МҰНАЙ САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯСЫ САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДА
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.кәсіпорындардың экономикалық НЕГІЗДЕРІНІҢ теориялық
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
... ... ... ..
1.1Нарық экономикасына көшудегі ең басты 5
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Кәсіпорындардың экономикалық тиімділігігінің көрсеткіштері және
оған әсер ететін 9
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
1.3Кәсіпорындағы жоспарлаудың рөлі мен
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
12
2.МҰНАЙ САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯСЫ САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫН ТАЛДА ... ... . 17
2.1 Мұнай сақтандыру компаниясы АҚ-ң жалпы 17
сипаттамасы ... ... ... ... ... ...
20
2.2Мұнай сақтандыру компаниясы АҚ-ң сақтандыру қызметіндегі
сервисті ұйымдастыру
формалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
2.3Мұнай сақтандыру компаниясы АҚ-ң қаржылық-экономикалық
көрсеткіштеріне
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
25
3.МҰНАЙ САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯСЫ АҚ–Ң ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ШЕШУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3.1 Компанияның бәсеке қабілеттілігін жоғарылату 31
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Қызмет көрсету сапасын жақсарту бойынша 35
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... . ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 41
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан атты республика халқына Жолдауында “Қазақстан-2030”
стратегиясының 10 жылдығы – Қазақстан экономика мен өз мемлекеттілігінің
берік іргетасын құра отырып, дамудың жаңа кезеңіне сенімді қадам басуда деп
атап өтті.
Бұл жолдаудағы аса маңызды басымдықтардың бірі – отандық және
шетелдік инвестициялар деңгейі жоғары дамыған, нарықтық экономикаға
негізделген экономикалық өсу. Осы мақсаттарға жету үшін нарықта әрекет
етуші экономикалық субъектілер өз қызметтерін жаңа менеджмент, маркетинг
қағидаларына сүйене отырып ұйымдастырулары керек.
Тікелей зерттеуіміздің объектісі болып отырған сақтандыру қызмет
нарығына келетін болсақ, бұл саланың ел экономикасына ықпалы өте зор.
Сақтандыру компаниялары шаруашылық субъектілеріне, тұрғындарға сақтандыру
қызметін көрсете отырып өз бизнесін ғана дамытып қоймай, сонымен қатар
бүкіл мемлекеттің сақтандыру секторының дамуына ықпал етеді. Сондықтан олар
көрсететін қызметтерін жетілдіріп, клиенттер қажеттіліктерін неғұрлым
жоғары деңгейде қанағаттандыруға ұмтылады.
Жоғары сапалы сервис өнімнің бәсекеге қабілеттілігін жоғарлатып,
сұранысты өсіреді, сақтандыру компанияларының коммерциялық жетістікке
жетуіне мүмкіндік беріп, олардың беделін өсіреді. Жұмыс жақсы
ұйымдастырылса сервистік қызмет көрсету сақтандыру компаниясы табысының
жеке бабы бола алады. Сондықтан мықты сервистік қызметті ұйымдастыру, оның
тиімді жұмыс істеуі әлемдік нарықта сәтті әрекет ететін кез-келген
компанияның басты мақсаты болып табылады.
Сервис дегеніміз өнімді өткізу және қолданумен байланысты қызметтер
кешені. Сервистік қызмет тауар өндірушінің тұтынушының тауарды пайдалануы
барысында оның жұмысқа қабілеттілігін қолдауға байланысты жауапкершілікті
өз мойнына алуымен түсіндіріледі.
Сервистік қызмет саласында саясаты сатып алушыны өз өніміне тартып,
минималды уақыт шегінде минималды шығынмен жоғары сапалы қызмет көрсетуге
негізделген компаниялардың нарықтағы позициясы мықты болып табылады.
Сақтандыру компаниясындағы сервис – клиенттер үшін материалдардың қол
жетімділігі, кепілдік және жедел қызмет, қызметтің сапасы және сенімділігі,
қызметтің бағасы.
Сақтандыру сервисін сақтандыру компаниясының нақты клиенттердің
қажеттіліктерін, олардың мінез-құлықтарын ескере отырып неғұрлым тиімді
банктік өнімді нарыққа ұсыну бойынша қызметтер кешені деп анықтауға болады.
Бүгінгі таңда тұтынушылар тарапынан да сервистік қызметке деген
талаптар жылдан-жылға жоғарылап отыр. Мысалы сақтандыру компаниялары
қызметінде клиентке жедел қызмет көрсету, келісім-шарт жасаудың минималды
уақыт алуы, қажет құжаттардың минималды тізімі және т.б.с.с.
Курстық жұмысының мақсаты:
Мамандық бойынша теориялық және тәжірибелік білімді жүйелеп, кеңейтіп
бекіту, зерттеу әдістемелерін меңгеру, талдау жүргізе білуді жетілдіру,
материалды жалпылап қорытындылай алуды меңгеру.
Осы мақсатқа жету жолында төмендегідей міндеттер қойылды:
1. Курстық жұмысының тақырыбына байланысты әдебиеттер қарастырылып
талдау, жүйелендіру;
2. Зерттеу жүргізу объектісін таңдау, объектіге қатысты статистикалық,
есептік және маркетингтік материалдар жинау, өңдеу;
3. Өңдеу нәтижелері бойынша қорытынды жасап, ұсыныстар беру.
Сақтандыру компаниясындағы сервисті ұйымдастыру тақырыбындағы
курстық жұмысын жазуда зерттеу объектісі ретінде Мұнай сақтандыру
компаниясы АҚ-ң қызметі алынды.
Тақырыптың мәнін ашу мақсатында сақтандыру компаниясының қызметі жан-
жақты талданып, зерттеліп, бағаланды. Соның нәтижесінде сақтандыру
компаниясының сервистік қызметін жетілдіру бойынша мынадай ұсыныстар
жасалды:
- Компанияның нарық талаптарына сай болуын, тұрақты және жоғары
қарқынмен дамуын қамтамасыз ету сақтандыру компаниясындағы барлық
функционалды бөлімдер жұмысын ортақ мақсатқа бағыттауды, үйлестіруді қажет
етеді.
- Нарықта сақтандыру компаниясы өз позициясын ұстап тұруы үшін
нарықтағы өзгерістерді, компания қызметіне әсер ететін микроорта және
макроорта факторларын үнемі зерттеп, талдап, бағалап отыру алдағы бағыт-
бағдарға жол көрсететін құрал болып табылады.
- Сақтандыру компаниясы өз қызметінің экономикалық тиімділігін,
жекелеген операцияларының, меншікті капиталының рентабелділігін жоғарылату
үшін компаниядағы баға саясатына басты назар аударуы керек.
- Соңғы уақыттағы нарықтың талабы – сақтандыру компаниясының ең
бірінші бағдары – Клиент деген қағида, сондықтан сервис ең жоғары деңгейге
жеткізілуі керек, ол үшін персоналдың біліктілігі мен клиентпен қарым-
қатынастағы мәдениетін үнемі дамытып, бақылап отыру, қызмет көрсетудің
клиент талаптарына сәйкестігін қамтамасыз ететін жоғары технологияларды
қолдану, сақтандыру компаниясының ішкі ортасын неғұрлым тартымды ету қажет.
- Осылардың барлығын қамтитын сақтандыру компаниясының даму
стратегиясын, соның ішінде маркетингтік стратегияны дайындау, ол нақты
клиент үшін жаңа қызмет түрлерін енгізуді, жүргізілетін операцияларды
дамытуды, ол үшін қандай іс-шаралар жүргізу керектігін, оның уақытын және
банк бөлімшелерінің өзара әрекетінің тәртібін қарастыруы керек.
Курстық жұмысының құрылымына келетін болсақ, кіріспе, 3 тарау,
қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.кәсіпорындардың экономикалық НЕГІЗДЕРІНІҢ теориялық АСПЕКТІЛЕРІ
1. Нарық экономикасына көшудегі ең басты мәселелер
Елбасының 2012 жылдың ақпанындағы Жолдауында көрсетілгендей: Біз
мүлдем жаңа экономикалық жүйенің, демократиялық құқықтық мемлекеттің
іргетасын қалыптастырып, осы заманғы қоғамдық институттарды нығайттық, өмір
сапасы мен ұстындарын елеулі түрде өзгерттік. Біз ішкі тұрақтылыққа қол
жеткіздік, дамудың әлеуметтік базасының сенімділігін қамтамасыз етіп,
өңірдегі үздік экономиканы құрдық. Қазақстан өңірде геосаяси тұрақтылық пен
халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі маңызды міндеттерді
атқаратын халықаралық қоғамдастықтың толыққанды және жауапты мүшесі ретінде
орнықты [3].
Дегенмен оған жету үшін талай қиындықтарды бастан кешіруге тура келді.
Ауқымды реформалар жүргізілді. Егемендіктің алғашқы жылдарында ең қиын
жағдайлар экономика саласында болды, ең ауқымды реформалар да осы салада
жүргізілді.
Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев қоғамдағы реформалардың алғашқы
басталар шағында алдымен экономикаға көңіл бөлу керек екендігін айтты.
Егемендік алғаннан кейінгі іс-қимылдың ең басты бағыты, шешуші басымдылығы
осы экономика саласы деп атап көрсетті. Бұл дұрыс пікір еді. Өйткені жеке
басты ғана емес, әр елді, әр халықты тұрмыс билейді. Ал тұрмыстың негізі
экономикада, оның тиімділігі немесе тиімсіздігінде. Сондықтан қоғам алдына
қоятын мақсаттың, оның орындалуы ел экономикасының мүмкіндігіне байланысты.
