білім беру баланың жеке тұлғасын, индивидке, жоғары
бағалылық ретінде.
Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бұзылысы бар балалардың ойлау
әрекетінің мәселесі қазіргі таңда өзекті мәселе. Өйткені тіл мен ой адамның
қабілетінің даму шартындағы бірден бір көрінісі болады.
Күрделі сөйлеу бұзылысы бар балалар жайында мәліметтерді біз аз
кездестірідік, бар балалардың ойлау әрекет мәселесіне бағытталған әсерлі
субъектілігі. Нақты немесе жанама бізді қызықтыратын мәселелер бойынша:
Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар балалардың ерекшеліктері олардың танымдық
мінездемесі (Ларионова И.Т, 2001) КСБ түрлі формадағы психологиялық талдау
құрылымының психикалық функциясы (Костышева М.В, 1999; Мамайлук И.И, 2004).
Сонымен күрделі сөйлеу бұзылысы бар жасөспірімдердің ойлау әрекетінің
психологиялықдаму жетіспеушілігін түзетудің және к күрделі сөйлеу тілі
бұзылысы реабилитация фактісін анықтаудың теориялық және эксперименталды
мәселелері аз қарастырылған, сондықтан да дипломдық жұмыстың тақырыбын
өзекті етіп: Күрделі сөйлеу бұзылысы бар жасөспірімдердің ойлау әрекетінің
ерекшеліктері деп алдық.
Жалпылама және анықталған сәттерге қарай сөйлеудің қалыптасуы мен
басқа психикалық функциялар, соның ішінде ойлау бір – бірімен тығыз
байланысты болғандықтан зерттеудің мақсаты құрылды:
Зерттеу мақсаты: күрделі сөйлеу бұзылысы бар ақыл-есі кем
жасөспірімдердің ойлау қабілетін анықтау және ойлау дамуының оптималды
жолын ұсыну.
Зерттеу объектісі: Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бұзылысы бар жоғары
сынып оқушыларының ( 8-9 сыныптар) ойлау әрекеті.
Зерттеу пәні: Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар жасөспірімдердің
ойлау әрекетінің даму ерекшеліктері.
Осы зерттеудің негізінде құрылған болжам егер күрделі сөйлеу тілі
бұзылысы бұзылысы бар жоғары сынып оқушылардың ойлау әрекет ерекшеліктерін
зерттеу, мақсатты түрде оларға дамытушы ойындар мен жаттығулар қолдансақ
оқушылардың ойлау қабілетінің деңгейін арттыруға болады.
Зерттеудің мәселесі мақсаты мен пәніне байланысты келесі
құрастырылды:
Зерттеудің міндеттер:
1. зерттеу мәселесіне байланысты әдебиеттерден психолого-
педагогикалық тәжірибелік бөліміне шолу жүргізу.
2. Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар жоғары сынып оқушыларының ойлау
әрекетінің ерекшеліктерінің негізін айқындау.
3. Экспериментальды зерттеу жұмысын ойлау әрекетінің күнін анықтау
мақсатында 8-9 сыныптағы қалыпты сөйлейтін балаларды күрделі
сөйлеу тілі бұзылысы бар балалармен салыстыру.
4. Сапалық және сандық талдаудың нәтижесін зерттеу арқылы
жүргізу.Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар жоғары сынып оқушыларына
ойлаудың дамуына байланысты әдістемелік кеңес ойластыру.
Зерттеудің әдіснамалық негізі:
- Балалар организміндегі қабілеттерінде Л.С. Выготскийді оқу, күрделі
бұзылыстың құрылымы, биологиялық және әлеуметтік тығыз динамикалық
байланыс, әсерлі және жақын даму аймағында.
- Концептуальды ойлар олардың үлкендерге берер көмегі мен балаланың
қабілетінашуға оқытылу
- Жеке тұлғаның қабілетін дамыту, концепциясы.
Зерттеу әдісі: Зерттеу объектісі мен пәніне байланысты қарастырылған
болжамға, мақсатқа немесе міндетке байланысты сәйкестендірілген:
- Зерттеу тақырыбына сәйкес психолого-педагогикалық және оқыту-
әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау.
- Қарым-қатынастың сөйлеу дамуының психолого-лингвистикалық
диогностикалық параметрі.
- Эксперименттік-психологиялық процесті зерттеуде балаларды бақылау.
- Бақылау және қалыптастырушы эксперимент
- Сапалық және сандық салыстырмалы талдаудың эксперименттік мәліметі:
математикалық статистиканың әдісі.
Зерттеудің теориялық негізі: мәлімет күрделі сөйлеу тілі бұзылысы
бар жасөспірімдердің сөйлеудің артта қалуының ерекшелігінен нақтыланған,
сөйлеудің деңгейін анықтау; сапалық көріністе көрсетілген ойлау әрекетінің
күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар жасөспірімдердің специорикасының негізі
анықтау; күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар жасөспірімдердің
ойлау дамуына түзете-дамыту бағдарламасын ұсыну.
Зерттеу тәжірибелік негізі: зеттеу тұрады, ойлау әрекетінің
ерекшеліктерін түзетуге арналған бағдарламаны тәжірибелік жұмыста,
психологтар, арнайы педагогтар, арнайы білім беру орталық жұмыс істейтіндер
мен осы деңгейдегі балаларда қолданады.
Зерттеу эксперименттік базасы: Тараз қаласындағы ақыл-есі кем
балаларға арналған мектеп-интернат
Зерттеу кезеңдері: Ғылыми-зерттеу іс – әрекеті үш кезеңнен тұрады
(2010-2013ж)
Бірінші алғашқы кезең (2010-2011 ж) әлеуметтік білім беруде
теориялық және тәжірибелік мәселелер қарастырылған, дүниежүзілік
дисциплинді, күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар жоғары сынып оқушыларының
ойлауын зерттеу кезінде жеке үзіндімен процедуралар құрастырылған, келесі
зерттеудің бағдарламасын анықтау.
Екінші, негізгі кезең (2011-2012 ж) пәнді анықтау және нақтылау,
көпжоспарлы экспериментальды жұмыстар Тараз қаласында ақыл-есі кем
балаларға арналған мектеп-интернат жүргізілді, түзете-диогностикалық
әдістің күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар жоғары сынып оқушыларының ойлау
дамуына қодану, оларды мәселелері жайындағы материалдар.
Үшінші, қорытынды кезең (2013 ж) эксперименттік жұмыстың
мәліметтерін жинақтау, өңдеу.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы: жұмыс кіріспе, екі тарау,
қорытынды, қолданылған әдебиеттер, қосымша кестелер.
І ТАРАУ КҮРДЕЛІ СӨЙЛЕУ ТІЛІ БҰЗЫЛЫСЫ БҰЗЫЛЫСЫ БАР АҚЫЛ-ЕСІ КЕМ
ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ОЙЛАУ ӘРЕКЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Ойлау, ойлау әрекетінің жалпы ұғымы. Зерттеудің негізгі әдістемесі
Ойлау – бұл ойдың қимылы, жекеден жалпыға және жалпының жекеге
байланысын ашады. Ойлау іс-әрекетпен тығыз байланысты және одан шығады.
адам шындықты оған ықпал етеді, әлемдітүсінеді, оны өзгертеді. Ойлау тек
қана әрекетті алмайды, әрекет ойлауды; әрекет ойлаудың өмір сүрудің бірінші
формасы.
Ойлау танымның жоғары процесі. Ол адамның шығармашылық әрекетінің
формасын түсіндіреді, осы сәтте болмаған субъект пен әрекеттің нәтижесін
көсетеді. Адамның ойын, оның есте қалған елестетуі мен көрінісін
шығармашылық өзгертуші болып табылады. Басқа психологиялық процестерден
ойлаудың айырмашылығы, ол ылғи әсерлі өзгерістердің шартымен байланысты,
яғни адамда бар. Ойлау ылғи қандай да бір тапсырманы шешумен бағытталады.
Ойлау процесі кезінде мақсат пен әрекеттің мақсатқа сай өзгеруін жасайды.
Ойлау – бұл ақыл-ой мен тәжірибелік әрекеттің айрықша бағыты, қосылудың
алдыңғы жүйелігі іс-әрекет пен өзгерістің танымдық мінезі. Кез-келген ойлау
процесі әрекеттің ішкі құрылым және әсерлі қызметтің өзінше болуы, нақты
белгіленген тапсырманы шешуге бағытталған. Жеке тұлғаның ойлау іс-әрекеті
тапсырманы орындауда мақсатты бекітеді.
Субъектінің ойлауы олардың мативтерінен жасалады. Ойлау процесінің
алғашқы кезеңі проблемалық сетуация құралады, яғни жағдаят, оған дайын амал
шешілмейді. Адам бір рәрсені түсіну кезінде ойлай бастайды. Ойлау әдетте
проблемадан және сұрақтан басталады, немесе
таңқалусыз , қайшылықпен.
Іс-әрекеттің құбылысы және заттары қарым-қатынас пен құрылымды ие,
аралықсыз тануға, оның көмегімен сезіну және түйсіну және тағы қарым-
қатынасқа арқасында ойлаудың.
Ойлау – бұл психологиялық танымдық процесс өз алдына іс-әрекеттің
жалпы және көруге болады, әрекеттің ақыл ой түрі, өмірлік заттың және
құбылыстың бекітілген танымы, олардың бір-бірімен байланысының заңдылығы.
Ойлаудың бірінші ерекшелігі- мінез. Адам тікелей танымайды,
аралықта, ол жанама түсінеді. Құрылым басқа арқылы, белгісіздік
белгісіздік арқылы. Ойлау, яғни сезімдік тәжірибнлікке сүйенеді – сезіну,
қабылдау, бейнелік - теориялық білім.
Ойлаудың екінші ерекшелігі – оның қорытындысы. Қорытындының себебі,
іс-әрекеттің құрылым объектісінің бір-бірімен байланысы. Жалпылық болады
және бөлек нақты білдіреді. Адамның қорытындылығы сөйлеудің, тілідң
қатынасының арқылы. Материаның философиялық түсінігі, іс-қимыл заң,
құбылыс, сапасы және т.б. – кең ауқымды қорытынды, сөздің айтылуы.
Қорытынды сонымен қатар бейнеленеді (көрінісі және оның қабылдауы).
Ойлау – бұл адам әрекетінің жоғары деңгейдегі түсінігі. Ойлаудың
негізгі сенімдік қабылдау болып табылады, қабылдау және ұсынылу. Миға
сезімдік орган арқылы мәлімет түседі. Мәліметтің мазмұны өңделеді.
Мәліметті өңдеудің күрделі формасы ойлау әрекеті болады. Қабылдаудың ойға
өтуі – күрделі процесс, сонымен қатар негізгі заттардың және олардың нақты
құбылыстары және мәнісінің қойылуы, көптеген заттарға жалпылама.
Ойлаудың объективті материалы тілдік форма. Сөз арқылы оның өзгеге
ойдың ойы болады. Тілдің арқасында адам ойын жоғалтпайды, ұрпақтан-ұрпаққа
берілетін түр сияқты білімнің жүйесі беріледі.
Ойлау – жалпылама көріністің бар болуы, іс-әрекеттің өзара байланыс
заңдылығы.
Адамның ойлау механизмі жасырын дыбыссыз, ішкі сөйлеу. Ол жасырын
мінезбен, адамның артикулялық сөздің елеусіз, сөйлеу органы микро іс-
қимылда. соңғысы сөйлеу аппарат зонасы бас ми қыртысының қозуыиен
байланысты. Ішкі сөйлеудің ерекшелігі оның қысқарылығымен,
конспективтілігімен, оралуымен байланысты. Бірақ ішкі сөйлеу тілінің ойлау
қиындығы олардың ашылу формасымен және қатты сөйлеумен немесе үнсіз
байланыс аз емес. Бұл талдау мен абстрактілі сөйлеуді бекітуді анықтау:
тапсырманың шартталуы, тұжырымдалуы және т.б.
Тіл абстрогировальды құралы, заттың белгілерінің мәнісінің
бөлектенуі, білімнің сақталуы мен нақтылығының құралы, білімді басқа адамға
беру құралы. Тілдің арқсында жалпы-тарихи тәжірибе бүкіл адамның жету.
Ойлаудың құралы сөз мағынасы болып табылады.
Ойлау әлеуметтік сертті, адамның өмір сүруінде қоғамдық артты
түрінде, ол білімде негізделеді, яғни адамның қоғамдық-тарихи тәжірибесінде
пайда болады.
Түсіну маңызды, ойлау – сапалы жан-жақты процесс, түрлі ойлардың
түрлерімен байланысты өте күрделі болады.
Психологияда келелі ойлаудың негізгі түрлі классификациясы
шартталған:
1) даму генезисі
2) тапсырманы орындау мінезі
3) ашылудың деңгейлері
4) өзіндік және жаңашыл деңгейлер
5) ойлау құралы
6) ойлау функциясы
1. Генезисті даму ойлауды айырады:
- көрнекі – іс-әрекет
- көрнекі – бейнелі
- сөздік – логикалық
- абстрактілі – логикалық
Көрнекі іс-әрекетті ойлау – ойлау түрі, заттарды қимыл процесі
кезінде қабылдауға бағытталады. Бұл ойлау элементарлы ойлаудың түрі,
тәжірибелік іс-әрекет пен күрделі ойлау түрінің негізгі құрылымының
қалыптасуынан пайда болады.
Көрнекі-бейнелі ойлау – ойлау түрі, көрініс пен бейнені түсіндіретін
тірек. Көрнекі-бейнелі ойлаудың ситуациясы кезінде бейне мен көріністің
жоспары қалыптасады.
Сөздік-логикалық ойлау – ойлау түрі, логикалық операция мен
түсініктің көмегімен қалыптасады. Сөздік-логикалық ойлау кезінде логикалық
түсіну, субъект қалыптасқан заңдылықтар мен бақыланбаған шындықтың зерттеу
байланысына сүйенеді.
Абстрактілі-логикалық ойлау – ойлау түрі, негізгі өмірлік құрылым
мен заттардың байланысын және өзгеден бөлінген, өмірлік
ерекшеленеді.
Көрнекі – іс-әрекет, көрнекі-бейнелі, сөздік-логикалық және
абстрактілі-логикалық ойлау бірізділік кезеңнің ойлау дамуының филогенезі
мен онтогенезі болып табылады.
2. Тапсырманы орындау мінезіне байланысты ойлау:
-теориялық
-практикалық
Теориялық ойлау – ойлау теориялық пайым мен ақылды қорытындылау
негізінде.
Тәжірибелік ойлау – ойлау тәжірибелік тапсырманы пайымдау негізінде
және ақылды қорытындылауда негізделеді.