Саясат та экономиканың шоғырланған келбеті.
Егемендік алардың қарсаңында, Қазақстанда өндірістің өңдеуші салалары
өте мардымсыз дамыды. Жер астынан алынған, жер үстіндегі байлық та басқа
республикаларда, әсіресе, Ресейде өңделіп жатты. Сол кездері Қазақстан
экономикасына керек құрал-жабдықтардың 34 бөлігі Одақтың басқа өңірлерінен
келетін еді. Біз осындай Одақ экономикасына деген шексіз тәуелділіктің,
оның бұйымдарына деген үлкен мұқтаждықтың шеңберінде болдық .
Сонымен, республикааралық экономикалық байланыстар үзілді, басқа
жерлерден келетін жабдықтар тоқтады, өз еліңде жасалған бұйымдар да
бұрынғыдай басқа республикалардан көлемді сұраныс таппады. Соның салдарынан
республикадағы экономикалық кеңістік күрт шектеліп, азайды. Мысалы, 1992-
1993 жылдары Қазақстан халық шаруашылығының көптеген салаларында
кәсіпорындардың жартысына жуығы, ал жеңіл өнеркәсіп пен кейбір өңдеуші
салаларда 60-тан 80% дейіні жартылай жұмыс істеп немесе толық тоқтап тұрды.
Елде жұмыссыздық барынша өсіп, экономика дағдарысқа кірді [2].
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары экономикада орын алған қатты
күйзелістің себебі мен сипаты осылар болды. Қазақстандағы жалпы ішкі
өнімнің (ЖІӨ) жылдағы көлемі 40 пайызға жуық азайды. Осындай құлдыраудың
80% себебі елдің экономикалық байланыстарының үзілуінен болды. Тек бізде
ғана емес, басқа республикалардыңФ мамандары да осындай тұжырымға тоқтады.
Кешікпей нарыққа көшудің ауқымды реформалары басталды. Нарық
экономикасына көшудің ең басты мәселесі мемлекеттік мүлікті ыдыратып,
меншікті жекешелендіру болды. Қай елде болса да бұл өте жауапты науқан,
көптеген елдерде осы саладағы реформаларға жылдар емес, ондаған жылдар
кеткенін әлем тарихынан білеміз. Үш-төрт кезеңмен жіктелген меншікті
жекешелендіру науқаны бізде, Қазақстанда, 8-9 жылдың ішінде орындалды. 2000-
2002 жылдар мемлекеттік мүліктің 60%-на жуығы жекешелендірілді, 2006 жылы
елдің жекеменшік секторында кәсіпорындардың 74,4%, елдегі жұмыскерлердің
60%-нан артығы жұмыс істеп, олар республикадағы жалпы өнімнің 83%-ын
шығарып отырды. Кейін бұл көрсеткіштер тағы да өсті. Ал қазір Қазақстан
экономикасының қай саласын алсақ та олардың негізін қалайтындар
жекешеленген кәсіпорындар мен ұжымдар [5].
Қазақстандағы жедел реформалар негізінде нарық экономикасы қалыптасты,
олардың тиісті тетіктері жасалды, институттық орындары мен байланыстары
құрылды. Даму үрдісінде тұрақтылық орнай бастады. Әлем экономикасында
қалыптасқан өркениетті үлгі негізінде шетелдермен сауда-саттық қатынастары
орнап, олар жылдан-жылға кеңейе бастады. Нәтижесінде Еуропа Одағы, басқа
елдер Қазақстан нарық экономикасының елі деп танып, мойындады.
2002-2003 жылдардағы әлемдегі, әсіресе, Оңтүстік Азия елдеріндегі,
Ресей Федерациясындағы қаржы саласындағы күйзелістер Қазақстанға да теріс
әсерін тигізді. Дегенмен, 2004 жылы кейбір көріністері белгі беріп, 2005
жылдан бастап Қазақстан экономикасы үзбей тұрақты даму жолына шықты. Содан
бері әр жылда республиканың ЖІӨ 10% шамасында өсіп, даму қарқыны жағынан
ТМД елдерінің алдына шықты. Нәтижесінде, ЖІӨ-нің екі есе өсуіне
жоспарлағанымыздай 10 жылда емес, 8 жылда қол жеткізуімізге мүмкіндігіміз
толық бар [4].
Тұрақты даму жолы экономика саласында бұрынғыдан да ауқымды шаралар
белгілеп, оларды іске асыруға жол ашты. Қазақстанның табиғи байлығын,
өндіргіш күштерін, шетелдіктермен қатынастардан туған мүмкіндіктерді
пайдалана отырып, жаңа экономиканы түбегейлі және жан-жақты жасақтау осы
тұрақты даму жолына шығудан басталды.
Соңғы жыл мәліметтері тұрақты даму мысалы бола алады. 2010 жылы
Қазақстанда жалпы ішкі өнімнің көлемі Орталық Азия мен Кавказдағы жеті
мемлекеттің ЖІӨ-дерінің жиынтық көлемінен асып түскен. Жан басына
шаққандағы ЖІӨ 5 есеге жуық – 1994 жылғы 700 доллардан 2010 жылғы 3400
долларға дейін өсті. 2011 жылы ЖІӨ-нің жылдық өсімі болжамды мәннен 2,1
пайыздық пунктке арта түсіп, 2010 жылғы деңгейге қарағанда 10,6%-ды құрады.
Бұл ретте халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ 2011 жылдың қорытындылары
бойынша 5083 АҚШ долларын құрады.
Өнеркәсіптік өндіріс көлемінің өсімі 2011 жылы 2010 жылмен
салыстырғанда 7%-ды құрады, өңдеуші өнеркәсіпте – 7,3%, тау-кен өндіруде –
7%. Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі көлемінің өсімі 2011 жылы өткен жылмен
салыстырғанда 7%-ды құрады. Көлік қызметтері 5%-ға, байланыс қызметтері
20,4%-ға ұлғайды. Негізгі капиталға инвестициялардың көлемі 10,6%-ға
ұлғайды. Құрылыс жұмыстарының көлемі 20,1%-ға ұлғайды.
Сыртқы сауда айналымы 2011 жылы 37%-ға, оның ішінде экспорттың көлемі
37,3%-ға, импорт 36,4%-ға өсті.
Жұмыссыздардың саны 2,4%-ға азайды. Жұмыссыздық деңгейі
2010 жылғы 8,1%-ға қарағанда 7,8%-ды құрады. Халықтың нақты ақшалай
кірістері бағалау бойынша 10%-дан астам өсті.
Қаржы секторы экономиканың ең серпінді дамып келе жатқан салаларының
бірі болып табылды. Алдын ала деректер бойынша экономикаға кредиттердің
көлемі 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда 82,7%-ға - 4736 млрд. теңгеге
дейін ұлғайды. Банк жүйесіндегі депозиттердің көлемі 2011 жылы 88,4%-ға
ұлғайып, 2012 жылғы 1 қаңтарда 3115 млрд. теңгені құрады.
Ұлттық Банк пен Үкімет қабылдап жатқан шараларға қарамастан,
2011 жылы инфляция деңгейі жеткілікті түрде жоғары деңгейде сақталды –
8,6%. Инфляция өсімінің түйінді факторларының ішінде банк жүйесінің жоғары
өтімділігі, кірістердің және халықтың тұтынуының өсуі, мемлекеттік бюджет
шығыстарының едәуір қарқынды өсуі, инфляция импорты байқалып отыр.
Ұлттық қордың активтері 14 млрд. АҚШ долларына дейін өсті. Алтын-
валюта резервтерінің көлемі олардың есебінен 33 млрд. АҚШ долларынан асты
[4].
Соңғы 10 жылда ең төменгі жалақы 25 есеге жуық өсті; зейнетақылардың
орташа айлық мөлшері 4,6 есе ұлғайды; жеке тұлғалардың банктердегі
депозиттері мен бір тұрғынға шаққандағы салым көлемі іс жүзінде 36 есе
өсті. 2010 жылы бюджет саласы қызметкерлерінің: мұғалімдердің,
дәрігерлердің, мәдениет, әлеуметтік қамсыздандыру қызметкерлерінің, сондай-
ақ мемлекеттік қызметшілер жалақысының мөлшері орташа есеппен 30 пайызға
ұлғайтылды. Қазіргі кезде Қазақстандағы жалақы ТМД елдерінде Ресейден кейін
ең жоғарылардың бірі екенін атап өту қажет [6].
Қолымыз жеткен жетістіктер әрбір қазақстандықты қуантады. Алайда
дүниежүзiлiк экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстан экономикасы бiрқатар
проблемаларға тап болып отыр. Негiзгi проблемаларға мыналарды жатқызуға
болады: бiр жақты шикiзат бағыттылығы, әлемдiк экономикаға ықпалдасудың
әлсiздiгi, ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың
босаңдығы, iшкi рынокта тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну сұранысының
мардымсыздығы (шағын экономика), өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның
дамымауы, кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық тұрғыдан
артта қалушылығы, ғылым мен өндiрiстiң арасында ықпалды байланыстың
болмауы; ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстарға (бұдан
әрi - ЗТКЖ) қаржының аз бөлiнуi, менеджменттiң экономиканы Ғаламдану
процестерiне және сервистiк-технологиялық өтуге бейiмдеу мiндеттерiне
сәйкес келмеуi.
Осы кедергілерді жеңу үшін ашық экономиканы дамыту және оны жаңарта
отырып жетілдіру қажет. Осы жөніндегі Қазақстанның басым міндеттерінің
біріншісі - ел экономикасында қазір орын алып отырған сыңаржақтықтан
шығарып, тек қана табиғи ресурстарды игере беру емес, өңдеуші салаларды,
жаңа технология, техникамен жарақталған, өнімді өте терең өңдейтін өндіріс
салаларын дамыту. Екіншісі – тек қана нарық экономикасы емес, оның әлемнің
озық елдеріндегі ең тиімді үлгілерін енгізу, қазіргіден де жаңа, білім мен
ғылым, инновациялық технологиялар негізінде жұмыс істейтін экономиканы
жасақтау. Яғни жаңа экономика құру. Жаңа экономика дегеніміз білім мен
ғылым негізінде дамыған экономика, яғни тек өнім, тауар шығаратын экономика
емес, білімге білім қосып, ол ғылыми жаңалыққа айналып, ғылым жаңалығы жаңа
технология туғызып, соның негізінде дамитын экономика. Сондықтан да ол
бұрынғымен салыстырғанда дамудың ең тиімді жолы. Әлем тәжірибесіне
сүйенсек, қазіргі таңда дамыған елдерде жаңа технология, жаңа білім
негізінде ұлттық ішкі өнімнің 75-80%-ы жасалынады. АҚШ-та, Жапонияда,
Германияда, Канадада, Швеция, Финляндия, Норвегия елдерінде осы сипаттағы
жаңа экономика жан-жақты дамып келеді. Осы жолға Азия елдері де түсу
қамында.
Мемлекет басшысының соңғы екі Жолдауы осы олқылықтардың орнын
толтыруға, яғни өңдеуші өнеркәсіп салаларында бәсекеге түсуге қабілетті
және экспортқа негізделген тауарларды шығаруға бағытталды. Президент ұлт
алдына орасан үлкен мақсат қойып отыр: біз әлемнің бәсекелестікке қабілетті
ең мықты деген 50 елінің қатарына кіруіміз керек. Бұл нақты және шынайы
мақсат. Қазір біз бәсекелестік қабілет жағынан Ресейден кейін тұрмыз.
Әлемнің бәсекелестікке қабілеті алғашқы 50 елінің қатарына қосылу үшін —
бәсекелестік қабілет бойынша жоспар қажет. Елбасы Жарлығымен
Қазақстан экономикасын алдағы уақытта одан әрі жаңарту мен әртараптандыру
мақсатында келешекке есептелген бірнеше бағдарламалар қабылданып, іс-
шаралар жүзеге асырылуда.
Қабылданған бағдарламалардың бастысы ретінде Қазақстан
Республикасының Индустриялық- инновациялық дамуының 2008-2015 жылдарға
арналған стратегиясын атап айтуға болады.
Бұл Стратегия Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Елдегi жағдай
туралы және 2007 жылға арналған iшкi және сыртқы саясаттың негiзгi
бағыттары туралы" Қазақстан халқына Жолдауында және Қазақстан
кәсiпкерлерiнiң оныншы форумында берген тапсырмаларына сәйкес
әзiрлендi.Тұтас алғанда Стратегияны iске асыру үш кезеңде: бiрiншi - 2008-
2010 жж., екiншi - 2011-2010 жж., үшiншi - 2011-2015 жж. жүзеге асырылады.
2. Кәсіпорындардың экономикалық тиімділік көрсеткіштері және оған әсер
ететін факторлар
Кәсіпорын тиімділігі – белгілі бір уақытта өндіріс ресурстарының
барлығын пайдаланғандағы соңғы нәтижелердің кешенді немесе жалпы көрінісі.
Кәсіпорын тиімділігі шығындардың ең төмен деңгейін сақтай отырып,
еңбек өнімділігін жоғарылатуды, өндірістік қуаттарды, шикізат пен материал
ресурстарын толық пайдалануды және ең жоғары нәтижелерге жетуді сипаттайды
[10].
Экономикалық тиімділікті бағалау үшін өндіріс нәтижелері шығындармен
салыстырылады:
Тиімділік ═ Нәтиже Ресурстар (Шығындар)
Өндіріс нәтижелері деп өндірістің пайдалы соңғы нәтижесін түсінеміз.
Ол келесі түрлерде болады:
1) натуралды және құндық сипаттағы өнім көлемімен өлшенетін өндірістік
үрдістің материалды нәтижесі;
2) кәсіпорын қызметінің халықшаруашылықтық нәтижесі. Ол тек
шығарылған өнім санын ғана емес, сонымен қатар оның тұтынушылық құнын да өз
құрамына кіріктіреді.
Белгілі бір уақыт кезеңіндегі кәсіпорынның өндірістік – шаруашылықтық
қызметінің соңғы нәтижесі болып таза өнім саналады, яғни жаңадан құрылған
құн. Ал коммерциялық қызметінің қаржылық нәтижесі болып пайда саналады.
Өндіріс тиімділігін өлшеу экономикалық тиімділік критерийлерін
анықтауға мүмкіндік береді. Бұл экономикалық тиімділік кәсіпорыннан жалпы
халық шаруашылығына дейінгі барлық сатыларда біркелкі болу керек.
Өнім динамикасы мен ресурстар динамикасы (шығындарының) арақатынасы
экономикалық өсу сипатын анықтайды. Өндірістің экономикалық өсуіне
экстенсивтік немесе интенсивтік тәсілмен қол жеткізуге болады. Өнімнің өсу
қарқынының ресурстардың немесе шығындардың өсу қарқынынан артық болуы
экономикалық өсудің басым интенсивті екендігін дәлелдейді [11].
Өндірістің экономикалық тиімділігінің жеткілікті жоғары қарқынды және
бірыңғай өсуін қамтамасыз ету мүмкіншілігі тек дамудың интенсивті түріне
өтуге жағдай жасайды. Бұдан шығатын қорытынды, өндірісті жан-жақты
интенсивтендіру – оның тиімділігін арттырудың шешуші себебі. Сөз ең
алдымен, әрбір материалдық, еңбек және қаржы ресурстарының бірлігінің
қайтарымын арттыру үшін негізгі өндірістік қорларды тиімді пайдалану туралы
болып отыр.
Өндіріс тиімділігі көрсеткіштердің бір-бірімен байланысқан жүйесінде
нақты сандық мағынаға ие. Бұл көрсеткіштер өндірістік үрдістің негізгі
элементтерін пайдалану тиімділігін сипаттайды. Өндірістің экономикалық
тиімділігінің көрсеткіштер жүйесі келесі қағидаларға сәйкес келуі керек:
-өндіріс тиімділігінің нақты көрсеткіштерінің жүйесі мен критерийлері
арасындағы байланысты қамтамасыз ету;
- өндірісте қолданылатын ресурстардың барлық түрлерін пайдалану
тиімділігінің деңгейін анықтау;
- басқарудың әртүрлі деңгейлеріндегі өндіріс тиімділігін өлшеуді
қамтамасыз ету;
- өндіріс тиімділігін жоғарылатуға бағытталған өндірісішілік
резервтердің мобилизациясын ынталандыру.[8]
Аталған қағидаларды ескере отырып өндіріс тиімділігінің
көрсеткіштерінің келесі жүйесі анықталды:
1 Кәсіпорынның қаржы шаруашылық қызметінің тиімділігін бағалау
көрсеткіштері
Бір еңбеккерге шаққандағы орташа жылдық шығарым ═ Өнімді өткізуден
түскен түсім Еңбеккерлердің орташа тізімдік саны
Бір жұмысшыға шаққандағы орташа жылдық шығарым ═ Өнімді өткізуден
түскен түсім Жұмысшылардың орташа тізімдік саны
Бір жұмысшыға шаққандағы орташа күндік шығарым ═ Өнімді өткізуден
түскен түсім Барлық жұмысшылардың еңбек еткен күн саны
Бір жұмысшының орташа сағаттық шығарымы ═ Өнімді өткізуден түскен
түсім Барлық жұмысшылардың еңбек еткен адам-сағат саны
Қор қайтарымдылығы ═ Өнімді өткізуден түскен түсім Негізгі
өндірістік қорлардың орташа жылдық құны
Қор сыйымдылығы ═ Негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құны
Өнімді өткізуден түскен түсім
Материал қайтарымдылығы ═ Өнімді өткізуден түскен түсім Шығындалған
материалдар ресурстарының орташа құны
Материал сыйымдылығы ═ Шығындалған материалдар ресурстарының орташа
құны Өнімді өткізуден түскен түсім
Базистік деңгеймен салыстырғанда бір жұмысшының орташа жылдық өнім
өндіруінің өзгеруіне нақты мына себептер ықпалын тигізеді:
*бір жұмысшының орташа жұмыс күнінің саны;
*жұмыс күнінің орташа ұзақтығы;
*бір жұмысшының орташа сағаттық өнім өндіруі.
Орташа жылдық және орташа күндік өнім өндіру бойынша жоспардың
орындалу пайызындағы алшақтық, жұмыс уақытының толық күндік жоғалуын
немесе есеп беру кезеңіндегі бір жұмысшының істеген жұмыс күні санының
өскенін бейнелейді. Орташа күндік және орташа сағаттық өнім өндіру бойынша
жоспардың орындалу пайызындағы алшақтық ауысым ішінде жоғалту болуымен
немесе керісінше, күні бойғы жұмыс уақытының ұзақтығы артқанымен байланысты
болуы мүмкін.[9]
Қор қайтарымы – негізгі өндірістік қорларды пайдалануды
қорытындылаудың көрсеткіші. Оның шамасы мен динамикасына кәсіпорынға
байланысты және байланыссыз себептер әсер етеді. Шаруашылықты интенсивті
жолмен жүргізу негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құнының 1
теңгесіне өнім шығаруды жүйелі көбейтуді болжайды, оған механизм, машина
мен жабдықтардың өнімділігін арттыру, олардың босқа тұруын азайту,
техниканы оңтайлы жұмыс істету, негізгі өндірістік қорларды техникалық
мейлінше жетілдіру арқылы жетуге болады.