Теориялық ойлау – бұл ережелер мен заңдарды тану. Тәжірибелік ойлау
тапсырмасының негізі – тәжірибелік білім берудің қоғамдық дамуының іс-
әрекеттілігі: мақсатты қою, жоспарды құру, проект, сызбалар.
3. Ашылу деңгейлерінің айырмашылығы:
- дискурсивті
-интуитивті
Дискурсивті ойлау – ойлау, логикалық пайымдаудың опосредованное,
бірақ қабылдау емес. Аналитикалық ойлау уақытымен ашылған, нақты кезеңді
білдіреді, ойлаған адамның ойымен түсіндіріледі.
4. Өзіндік және жаңашыл ойлау деңгейінің айырмашылығы:
-репродуктивті
-продуктивті (шығармашыл)
Репродуктивті ойлау – бейне мен көрініс негізіндегі ойлау, нақты
мәліметтен кесіп алу.
Продуктивті (шығармашыл) ойлау – шығармашыл қиял негізіндегі ойлау.
5. Ойлау құралымының ойлау ерекшеліктері:
-вербальді
-көрнекілік
Вербальді ойлау – ойлау, белгілі белгілер құрылымына сүйену.
Толыққанды ойлау жұмысына кейбір адамға міндетті заттарды көру және
қабылдау. шарттама, ал кейбіреуіне белгіленген белгі құрылымына сүйенуін
қалайды.
5. Ойлау функциясының айырмашылығы.
-қиын-қыстау (сын) Сын.
-шығармашылық.
Сын ойлау басқа адамдарды сынау барысында кемшілікті айқындау
бағыты. Шығармашылық ойлау жаңа білімнің ашылу принципімен байланысты,
өзіндік көрнекі идеяның шекарасымен, басқа біреудің ойының бағалануымен
емес
Ойлау операциясы- бұл бірден бір ойлау әрекетінің тәсілі, адам
өмірлік тапсырмаларды орындауға арналған шешімін қабылдайды.
Ойлау операциясы әркелкі
-аналық
-синтез
-салыстыру
-абстролировалық
-нақтылық
-жинақтық
-классификалық
Ойлау феномен секілді, адамның қалдық ерекшелігін ескеретін, адамның
психикалыққұрылымы психикалық танымдық процесінің біріншілік көрінісін және
қоршаған ортаның әрекетінің қимылын түсіндіреді. Психологияның ғылымда
дәстүрлі ойлаудың анықтамасыекі өмірлік белгі дағдылы нақтыланады:
қорытындылық және
Яғни, ойлау қорытындылық пен опосредствованного іс-әрекеттің
қорытындылық өмірлік байланыс пен қарым-қатынасының көрінісін береді.
Ойлау өз алдына танымдық процестің қызметі, яғни субъект түрлі қорытындыға
сүйенеді, бейнені қосады, түсінеді когнитивті операциясы мен бейнесіне
байлансыты бұл операциялар өмірлік модельдің құрады немесе оны соғады.
Маманданған ойлаудың қорытындысы:
- ойлау объективті әлемді терең ұсынуға, оның заңдылығын өмірмен
байланысын түсінуге болдырады;
- тек ойлау ғана болудың, өзгерудің, дамудың ұғымы
- ойлау болашақты тануға, келетін істі бағсттап тәжірибелік әрекетті
жоспарлайды.
Ойлау процесінің ерекшеліктерді көрсетеді:
- мінезді тасу.
- бар білімнің ылғи сусындауына сүйенім.
- өмірлік тіріден шығады, бірақ ойымен байланыспайды.
- ауызша формасы мен қарым-қатынас байланысының көрінісі.
- адамның тәжірибелік әрекетімен байланысты
Танымды түсінудің негізгі әдістемесі: ойлау теориясы
І. Механикалық әдістеме. Оның негізгі мінездемесі:
1) Ойлаудың кез келген психологиялық процесінің функционалдық механизм
түсінігінің ауысымы.
2) субъективсіздік ойлау (субъектінің ішкі әсерлігін ескермейді)
3) ойлаудың сыртқы әсерлігі, ескертпесі.
4) моделденген процес түсінігі
5) ойлау анализінде арнайы тілдің болмауы.
1. Ассоционизм (структуолизм)
Тәжірибенің бастапқы элементі – сезімдік бейне. Олардың арасында
ассоциация болады. Ассоциацияның негізгі заңдылығы – ассоциацияның күші
оның қайталамасына байланысты. Ассоциация құрылады: ұқсастықтан, қарама-
қарсылықтан, кеңістік және жақын жақындығынан, байланысынан. Сезімдік
көріністе ойлау ассоциациясы бар. Сонымен, түсіну ассоциация көрінісінен
жасалады, басымдау-ассоциясы түсінігі арқылы, ақыл қорытындысы-
ассоциациясына байымдау арқылы. Теория. Суретті қою: Бірнеше ассоциоланған
көріністің жалпы, өмірлік бейнесі, түсінігі қалыптасады.
Диффуздық репродукцианың теорисы (Г. Мюллер) Сезімдік көріністер
адамда диффузды ассоциацияның селі. Осы селдегі бейнелерді салу арқылы
түсінік қалыптасады.
Негізгі бөлімнің сыны: Теңдестіру түсінігі жалпылама және
маңызды
2. Бихевиоризм. Ойлау келесі түрлерде көрінеді: ғылымы жағынан
(тәжірибелік жұмыстың бірінші жаңаша ашу деңгейінің өндірісі),
дауыссыз мінезқұрық (сөйлеуде дыбыс жоқ). Ойлау теңдестіріледі
алғашқы лабиринит ішіндегі кеңістіктегі тышқанның мінез құлқымен
(қимыл, мүмкіндік пен қателік, шешімді кездейсоқ қабылдау, яғни
бекітіледі).
3. Ойлау теориясының ақпараттануы (бірінші вариант). Ойлау ақпаратты
шартты белгілермен анықтамаларды өңдеу процесі секілді. Тапсырманы орындау
алгоритмдік программаны нақтылағанмен тең (ойлау). Компьютер аналогы ойлау
процесінің моделнерзациясы, шығу және кіру ақпаратты анализі арқылы
элементерлық ақпаратты ойлау процесінің мәліметі. Барлық жоғары жазылу
көптеген субъектінің әсерлігінің арқасына бағытталған:
(1)-шешім идеяның бағыттылығы мен продуктивті ойлау функциясы;
(2)-шешім үзілісті өзгеріс ішкі әсерліктің көзі;
(3)-шешім эвристик көпті қысқарту түрі, қатал алгоритмизациядан
кету.
ІІ. Телелогиялық жақындау.
Ойлаудың негізгі мінезі – оның мақсаттылығы,әсерлілігі. Ойлау
спецификасы сұрақ қою. Өткеннің өзектілігіне тәжірибелігі мен негізгі
тапсырманы шешудегі акценті. Эксперименттік зерттеу репродуктивті
тапсырманы шешуге арналған материалдарда.
Осы жақындаудың негізгі ерекшелігі:
1) Субъекттің мақсатқа жетудің ішкі бағыттылығы (мысалы, тапсырманы
шешу).
2) Өмірлік затты қарама-қарсы көрнекі қабылдау мен ойлау ізденісі.
3) Ойлау тапсырма элементінің байланысын жоюға арналған акт.
1. Вюрцбургстік мектеп (Кюльпе, Бюлер, Ах, Марбе және т.б.). Ойлау
тапсырманы шешу сияқты, ішкі іс қимыл. Идея ой мен түсініктен
көрінеді детерминдалдық тенденция ассоциация заңына бағынбаған.
Зерттеуде бұл детерминдалдық тенденция қойылған тапсырмаға сүйенеді
(сұрақ пен оған жауап). Өзіндік түсінік енгізеді тапсырма және
онымен байланысқан мақсатты түсінік. Түсінікке кіріспе қою
қабылданған, орындалған тапсырманың мінез қалпы сияқты. Ойлау өзіндік
прцесс ретінде қалып, ерекше іс-әрекет болады. Ол көрнекілік емес,
бейнелік емес мінез. Ойлау – ол қарым-қатынасты оның бейнелік
көрінісіне бағынбай түсіну.
2. Зельц теориясы. Ойлау интеллектуалдық функционалды операциясы.
Тапсырманы орындау процесі.
Бірінші фаза – комплеКүрделі сөйлеу тілі бұзылысыы мәселенә белгілеу
( атақты мінез – S, P-орнына, S пен P арасындағы байланыс немее амал-т).
Аяқталмаған комплекс мәселесінің негізі.
Мақсатты қою - жалпы интелектуалдық операцияның көкей
кестілігі мақсатты орындауға қажет. Негізгі операция-комплекті толықтыру,
ұқсастықтың обстракциясы және репродукциясы. Тапсырманы шешудің негізі
-өткен тәжірибе.
Негізгі мәселе және бөлімнің сыны: продуктивті тапсырманы
шешудің күрдклі жақындауы.
ІІІ. Толық жақындау.
Оқу пәнні-шығармашылық ойлау. Негізгі сұрақ – шығармашылық
тапсырманы орындау құрылымы мен механизмі.
Гештальт психология теориясының көрінісі.
Продуктивті ойлау қайта құрылым мен мақсатты ұйымның
ситуациялық мәселесі. Ситуациялық мәселені түсіну, яғни оның негізгі
тапсырманың дауын түсіну (талап пен шарт арасындағы қарама-қайшылық).
Негізгі әдістеме-дауыстап пайымдау.
IV. Генетикалық жақындау.
1. Когнетивтік жақындау (Найсеер).
Ғылыми метафора – ақпаратты өңдеу процесі, Оның негізгі идеясы
адамзат танымы. Жалпылама танымы: когнетивтік сызба, сақтау, ақпаратты
өңдеу, эвристика және т.б.
2. Жеке (мотивациялық) жақындау. Психологилық әдіс
. Негізгі ойды гуманистік психология қорында (Маслоу, Роджерс)
3. Тарихи жақындау.
Әлеуметтендірілген француздық мектеп: Әлемдік мәдениеттің
айырмашылығын зерттейді, біріншілік ойлау. Лурия зерттеуі Выготскийдің
мәдени –тарихи психологиясы.
Продуктивті ойлаудың Гештальт психологияда зерттеу мәселелері (К.
Дункер). Дункер Джемстің лйлау жөніндегі идеясын талдаған, сонымен қатар О.
Зельцтің жақындауын зерттей келе үшінші фактордың теорияы (бірінші
фактор ситуациялық мәселе, екінші – шешім, үшінші – нақтылық, яғни
тапсырманы қанағаттандыру). Жетіспейтіндігіне қорытындылаған. Ассоциация
өткен тәжірибеде тенденция
тапсырманың өзінен шыққанымен, олар ойлау механизмі бола алмайды.
Дункер өзінің жолында ойлау спецификасын – ол көрсетті.
1) Ситуациялық мәселені зерттеу.
2) Тапсырманың бар болуы.
Тапсырманы орындаудың негізгі механизмі – инсайт, яғни постижение
кіру ситуацияға инсайттың арқасында тапсырманы құрылымының ішкі
мазмұндылығы оның феномалды ерекшелігімен анықталады. Ойлаудың бірінші және
негізгі кезеңі ситуациялық мәселенің шартты дауына кіру арқылы, яғни
табиғи даудың нақтылығын түсінуінен болады.
Бұл кезең функционалды шешімнен қабылдаумен аяқталады.
Екінші және соңғы кезең - функционалды шешімнің ұйымдастырылуы.
Негізгі әдіс – дауыстап пайымдау әдісі. Тапсырма – шығармашылық бір
қабылдауда шешіледі, бірақ эксперименттің кейбір сұрақтарын нақтылауын
сұрайды. Әдіске кіріспе көмек беру қосымша тапсырмалардың көлемімен.
Ойлау – жоғарғы танымдық процесс болып табылады. Бұл ерекше теориялық
және тәжірибелік қызмет, оған қосылған жүйелік қызметтер мен бағдарлы-
зерттеулі операция, қайта құрылған және танымдық мінез-құлық болып
табылады. Ойлау процесінде нақты қабылдаулар мен операциялар (талдау,
жинақтау, салыстыру, жалпылау) анықталады. Мінез-құлыққа байланысты және
оның нақты мақсатын сол немесе ойлаудың басқа түрі басым болады. Өзінің
қиындатылған деңгейімен, талаптарымен; адамның интеллектуальды және басқа
да мүмкіндіктерінде ойлаудың барлық ьүрі бір-біріне жол береді.
Мұндай бейнедегі ойлау – объективті іс-әрекеттің түсінігі. Адам ойлау
іс-әрекет процесі кезінде ақыл-ой операциясының ерекше көмегінен қоршаған
әлемді таниды. Бұл операция көптеген байланыстарды, бір-бірінің жанындағы
ойлардың алмасуымен құралады. Негізгі ойлаудың операциясы анализ, синтез,
абстракция, нақтылық және жалпылық құрайды. Барлық көрсетілген операция бір-
бірімен байланыста оқшауланбайды. Осыладың негізінде күрделі процесс пайда
болады, және де классификация жүйелілік және басқалары.
Барлық ойлау түрлері бір-бірімен тығыз байланысты. Жеке түрдегі
ойлау ылғи бір-бірімен араласады. Жеке ойлаудың барлық түрі біріккен
жағдайда тіршілігінің дұрыс және толыққанды көрінісін дамытады.
1.2 Онтогенез негізіндегі балалардың ойлау әрекетінің дамуы
Ойлау негізінің маңызды ерекшелігі- оның сөйлеумен үзіліссіз
байланысы. Адам қоршаған ортадағы құбылыс пен заттарды сөздер арқылы
түсіндіреді. Сөз арқылы адам болып не көргенін білгенін айтады (мүмкін
мүлде көрмейді)
Сөздегі сөздер туралы деген керемет кітапта Л. Успенский жазады.
Сонау жас балалық шақтан терең кәрілікке дейін адамның өмірі тілмен
үзіліссіз байланысты. Бала әлі үйренген жоқ қалай сөйлеу керектігін естиді.
Жасөспірім мектепке барады. Жас жігіт институт немесе университетке
барады. Көптеген сөз, есік артындағы шумды сөйлемдер. Мұғалімдердің
сөйлеулері, бірінші беттегі сөздерді адамдар кітап бектінен оқиды. Жаңа
адам есиілік оймен туылады, яғни мыңжылдық бұрынғы ойлар адам ойында
болады. Ол өзі өз немелеріне, яғни өзінен кейін өмір сүретін көптеген
ғасырлар бойы түр тамыры болады. Осының бәрі тілдің арқасында.