Шаруашылықпен айналысушы субъект қызметінің тиімділігін сипаттайтын
маңызды көрсеткіш, материал қайтарымы болып табылады, ол тауар өнімі
құнының жұмсалған материалдық ресурстар құнына қатынасымен анықталады.
Бұған кері көрсеткіш – материал сыйымдылығы, оған жұмсалатын материал
сомасы мен тауар өнімі шамасына әсер ететін себептер ықпал жасайды.
2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау көрсеткіштері.
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі қаржылық
тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің
қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз
етілуін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы – бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын
деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай отырып,
табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы кәсіпорынның
дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы. Қаржылық тұрақтылықтың мәні –
қаржы ресурстарын тиімді қалыптастыру, тарату және пайдаланумен анықталады.
Тәуелсіздік коэффициенті - меншікті капиталдың кәсіпорын активтерін
қалыптастыру көзінің жалпы көлеміндегі үлесін сипаттайды. Ол бойынша
кәсіпорынның қаншалықты деңгейде қарыз қаражатқа тәуелді екендігін және
меншікті қаражатын қалай пайдаланатынын білуге болады.
Тәуелділік коэффициенті – қарыз қаражаттарының жиынтық капиталдағы
үлесін сипаттайды. [11]
Қарыз және меншікті құралдардың арақатынасы – кәсіпорын активтерінің
қай бөлігі қарыз қаражаты есебінен қаржыландырылғандығын көрсетеді, 1
теңгеге қанша қарыз тартылғандығын көрсетеді.
3 Кәсіпорын активтерінің өтімділігін мен төлем қабілетін бағалау
көрсеткіштері. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін, активтер мен
міндеттемелер арасындағы жалпы сомасы бойынша, келіп түсу уақыты бойынша
әрдайым теңдікті өтімділік көрсетеді. Өтімділіктің екі тұжырымдамасы
белгілі. Бірінші тұжырымдама бойынша өтімділік: кәсіпорынның өзінің қысқа
мерзімді міндеттемелерін өтеу қабілеттілігі ұғынылады. Екінші тұжырымдама
бойынша, өтімділік – бұл ағымдағы активтердің ақша қаражаттарына айналуға
дайындығы мен жылдамдығы. Ал кәсіпорынның төлем қабілеттілігі деп, оның дер
кезінде өзінің барлық міндеттемелері бойынша төлемдер жүргізуге дайындығын
түсіну керек. Кәсіпорынның перспективті төлем қабілеттілігін анықтау үшін
кәсіпорын активіндегі ақша қаражатына айналдыра алатын жылдамдық және
дайындықты сипаттайтын өтімділіктің статистикалық көрсеткіштері кеңінен
пайдаланылады.
Абсолютті өтімділік коэффициенті - баланс жасалған мерзімінде немесе
жақын мезгілде ағымдағы қарыздардың қандай бөлігі өтелетінін көрсетеді.
Жедел өтімділік көрсеткіші – ағымдық міндеттемелердің қандай бөлігінің
тек ақша қаражаттары есебінен ғана емес, сонымен қатар жасалған жұмыс,
көрсетілген қызмет, тиелген өнім үшін келіп түсетін түсім есебінен
өтелетіндігін көрсетеді.
Ағымдағы өтімділік коэффициенті – ағымдағы активтер мен
міндеттемелердің қандай есесін өтейтінін белгілеуге мүмкіндік береді және
дебиторлармен өз уақытында есеп айырысу және дайын өнімді тиімді өткізу
жағдайларында ғана емес, сонымен бірге материалды айналым құралдарын сату
жағдайындағы төлем мүмкіндігін көрсетеді.
3. Кәсіпорындағы жоспарлаудың ролі мен орны
Бастапқыда айтылғандай, яғни нарық экономикасына көшу кезіндегі
мәселелер кәсіпорынның тиімділігінің өсуіне әсер етеді, кәсіпорынның
тиімділігінің өсуі үшін жоспарлауды жетілдіру керек. Алайда бізге анығы
кәсіпорынның жоспары әрқашанда дәлме –дәл келмейді, яғни әрқашанда
ауытқушылық мәселесі туады. Демек кәсіпорын үшін жоспарлаудың маңызы зор.
Қандайда бір істің бастар алдында кәсіпкер өзінің не істейтінін қандай
мерзімге қандай әдістермен және оған қандай құралдар қолдану қажеттгін
ойлап алу қажет, керсінше жағдайда оның іс-әрекеті жүзеге аспау керек. Кез-
келген мақсат бағыттылық қызметті басқарудағы бірінші және негіз қалаушы
стадиясы болып мақсат қою процесі және оны жүзеге асыру әдістерін табу.[15]
Алдын ала көру, жоспарлау болжамдау процестерін мақсат қою стадиясына
жатқызуға болады. Кәсіпорынның басты мақсатына арналған идеалды өндірістік
моделді құру қортынды стадия болып табылады.
Кәсіпорынды басқару процесі үрдісі көптеген функциялардан арқылы
құралады. Функциялар түрлері жоспарлау мен болжамдау; ұйым, ұйым реттеу,
бақылау және тандау. Әр функция басқару обектісіне әсер ететін ақпараттар
мен тәсілдерін жасау технологиялық үрдістермен сипатталады.
Басқару фунциясы әрқашанда басқару мақсатына жетуге бағытталған.
Басқару функциясы жоспарлаумен, болжау функцияның шегінде қалыптасады.
Сондықтан жоспарлау мен болжау функциясы басқару жүйесінде артықшылық болып
табылады.
Басқару процестері техникалық процестің өзара әрекетін қамтамассыз
етеді деп те айтуға болады және де осы өзара әрекет технологиялық және
ұйымдық болуы мүмкін. Өндіріс технологиясында шығарылатын бұйымның ,
материалдың, өңдеу режимінің, құрал – жабдықтардың және т.б модельдері мен
құрылымдары үйлеседі. Технологияға қарағанда, өндірістік ұйым барлық
өндірістік кәсіпорын бөлімшелерінің қызметін уақытта және кеңістікте
үйлестіреді (цехтерді,учаскілерді,жұмыс орындарын және т.б)
Өндірістік процестің құраушы бөліктері өзара храналогиялық (алғашқы
процестің нәтижесі келесі процестің бастапқысына қызмет етеді) және
ирархияға (жоғарғы сатыдағы процестер төмегі сатыдағы процестерге белгілі
бір шектеулер қояды) байланысты, бұл кәсіпорында жоспарлаудың обьектісі
болып табылады.
Құрамына қарай өндірістік процесс, жоспарлау обьектісі ретінде
негізігі, көмекші және қызмет етуші еңбек процестерінің өзара байланысты
жиынтығын көрсетеді .Негізгісіне, өнімді дайындау процесі жатады, ол
кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын және сәйкесінше кәсіпорынның
мамандануын құрайды .Негізгі өндірістік процестің жиынтығын құрап, өзін
кәсіпорын жоспарлауында негізігі обьектісі ретінде ұсынады.Оның негізгі
мақсаты- өзара 3 кезеңді үйлестіру:дайындаушы, өңдеуші және жинаушы.
Көмекші прцестерге өнімді дайындаумен айналысатын және кәсіпорынның
негізгі өндірісінде тұтынылатын процестер жатады.Мұнда технологиялық
құралдар, штамптерді, модельдерді дайындау кіреді. Көмекші процестердің
жиынтығын көмекші өндіріс құрайды, бұның құрамына аспаптық, жөндеуші,
энергетикалық және тағы басқалары кіреді.Осы жұмыстың жоспары негізгі
өндіріспен тығыз байланыста өндіріледі және өз бетінше обьект болып
табылады.
Практика жүзінде ішкіфирмалық жоспарлаудың негізгі және қосымша
үрдістері нақты жағдайда жай және күрделі болып бөлінеді.
Жай деп- күрделі емес еңбек құралдарын жасау үрдісі, сонымен қатар
жеке алынған құрастыру үрдістерін айтамыз, мысылы, детальдарды жасау,
бірліктерді құрастыру және тағы басқалары. Жай үрдіс бұйым жасау кезіндегі
қатарлы тізбектес операциялар болып табылады.
Күрделі үрдіс деп- жай үрдістерді уақытында және орнында орындау
кезіндегі координаталған жиынтық.
Жай үрдістерді жоспарлау кездегі негізгі элемент ретінде операциялар
алынады. Операциялар адам арқылы (еңбектік операциялар) және адамсыз да
(табиғи операциялар) жасалады. Табиғи операцияларға мысал ретінде беттерді
бояғаннан кейін олардың кебуі, құймалардың ескіруі, соғылған дайындаулар
суын жатқызуға болады..
Қызмет көрсетуші үрдістер негізгі өндіріске өндірістік қызметтерді
қосады. Оған транспорттық қызметтер, материалдар мен жартылай фабрикатарды
қоймалау және сақтау, негізгі және қосымша өндірісте қолданылатын құрал,
инструмент, құрылғылардың нақтылығын бақылау және т.б.
Негізгі, қосымша, қызмет көрсету үрдістері құрамы мен өзара
байланыстары қажетті жоспарлы шешімдерді қабылдау үрдісі кезінденгі
қалыптасатын , қолдайтын және дамитын өндірістік үрдістердің құрамын
құрайды.
Кәсіпорында жоспарлау кезінде өндірістік үрдіспен қатар тәжірбиелі
үрдіс маңызды болып табылады. Оған бұйымдардың тәжірбиелік үлгілері,
стандарттық пен техникалық жағдавйларды қажет етілуіне дейін жобалайтын
көліктердің сыны мен жеткізулерін, сериялық өндірісті заодтың тәжірбиелі
үлгілердің өткізілуі жатады.
Кәсіпорында жоспарлау кездегі техникалық үрдіспен бірге маңызды обьект
болып басқау үрдісі табылады. Ол өндірістік үрдістің құраушы бөлігі және
оның локальдік үрдісінің бірі. Қазіргі өндірістік үрдістің ұйымдастырушы
үрдісі кезінде ұйымдастырушылық басқару бағытталған және кәсіпорынның
шаруашылық қызметі дербес облысын ұсынады. өндірістік үрдістер басқарушы
обьекте орындалады, ал басқарушылық – басқару жүйесінде (басқару
субьектінде) өндірісті басқару үрдісі ақпараттық үрдістердің активті
техникалық, экономикалық, ұйымдастырушылық және әлеуметтік - психологиялық
жиынтықтан тұрады. Сыртқы ерекшеліктерге қарамастан, оларды жалпы бір
мақсат біріктіреді - өндірістік үрдістерді қарапайым материалды
функцианалдықпен қамтамасыз ету, осы мақсатқа жету матиериалдық өндірістік
өндіріске мақсаттарды қою (техникалық, экономикалық, әлеуметтік) арқылы
әсер ету, сонымен қатар қажетті ресурстармен қамтамасыз ету арқылы оларға
жету жолдары зерттеу және мақсаттарды орындау мен ресурстарды шығындау
кезіндегі оларды бақылау арқылы жетуге болады. Басқарушы (ақпараттық)
және материалдық өндірістік үрдістер арасындағы және ақпараттық үрдістердің
ішінде өзара қарым қатынас басқару функциясының ең маңызды жоспарлау арқылы
жасалады.
Кәсіпорындағы барлық өндірістік және басқарушылық процестері нақты
бөлімшелерде орындалады (цехтар, өндірістік учаскелер, жұмыс орындары,
қызметтері, бөлімдері, т. б.). Сондықтан, функционалдық процестермен қатар,
кәсіпорындағы жоспарлау объектісі болып оның құрылымдық бөлімшелері
табылады[16]
Жалпы түрде жоспарлауды шешім қабылдау үрдісі ретінде анықтауға
болады,ол болашақ іс - әрекеттің алдында болады.Жоспарлау қорытындысы
болып, басқару органының шешімі болып табылады. Жоспарлау процесінде
болашақ іс - әрекеттің альтернативті нұсқалары қаралады және бағаланады,
олардаң ішінен жақсысы таңдалады. Барлық төменгі деңгейдегі басқарушылар
өзінің жоспарын құрау үшін, басшы шешімі ұйымдық ирархиялық сатымен
беріледі. Сонымен, жоспарлау күтілген жағдайға іс - әрекеттің түрлі
альтернативті нұсқаларын мақсатты бағытталған салыстырмалы бағалау жолымен
кәсіпорын жұмысшыларының мақсаттары, құралдары және іс - әрекеттері туралы
шешімдерді дайындау процесі.
Жоспарлы шешім қабылдау әрқашан ресурстарды пайдаланумен байланысты.
Жәй сөзбен айтқанда, жоспар – кәсіпорын ресурстарын пайдаланудың қандайда
бір нұсқасы. Сондықтан кәсіпорын ресурстары кәсіпорындағы жоспарлаудың пәні
болып табылады. Ресурстарды жоспарлау мақсаты оларды қолдануды тиімді
жасау. Ресурстарды жоспарлау олардың шығындары деңгейін, пайдалану
бағыттары мен мерзімдерін, тұтыну режимін рецептура мен қоспадағы
ресурстардың өзара ауысуды, өнімдегі ресурстардың комбинациясын және т.б
бекітуді қарастырады.
Ресурстардың классификациясы әртүрлі болуы мүмкін. Бірақ жоспарлау
тәжірибесінде жоспарлауды келесі топқа бөлуге болады:
Еңбек ресурстары кәсіпорын жұмысына қажетті біліммен ой
қабілеттіліктері, физикалық дамуы бар елдің жұмысқа қабілетті халқы.
Сандық бағалау еңбек ресурстарының сандық көрсеткіштері арқылы
көрсетіледі. Еңбекке қабілетті халық екі топтан тұрады: экономикалық
активті және экономикалық активті емес.
Экономикалық активті халыққа: халық шаруашылығы жұмысшылары; өзін -
өзі жұмыспен қамтамасыз етеін жұмысшылар; балаға қарау үшін демалыстағы
әйелдер; әскери қызметкерлер және пособье алатын жұмыссыздар кіреді.
Экономикалық активті емес халық табына: еңбекке қабілетті жастағы
оқитындар; еңбекке қабілеттілігін жоғалтқан мүгедектер; еркіндігінен
айырылған тұлғалар; еңбек нарығына шыға алатын, бірақ уақытша жұмыс
істемейтін еңбекке қабілетті жастағы тұлғалар жатады.Экономикалық активті
және активті емес халық саны арасындағы қатынас әлеуметтік – экономикалық ,
саяси, демографиялық факторлар қатарына тәуелді.
Еңбек ресурстарының сапалы құрамы денсаулық дәрежесімен психо
физиологиялық потенциялмен; білім және квалификация деңгейімен ;
жүмысшылардың жыныс және жас құрамымен; жұмысшылардың әлеуметтік ержетуімен
қызығушылықтарымен және тб. сипатталады.
Негізгі өндірістік қорлар – бұл өндіріс процесіне ұзақ уақыт бой
қатысатын, бірақ өзінің нағыз бастапқы формасын сақтайтын өндірістік қордың
бір бөлігі. Олардың құны дайын өнімге біртіндеп ауысады. Олардың капитал
салымдары есебіне толтырылады.
Кәсіпорынның әлеуметтік қызметінде өндірістік емес негізгі қорлар
қатысады – тұрғын үй, балабақша және спорт кешендері және т.б. мәдениет
обьектілері, яғни кәсіпорын балансындағы. Өндірістік қорға қарағанда олар
өндіріс процесіне қатыспайды және өзінің құнын және өзінің құнын өнімге
ауыстырмайды. Олардың құны тұтыну кезінде жоғалады. Олар кәсіпорын пайдасы
есебінен жобаланады.
Негізгі өндірістік қорлар кәсіпорынның материалды-техникалық базасын
және жоспарлаудың маңызды обьектісін құрайды. Олардың көлемі кәсіпорынның
өндірістік қуаттылығына байланысты және айтарлықтай деңгейіне еңбектің
техникалық қамтылу деңгейі нарықтық экономикаға өту кезінде негізгі қорлар
– экономикалық өрлеудің барлық өндірістік факторларды интенсификациясы
есебінен, сапаның артуы, өнімнің ғылыми-техникалық деңгейі және
бәсекеқабілеттілігін қамтамасыз ететін басты фактор. Өндірісте негізгі
өндірістік қорлар әртүрлі еңбек құралдарының үлкен көлемін иеленеді. Осы
жерде олардың ерекшеліктері бойынша жіктемесі анықталады.
Негізгі өндірістік қорларды келесідей топқа бөлу қабылданған:
• Үйлер мен ғимараттар;
• Беру құрылғылары;
• Машиналар мен жабдықтар, оның ішінде күш машиналары мн жабдықтары,
өлшеу және реттеу құралдары, анықтаушы техника, басқа да машиналар
мен жабдықтар;
• өндірістік және шаруашылық инвентарі;
Негізгі қорларды жеке топтардың қатынасы көлемде өндірістік негізгі
қорлардың құрылымын құрайды. өндірістік қорлардың негізін жоспарлаудың
мақсаты – олардың көлемін, құралы мен құрылымын табу, ол өз кезегінде
кәсіпорынның стратегиялық және тактикалық мақсаттарын қамтамасыз етеді.
Негізгі өндірістік қорды жоспарлаудың құралы болып мыналар табылады:
• қорды экстенсивті және интенсивті қолдану;
• еңбектің қор қамтамасыздығы, өнімнің қор қайтарымдылығы мен қор
сыйымдылығы;
• толық (каптальный) ремонт және негізгі қорларды модернизациялау
бойынша шаралар:
• машиналық парктер көлемі мен құрылымы:
• кәсіпорын мен оның бөлімдерінің өндірістік қуаты;
• құрылғылардың жұмыс режимі және т.б.
Өндірістік үрдісті іске асыру үшін негізгі өндірістік қорлармен бірге,
кәсіпорынға – айналым қорлары қажет. Айналым қорлар – бұл өндірістік
қорлардың бір бөлігі. Ол әр өндірістік кезеңде толығымен тұтынады және
өндіріс үрдісінде өзінің заттай нысанын өзгертеді. Олардың құны өндірістің
бір период ағымындағы дайын өнімге толығымен ауысады. Бұл қорлардың
қажеттілігі - өнім шығарылымның өсуінің үлесіндей өседі. Бірақ ғылыми –
техникалық прогресін еңгізу – бір өнімнің материалдық шығынын азайтады және
сәйкесінше айналым қорлардың қажеттілігін қысқартады.[17]
Кәсіпорынның өндірістік айналым қорлары 3 бөліктен тұрады :
өндірістік босалқы қор ; бітпеген өндіріс және өндірістің өзінің шала
фабрикаты ;болашақ кезеңдегі шығыстар.