Барлығы психикалық процесс сияқты,ойлау өз алдына мидың
құрылымын еестетеді. Бұл күрделі аналитика- синтетикалық іс-әрекет, екі
сигналды жүйесінің біріккен жұмысын орындайды. Сонымен, ойлау- бұл
жалпылықтың сөздік көрініс арқылы көмектің шынайлығы, осы ісәрекеттің
келесі ойыны екінші сигналды жүе болып табылады. Оның тығыз және ылғи
байланысы іс-әрекеттің үзіліссіз жалпылама көрінісі, яғни ойлау, сезімдік
танымның объективті әлем жолы арқылы қабылдау, бейнелеу, сезіну.
Сонымен процестердің ішінде ақылой немесе танымды іс-әрекет
процесінде ойлау ерекше орынды алады. Ақыл-ой дамуы жайында айтқанда,
негізі маңызды бейнени, адамның ойын қояды. Барлық танымдық процестер-
сезіну, қабылдау, ес және эффективті қиялды алады, яғни олардың қаншалықты
ойлағандарына байланысты. Ойлау процесін жеке жасөспірімнің негізі танымдық
процесі ретінде алсақ.
Ойлау қабілетінің дамуы бірінен соң болайын болып жатқан құбылысты
ұғыну жалпылығы қиялдың шекарасы пайымдау мен көргіштіктің диапазоны. Бұл
танымның жоғары ту даму, соның ішінде білімнің жинақталуы, жасөспірім
алдында сұрақтар мен мәселенің ретін ашқан, олардың өмірін қиындататын және
ойландыратын.
Интелект өз алдына организмннің таза адаптация формасын құрады.
Когнативті дамудың 4 деңгейі сенсомоторлы (0 ден 2 ге жас), интуитивті
немесе дооперациональды (2 ден 7-8 жасқа дейін) нақты операция деңгейі (7-8
ден 11-12 жасқа дейін соңғысы формальды операция деңгейі (11-12 ден 14-15
жасқа дейін).
Формальды операция деңгейі өз алдына, мынандай бейне қояды,
интелектінің соңғы даму кезеңі. Туылған сәтінен жасөспірімдік шақтағы жасқа
дейінгі когнативтік даму баланы екі негізгі периодқа бөледі: моторлы период
соңына дейін бала бірінші формадағы интелектуалды теңбе-теңдікке келеді,
тек шынайлық түсіну императивті қабылдауға бағыныштылықпен шектеледі,
өзіндік бейнелеусіз немесе ойсыз, және ойлау периоды кезінде бала қоршаған
ортаның байланысын формальды операция-жаңа интеллектуалды өңделген түр
абстрактілі, бос осы және қазір деген мінездермен келеді. Формальды
операция кезіндегі ойлау деңгейі қолдан келетін ойдың, шынайлықты болған
оқиғамен салысчтырудың, болуы немесе болмауымен қосады. Осы уақытта төменгі
жастағы балаларға нақты экспирикалық фактілермен іскерлік ту әлдеқайда
ыңғайлы, жасөспірімдер барлық нәрсеге қызығушылықпен қарайды, яғни жеңілден
болатын вариантты. Формальды операцияның ойлау деңгейі нақтылықты,
көрсетудіжәне гипотезаны бағалауды қасиет етеді. Ол белгіленген элементтен
ойнағанды емес, оны тексергенді, бірақ заттай, қарама-қайшылықпен.
Мектеп жасындағы кезеңде балаға дайын, қиындатылған, оқуды тану
жүйесі, түсінігі және т.б. ашылған және адамзаттың тарихи алғы шартына
қосылады. Бірақ адамзатқа белгілі жаңашыл болмайды, бала үшін алдында
түсініксіз және жаңа болып көрінуі мүмкін. Білімнің қайнар көзінің тарихи
жиналуына балаға көптен ойлаудың күші, нақты шығармашылық жұмыс, сонда да
дайын түсініктік жүйенің ұғынуы, үлкендердің жетекшілігімен ұғыну. Кезең
бойынша, факт, балалар адамзатқа белгілі білімді үлкендердің көмегімен
жинақтайды, бөлмейді, керісінше міндетті түрде бала өз бетінше ойлануы
қажет. Әйтпесе, жинақталған білім формальды, механикалық сырттай, ойсыз
болады. Бұл бейнеге, ойлау іс-әрекеті негізі қажетті жинақталған білімнің
және оны жаңаша біліммен жинақтаудың адамзат тарихындағы дамудың жолы
делінеді.
Е.А.Стребелева белгіленген, ойлау екі жол арқылы
дамиды:біріншікөрнекі ісәрекеттің қабылдануы,кейіннен көрнекі бесінші және
логикалық екіншісі көрнекі- бейнелі және логикалық ойлаудың қабылдануы.
Екеуініңде даму жолы біркелкі болады, бірақ анықталған кезеңде бірге
қосылады, өздерінің спецификасы болады, танымдық іс-әрекеттің адамзатта
ерекше орынды алады.
Бірінші ойлау процесі балада танымның қабілет пен қоршаған ортаның
заттың процесінің қабылдануы мен заттық қимылдың өзіндік тәрбиесінің
барысында нәтижелік пайда болады,болмыстың таныстық нәтижелігінде, қоршаған
ісәрекеттің болуымен. Кезең бойынша,қабылдау мен ойлаудың дамуы бір бірімен
тығыз байланысты, және бірінші баланың тәжірибелік ойлауы мінезін
көрсетеді, яғни баладан олар заттың іс-әрекеттен ажырамас бөлігі. Бұл ойлау
формасы көрнекі іс-әрекет деп аталып және ертерек айтылған. Көрнекі іс-
әрекет ойлауы адам ойламаған жерде пайда болады, жаңа шарттар мен жаңа
мәселелердің тәжіриебелік тапсырмаларының шешімін тапқан кезде. Осындай
тапсырмаларды бала жастайыннан кездестіреді, ойындық ситуациялар мен
тұрмыстық заттарда.
Көрнекі іс-әрекет ойлауының алғашқы белгілерін бірінші- өмірдің аяғы
мен екінші өмірдің басындағы жаста байқауға болады. Жаңа заттарды танудың
арқасында баланың ойлауы кеңейеді. Бөлме ішінде жылжу, заттарды ұстап көру,
оларды ауыстыру мен онымен ойнау арқылы бола ылғи қиындықтарға кездеседі,
және одан шығу жолдарын іздеу арқылы мүмкіндіктерді пайдаланады. Заттармен
іс-әрекет барысында бала оңайдан заттық ойындық іс-әрекетке, яғни заттың
құрылымына қарай іс-әрекет жасайды. Заттармен түрлі іс-әрекет, қимыл жасау
арқылы, ол ортаны таниды,
Белгісіз заттардың құрылымдық байланысын, өмірлік қасиеттілігін ұғынады.
Заттық іс-әрекет дамуы мен оның қоршаған адамдармен белсенді
араласуы арқылы болады. Сөздік қосылу, қимылдың мағынасын білдіру, баланың
ойлау процесінің сапасын өзгертеді тіпті сөйлеу тілі қалыптасқанды да.
Баланың тәжіриебелік іс-әрекетіне қосылу, сөйлеу, басында істелген, яғни
оның ішкі ойлау процесін білдіреді. Ойлау мазмұнының өзгерісі жаңа форманы
қажет етеді, және көрнекі іс-әрекет ойлау процесі көрнекі-бейнелі ойлаумен
қалыптасады.
Төменгі мектеп жасындағы бала, өзінің жалпылама тәжіриебесін қолдана
отырып, ой арқылы дайындықты, алдын-алу мінезінің келесі болжамын жасайды.
Көрнекі іс-әрекет ойлауы ой іс әрекетінің негізі компонентін құрайды:
мақсатты анықтау, шартты талдау, жетістіктің барлығын таңдау. Мектеп
жасында бала тәжіриебелік тапсырмаларғаеркін үйренісіп, тіпті өз еркінше
мәселелекрден шығатын жолды табады.
Көрнекі іс-әрекеттің артынша көрнекі бейнелік ойлау пайда болады,
яғни төменгі мектеп жасындағы балалардың ойлауының негізгі түрі болады. Ол
ақылмен тапсырманы шешеді, кешінде тәжіриебелікті шешкендегі.
Қарапайым көрнекі-бесінші ойлау заттың немесе шешілетін
тапсырмалардың нақты бейнесін, қабілетін ашуын қарастырады.
Көрнекі-бейнелі ойлаудың дамуы сөйлеумен тығыз байланысты, бейнелі-
қабылдауды нақтылайды.
Бейнелі ойлау негізінде мектеп жасында сөздік логикалық ойлау
қалыптасады, тапсырманы кең ауқымда шешуге мүмкін беретін, ғылыми білімді
ұғынуша. Сөздік –логикалық ойлау түсінуді қажет етеді, логикалық құрылымды,
кейде тура бейнедегі туды.
Бала затты бейнелері түрлі көз қараспен тіпті обьекті қарауы мүмкін.
Ж.Пиаженің ойынша ол заттармен нақты ақыл-ой операциясын жасайды. Бұл ақыл-
ой операцияларынына көңіл аудару болады. (7-11 жас), 12 жастағы бала
логикалық ойлау мен пікір алмасады. Бұл жерде түсіну-бұл жалпылама
белгілермен көрініс беретін заттың, адам немесе оқиға, белгілі бір
ситуацияны қадағалайды. Ойлаудың түсінігі дамиды. Бұл ойлауға және
қабылдауға, яғни негізгі бейнені елестетуге көмектеседі.14-15 жасында
дамуды алады. Сонымен қатар адам абстрсектілі ойлауды ұсынады (25-50%).
Нақты және жорамалды қатынастың, бар және мүмкін бар екеуінің
арасындағы қатынас- міне осы интеллектуалды инновация, Ж.Пиаженің
және оның мектебіндегі классикалық зерттеуге сәйкес, 11-12 жастағы
балаларға қолайлы. П көптеген сындарын көрсеткен,11-12 жаста кез
келген жағдайларға және шарттарға қарай, жаңа интеллектуалды деңгейге өту,
үздіксіз деңгейдің жалпы түріне өту. Жасөспірім алдына берілген тапсырманы
талдау кезінде, мәліметті нақты қолданылуы, кейіннен экспериментті және
логикалық талдаудың мүмкін қатынасын нақтылайды.
Ойлаудың қалыптасқан танымымен бейімделуі, шындықты ашу, потенциалды
қабілетті іздеу, мәліметті барымен гипотетико-дедуктивті ойлауға өту.
Жаңа гипотетико-дедуктивті ойлау жасөспірімнің ішкі жан дүнесінің
шекарасы: оның идеальды құрылымының әлемі, өзі жайында болмашы, қоғамдық
адамның мақсаты. Бұл болжамдар байланыс пен кез келген зерттелген
адамдардың шекарасыннан асады және эксперименттің негізгі понциалды
қабілеті болады.
Гипотетико- дедуктивті ойлау пропозиционалдық және комбиноторикалық
операциялардың дамуында негізделеді. Когнитивті құбылыстың бірінші
мінездемесі, ойлаудың заттың және көрнекілік көрінісімен қалыптасады. Егер
нақты операцияның деңгейінде бала затты сапасына қарай қабылдаса, ал енді
оны классификасы мен қабілетіне қарай қабылдайды.жаңа байланыстарды заттың
немесе деңгейіне қарай талдайды, идеяның айтылуын бір бірінің түрлі
образдарымен ажыратылады. Ойла өз шекарасының бақылауынан және шынайлықтың
комбинациялық сандарына нақтыланады. Заттарды біріктіру, арқылы жүйелік
әлемді тануға, өзгерістің байланысын байқау, асөспірімдердің жасырын жатқан
математикалық заңдылықтарын көрсету. Сонда да мұндай принцип табылған және
сезген.
Пропоциялық операция-ақыл ой іс-әрекетті, нақты операцияға қарағанда,
заттың бейнелерге, жекее түсініктермен орындалады. Олар пайымдауды қамтиды,
ситуациялық мәселені байланыспен толық қосады. Бұл жай ғана нақты фактіні
байлау емес, бұл логикалық жүйе, нақты операцияның байыған және
варибелдігі. Кез-келген ситуацияны шынайы бейнемен талдауды қажет етеді,
жасөспірімдер жүйелік болжамды құру мен ұсынуды қабылдайды. Ары қарай нақты
ойлау оперрациялары дамиды. Абстрактілі түсіну (көлем, күш және т.б.) нақты
бейнесі бойынша оймен қалыптасады. Мұнда негізгі ой қорытындысы, тексерумен
тәжірибені қажет етпейтін, оны логикалық арқылы нақтылау заңын құрайды.
Ойлау формальды логика бағына бастайды.
11 және 15 жылдық өмірде когнитивті аймақта өмірлік құрылымдық
өзгеріс бейнеленеді, абстрактілі және формальды ойлаудың ауысымен көрінеді.
Олар дамудың сызбасын аяқтайды, сенсомоторлық құрылым мен балалық жатыр
ішіндегі губертаттың периодтың жастай қалыптасуы нақты ақылой операциясының
құрылымы болады.
Ойлау дамуының онтогенез ерекшелігін сызба арқылы келесідей көрсетуге
болады (Сурет 1).
1.3 Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бұзылысы бар ақыл-есі кем балалардың ойлау
ерекшеліктері.
Белгіленіп қойғандай, күрделі сөйлеу бұзылысы бар балалардың ойлау іс-
әрекет жайында біркелкі түсінік жоқ. Тек бірнеше зерттеулер тобы құрылған.
Бірінші топ айтады тұрақты сөйлеу бұзылысының ойлау әрекет бұзылысы.
Бұған Р.А.Белова Давид, (1972 ), Е.И.Кириченко (1977),М.В: Богданов-
Березовский (1972) және т.б. олар ойлау қасиеті балалардың сөйлеу бұзылысы
әкеледі деген. Екінші топтағы зерттеушілер ойлаған, екінші бұзылыс ойлау
әрекетінің бұзылысы деп. Бұған Р.Е.Левина (1951), Т.В.Власенко (1990 ),
Г.В.Гуравец (1975 ) және т.б. Сонымен олар ойлаған, ойлау сөйлеу бұзылысына
бағынышты. Үшінші топтағы авторлар ойлаған, ойлау дифференцираланған, яғни
біреуінде бұзылған ал біреуінде қалған. Бұл топты құраушылар Е.М.Мастюкова
(1972 ) және т.б.
Т.В.Власенко (1990), Е.М.Мастюкова (1972 ) және т.б. авторлар, ДЦП-
аурудың аномалды психикалық даму характері, ерте бас ми органикалық
зақымдануымен болады деген. Психикалық кемістіктің мінездемесі бас ми
зақымының деңгейімен және потогенді факторлардың уақыт әрекетімен
түсіндірілген. Психикалық бұзылыстың ерте ішкі зақымдануы күрделі
дамымаудың интеллектісімен көрініс табады.
Бұзылыс кезінде,психикалық жүктіліктің екінші кезеңінде және туылу
сәтінде, псикалық бұзылыс мозоикалық тұрақсыздық көрсетеді. Баланың даму
қасиеті бейімделу зерттеу реакциясынан басталады. БЦП бұзылысындағы
дизартриясы бар балалардың интелектуалды дамуына кедергі келтіріледі. БЦП-
нің бірінші өмірлік жылдарында бейімделу реакцияларының болмауы анықталған.
Мұндай бала басын тұрақты бұра алмайды, көру, қызықтыратын заттарды ала-
алмайды, жақындата алмайды. Бұл ойлаудың дамымауына әкеледі.
Мұндай бейнеде, БЦП бар дизартриясы бар балалардың ойлау бірінші
айында ыңғайсыз жағдайда өтеді. Мектеп арасындағы балалардың психикалық
дамуының жетіспеуінен ойнау кезіндегі ойдың дамымауы қалыптасады.
БЦП-нің дизартриясы бар балалар бейімделген. Кейбіреулер қалыпты
баланың дамуына жақын, ал кейбіреулерінің танымдық қабілетінің әсерлігі,
мақсаттылық қабілетінің бұзылысымен, яғни келесілер көрінеді: олар шартты
тапсырманы талдай алмайды, жоспарламайды, өздерінің қимылдарын бақыламайды,
сонымен ойлаудың барлық кезеңдері зардап шегеді.
Арнайы зерттеу, С.С.Ляпидивскийдің жұмысында, яғни М.И.Ипполитова,
Е.М.Мастюкова, Н.В.Симоновамен бірге, мектеп жасындағы балалардың жалпы
қимыл әрекетінің бұзылысы көрсетеді. БЦП ортасы- 40-50% интелектуалды
дамуы қалыпты, 40-50%- ПДК, 3-10 %- олигрофения.
ЦП кезіндегі дизартриясы бар балаларды айтқанда, ақыл-ойы артта
қалуы жқты ескергенде лапарды логикалық ойлаудың негізі қалыптасады,
эмоционалды ерік даму құрылымының психикалық темелуімен
анықталады.спастикалық депемя және гемипаретикалық формасы негізінде
психикалық функцияның қалыптаспауы: кеңістікті бағдарлау, оптико-кеңістік
гнозистің және т.б қабылдайды. Гиперкинетикалық формасында вербалды
ойлаудың жетіспейтіндігі бақыланған, ол атоника астотсикалық формасында
ойлаудың кезектілігі бұзылады.
А.А.Тараканова мектеп жасындағы диеграфиясы бар балалардың ойлау
операциясы қарастырылған қалыпты балалардың сөйлеу тілімен салыстырғанда,
бұл балалар ұқсас объектерді оңай анықтайды және ажыратады. Салыстыру
операцясын орындаған кезде диеграфиясы бар балалар көлемді мәліметтерді
өңдеумен оларды қабылдауы шектелген. Сөздерді салыстыруда диеграфиясы бар
балалар фонетикалық деңгейі, грамматикалық белгінің негізінде грамматикалық
мағынаға кететіні байқалған. Бұл бір жағынан кететіні байқалған. Бұл бір
жағынан коррекционды- логопедиялық жұмыстың бағыттылығынан, ал келесі бір
жағынан грамматикалық құрылымының сөйлеу дамымауымен, яғни диеграфиясы бар
балалардың морфологиялық сандық бұзылысы мен нақтыланады.
Коррекционды-логопедиялық жұмыстың қалыптасуында ойлау операцичсы
келесі кезектерден орындалады: алдында талдау мен синтез операциясы
қалыптасады; келесі күрделі операцияның кезектілігін қалыптастыру;
абстракция мен салыстыру операциясы; ары қарай классификациясы және
жалпылама, теориялық ойлауды қалыптастырушы.
Дислексиясы бар балаларды Е.И.Кириченко (1977) анықтағандай,
кеңістікті бағдарлау мен вербализация қабілетінің белгілік деңгейінің
қалыптаспауын анықтаған. Аралас түсінік анықталған оң жол, үсті-асты,
алға-артқа.Кеңістіктегі қимылдың орындалу қиындығы, дене схемасының
тұрақсыздығымен байланысты. Дислекциясы бар балалардың анықталған бейнесіне
кеңістікті ойлау жатады. Осы жұмысты растайтын(Critchley M.1970 Mattiss et
al.1975) сонымен көрнекі бейнелік бұзылысты кеңістікті ойлау деңгейімен
жоққа шығаратын. Кеңістікті бағдарлаудың келесілер анықталған қабылдау
формасын және үмендігі, танудың кеңістікті, байланысы заттық. Білімді
пайдалану, қабылдау формасын бағалау, заттар мен қатынастың кеңістікті
бағдарлануы, дислексиясы бар балалардың қабылдау кеңістігі төмен екендігі
анықталған.
Баланың психикалық дамуы, моторлы қиалымен қиналатын, Е.М.Мастюкрва
(1972) анықтағандай, тең емес мінезімен айтқан. Ерте балалық шақта бала
әдетте ойыншықтарға назар салады, оларға жақсы бейімделеді. Мектеп жасында
олар білімді меңгерген және қоршаған ортаны қабылдау, сөздік-логикалық
ойлауы тежелген болады. Сондықтан бала кіші болса, ол интеллекті есте
сақтау есте қалады, сөйлеу кемістігінің күрделілігі интеллектуалды
жетіспеушілікпен жабылады. Бірақ жас өсе келе сөздік-логикалық нақтылықпен
абстракцияны анықтайды. Сондықтан оларда түсінудің қалыптасу формасы,
заттардың көлемдігі, салыстыру операциясы, шынайлық белгінің жалпыламасы,
дағды қиындықпен жүреді. Балалар психикалық әсерліктің аздығымен, құозудың
төмендігімен, тежегішпен, қарсылықпен көрінеді. Олар интеллектуалды
белсенділік.
Моторлы алалеясы бар балалардың ойлау ерекшеліктерін Е.М Мастюкова
бөліп көрсетті.
- ойлаудың біркелкісіздігі (ойлаудың жетіспеушілік блігі, сөйлеумен
байланысты: түсінікті ойлаудың жетіспеушілігі және сөздік жалпылма
функциясы)
- ойлау динамикасының жетіспеушілігі. Математикалық
тапсырмаларды орындауда нақты шешімді қажет етеді.Тапсырманы
орындауда сұрақтың мағынасын түсінбейді. Математикалық тапсырманы
орындауда мағынасын жетіс түсінбей, орындау операциясын меңгермейді.
- ойлау процесінің инертості: мысалы, тапсырманы орындау кезінде екінші
тапсырманы біріншіге, үшіншіден екіншіге және т.б.
Зерттеу барысында, Г.В.Гуровец (1974) жасағанда орталық сұрақ сөйлеу
және психологияның іс-әрекеттің орындалуының моторлы алалеясы бар, ойлау
әрекетінің бұзылысы деңгейіндегі балалардың қалыптастыру периоды. Зерттеуде
мектеп жасындағы және кіші мектеп жасындағы балалар болды. Зерттеудің
нәтижесі бойынша 2 группаға бөлнген.
Бірінші топта- бірінші деңгейдің қалыптасуы. Балалардың
абстрактілі ойлауы жеткіліксіз. Тапсырма қиындықпен орындалады, төмен
жағдайда, күрделі сөйлеу бұзылысы мен психикалық бұзылысты көрсетеді. Зат
формасы, көлемі, түр-түсі жайында ұғымы қалыптасқан,
Екінші топта- екінші деңгейдің қалыптасуы. Затты формасы мен түсіне
қарай байланыстырған. Балаларда фигураларды орналастыру мен орындау
қиындықпен жасалған. Тапсырманы орындау кезінде классификацияланған
заттардың картиналарын оңай вариантпен және крделі классификацияның
қиындығын орындауын, сөйлеу абстракциясын негізінде қалыптасқан.
Осы бейне арқылы, әдебиеттердің бейнесінде, күрделі сөйлеу
бұзылысындағы ойлау әрекетінің мәселесі жоқ болады. Сонымен, зерттеудің
негізінде, психикалық даму категориясы бар балаларды қалыпты достармен
анықтаған. Телептік даму және тежелген.
Ойлаудың бұзылысы ақыл-есі кем балаларды сөйлеу тілі бұзылысының
темпі, құрылымы мен мазмұнының бұзылысынан пайда болады. Сөйлеу тіл
кемістігі бар үлкендерде, ойлаудың бұзылуы қаралмайды және олар көп
кездерде өте жеке спецификалық ерекшеліктер мен аурудың құрылымымен
байланысқан. Қиындықтардың бастысы болып сөйлеудің алғашқы сөйлеу мен
ойлау, яғни сөйлеу тілінің кемшіліктерін ойлау. Әсіресе, жүйелік сөйлеу
кемшіліктеріне қатысты, яғни алалия мен афазияға.
Тәжірибелік пен экспериментальды зерттеудің көрсетуімен ойлау көп
жағдайда жүйелік сөйлеу бұзылысы – алалияда зардап шегеді. Сонымен қатар
афзияның пайда болуы мен дамуында көріледі. Басқа жағдайларда ойлау жүйесі
аз мөлшерде формальды мінез-құлыққа да әсерін тигізеді. Маңызды
тәжірипбелік жағы да кездеседі. Әсіресе соңғы кездері сөйлеу тілі мен ойлау
кезінде де кездеседі.
Зерттеушілердің көбісі, жалпы тіл кемістігіне аса назар аударады, бұл
балалардың интеллектісі сакталғанымен , қиындықтар когнитивті тапсырмалар
мен муызша сөйлеу кезінде байқалады. О.Н. Усанова мен Т.Н. Синякова (1982)
бекіткендей, балалардың жалпы сөйлеу тілінің деңгейі вербальды емес
интеллектіге 63 % сай келеді, 27% сай келеді, 9 %-да интеллектінің
бұзылысы сөйлеу тіліне қатысты емес.
Толығырақ ойлау мен ойлау операцияларының жағдайы алалиясы бар
балаларда зерттелген. Негізгі зерттеу моторлы алалия кезінде ойлау
жағдайына арналған (экспрессивті).
Алалиясы бар балалармен қалыпты балалардың зерттеу нәтижесін
салыстырғанда, 4-5 жасар алалиясы бар және қалыпты балаларда айырмашылық
байқалмайды. 5 жастан асқан алалиясы бар балалар тапрсырманы орындау
кезінде қиындықтар болады. Бұлш мысалы артық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І ТАРАУ КҮРДЕЛІ СӨЙЛЕУ ТІЛІ БҰЗЫЛЫСЫ БҰЗЫЛЫСЫ БАР АҚЫЛ-ЕСІ КЕМ
ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ОЙЛАУ ӘРЕКЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Ойлау, ойлау әрекетінің жалпы ұғымы. Зерттеудің негізгі әдістемесі.
1.2 Онтогенез негізіндегі балалардың ойлау әрекетінің дамуы.
1.3 Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бұзылысы бар ақыл-есі кем балалардың ойлау
ерекшеліктері.
ІІ ТАРАУ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ КҮРДЕЛІ СӨЙЛЕУ ТІЛІ БҰЗЫЛЫСЫ БҰЗЫЛЫСЫНЫҢ
ОЙЛАУ ӘРЕКЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Эксперименттік зерттеудің әдісі мен ұйымдастырылуы.
2.2 Жасөспірімдердің ойлау әрекетін түзете-дамыту бағдарламасы
2.3 Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бұзылысы бар ақыл-есі кем жасөспірімдердің
ойлау әрекетін дамыту әдістемелік кеңесі.
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Гуманизация мен интеграция негізінде білім берудің қажетілігін
ерекше балаларда қолдану психологиялық тұрғыда қарастыратын арнайы
психология қазіргі заманда дамуда. Көптеген клиникалық зерттеулердің
анықтамасына сәйкес, қоғамдық өмірде мүмкіндігі шектеулі балалардың саны
өсуде. Сөйлеу тілі бұзылысы бар балалардың саны ерекше.
Ақыл-есі кем балаларды оқыту мен тәрбиелеу арнайы мекемелердің
алдында тұрған үлкен міндет болып табылады. Сондықтан мемлекет қазіргі
таңда дамуы мүмкіндігі шектеулі жандарға айрықша назар аударып, қамқорлық
көрсетіп отыр. Бұл қамқорлықтың барлығы елбасының халыққа жолдауында, ҚР
Білім туралы заңында, Кемтар балалрдың әлеуметтік-медициналық-
педагогикалық түзеу арқылы қолдану туралы т.б. заңдарында айтылып,
дамуында кемістігі бар балаларға көмек көсртеудің тиімді жүйесі, оларды
оқыту, тәрбиелеу, еңбекке баулау және кәсіби даярлығын шешуде, бала
мүедектігінің алдын алуға бағытталған көптеген көкейкесті мәселелер жан-
жақты қарастырылған.
Білім туралы заңның 2-тарау 8-бабаның 6-тармақшасында мемлекеттегі
дамуы мүмкіндігі шектеулі азаматтардың білім алуына, дамуындағы ауытқу
түзетуіне және әлеуметтік жағдай жасауды қамтамасыз етіледі делінген.
Қазіргі таңда Қазақстанда оқушыға түзету-дамыту көмегін
ұйымдастырудың анықталған нақты тәжірбиесі жинақталған, білім беру
бағдарламасын жетілірудегі қиындықтарды өткізуде Ж.И.Намазбаева,
Р.А.Сүлейменова, Қ.Шаризданова және т.б. еңбектері атап өткен жөн.
Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы зақымданған балалардың паталогиясында
барлық танымдық қабілеттерінің дамымағандығын көрсетеді ( қабылдау, ес,
ойлау, сөйлеу) танымдық және қабылдау негізгісі болып табылады.
Интеллектуалды қалып қалу балаланың екінші мінезі өйткені ол тілдің
дамымағандығынан және оның барлық бөліктерінен болады. Сөйлеу тілі
зақымданған балалардың назары тұрақты емес, бағдарлану мен қосылу және
таралу қиындығымен көрсетіледі. Бұл дәрежедегі назар көлемінің қосылуымен
материалды тез ұмытумен негізгісі вербальді (сөйлеу) бағыттылықтың әсерлі
қосылуымен, сюжеттік мәтіннің ерекшеліктерімен белгіленеді. Көбісінің ойлау
операциясы дамымаған, қорытынды мен қабілеттің қысылуымен жорамалданады.