Айналу қоры – шикізатты сатып алу және өнімді өткізу үрдісін
үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз ететін қажет элемент . Оларға қатысты :
дайын өнімнің босалқы қорлары , жалақыны төлеу үшін, энергия, отын,
материал,шикізатты сатып алу үшін қолданылатын ақша құралы . Айналу қоры –
дайын өнімнің тұтынушыға айналу сферасы арқылы жеткізуін қамтамасыз етеді.
2. САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Мұнай сақтандыру компаниясы АҚ-ң жалпы сипаттамасы және сервистік
қызметін ұйымдастыру
Мұнай сақтандыру компаниясы АҚ сақтандыру нарығында сақтандырудың 15
классына лицензиясы бар, қарқынды дамып келе жатқан компания. 2003 жылы 22
қазанда құрылып, Әділет басқармасында мемлекеттік тіркеуден өткен. Компания
Қазақстан Республикасының территориясында заңды және жеке түлғалардың
барлық қызмет сфераларын сақтандыруды жүзеге асырады. Республиканың барлық
облыстарының аудандарында компанияның кең дамыған филиалдары мен сақтандыру
агенттіктері жұмыс істейді, компания қызметкерлері кәсіби маманданған,
сақтандыру облысында мол тәжірибесі бар мамандар.
Мұнай сақтандыру компаниясы АҚ-ның сақтандыру нарығындағы
артықшылықтары мынада:
- Тәуекел мен зиянды бағалау және сараптау жүйесінің жетілгендігі;
- сақтандыру қызметтірі қоржынының теңестірілгендігі;
- басқарудың қазіргі заман талаптарына сәйкестігі;
- жүргізілетін сақтандыру келісімдерінің сенімділігі және тиімділігі;
- мойынға алынған міндеттемелерді бүлжытпай орындауы;
- жаңа ақпараттық технологияларды қарқынды енгізуі;
- іскерлік этика мен қүпиялылықты сақтауы;
- халық компаниясы имиджі мен сенімді әрі түрақты әріптес беделіне
сәйкестігі.
Жалпы алғанда заңнамаға сәйкес республикадағы сақтандыру индустриясы
екі салаға бөлінеді:
- өмірді сақтандыру саласы (өмірді сақтандыру және
аннуитеттік
сақтандыру);
- жалпы сақтандыру саласы (көлікті, мүлікті, азаматтық-
құқықтық
жауапкершілікті, кәсіпкерлік тәуекелдерді, медициналық және кездейсоқ
жағдайлардан сақтандыру).
Жалпы сақтандыру саласында әрекет етуші компаниялар өмірді
сақтандыруға және жинақтаушылық сақтандыру нышанында жұмыс істеуге құқылы
емес, ал өмірді сақтандыру саласында әрекет етуші компаниялар кездейсоқ
жағдайлардан сақтандыру және медициналық сақтандыру қызметін жүргізуге
қүқылы.
Бүгінгі таңда Мұнай сақтандыру компаниясы АҚ-ы жүзеге асыратын
сақтандыру қызметтеріне келетін болсақ, оларды төмендегідей жіктеуге
болады:
1) Міндетті сақтандыру класстары бойынша:
- Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру;
- тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру;
- жеке нотариустардың азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру;
- аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру;
- туроператор мен турагенттердің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
- қызметтері үшінші тұлғаға зиян келтіру қауіпімен байланысты объект
иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
- жұмыскердің өз жұмысын орындауы барысында өмірі мен
денсаулығына зиян тигізгені үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру.
2) Сақтандырудың еркін класстары:
- кездейсоқ жағдайлар мен аурулардан сақтандыру;
- медициналық сақтандыру;
- автокөліктерді сақтандыру;
- темір жол көлігін сақтандыру;
- әуе көлігін сақтандыру;
- жүктерді сақтандыру;
- мүлікті сақтандыру;
- кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру;
- автокөлік иелерінің азаматтық-құқықтық
жауапкершіліктерін сақтандыру;
- темір жол көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру;
- әуе көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
- келісім бойынша азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру;
- зиян тигізгені үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру.
Өзі сақтандыру нарығында қызмет еткен уақыттан бері компания
жоғарыда аталған сақтандыру қызметі түрлерін жүзеге асыратын жоғары
білікті, тәжірибелері мол, қаржы тәуекелдерін, маркетинг, менеджмент және
басқа да экономика салаларында басқара білетін мамандардан команда құрған.
Батыстық мамандармен қалыптасқан іскерлік байланыстардың арқасында компания
өз тәжірибесінде сақтандыру қызметінің халықаралық қағидалары мен
технологияларын қолдануға мүмкіндік алған. Компанияның қаржылық
түрақтылығы, барлық сфералардағы тиімді саясаты, сақтандыру қоржынының
теңдестірілуі оның өз мойынына алған міндеттемелерін толық атқаруына
кепілдік береді. Мұнай сақтандыру компаниясы АҚ-ы өз жауапкершіліктерін
толық бекітілген мерзімде орындайды. Мысалы, республикада екі жарым
миллионға жуық автокөлік болса, оның 700 мыңы Мұнай сақтандыру
компаниясында сақтандырылады екен. Сондай-ақ компания 2011-2012 жылдар
аралығында автокөлік иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру қызметіне байланысты 1,5 млрд теңге төлем төлеген екен, бүл
соманы ірі кездейсоқ жағдай зиянымен салыстыруға болады. Міндетті
сақтандыру әлеуметтік бағытта болғандықтан,
ең бірінші тұтынушы зардап шекпеуі керек.
Сонымен қатар компания 2011-жылы Тиімді дамушы кәсіпорын
ретінде Золотой слиток халықаралық сыйлығын иемденген. Бұл марапат
өнеркәсіп, қызмет, сауда, ғылым және білім сфераларында тиімді дамып
отырған, сәтті компания имиджі бар әлемдік компанияларға беріледі. Жеңімпаз-
компанияларды ЕЧ8АМ - басқару және бизнес Жоғары институтының мамандары
таңдайды, бұл Женева қаласында орналасқан қаржы министрлігінде тіркелген
коммерциялық емес ұйым болып табылады. Компанияның даму қарқыны өте жоғары
деңгейде: егер 2011-жылы оның айналымы жылына 31 миллион теңгені құраса,
2012-жылы - 500 млн, 2010-жылы - 2 млрд, ал 2011-жылдың бірінші жарты
жылдығында 2,5 млрд теңгені құраған.
Директорлар
кеңесі
Басқарма
төрағасы
.
Тәуекелдерді бағалау Қаржы департаменті
департаменті
Төлемдерді бақылау
департаменті
Бухгалтерлік есеп жэне
есептеу департаменті
Статистика
департаменті Кадрлар департаменті
Талаптарды реттеу
департаменті
Ақпараттық
Маркетинг технологиялар
департаменті департаменті
Суретте 3- Мұнай сақтандыру компаниясы АҚ-ының ұйымдық құрылымы берілген.
Мұнай сақтандыру компаниясы АҚ-ы жаңадан жұмысын бастаған кезде
штатта 16 адам және 2 агент жұмыс істесе, қазіргі
уақытта республика бойынша штаттық жұмыскерлердің өзі 500-ден асады және 3
мыңға жуық сақтандыру агенттері жұмыс істейді.
Алдағы уақытта компанияның мақсаты өз қызметін ары қарай жетілдіріп
тұтынушылар үшін сақтандыру қызметтерін ең жоғары деңгейде көрсету болып
табылады. Алдағы компанияның жоспарында басқа сақтандыру компаниясымен
бірігу, яғни ірілендіру және өз банкін құру.
2.2 Сақтандыру қызметіндегі сервисті ұйымдастыру формалары.
Сақтандыру қызметінің нарықта оңтайлы түрде дамып, одан әрі жетілуі
кфптеген себептерге тәуелді. Сол себептердің бірі, сол сақтандыру
қызметіндегі сервисті ұйымдастыру болып табылады. Жоғарыда ескеріліп
кеткендей, сақтандыру қызметіндегі сервистің дұрыс ұйымдастырылуы
кәсіпкерлік қызметтің жедел дамуын қамтамасыз етеді. Сол сияқты, ол қазіргі
уақытта экономикалық қатнастардың ажырамас бөлігі болып келеді.
Сақтандыру қызметіндегі сервисті ұйымдастыру өз алдына көптеген
мақсаттар қоюда. Оның маңыздылығы қаржылық секторда белгілі бір орын алу,
оның рөлі мен функциясы арқылы анықталады.
Қазіргі уақытта, сақтандыру қызметінің нарыққа ұсынып отырған сервисі
бойынша, сақтандыру қызметі еркін және міндетті түрде жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасында қазіргі уақытта, еліміздің мүддесін
қорғауға бағытталған міндетті сақтандырудың тоғыз түрі ұсынылады. Олар
келесілер:
Қызмет (еңбек) -міндеттерін атқару кезінде жұмыскердің өміріне
және денсаулығына тигізген зияндар үшін жұмыс берушінің
азаматтық-құқықтьщ жауапкершілігін сақтандыру;
Объект ұзақтығы -үшінші жаққа қауіп тигізуіне байланысты, объект
иесінің азаматтық-кұқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
Егіншілік шаруашылығындғы сақтандыру;
Туроператор мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.кәсіпорындардың экономикалық НЕГІЗДЕРІНІҢ теориялық
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
... ... ... ..
1.1Нарық экономикасына көшудегі ең басты 5
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Кәсіпорындардың экономикалық тиімділігігінің көрсеткіштері және
оған әсер ететін 9
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
1.3Кәсіпорындағы жоспарлаудың рөлі мен
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
12
2.МҰНАЙ САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯСЫ САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫН ТАЛДА ... ... . 17
2.1 Мұнай сақтандыру компаниясы АҚ-ң жалпы 17
сипаттамасы ... ... ... ... ... ...