Сөйлеу топологиясы бар балаларға тапсырманы орындау оңай, сөйлеуден гөрі
бейнелі көрнекілік көптеген сөйлеу тілі зақымданған балаларда қиындық
бұзылысы бар. Олар икемсіз, епсіз, әлсіздікпен, апыр топыр қимылмен
бейнеленеді. Сөйлеу тілі зақымданған балалар тез шаршайды, жұмысқа қабілеті
төмен болады.Олар тапсырманы орындауда ұзақ қосылады.
Адам өмірі ылғи жасалынбаған және тапсырмалар мен мәселелерді алдыға
қояды. Осындай мәселелердің пайда болуы, қиындықтар күтпеген жағдайлар
қоршаған ортадағы шынайылықтың біз білмкйтін, түсінбейтін, көрінбейтін
жасырын жайыттардың әлемді түсінуде терең қажеттіліктерді қажет етеді, жаңа
және жаңа процестердің ашылуына, қасиеттер мен заттарға адамдардың қарым –
қатынасын бейнелейді. Әлем шексіз оны түсіну шексіз процес. Бұл терең
шексіз ойлаудың мақсатты деңгейі шексіз, жаңа. Әрбір адам өз өмірінде
көптеген ашылулар (қажет емес ол ашылу, кіші болсын тек өзіне адамзатқа)
Мысалы, кез – келген оқушы оқулықтың тапсырмасын шешкенде ол міндетті
түрде өзіне жаңалық ашады.
Ойлау – бұл әлеуметтік себепші, жаңа маңызды ашылулар мен сөйлеу
тілінің психикалық процесінің ізденісіне тығыз байланысты, ойлану мен
синтез кезіндегі әрекеттің қорыту мен алдын алу процесі.
Ойлау тәжірибелік әрекеттің сезімтел қабылдауы және оның шегінің
негізінде пайда болды.
Ойлау – бұл объективті психологиялық көрінісі, адамзаттың
пайыымдауының биік сатысын құрайды. Ойлау тіршілік ету қабілеттің білімін
қажет етеді, объективті шындықтың байланысы мен қосылуын сөйлеу тілін
қалыптастыру процесі мен бпсқа психикалық функциясы, соның ішінде ойлау бір
– бірімен тығыз байланысты екені белгілі. Басқа қырынан қарағанда,
вербальды емес психологиялық процесі сөйлеу тілінің алды болып табылады.
Ал басқа қырынан сөйлеу, пайда болу, даму, көптеген сөйлейтін психологиялық
процесті қалыптастырады. Адамдарда сөйлеудің қалыптасуымен ойлау, сөздерді
тану ойлаудың құралы ретінде іс-әрекеті болып тұрады.
Адам ойлау қабілетінің тек қана сезімталдың қабылдаумен байланысты
емес, ол тілмен, тіпті сөйлеумен тығыз байланысты. Осыдан барып адам
психикасымен жануар психикасын принципиалдық айырмашылықтары айқындалады.
Кез – келген оңай жануардың ойлауы әрдайым көрнекі әрекеттік болып қалады,
ол бөлектенбейді, қабылдаумен бірге болады. Ол тек заттың қабылдаудың,
яғни қазіргі уақыттағы жануардың көз алдындағымен естіледі. Мұндай ойлау
көрнекі іс-әрекет жастарына негізделеді және оның шекарасынан шығады. Тек
қана сөздің пайда болуынан объектіні немесе қабілетті тануының ажыратылуын
танып, бекітеді, көріністі бейнелеп арнайы сөзбен таниды. Ой керекті
мәліметті алады, шынайылықпен бірге адамдар немесе тіпті өзімізге
алынады.
Адамның ойлауы – қандай формада қалыптаспасын тілсіз мүмкін емес.
Қандай ой болмасын тілмен бірге пайда болып, байланысады. Ойдың негізі
қаншалық терең ойланылса, сөзде ол соншалықты анығырақ айтылады, және
керісінше, ойдың сөздік қалыптасуы қаншалықты шынайы болса, ой нақты әрі
түсінікті болады.
Мұндай бейне, адамдық ойлау тілмен, сөйлеуменүзіліссіз байланысты.
Ойлауды материалды, сөздік байланыста дамыту қажет. Ойлау іс-әрекеті –
білімді қабылдаудың негізгі тарихи адамның дамуында жаңа білімді
теңгеруінде қажет.
Жалпылама білім беру мекемелерінде нақты гуманизация процесі
басталды, жаңа білім беру баланың жеке тұлғасын, индивидке, жоғары
бағалылық ретінде.
Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бұзылысы бар балалардың ойлау
әрекетінің мәселесі қазіргі таңда өзекті мәселе. Өйткені тіл мен ой адамның
қабілетінің даму шартындағы бірден бір көрінісі болады.
Күрделі сөйлеу бұзылысы бар балалар жайында мәліметтерді біз аз
кездестірідік, бар балалардың ойлау әрекет мәселесіне бағытталған әсерлі
субъектілігі. Нақты немесе жанама бізді қызықтыратын мәселелер бойынша:
Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар балалардың ерекшеліктері олардың танымдық
мінездемесі (Ларионова И.Т, 2001) КСБ түрлі формадағы психологиялық талдау
құрылымының психикалық функциясы (Костышева М.В, 1999; Мамайлук И.И, 2004).
Сонымен күрделі сөйлеу бұзылысы бар жасөспірімдердің ойлау әрекетінің
психологиялықдаму жетіспеушілігін түзетудің және к күрделі сөйлеу тілі
бұзылысы реабилитация фактісін анықтаудың теориялық және эксперименталды
мәселелері аз қарастырылған, сондықтан да дипломдық жұмыстың тақырыбын
өзекті етіп: Күрделі сөйлеу бұзылысы бар жасөспірімдердің ойлау әрекетінің
ерекшеліктері деп алдық.
Жалпылама және анықталған сәттерге қарай сөйлеудің қалыптасуы мен
басқа психикалық функциялар, соның ішінде ойлау бір – бірімен тығыз
байланысты болғандықтан зерттеудің мақсаты құрылды:
Зерттеу мақсаты: күрделі сөйлеу бұзылысы бар ақыл-есі кем
жасөспірімдердің ойлау қабілетін анықтау және ойлау дамуының оптималды
жолын ұсыну.
Зерттеу объектісі: Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бұзылысы бар жоғары
сынып оқушыларының ( 8-9 сыныптар) ойлау әрекеті.
Зерттеу пәні: Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар жасөспірімдердің
ойлау әрекетінің даму ерекшеліктері.
Осы зерттеудің негізінде құрылған болжам егер күрделі сөйлеу тілі
бұзылысы бұзылысы бар жоғары сынып оқушылардың ойлау әрекет ерекшеліктерін
зерттеу, мақсатты түрде оларға дамытушы ойындар мен жаттығулар қолдансақ
оқушылардың ойлау қабілетінің деңгейін арттыруға болады.
Зерттеудің мәселесі мақсаты мен пәніне байланысты келесі
құрастырылды:
Зерттеудің міндеттер:
1. зерттеу мәселесіне байланысты әдебиеттерден психолого-
педагогикалық тәжірибелік бөліміне шолу жүргізу.
2. Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар жоғары сынып оқушыларының ойлау
әрекетінің ерекшеліктерінің негізін айқындау.
3. Экспериментальды зерттеу жұмысын ойлау әрекетінің күнін анықтау
мақсатында 8-9 сыныптағы қалыпты сөйлейтін балаларды күрделі
сөйлеу тілі бұзылысы бар балалармен салыстыру.
4. Сапалық және сандық талдаудың нәтижесін зерттеу арқылы
жүргізу.Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар жоғары сынып оқушыларына
ойлаудың дамуына байланысты әдістемелік кеңес ойластыру.
Зерттеудің әдіснамалық негізі:
- Балалар организміндегі қабілеттерінде Л.С. Выготскийді оқу, күрделі
бұзылыстың құрылымы, биологиялық және әлеуметтік тығыз динамикалық
байланыс, әсерлі және жақын даму аймағында.
- Концептуальды ойлар олардың үлкендерге берер көмегі мен балаланың
қабілетінашуға оқытылу
- Жеке тұлғаның қабілетін дамыту, концепциясы.
Зерттеу әдісі: Зерттеу объектісі мен пәніне байланысты қарастырылған
болжамға, мақсатқа немесе міндетке байланысты сәйкестендірілген:
- Зерттеу тақырыбына сәйкес психолого-педагогикалық және оқыту-
әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау.
- Қарым-қатынастың сөйлеу дамуының психолого-лингвистикалық
диогностикалық параметрі.
- Эксперименттік-психологиялық процесті зерттеуде балаларды бақылау.
- Бақылау және қалыптастырушы эксперимент
- Сапалық және сандық салыстырмалы талдаудың эксперименттік мәліметі:
математикалық статистиканың әдісі.
Зерттеудің теориялық негізі: мәлімет күрделі сөйлеу тілі бұзылысы
бар жасөспірімдердің сөйлеудің артта қалуының ерекшелігінен нақтыланған,
сөйлеудің деңгейін анықтау; сапалық көріністе көрсетілген ойлау әрекетінің
күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар жасөспірімдердің специорикасының негізі
анықтау; күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар жасөспірімдердің
ойлау дамуына түзете-дамыту бағдарламасын ұсыну.
Зерттеу тәжірибелік негізі: зеттеу тұрады, ойлау әрекетінің
ерекшеліктерін түзетуге арналған бағдарламаны тәжірибелік жұмыста,
психологтар, арнайы педагогтар, арнайы білім беру орталық жұмыс істейтіндер
мен осы деңгейдегі балаларда қолданады.
Зерттеу эксперименттік базасы: Тараз қаласындағы ақыл-есі кем
балаларға арналған мектеп-интернат
Зерттеу кезеңдері: Ғылыми-зерттеу іс – әрекеті үш кезеңнен тұрады
(2010-2013ж)
Бірінші алғашқы кезең (2010-2011 ж) әлеуметтік білім беруде
теориялық және тәжірибелік мәселелер қарастырылған, дүниежүзілік
дисциплинді, күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар жоғары сынып оқушыларының
ойлауын зерттеу кезінде жеке үзіндімен процедуралар құрастырылған, келесі
зерттеудің бағдарламасын анықтау.
Екінші, негізгі кезең (2011-2012 ж) пәнді анықтау және нақтылау,
көпжоспарлы экспериментальды жұмыстар Тараз қаласында ақыл-есі кем
балаларға арналған мектеп-интернат жүргізілді, түзете-диогностикалық
әдістің күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар жоғары сынып оқушыларының ойлау
дамуына қодану, оларды мәселелері жайындағы материалдар.
Үшінші, қорытынды кезең (2013 ж) эксперименттік жұмыстың
мәліметтерін жинақтау, өңдеу.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы: жұмыс кіріспе, екі тарау,
қорытынды, қолданылған әдебиеттер, қосымша кестелер.
І ТАРАУ КҮРДЕЛІ СӨЙЛЕУ ТІЛІ БҰЗЫЛЫСЫ БҰЗЫЛЫСЫ БАР АҚЫЛ-ЕСІ КЕМ
ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ОЙЛАУ ӘРЕКЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Ойлау, ойлау әрекетінің жалпы ұғымы. Зерттеудің негізгі әдістемесі
Ойлау – бұл ойдың қимылы, жекеден жалпыға және жалпының жекеге
байланысын ашады. Ойлау іс-әрекетпен тығыз байланысты және одан шығады.
адам шындықты оған ықпал етеді, әлемдітүсінеді, оны өзгертеді. Ойлау тек
қана әрекетті алмайды, әрекет ойлауды; әрекет ойлаудың өмір сүрудің бірінші
формасы.
Ойлау танымның жоғары процесі. Ол адамның шығармашылық әрекетінің
формасын түсіндіреді, осы сәтте болмаған субъект пен әрекеттің нәтижесін
көсетеді. Адамның ойын, оның есте қалған елестетуі мен көрінісін
шығармашылық өзгертуші болып табылады. Басқа психологиялық процестерден
ойлаудың айырмашылығы, ол ылғи әсерлі өзгерістердің шартымен байланысты,
яғни адамда бар. Ойлау ылғи қандай да бір тапсырманы шешумен бағытталады.
Ойлау процесі кезінде мақсат пен әрекеттің мақсатқа сай өзгеруін жасайды.
Ойлау – бұл ақыл-ой мен тәжірибелік әрекеттің айрықша бағыты, қосылудың
алдыңғы жүйелігі іс-әрекет пен өзгерістің танымдық мінезі. Кез-келген ойлау
процесі әрекеттің ішкі құрылым және әсерлі қызметтің өзінше болуы, нақты
белгіленген тапсырманы шешуге бағытталған. Жеке тұлғаның ойлау іс-әрекеті
тапсырманы орындауда мақсатты бекітеді.
Субъектінің ойлауы олардың мативтерінен жасалады. Ойлау процесінің
алғашқы кезеңі проблемалық сетуация құралады, яғни жағдаят, оған дайын амал
шешілмейді. Адам бір рәрсені түсіну кезінде ойлай бастайды. Ойлау әдетте
проблемадан және сұрақтан басталады, немесе
таңқалусыз , қайшылықпен.
Іс-әрекеттің құбылысы және заттары қарым-қатынас пен құрылымды ие,
аралықсыз тануға, оның көмегімен сезіну және түйсіну және тағы қарым-
қатынасқа арқасында ойлаудың.
Ойлау – бұл психологиялық танымдық процесс өз алдына іс-әрекеттің
жалпы және көруге болады, әрекеттің ақыл ой түрі, өмірлік заттың және
құбылыстың бекітілген танымы, олардың бір-бірімен байланысының заңдылығы.
Ойлаудың бірінші ерекшелігі- мінез. Адам тікелей танымайды,
аралықта, ол жанама түсінеді. Құрылым басқа арқылы, белгісіздік
белгісіздік арқылы. Ойлау, яғни сезімдік тәжірибнлікке сүйенеді – сезіну,
қабылдау, бейнелік - теориялық білім.
Ойлаудың екінші ерекшелігі – оның қорытындысы. Қорытындының себебі,
іс-әрекеттің құрылым объектісінің бір-бірімен байланысы. Жалпылық болады
және бөлек нақты білдіреді. Адамның қорытындылығы сөйлеудің, тілідң
қатынасының арқылы. Материаның философиялық түсінігі, іс-қимыл заң,
құбылыс, сапасы және т.б. – кең ауқымды қорытынды, сөздің айтылуы.
Қорытынды сонымен қатар бейнеленеді (көрінісі және оның қабылдауы).
Ойлау – бұл адам әрекетінің жоғары деңгейдегі түсінігі. Ойлаудың
негізгі сенімдік қабылдау болып табылады, қабылдау және ұсынылу. Миға
сезімдік орган арқылы мәлімет түседі. Мәліметтің мазмұны өңделеді.