20
2.2Мұнай сақтандыру компаниясы АҚ-ң сақтандыру қызметіндегі
сервисті ұйымдастыру
формалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
2.3Мұнай сақтандыру компаниясы АҚ-ң қаржылық-экономикалық
көрсеткіштеріне
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
25
3.МҰНАЙ САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯСЫ АҚ–Ң ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ШЕШУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3.1 Компанияның бәсеке қабілеттілігін жоғарылату 31
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Қызмет көрсету сапасын жақсарту бойынша 35
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... . ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 41
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан атты республика халқына Жолдауында “Қазақстан-2030”
стратегиясының 10 жылдығы – Қазақстан экономика мен өз мемлекеттілігінің
берік іргетасын құра отырып, дамудың жаңа кезеңіне сенімді қадам басуда деп
атап өтті.
Бұл жолдаудағы аса маңызды басымдықтардың бірі – отандық және
шетелдік инвестициялар деңгейі жоғары дамыған, нарықтық экономикаға
негізделген экономикалық өсу. Осы мақсаттарға жету үшін нарықта әрекет
етуші экономикалық субъектілер өз қызметтерін жаңа менеджмент, маркетинг
қағидаларына сүйене отырып ұйымдастырулары керек.
Тікелей зерттеуіміздің объектісі болып отырған сақтандыру қызмет
нарығына келетін болсақ, бұл саланың ел экономикасына ықпалы өте зор.
Сақтандыру компаниялары шаруашылық субъектілеріне, тұрғындарға сақтандыру
қызметін көрсете отырып өз бизнесін ғана дамытып қоймай, сонымен қатар
бүкіл мемлекеттің сақтандыру секторының дамуына ықпал етеді. Сондықтан олар
көрсететін қызметтерін жетілдіріп, клиенттер қажеттіліктерін неғұрлым
жоғары деңгейде қанағаттандыруға ұмтылады.
Жоғары сапалы сервис өнімнің бәсекеге қабілеттілігін жоғарлатып,
сұранысты өсіреді, сақтандыру компанияларының коммерциялық жетістікке
жетуіне мүмкіндік беріп, олардың беделін өсіреді. Жұмыс жақсы
ұйымдастырылса сервистік қызмет көрсету сақтандыру компаниясы табысының
жеке бабы бола алады. Сондықтан мықты сервистік қызметті ұйымдастыру, оның
тиімді жұмыс істеуі әлемдік нарықта сәтті әрекет ететін кез-келген
компанияның басты мақсаты болып табылады.
Сервис дегеніміз өнімді өткізу және қолданумен байланысты қызметтер
кешені. Сервистік қызмет тауар өндірушінің тұтынушының тауарды пайдалануы
барысында оның жұмысқа қабілеттілігін қолдауға байланысты жауапкершілікті
өз мойнына алуымен түсіндіріледі.
Сервистік қызмет саласында саясаты сатып алушыны өз өніміне тартып,
минималды уақыт шегінде минималды шығынмен жоғары сапалы қызмет көрсетуге
негізделген компаниялардың нарықтағы позициясы мықты болып табылады.
Сақтандыру компаниясындағы сервис – клиенттер үшін материалдардың қол
жетімділігі, кепілдік және жедел қызмет, қызметтің сапасы және сенімділігі,
қызметтің бағасы.
Сақтандыру сервисін сақтандыру компаниясының нақты клиенттердің
қажеттіліктерін, олардың мінез-құлықтарын ескере отырып неғұрлым тиімді
банктік өнімді нарыққа ұсыну бойынша қызметтер кешені деп анықтауға болады.
Бүгінгі таңда тұтынушылар тарапынан да сервистік қызметке деген
талаптар жылдан-жылға жоғарылап отыр. Мысалы сақтандыру компаниялары
қызметінде клиентке жедел қызмет көрсету, келісім-шарт жасаудың минималды
уақыт алуы, қажет құжаттардың минималды тізімі және т.б.с.с.
Курстық жұмысының мақсаты:
Мамандық бойынша теориялық және тәжірибелік білімді жүйелеп, кеңейтіп
бекіту, зерттеу әдістемелерін меңгеру, талдау жүргізе білуді жетілдіру,
материалды жалпылап қорытындылай алуды меңгеру.
Осы мақсатқа жету жолында төмендегідей міндеттер қойылды:
1. Курстық жұмысының тақырыбына байланысты әдебиеттер қарастырылып
талдау, жүйелендіру;
2. Зерттеу жүргізу объектісін таңдау, объектіге қатысты статистикалық,
есептік және маркетингтік материалдар жинау, өңдеу;
3. Өңдеу нәтижелері бойынша қорытынды жасап, ұсыныстар беру.
Сақтандыру компаниясындағы сервисті ұйымдастыру тақырыбындағы
курстық жұмысын жазуда зерттеу объектісі ретінде Мұнай сақтандыру
компаниясы АҚ-ң қызметі алынды.
Тақырыптың мәнін ашу мақсатында сақтандыру компаниясының қызметі жан-
жақты талданып, зерттеліп, бағаланды. Соның нәтижесінде сақтандыру
компаниясының сервистік қызметін жетілдіру бойынша мынадай ұсыныстар
жасалды:
- Компанияның нарық талаптарына сай болуын, тұрақты және жоғары
қарқынмен дамуын қамтамасыз ету сақтандыру компаниясындағы барлық
функционалды бөлімдер жұмысын ортақ мақсатқа бағыттауды, үйлестіруді қажет
етеді.
- Нарықта сақтандыру компаниясы өз позициясын ұстап тұруы үшін
нарықтағы өзгерістерді, компания қызметіне әсер ететін микроорта және
макроорта факторларын үнемі зерттеп, талдап, бағалап отыру алдағы бағыт-
бағдарға жол көрсететін құрал болып табылады.
- Сақтандыру компаниясы өз қызметінің экономикалық тиімділігін,
жекелеген операцияларының, меншікті капиталының рентабелділігін жоғарылату
үшін компаниядағы баға саясатына басты назар аударуы керек.
- Соңғы уақыттағы нарықтың талабы – сақтандыру компаниясының ең
бірінші бағдары – Клиент деген қағида, сондықтан сервис ең жоғары деңгейге
жеткізілуі керек, ол үшін персоналдың біліктілігі мен клиентпен қарым-
қатынастағы мәдениетін үнемі дамытып, бақылап отыру, қызмет көрсетудің
клиент талаптарына сәйкестігін қамтамасыз ететін жоғары технологияларды
қолдану, сақтандыру компаниясының ішкі ортасын неғұрлым тартымды ету қажет.
- Осылардың барлығын қамтитын сақтандыру компаниясының даму
стратегиясын, соның ішінде маркетингтік стратегияны дайындау, ол нақты
клиент үшін жаңа қызмет түрлерін енгізуді, жүргізілетін операцияларды
дамытуды, ол үшін қандай іс-шаралар жүргізу керектігін, оның уақытын және
банк бөлімшелерінің өзара әрекетінің тәртібін қарастыруы керек.
Курстық жұмысының құрылымына келетін болсақ, кіріспе, 3 тарау,
қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.кәсіпорындардың экономикалық НЕГІЗДЕРІНІҢ теориялық АСПЕКТІЛЕРІ
1. Нарық экономикасына көшудегі ең басты мәселелер
Елбасының 2012 жылдың ақпанындағы Жолдауында көрсетілгендей: Біз
мүлдем жаңа экономикалық жүйенің, демократиялық құқықтық мемлекеттің
іргетасын қалыптастырып, осы заманғы қоғамдық институттарды нығайттық, өмір
сапасы мен ұстындарын елеулі түрде өзгерттік. Біз ішкі тұрақтылыққа қол
жеткіздік, дамудың әлеуметтік базасының сенімділігін қамтамасыз етіп,
өңірдегі үздік экономиканы құрдық. Қазақстан өңірде геосаяси тұрақтылық пен
халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі маңызды міндеттерді
атқаратын халықаралық қоғамдастықтың толыққанды және жауапты мүшесі ретінде
орнықты [3].
Дегенмен оған жету үшін талай қиындықтарды бастан кешіруге тура келді.
Ауқымды реформалар жүргізілді. Егемендіктің алғашқы жылдарында ең қиын
жағдайлар экономика саласында болды, ең ауқымды реформалар да осы салада
жүргізілді.
Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев қоғамдағы реформалардың алғашқы
басталар шағында алдымен экономикаға көңіл бөлу керек екендігін айтты.
Егемендік алғаннан кейінгі іс-қимылдың ең басты бағыты, шешуші басымдылығы
осы экономика саласы деп атап көрсетті. Бұл дұрыс пікір еді. Өйткені жеке
басты ғана емес, әр елді, әр халықты тұрмыс билейді. Ал тұрмыстың негізі
экономикада, оның тиімділігі немесе тиімсіздігінде. Сондықтан қоғам алдына
қоятын мақсаттың, оның орындалуы ел экономикасының мүмкіндігіне байланысты.
Саясат та экономиканың шоғырланған келбеті.
Егемендік алардың қарсаңында, Қазақстанда өндірістің өңдеуші салалары
өте мардымсыз дамыды. Жер астынан алынған, жер үстіндегі байлық та басқа
республикаларда, әсіресе, Ресейде өңделіп жатты. Сол кездері Қазақстан
экономикасына керек құрал-жабдықтардың 34 бөлігі Одақтың басқа өңірлерінен
келетін еді. Біз осындай Одақ экономикасына деген шексіз тәуелділіктің,
оның бұйымдарына деген үлкен мұқтаждықтың шеңберінде болдық .