Мәліметті өңдеудің күрделі формасы ойлау әрекеті болады. Қабылдаудың ойға
өтуі – күрделі процесс, сонымен қатар негізгі заттардың және олардың нақты
құбылыстары және мәнісінің қойылуы, көптеген заттарға жалпылама.
Ойлаудың объективті материалы тілдік форма. Сөз арқылы оның өзгеге
ойдың ойы болады. Тілдің арқасында адам ойын жоғалтпайды, ұрпақтан-ұрпаққа
берілетін түр сияқты білімнің жүйесі беріледі.
Ойлау – жалпылама көріністің бар болуы, іс-әрекеттің өзара байланыс
заңдылығы.
Адамның ойлау механизмі жасырын дыбыссыз, ішкі сөйлеу. Ол жасырын
мінезбен, адамның артикулялық сөздің елеусіз, сөйлеу органы микро іс-
қимылда. соңғысы сөйлеу аппарат зонасы бас ми қыртысының қозуыиен
байланысты. Ішкі сөйлеудің ерекшелігі оның қысқарылығымен,
конспективтілігімен, оралуымен байланысты. Бірақ ішкі сөйлеу тілінің ойлау
қиындығы олардың ашылу формасымен және қатты сөйлеумен немесе үнсіз
байланыс аз емес. Бұл талдау мен абстрактілі сөйлеуді бекітуді анықтау:
тапсырманың шартталуы, тұжырымдалуы және т.б.
Тіл абстрогировальды құралы, заттың белгілерінің мәнісінің
бөлектенуі, білімнің сақталуы мен нақтылығының құралы, білімді басқа адамға
беру құралы. Тілдің арқсында жалпы-тарихи тәжірибе бүкіл адамның жету.
Ойлаудың құралы сөз мағынасы болып табылады.
Ойлау әлеуметтік сертті, адамның өмір сүруінде қоғамдық артты
түрінде, ол білімде негізделеді, яғни адамның қоғамдық-тарихи тәжірибесінде
пайда болады.
Түсіну маңызды, ойлау – сапалы жан-жақты процесс, түрлі ойлардың
түрлерімен байланысты өте күрделі болады.
Психологияда келелі ойлаудың негізгі түрлі классификациясы
шартталған:
1) даму генезисі
2) тапсырманы орындау мінезі
3) ашылудың деңгейлері
4) өзіндік және жаңашыл деңгейлер
5) ойлау құралы
6) ойлау функциясы
1. Генезисті даму ойлауды айырады:
- көрнекі – іс-әрекет
- көрнекі – бейнелі
- сөздік – логикалық
- абстрактілі – логикалық
Көрнекі іс-әрекетті ойлау – ойлау түрі, заттарды қимыл процесі
кезінде қабылдауға бағытталады. Бұл ойлау элементарлы ойлаудың түрі,
тәжірибелік іс-әрекет пен күрделі ойлау түрінің негізгі құрылымының
қалыптасуынан пайда болады.
Көрнекі-бейнелі ойлау – ойлау түрі, көрініс пен бейнені түсіндіретін
тірек. Көрнекі-бейнелі ойлаудың ситуациясы кезінде бейне мен көріністің
жоспары қалыптасады.
Сөздік-логикалық ойлау – ойлау түрі, логикалық операция мен
түсініктің көмегімен қалыптасады. Сөздік-логикалық ойлау кезінде логикалық
түсіну, субъект қалыптасқан заңдылықтар мен бақыланбаған шындықтың зерттеу
байланысына сүйенеді.
Абстрактілі-логикалық ойлау – ойлау түрі, негізгі өмірлік құрылым
мен заттардың байланысын және өзгеден бөлінген, өмірлік
ерекшеленеді.
Көрнекі – іс-әрекет, көрнекі-бейнелі, сөздік-логикалық және
абстрактілі-логикалық ойлау бірізділік кезеңнің ойлау дамуының филогенезі
мен онтогенезі болып табылады.
2. Тапсырманы орындау мінезіне байланысты ойлау:
-теориялық
-практикалық
Теориялық ойлау – ойлау теориялық пайым мен ақылды қорытындылау
негізінде.
Тәжірибелік ойлау – ойлау тәжірибелік тапсырманы пайымдау негізінде
және ақылды қорытындылауда негізделеді.
Теориялық ойлау – бұл ережелер мен заңдарды тану. Тәжірибелік ойлау
тапсырмасының негізі – тәжірибелік білім берудің қоғамдық дамуының іс-
әрекеттілігі: мақсатты қою, жоспарды құру, проект, сызбалар.
3. Ашылу деңгейлерінің айырмашылығы:
- дискурсивті
-интуитивті
Дискурсивті ойлау – ойлау, логикалық пайымдаудың опосредованное,
бірақ қабылдау емес. Аналитикалық ойлау уақытымен ашылған, нақты кезеңді
білдіреді, ойлаған адамның ойымен түсіндіріледі.
4. Өзіндік және жаңашыл ойлау деңгейінің айырмашылығы:
-репродуктивті
-продуктивті (шығармашыл)
Репродуктивті ойлау – бейне мен көрініс негізіндегі ойлау, нақты
мәліметтен кесіп алу.
Продуктивті (шығармашыл) ойлау – шығармашыл қиял негізіндегі ойлау.
5. Ойлау құралымының ойлау ерекшеліктері:
-вербальді
-көрнекілік
Вербальді ойлау – ойлау, белгілі белгілер құрылымына сүйену.
Толыққанды ойлау жұмысына кейбір адамға міндетті заттарды көру және
қабылдау. шарттама, ал кейбіреуіне белгіленген белгі құрылымына сүйенуін
қалайды.
5. Ойлау функциясының айырмашылығы.
-қиын-қыстау (сын) Сын.
-шығармашылық.
Сын ойлау басқа адамдарды сынау барысында кемшілікті айқындау
бағыты. Шығармашылық ойлау жаңа білімнің ашылу принципімен байланысты,
өзіндік көрнекі идеяның шекарасымен, басқа біреудің ойының бағалануымен
емес
Ойлау операциясы- бұл бірден бір ойлау әрекетінің тәсілі, адам
өмірлік тапсырмаларды орындауға арналған шешімін қабылдайды.
Ойлау операциясы әркелкі
-аналық
-синтез
-салыстыру
-абстролировалық
-нақтылық
-жинақтық
-классификалық
Ойлау феномен секілді, адамның қалдық ерекшелігін ескеретін, адамның
психикалыққұрылымы психикалық танымдық процесінің біріншілік көрінісін және
қоршаған ортаның әрекетінің қимылын түсіндіреді. Психологияның ғылымда
дәстүрлі ойлаудың анықтамасыекі өмірлік белгі дағдылы нақтыланады:
қорытындылық және
Яғни, ойлау қорытындылық пен опосредствованного іс-әрекеттің
қорытындылық өмірлік байланыс пен қарым-қатынасының көрінісін береді.
Ойлау өз алдына танымдық процестің қызметі, яғни субъект түрлі қорытындыға
сүйенеді, бейнені қосады, түсінеді когнитивті операциясы мен бейнесіне
байлансыты бұл операциялар өмірлік модельдің құрады немесе оны соғады.
Маманданған ойлаудың қорытындысы:
- ойлау объективті әлемді терең ұсынуға, оның заңдылығын өмірмен
байланысын түсінуге болдырады;
- тек ойлау ғана болудың, өзгерудің, дамудың ұғымы
- ойлау болашақты тануға, келетін істі бағсттап тәжірибелік әрекетті
жоспарлайды.
Ойлау процесінің ерекшеліктерді көрсетеді:
- мінезді тасу.
- бар білімнің ылғи сусындауына сүйенім.
- өмірлік тіріден шығады, бірақ ойымен байланыспайды.
- ауызша формасы мен қарым-қатынас байланысының көрінісі.
- адамның тәжірибелік әрекетімен байланысты
Танымды түсінудің негізгі әдістемесі: ойлау теориясы
І. Механикалық әдістеме. Оның негізгі мінездемесі:
1) Ойлаудың кез келген психологиялық процесінің функционалдық механизм
түсінігінің ауысымы.
2) субъективсіздік ойлау (субъектінің ішкі әсерлігін ескермейді)
3) ойлаудың сыртқы әсерлігі, ескертпесі.
4) моделденген процес түсінігі
5) ойлау анализінде арнайы тілдің болмауы.
1. Ассоционизм (структуолизм)
Тәжірибенің бастапқы элементі – сезімдік бейне. Олардың арасында
ассоциация болады. Ассоциацияның негізгі заңдылығы – ассоциацияның күші
оның қайталамасына байланысты. Ассоциация құрылады: ұқсастықтан, қарама-
қарсылықтан, кеңістік және жақын жақындығынан, байланысынан. Сезімдік
көріністе ойлау ассоциациясы бар. Сонымен, түсіну ассоциация көрінісінен
жасалады, басымдау-ассоциясы түсінігі арқылы, ақыл қорытындысы-
ассоциациясына байымдау арқылы. Теория. Суретті қою: Бірнеше ассоциоланған
көріністің жалпы, өмірлік бейнесі, түсінігі қалыптасады.
Диффуздық репродукцианың теорисы (Г. Мюллер) Сезімдік көріністер
адамда диффузды ассоциацияның селі. Осы селдегі бейнелерді салу арқылы
түсінік қалыптасады.
Негізгі бөлімнің сыны: Теңдестіру түсінігі жалпылама және
маңызды
2. Бихевиоризм. Ойлау келесі түрлерде көрінеді: ғылымы жағынан
(тәжірибелік жұмыстың бірінші жаңаша ашу деңгейінің өндірісі),
дауыссыз мінезқұрық (сөйлеуде дыбыс жоқ). Ойлау теңдестіріледі
алғашқы лабиринит ішіндегі кеңістіктегі тышқанның мінез құлқымен
(қимыл, мүмкіндік пен қателік, шешімді кездейсоқ қабылдау, яғни
бекітіледі).
3. Ойлау теориясының ақпараттануы (бірінші вариант). Ойлау ақпаратты
шартты белгілермен анықтамаларды өңдеу процесі секілді. Тапсырманы орындау
алгоритмдік программаны нақтылағанмен тең (ойлау). Компьютер аналогы ойлау
процесінің моделнерзациясы, шығу және кіру ақпаратты анализі арқылы
элементерлық ақпаратты ойлау процесінің мәліметі. Барлық жоғары жазылу
көптеген субъектінің әсерлігінің арқасына бағытталған:
(1)-шешім идеяның бағыттылығы мен продуктивті ойлау функциясы;
(2)-шешім үзілісті өзгеріс ішкі әсерліктің көзі;
(3)-шешім эвристик көпті қысқарту түрі, қатал алгоритмизациядан
кету.
ІІ. Телелогиялық жақындау.
Ойлаудың негізгі мінезі – оның мақсаттылығы,әсерлілігі. Ойлау
спецификасы сұрақ қою. Өткеннің өзектілігіне тәжірибелігі мен негізгі
тапсырманы шешудегі акценті. Эксперименттік зерттеу репродуктивті
тапсырманы шешуге арналған материалдарда.
Осы жақындаудың негізгі ерекшелігі:
1) Субъекттің мақсатқа жетудің ішкі бағыттылығы (мысалы, тапсырманы
шешу).
2) Өмірлік затты қарама-қарсы көрнекі қабылдау мен ойлау ізденісі.
3) Ойлау тапсырма элементінің байланысын жоюға арналған акт.
1. Вюрцбургстік мектеп (Кюльпе, Бюлер, Ах, Марбе және т.б.). Ойлау
тапсырманы шешу сияқты, ішкі іс қимыл. Идея ой мен түсініктен
көрінеді детерминдалдық тенденция ассоциация заңына бағынбаған.
Зерттеуде бұл детерминдалдық тенденция қойылған тапсырмаға сүйенеді
(сұрақ пен оған жауап). Өзіндік түсінік енгізеді тапсырма және
онымен байланысқан мақсатты түсінік. Түсінікке кіріспе қою
қабылданған, орындалған тапсырманың мінез қалпы сияқты. Ойлау өзіндік
прцесс ретінде қалып, ерекше іс-әрекет болады. Ол көрнекілік емес,
бейнелік емес мінез. Ойлау – ол қарым-қатынасты оның бейнелік
көрінісіне бағынбай түсіну.
2. Зельц теориясы. Ойлау интеллектуалдық функционалды операциясы.
Тапсырманы орындау процесі.
Бірінші фаза – комплеКүрделі сөйлеу тілі бұзылысыы мәселенә белгілеу
( атақты мінез – S, P-орнына, S пен P арасындағы байланыс немее амал-т).
Аяқталмаған комплекс мәселесінің негізі.
Мақсатты қою - жалпы интелектуалдық операцияның көкей
кестілігі мақсатты орындауға қажет. Негізгі операция-комплекті толықтыру,
ұқсастықтың обстракциясы және репродукциясы. Тапсырманы шешудің негізі
-өткен тәжірибе.
Негізгі мәселе және бөлімнің сыны: продуктивті тапсырманы
шешудің күрдклі жақындауы.
ІІІ. Толық жақындау.
Оқу пәнні-шығармашылық ойлау. Негізгі сұрақ – шығармашылық
тапсырманы орындау құрылымы мен механизмі.
Гештальт психология теориясының көрінісі.
Продуктивті ойлау қайта құрылым мен мақсатты ұйымның
ситуациялық мәселесі. Ситуациялық мәселені түсіну, яғни оның негізгі
тапсырманың дауын түсіну (талап пен шарт арасындағы қарама-қайшылық).
Негізгі әдістеме-дауыстап пайымдау.
IV. Генетикалық жақындау.
1. Когнетивтік жақындау (Найсеер).
Ғылыми метафора – ақпаратты өңдеу процесі, Оның негізгі идеясы
адамзат танымы. Жалпылама танымы: когнетивтік сызба, сақтау, ақпаратты
өңдеу, эвристика және т.б.
2. Жеке (мотивациялық) жақындау. Психологилық әдіс
. Негізгі ойды гуманистік психология қорында (Маслоу, Роджерс)
3. Тарихи жақындау.
Әлеуметтендірілген француздық мектеп: Әлемдік мәдениеттің
айырмашылығын зерттейді, біріншілік ойлау. Лурия зерттеуі Выготскийдің
мәдени –тарихи психологиясы.
Продуктивті ойлаудың Гештальт психологияда зерттеу мәселелері (К.
Дункер). Дункер Джемстің лйлау жөніндегі идеясын талдаған, сонымен қатар О.
Зельцтің жақындауын зерттей келе үшінші фактордың теорияы (бірінші
фактор ситуациялық мәселе, екінші – шешім, үшінші – нақтылық, яғни
тапсырманы қанағаттандыру). Жетіспейтіндігіне қорытындылаған. Ассоциация
өткен тәжірибеде тенденция
тапсырманың өзінен шыққанымен, олар ойлау механизмі бола алмайды.