Сонымен, республикааралық экономикалық байланыстар үзілді, басқа
жерлерден келетін жабдықтар тоқтады, өз еліңде жасалған бұйымдар да
бұрынғыдай басқа республикалардан көлемді сұраныс таппады. Соның салдарынан
республикадағы экономикалық кеңістік күрт шектеліп, азайды. Мысалы, 1992-
1993 жылдары Қазақстан халық шаруашылығының көптеген салаларында
кәсіпорындардың жартысына жуығы, ал жеңіл өнеркәсіп пен кейбір өңдеуші
салаларда 60-тан 80% дейіні жартылай жұмыс істеп немесе толық тоқтап тұрды.
Елде жұмыссыздық барынша өсіп, экономика дағдарысқа кірді [2].
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары экономикада орын алған қатты
күйзелістің себебі мен сипаты осылар болды. Қазақстандағы жалпы ішкі
өнімнің (ЖІӨ) жылдағы көлемі 40 пайызға жуық азайды. Осындай құлдыраудың
80% себебі елдің экономикалық байланыстарының үзілуінен болды. Тек бізде
ғана емес, басқа республикалардыңФ мамандары да осындай тұжырымға тоқтады.
Кешікпей нарыққа көшудің ауқымды реформалары басталды. Нарық
экономикасына көшудің ең басты мәселесі мемлекеттік мүлікті ыдыратып,
меншікті жекешелендіру болды. Қай елде болса да бұл өте жауапты науқан,
көптеген елдерде осы саладағы реформаларға жылдар емес, ондаған жылдар
кеткенін әлем тарихынан білеміз. Үш-төрт кезеңмен жіктелген меншікті
жекешелендіру науқаны бізде, Қазақстанда, 8-9 жылдың ішінде орындалды. 2000-
2002 жылдар мемлекеттік мүліктің 60%-на жуығы жекешелендірілді, 2006 жылы
елдің жекеменшік секторында кәсіпорындардың 74,4%, елдегі жұмыскерлердің
60%-нан артығы жұмыс істеп, олар республикадағы жалпы өнімнің 83%-ын
шығарып отырды. Кейін бұл көрсеткіштер тағы да өсті. Ал қазір Қазақстан
экономикасының қай саласын алсақ та олардың негізін қалайтындар
жекешеленген кәсіпорындар мен ұжымдар [5].
Қазақстандағы жедел реформалар негізінде нарық экономикасы қалыптасты,
олардың тиісті тетіктері жасалды, институттық орындары мен байланыстары
құрылды. Даму үрдісінде тұрақтылық орнай бастады. Әлем экономикасында
қалыптасқан өркениетті үлгі негізінде шетелдермен сауда-саттық қатынастары
орнап, олар жылдан-жылға кеңейе бастады. Нәтижесінде Еуропа Одағы, басқа
елдер Қазақстан нарық экономикасының елі деп танып, мойындады.
2002-2003 жылдардағы әлемдегі, әсіресе, Оңтүстік Азия елдеріндегі,
Ресей Федерациясындағы қаржы саласындағы күйзелістер Қазақстанға да теріс
әсерін тигізді. Дегенмен, 2004 жылы кейбір көріністері белгі беріп, 2005
жылдан бастап Қазақстан экономикасы үзбей тұрақты даму жолына шықты. Содан
бері әр жылда республиканың ЖІӨ 10% шамасында өсіп, даму қарқыны жағынан
ТМД елдерінің алдына шықты. Нәтижесінде, ЖІӨ-нің екі есе өсуіне
жоспарлағанымыздай 10 жылда емес, 8 жылда қол жеткізуімізге мүмкіндігіміз
толық бар [4].
Тұрақты даму жолы экономика саласында бұрынғыдан да ауқымды шаралар
белгілеп, оларды іске асыруға жол ашты. Қазақстанның табиғи байлығын,
өндіргіш күштерін, шетелдіктермен қатынастардан туған мүмкіндіктерді
пайдалана отырып, жаңа экономиканы түбегейлі және жан-жақты жасақтау осы
тұрақты даму жолына шығудан басталды.
Соңғы жыл мәліметтері тұрақты даму мысалы бола алады. 2010 жылы
Қазақстанда жалпы ішкі өнімнің көлемі Орталық Азия мен Кавказдағы жеті
мемлекеттің ЖІӨ-дерінің жиынтық көлемінен асып түскен. Жан басына
шаққандағы ЖІӨ 5 есеге жуық – 1994 жылғы 700 доллардан 2010 жылғы 3400
долларға дейін өсті. 2011 жылы ЖІӨ-нің жылдық өсімі болжамды мәннен 2,1
пайыздық пунктке арта түсіп, 2010 жылғы деңгейге қарағанда 10,6%-ды құрады.
Бұл ретте халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ 2011 жылдың қорытындылары
бойынша 5083 АҚШ долларын құрады.
Өнеркәсіптік өндіріс көлемінің өсімі 2011 жылы 2010 жылмен
салыстырғанда 7%-ды құрады, өңдеуші өнеркәсіпте – 7,3%, тау-кен өндіруде –
7%. Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі көлемінің өсімі 2011 жылы өткен жылмен
салыстырғанда 7%-ды құрады. Көлік қызметтері 5%-ға, байланыс қызметтері
20,4%-ға ұлғайды. Негізгі капиталға инвестициялардың көлемі 10,6%-ға
ұлғайды. Құрылыс жұмыстарының көлемі 20,1%-ға ұлғайды.
Сыртқы сауда айналымы 2011 жылы 37%-ға, оның ішінде экспорттың көлемі
37,3%-ға, импорт 36,4%-ға өсті.
Жұмыссыздардың саны 2,4%-ға азайды. Жұмыссыздық деңгейі
2010 жылғы 8,1%-ға қарағанда 7,8%-ды құрады. Халықтың нақты ақшалай
кірістері бағалау бойынша 10%-дан астам өсті.
Қаржы секторы экономиканың ең серпінді дамып келе жатқан салаларының
бірі болып табылды. Алдын ала деректер бойынша экономикаға кредиттердің
көлемі 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда 82,7%-ға - 4736 млрд. теңгеге
дейін ұлғайды. Банк жүйесіндегі депозиттердің көлемі 2011 жылы 88,4%-ға
ұлғайып, 2012 жылғы 1 қаңтарда 3115 млрд. теңгені құрады.
Ұлттық Банк пен Үкімет қабылдап жатқан шараларға қарамастан,
2011 жылы инфляция деңгейі жеткілікті түрде жоғары деңгейде сақталды –
8,6%. Инфляция өсімінің түйінді факторларының ішінде банк жүйесінің жоғары
өтімділігі, кірістердің және халықтың тұтынуының өсуі, мемлекеттік бюджет
шығыстарының едәуір қарқынды өсуі, инфляция импорты байқалып отыр.
Ұлттық қордың активтері 14 млрд. АҚШ долларына дейін өсті. Алтын-
валюта резервтерінің көлемі олардың есебінен 33 млрд. АҚШ долларынан асты
[4].
Соңғы 10 жылда ең төменгі жалақы 25 есеге жуық өсті; зейнетақылардың
орташа айлық мөлшері 4,6 есе ұлғайды; жеке тұлғалардың банктердегі
депозиттері мен бір тұрғынға шаққандағы салым көлемі іс жүзінде 36 есе
өсті. 2010 жылы бюджет саласы қызметкерлерінің: мұғалімдердің,
дәрігерлердің, мәдениет, әлеуметтік қамсыздандыру қызметкерлерінің, сондай-
ақ мемлекеттік қызметшілер жалақысының мөлшері орташа есеппен 30 пайызға
ұлғайтылды. Қазіргі кезде Қазақстандағы жалақы ТМД елдерінде Ресейден кейін
ең жоғарылардың бірі екенін атап өту қажет [6].
Қолымыз жеткен жетістіктер әрбір қазақстандықты қуантады. Алайда
дүниежүзiлiк экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстан экономикасы бiрқатар
проблемаларға тап болып отыр. Негiзгi проблемаларға мыналарды жатқызуға
болады: бiр жақты шикiзат бағыттылығы, әлемдiк экономикаға ықпалдасудың
әлсiздiгi, ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың
босаңдығы, iшкi рынокта тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну сұранысының
мардымсыздығы (шағын экономика), өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның
дамымауы, кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық тұрғыдан
артта қалушылығы, ғылым мен өндiрiстiң арасында ықпалды байланыстың
болмауы; ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстарға (бұдан
әрi - ЗТКЖ) қаржының аз бөлiнуi, менеджменттiң экономиканы Ғаламдану
процестерiне және сервистiк-технологиялық өтуге бейiмдеу мiндеттерiне
сәйкес келмеуi.
Осы кедергілерді жеңу үшін ашық экономиканы дамыту және оны жаңарта
отырып жетілдіру қажет. Осы жөніндегі Қазақстанның басым міндеттерінің
біріншісі - ел экономикасында қазір орын алып отырған сыңаржақтықтан
шығарып, тек қана табиғи ресурстарды игере беру емес, өңдеуші салаларды,
жаңа технология, техникамен жарақталған, өнімді өте терең өңдейтін өндіріс
салаларын дамыту. Екіншісі – тек қана нарық экономикасы емес, оның әлемнің
озық елдеріндегі ең тиімді үлгілерін енгізу, қазіргіден де жаңа, білім мен
ғылым, инновациялық технологиялар негізінде жұмыс істейтін экономиканы
жасақтау. Яғни жаңа экономика құру. Жаңа экономика дегеніміз білім мен