Дункер өзінің жолында ойлау спецификасын – ол көрсетті.
1) Ситуациялық мәселені зерттеу.
2) Тапсырманың бар болуы.
Тапсырманы орындаудың негізгі механизмі – инсайт, яғни постижение
кіру ситуацияға инсайттың арқасында тапсырманы құрылымының ішкі
мазмұндылығы оның феномалды ерекшелігімен анықталады. Ойлаудың бірінші және
негізгі кезеңі ситуациялық мәселенің шартты дауына кіру арқылы, яғни
табиғи даудың нақтылығын түсінуінен болады.
Бұл кезең функционалды шешімнен қабылдаумен аяқталады.
Екінші және соңғы кезең - функционалды шешімнің ұйымдастырылуы.
Негізгі әдіс – дауыстап пайымдау әдісі. Тапсырма – шығармашылық бір
қабылдауда шешіледі, бірақ эксперименттің кейбір сұрақтарын нақтылауын
сұрайды. Әдіске кіріспе көмек беру қосымша тапсырмалардың көлемімен.
Ойлау – жоғарғы танымдық процесс болып табылады. Бұл ерекше теориялық
және тәжірибелік қызмет, оған қосылған жүйелік қызметтер мен бағдарлы-
зерттеулі операция, қайта құрылған және танымдық мінез-құлық болып
табылады. Ойлау процесінде нақты қабылдаулар мен операциялар (талдау,
жинақтау, салыстыру, жалпылау) анықталады. Мінез-құлыққа байланысты және
оның нақты мақсатын сол немесе ойлаудың басқа түрі басым болады. Өзінің
қиындатылған деңгейімен, талаптарымен; адамның интеллектуальды және басқа
да мүмкіндіктерінде ойлаудың барлық ьүрі бір-біріне жол береді.
Мұндай бейнедегі ойлау – объективті іс-әрекеттің түсінігі. Адам ойлау
іс-әрекет процесі кезінде ақыл-ой операциясының ерекше көмегінен қоршаған
әлемді таниды. Бұл операция көптеген байланыстарды, бір-бірінің жанындағы
ойлардың алмасуымен құралады. Негізгі ойлаудың операциясы анализ, синтез,
абстракция, нақтылық және жалпылық құрайды. Барлық көрсетілген операция бір-
бірімен байланыста оқшауланбайды. Осыладың негізінде күрделі процесс пайда
болады, және де классификация жүйелілік және басқалары.
Барлық ойлау түрлері бір-бірімен тығыз байланысты. Жеке түрдегі
ойлау ылғи бір-бірімен араласады. Жеке ойлаудың барлық түрі біріккен
жағдайда тіршілігінің дұрыс және толыққанды көрінісін дамытады.
1.2 Онтогенез негізіндегі балалардың ойлау әрекетінің дамуы
Ойлау негізінің маңызды ерекшелігі- оның сөйлеумен үзіліссіз
байланысы. Адам қоршаған ортадағы құбылыс пен заттарды сөздер арқылы
түсіндіреді. Сөз арқылы адам болып не көргенін білгенін айтады (мүмкін
мүлде көрмейді)
Сөздегі сөздер туралы деген керемет кітапта Л. Успенский жазады.
Сонау жас балалық шақтан терең кәрілікке дейін адамның өмірі тілмен
үзіліссіз байланысты. Бала әлі үйренген жоқ қалай сөйлеу керектігін естиді.
Жасөспірім мектепке барады. Жас жігіт институт немесе университетке
барады. Көптеген сөз, есік артындағы шумды сөйлемдер. Мұғалімдердің
сөйлеулері, бірінші беттегі сөздерді адамдар кітап бектінен оқиды. Жаңа
адам есиілік оймен туылады, яғни мыңжылдық бұрынғы ойлар адам ойында
болады. Ол өзі өз немелеріне, яғни өзінен кейін өмір сүретін көптеген
ғасырлар бойы түр тамыры болады. Осының бәрі тілдің арқасында.
Барлығы психикалық процесс сияқты,ойлау өз алдына мидың
құрылымын еестетеді. Бұл күрделі аналитика- синтетикалық іс-әрекет, екі
сигналды жүйесінің біріккен жұмысын орындайды. Сонымен, ойлау- бұл
жалпылықтың сөздік көрініс арқылы көмектің шынайлығы, осы ісәрекеттің
келесі ойыны екінші сигналды жүе болып табылады. Оның тығыз және ылғи
байланысы іс-әрекеттің үзіліссіз жалпылама көрінісі, яғни ойлау, сезімдік
танымның объективті әлем жолы арқылы қабылдау, бейнелеу, сезіну.
Сонымен процестердің ішінде ақылой немесе танымды іс-әрекет
процесінде ойлау ерекше орынды алады. Ақыл-ой дамуы жайында айтқанда,
негізі маңызды бейнени, адамның ойын қояды. Барлық танымдық процестер-
сезіну, қабылдау, ес және эффективті қиялды алады, яғни олардың қаншалықты
ойлағандарына байланысты. Ойлау процесін жеке жасөспірімнің негізі танымдық
процесі ретінде алсақ.
Ойлау қабілетінің дамуы бірінен соң болайын болып жатқан құбылысты
ұғыну жалпылығы қиялдың шекарасы пайымдау мен көргіштіктің диапазоны. Бұл
танымның жоғары ту даму, соның ішінде білімнің жинақталуы, жасөспірім
алдында сұрақтар мен мәселенің ретін ашқан, олардың өмірін қиындататын және
ойландыратын.
Интелект өз алдына организмннің таза адаптация формасын құрады.
Когнативті дамудың 4 деңгейі сенсомоторлы (0 ден 2 ге жас), интуитивті
немесе дооперациональды (2 ден 7-8 жасқа дейін) нақты операция деңгейі (7-8
ден 11-12 жасқа дейін соңғысы формальды операция деңгейі (11-12 ден 14-15
жасқа дейін).
Формальды операция деңгейі өз алдына, мынандай бейне қояды,
интелектінің соңғы даму кезеңі. Туылған сәтінен жасөспірімдік шақтағы жасқа
дейінгі когнативтік даму баланы екі негізгі периодқа бөледі: моторлы период
соңына дейін бала бірінші формадағы интелектуалды теңбе-теңдікке келеді,
тек шынайлық түсіну императивті қабылдауға бағыныштылықпен шектеледі,
өзіндік бейнелеусіз немесе ойсыз, және ойлау периоды кезінде бала қоршаған
ортаның байланысын формальды операция-жаңа интеллектуалды өңделген түр
абстрактілі, бос осы және қазір деген мінездермен келеді. Формальды
операция кезіндегі ойлау деңгейі қолдан келетін ойдың, шынайлықты болған
оқиғамен салысчтырудың, болуы немесе болмауымен қосады. Осы уақытта төменгі
жастағы балаларға нақты экспирикалық фактілермен іскерлік ту әлдеқайда
ыңғайлы, жасөспірімдер барлық нәрсеге қызығушылықпен қарайды, яғни жеңілден
болатын вариантты. Формальды операцияның ойлау деңгейі нақтылықты,
көрсетудіжәне гипотезаны бағалауды қасиет етеді. Ол белгіленген элементтен
ойнағанды емес, оны тексергенді, бірақ заттай, қарама-қайшылықпен.
Мектеп жасындағы кезеңде балаға дайын, қиындатылған, оқуды тану
жүйесі, түсінігі және т.б. ашылған және адамзаттың тарихи алғы шартына
қосылады. Бірақ адамзатқа белгілі жаңашыл болмайды, бала үшін алдында
түсініксіз және жаңа болып көрінуі мүмкін. Білімнің қайнар көзінің тарихи
жиналуына балаға көптен ойлаудың күші, нақты шығармашылық жұмыс, сонда да
дайын түсініктік жүйенің ұғынуы, үлкендердің жетекшілігімен ұғыну. Кезең
бойынша, факт, балалар адамзатқа белгілі білімді үлкендердің көмегімен
жинақтайды, бөлмейді, керісінше міндетті түрде бала өз бетінше ойлануы
қажет. Әйтпесе, жинақталған білім формальды, механикалық сырттай, ойсыз
болады. Бұл бейнеге, ойлау іс-әрекеті негізі қажетті жинақталған білімнің
және оны жаңаша біліммен жинақтаудың адамзат тарихындағы дамудың жолы
делінеді.
Е.А.Стребелева белгіленген, ойлау екі жол арқылы
дамиды:біріншікөрнекі ісәрекеттің қабылдануы,кейіннен көрнекі бесінші және
логикалық екіншісі көрнекі- бейнелі және логикалық ойлаудың қабылдануы.
Екеуініңде даму жолы біркелкі болады, бірақ анықталған кезеңде бірге
қосылады, өздерінің спецификасы болады, танымдық іс-әрекеттің адамзатта
ерекше орынды алады.
Бірінші ойлау процесі балада танымның қабілет пен қоршаған ортаның
заттың процесінің қабылдануы мен заттық қимылдың өзіндік тәрбиесінің
барысында нәтижелік пайда болады,болмыстың таныстық нәтижелігінде, қоршаған
ісәрекеттің болуымен. Кезең бойынша,қабылдау мен ойлаудың дамуы бір бірімен
тығыз байланысты, және бірінші баланың тәжірибелік ойлауы мінезін
көрсетеді, яғни баладан олар заттың іс-әрекеттен ажырамас бөлігі. Бұл ойлау
формасы көрнекі іс-әрекет деп аталып және ертерек айтылған. Көрнекі іс-
әрекет ойлауы адам ойламаған жерде пайда болады, жаңа шарттар мен жаңа
мәселелердің тәжіриебелік тапсырмаларының шешімін тапқан кезде. Осындай
тапсырмаларды бала жастайыннан кездестіреді, ойындық ситуациялар мен
тұрмыстық заттарда.
Көрнекі іс-әрекет ойлауының алғашқы белгілерін бірінші- өмірдің аяғы
мен екінші өмірдің басындағы жаста байқауға болады. Жаңа заттарды танудың
арқасында баланың ойлауы кеңейеді. Бөлме ішінде жылжу, заттарды ұстап көру,
оларды ауыстыру мен онымен ойнау арқылы бола ылғи қиындықтарға кездеседі,
және одан шығу жолдарын іздеу арқылы мүмкіндіктерді пайдаланады. Заттармен
іс-әрекет барысында бала оңайдан заттық ойындық іс-әрекетке, яғни заттың
құрылымына қарай іс-әрекет жасайды. Заттармен түрлі іс-әрекет, қимыл жасау
арқылы, ол ортаны таниды,
Белгісіз заттардың құрылымдық байланысын, өмірлік қасиеттілігін ұғынады.
Заттық іс-әрекет дамуы мен оның қоршаған адамдармен белсенді
араласуы арқылы болады. Сөздік қосылу, қимылдың мағынасын білдіру, баланың
ойлау процесінің сапасын өзгертеді тіпті сөйлеу тілі қалыптасқанды да.
Баланың тәжіриебелік іс-әрекетіне қосылу, сөйлеу, басында істелген, яғни
оның ішкі ойлау процесін білдіреді. Ойлау мазмұнының өзгерісі жаңа форманы
қажет етеді, және көрнекі іс-әрекет ойлау процесі көрнекі-бейнелі ойлаумен
қалыптасады.
Төменгі мектеп жасындағы бала, өзінің жалпылама тәжіриебесін қолдана
отырып, ой арқылы дайындықты, алдын-алу мінезінің келесі болжамын жасайды.
Көрнекі іс-әрекет ойлауы ой іс әрекетінің негізі компонентін құрайды:
мақсатты анықтау, шартты талдау, жетістіктің барлығын таңдау. Мектеп
жасында бала тәжіриебелік тапсырмаларғаеркін үйренісіп, тіпті өз еркінше
мәселелекрден шығатын жолды табады.
Көрнекі іс-әрекеттің артынша көрнекі бейнелік ойлау пайда болады,
яғни төменгі мектеп жасындағы балалардың ойлауының негізгі түрі болады. Ол
ақылмен тапсырманы шешеді, кешінде тәжіриебелікті шешкендегі.
Қарапайым көрнекі-бесінші ойлау заттың немесе шешілетін
тапсырмалардың нақты бейнесін, қабілетін ашуын қарастырады.
Көрнекі-бейнелі ойлаудың дамуы сөйлеумен тығыз байланысты, бейнелі-
қабылдауды нақтылайды.
Бейнелі ойлау негізінде мектеп жасында сөздік логикалық ойлау
қалыптасады, тапсырманы кең ауқымда шешуге мүмкін беретін, ғылыми білімді
ұғынуша. Сөздік –логикалық ойлау түсінуді қажет етеді, логикалық құрылымды,
кейде тура бейнедегі туды.
Бала затты бейнелері түрлі көз қараспен тіпті обьекті қарауы мүмкін.
Ж.Пиаженің ойынша ол заттармен нақты ақыл-ой операциясын жасайды. Бұл ақыл-
ой операцияларынына көңіл аудару болады. (7-11 жас), 12 жастағы бала
логикалық ойлау мен пікір алмасады. Бұл жерде түсіну-бұл жалпылама
белгілермен көрініс беретін заттың, адам немесе оқиға, белгілі бір
ситуацияны қадағалайды. Ойлаудың түсінігі дамиды. Бұл ойлауға және
қабылдауға, яғни негізгі бейнені елестетуге көмектеседі.14-15 жасында
дамуды алады. Сонымен қатар адам абстрсектілі ойлауды ұсынады (25-50%).
Нақты және жорамалды қатынастың, бар және мүмкін бар екеуінің
арасындағы қатынас- міне осы интеллектуалды инновация, Ж.Пиаженің
және оның мектебіндегі классикалық зерттеуге сәйкес, 11-12 жастағы
балаларға қолайлы. П көптеген сындарын көрсеткен,11-12 жаста кез
келген жағдайларға және шарттарға қарай, жаңа интеллектуалды деңгейге өту,
үздіксіз деңгейдің жалпы түріне өту. Жасөспірім алдына берілген тапсырманы
талдау кезінде, мәліметті нақты қолданылуы, кейіннен экспериментті және
логикалық талдаудың мүмкін қатынасын нақтылайды.
Ойлаудың қалыптасқан танымымен бейімделуі, шындықты ашу, потенциалды
қабілетті іздеу, мәліметті барымен гипотетико-дедуктивті ойлауға өту.
Жаңа гипотетико-дедуктивті ойлау жасөспірімнің ішкі жан дүнесінің
шекарасы: оның идеальды құрылымының әлемі, өзі жайында болмашы, қоғамдық
адамның мақсаты. Бұл болжамдар байланыс пен кез келген зерттелген
адамдардың шекарасыннан асады және эксперименттің негізгі понциалды
қабілеті болады.
Гипотетико- дедуктивті ойлау пропозиционалдық және комбиноторикалық
операциялардың дамуында негізделеді. Когнитивті құбылыстың бірінші
мінездемесі, ойлаудың заттың және көрнекілік көрінісімен қалыптасады. Егер
нақты операцияның деңгейінде бала затты сапасына қарай қабылдаса, ал енді
оны классификасы мен қабілетіне қарай қабылдайды.жаңа байланыстарды заттың
немесе деңгейіне қарай талдайды, идеяның айтылуын бір бірінің түрлі
образдарымен ажыратылады. Ойла өз шекарасының бақылауынан және шынайлықтың
комбинациялық сандарына нақтыланады. Заттарды біріктіру, арқылы жүйелік
әлемді тануға, өзгерістің байланысын байқау, асөспірімдердің жасырын жатқан
математикалық заңдылықтарын көрсету. Сонда да мұндай принцип табылған және
сезген.
Пропоциялық операция-ақыл ой іс-әрекетті, нақты операцияға қарағанда,
заттың бейнелерге, жекее түсініктермен орындалады. Олар пайымдауды қамтиды,
ситуациялық мәселені байланыспен толық қосады. Бұл жай ғана нақты фактіні
байлау емес, бұл логикалық жүйе, нақты операцияның байыған және
варибелдігі. Кез-келген ситуацияны шынайы бейнемен талдауды қажет етеді,
жасөспірімдер жүйелік болжамды құру мен ұсынуды қабылдайды. Ары қарай нақты
ойлау оперрациялары дамиды. Абстрактілі түсіну (көлем, күш және т.б.) нақты
бейнесі бойынша оймен қалыптасады. Мұнда негізгі ой қорытындысы, тексерумен
тәжірибені қажет етпейтін, оны логикалық арқылы нақтылау заңын құрайды.
Ойлау формальды логика бағына бастайды.
11 және 15 жылдық өмірде когнитивті аймақта өмірлік құрылымдық
өзгеріс бейнеленеді, абстрактілі және формальды ойлаудың ауысымен көрінеді.
Олар дамудың сызбасын аяқтайды, сенсомоторлық құрылым мен балалық жатыр
ішіндегі губертаттың периодтың жастай қалыптасуы нақты ақылой операциясының
құрылымы болады.
Ойлау дамуының онтогенез ерекшелігін сызба арқылы келесідей көрсетуге
болады (Сурет 1).
1.3 Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бұзылысы бар ақыл-есі кем балалардың ойлау
ерекшеліктері.
Белгіленіп қойғандай, күрделі сөйлеу бұзылысы бар балалардың ойлау іс-
әрекет жайында біркелкі түсінік жоқ. Тек бірнеше зерттеулер тобы құрылған.
Бірінші топ айтады тұрақты сөйлеу бұзылысының ойлау әрекет бұзылысы.
Бұған Р.А.Белова Давид, (1972 ), Е.И.Кириченко (1977),М.В: Богданов-
Березовский (1972) және т.б. олар ойлау қасиеті балалардың сөйлеу бұзылысы
әкеледі деген. Екінші топтағы зерттеушілер ойлаған, екінші бұзылыс ойлау
әрекетінің бұзылысы деп. Бұған Р.Е.Левина (1951), Т.В.Власенко (1990 ),
Г.В.Гуравец (1975 ) және т.б. Сонымен олар ойлаған, ойлау сөйлеу бұзылысына
бағынышты. Үшінші топтағы авторлар ойлаған, ойлау дифференцираланған, яғни
біреуінде бұзылған ал біреуінде қалған. Бұл топты құраушылар Е.М.Мастюкова
(1972 ) және т.б.
Т.В.Власенко (1990), Е.М.Мастюкова (1972 ) және т.б. авторлар, ДЦП-
аурудың аномалды психикалық даму характері, ерте бас ми органикалық
зақымдануымен болады деген. Психикалық кемістіктің мінездемесі бас ми
зақымының деңгейімен және потогенді факторлардың уақыт әрекетімен
түсіндірілген. Психикалық бұзылыстың ерте ішкі зақымдануы күрделі
дамымаудың интеллектісімен көрініс табады.
Бұзылыс кезінде,психикалық жүктіліктің екінші кезеңінде және туылу
сәтінде, псикалық бұзылыс мозоикалық тұрақсыздық көрсетеді. Баланың даму
қасиеті бейімделу зерттеу реакциясынан басталады. БЦП бұзылысындағы
дизартриясы бар балалардың интелектуалды дамуына кедергі келтіріледі. БЦП-
нің бірінші өмірлік жылдарында бейімделу реакцияларының болмауы анықталған.
Мұндай бала басын тұрақты бұра алмайды, көру, қызықтыратын заттарды ала-
алмайды, жақындата алмайды. Бұл ойлаудың дамымауына әкеледі.
Мұндай бейнеде, БЦП бар дизартриясы бар балалардың ойлау бірінші
айында ыңғайсыз жағдайда өтеді. Мектеп арасындағы балалардың психикалық
дамуының жетіспеуінен ойнау кезіндегі ойдың дамымауы қалыптасады.
БЦП-нің дизартриясы бар балалар бейімделген. Кейбіреулер қалыпты
баланың дамуына жақын, ал кейбіреулерінің танымдық қабілетінің әсерлігі,
мақсаттылық қабілетінің бұзылысымен, яғни келесілер көрінеді: олар шартты
тапсырманы талдай алмайды, жоспарламайды, өздерінің қимылдарын бақыламайды,
сонымен ойлаудың барлық кезеңдері зардап шегеді.
Арнайы зерттеу, С.С.Ляпидивскийдің жұмысында, яғни М.И.Ипполитова,
Е.М.Мастюкова, Н.В.Симоновамен бірге, мектеп жасындағы балалардың жалпы
қимыл әрекетінің бұзылысы көрсетеді. БЦП ортасы- 40-50% интелектуалды
дамуы қалыпты, 40-50%- ПДК, 3-10 %- олигрофения.
ЦП кезіндегі дизартриясы бар балаларды айтқанда, ақыл-ойы артта
қалуы жқты ескергенде лапарды логикалық ойлаудың негізі қалыптасады,
эмоционалды ерік даму құрылымының психикалық темелуімен
анықталады.спастикалық депемя және гемипаретикалық формасы негізінде
психикалық функцияның қалыптаспауы: кеңістікті бағдарлау, оптико-кеңістік
гнозистің және т.б қабылдайды. Гиперкинетикалық формасында вербалды
ойлаудың жетіспейтіндігі бақыланған, ол атоника астотсикалық формасында
ойлаудың кезектілігі бұзылады.
А.А.Тараканова мектеп жасындағы диеграфиясы бар балалардың ойлау
операциясы қарастырылған қалыпты балалардың сөйлеу тілімен салыстырғанда,
бұл балалар ұқсас объектерді оңай анықтайды және ажыратады. Салыстыру
операцясын орындаған кезде диеграфиясы бар балалар көлемді мәліметтерді
өңдеумен оларды қабылдауы шектелген. Сөздерді салыстыруда диеграфиясы бар
балалар фонетикалық деңгейі, грамматикалық белгінің негізінде грамматикалық
мағынаға кететіні байқалған. Бұл бір жағынан кететіні байқалған. Бұл бір
жағынан коррекционды- логопедиялық жұмыстың бағыттылығынан, ал келесі бір
жағынан грамматикалық құрылымының сөйлеу дамымауымен, яғни диеграфиясы бар
балалардың морфологиялық сандық бұзылысы мен нақтыланады.
Коррекционды-логопедиялық жұмыстың қалыптасуында ойлау операцичсы
келесі кезектерден орындалады: алдында талдау мен синтез операциясы
қалыптасады; келесі күрделі операцияның кезектілігін қалыптастыру;
абстракция мен салыстыру операциясы; ары қарай классификациясы және
жалпылама, теориялық ойлауды қалыптастырушы.
Дислексиясы бар балаларды Е.И.Кириченко (1977) анықтағандай,
кеңістікті бағдарлау мен вербализация қабілетінің белгілік деңгейінің
қалыптаспауын анықтаған. Аралас түсінік анықталған оң жол, үсті-асты,
алға-артқа.Кеңістіктегі қимылдың орындалу қиындығы, дене схемасының
тұрақсыздығымен байланысты. Дислекциясы бар балалардың анықталған бейнесіне
кеңістікті ойлау жатады. Осы жұмысты растайтын(Critchley M.1970 Mattiss et
al.1975) сонымен көрнекі бейнелік бұзылысты кеңістікті ойлау деңгейімен
жоққа шығаратын. Кеңістікті бағдарлаудың келесілер анықталған қабылдау
формасын және үмендігі, танудың кеңістікті, байланысы заттық. Білімді
пайдалану, қабылдау формасын бағалау, заттар мен қатынастың кеңістікті
бағдарлануы, дислексиясы бар балалардың қабылдау кеңістігі төмен екендігі
анықталған.
Баланың психикалық дамуы, моторлы қиалымен қиналатын, Е.М.Мастюкрва
(1972) анықтағандай, тең емес мінезімен айтқан. Ерте балалық шақта бала
әдетте ойыншықтарға назар салады, оларға жақсы бейімделеді. Мектеп жасында
олар білімді меңгерген және қоршаған ортаны қабылдау, сөздік-логикалық
ойлауы тежелген болады. Сондықтан бала кіші болса, ол интеллекті есте
сақтау есте қалады, сөйлеу кемістігінің күрделілігі интеллектуалды
жетіспеушілікпен жабылады. Бірақ жас өсе келе сөздік-логикалық нақтылықпен
абстракцияны анықтайды. Сондықтан оларда түсінудің қалыптасу формасы,
заттардың көлемдігі, салыстыру операциясы, шынайлық белгінің жалпыламасы,
дағды қиындықпен жүреді. Балалар психикалық әсерліктің аздығымен, құозудың
төмендігімен, тежегішпен, қарсылықпен көрінеді. Олар интеллектуалды
белсенділік.
Моторлы алалеясы бар балалардың ойлау ерекшеліктерін Е.М Мастюкова
бөліп көрсетті.
- ойлаудың біркелкісіздігі (ойлаудың жетіспеушілік блігі, сөйлеумен
байланысты: түсінікті ойлаудың жетіспеушілігі және сөздік жалпылма
функциясы)
- ойлау динамикасының жетіспеушілігі. Математикалық
тапсырмаларды орындауда нақты шешімді қажет етеді.Тапсырманы
орындауда сұрақтың мағынасын түсінбейді. Математикалық тапсырманы
орындауда мағынасын жетіс түсінбей, орындау операциясын меңгермейді.
- ойлау процесінің инертості: мысалы, тапсырманы орындау кезінде екінші
тапсырманы біріншіге, үшіншіден екіншіге және т.б.
Зерттеу барысында, Г.В.Гуровец (1974) жасағанда орталық сұрақ сөйлеу
және психологияның іс-әрекеттің орындалуының моторлы алалеясы бар, ойлау
әрекетінің бұзылысы деңгейіндегі балалардың қалыптастыру периоды. Зерттеуде
мектеп жасындағы және кіші мектеп жасындағы балалар болды. Зерттеудің
нәтижесі бойынша 2 группаға бөлнген.
Бірінші топта- бірінші деңгейдің қалыптасуы. Балалардың
абстрактілі ойлауы жеткіліксіз. Тапсырма қиындықпен орындалады, төмен
жағдайда, күрделі сөйлеу бұзылысы мен психикалық бұзылысты көрсетеді. Зат
формасы, көлемі, түр-түсі жайында ұғымы қалыптасқан,
Екінші топта- екінші деңгейдің қалыптасуы. Затты формасы мен түсіне
қарай байланыстырған. Балаларда фигураларды орналастыру мен орындау
қиындықпен жасалған. Тапсырманы орындау кезінде классификацияланған
заттардың картиналарын оңай вариантпен және крделі классификацияның
қиындығын орындауын, сөйлеу абстракциясын негізінде қалыптасқан.
Осы бейне арқылы, әдебиеттердің бейнесінде, күрделі сөйлеу
бұзылысындағы ойлау әрекетінің мәселесі жоқ болады. Сонымен, зерттеудің
негізінде, психикалық даму категориясы бар балаларды қалыпты достармен
анықтаған. Телептік даму және тежелген.
Ойлаудың бұзылысы ақыл-есі кем балаларды сөйлеу тілі бұзылысының
темпі, құрылымы мен мазмұнының бұзылысынан пайда болады. Сөйлеу тіл
кемістігі бар үлкендерде, ойлаудың бұзылуы қаралмайды және олар көп
кездерде өте жеке спецификалық ерекшеліктер мен аурудың құрылымымен
байланысқан. Қиындықтардың бастысы болып сөйлеудің алғашқы сөйлеу мен
ойлау, яғни сөйлеу тілінің кемшіліктерін ойлау. Әсіресе, жүйелік сөйлеу
кемшіліктеріне қатысты, яғни алалия мен афазияға.
Тәжірибелік пен экспериментальды зерттеудің көрсетуімен ойлау көп
жағдайда жүйелік сөйлеу бұзылысы – алалияда зардап шегеді. Сонымен қатар
афзияның пайда болуы мен дамуында көріледі. Басқа жағдайларда ойлау жүйесі
аз мөлшерде формальды мінез-құлыққа да әсерін тигізеді. Маңызды
тәжірипбелік жағы да кездеседі. Әсіресе соңғы кездері сөйлеу тілі мен ойлау
кезінде де кездеседі.
Зерттеушілердің көбісі, жалпы тіл кемістігіне аса назар аударады, бұл
балалардың интеллектісі сакталғанымен , қиындықтар когнитивті тапсырмалар
мен муызша сөйлеу кезінде байқалады. О.Н. Усанова мен Т.Н. Синякова (1982)
бекіткендей, балалардың жалпы сөйлеу тілінің деңгейі вербальды емес
интеллектіге 63 % сай келеді, 27% сай келеді, 9 %-да интеллектінің
бұзылысы сөйлеу тіліне қатысты емес.
Толығырақ ойлау мен ойлау операцияларының жағдайы алалиясы бар
балаларда зерттелген. Негізгі зерттеу моторлы алалия кезінде ойлау
жағдайына арналған (экспрессивті).
Алалиясы бар балалармен қалыпты балалардың зерттеу нәтижесін
салыстырғанда, 4-5 жасар алалиясы бар және қалыпты балаларда айырмашылық
байқалмайды. 5 жастан асқан алалиясы бар балалар тапрсырманы орындау
кезінде қиындықтар болады. Бұлш мысалы артық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz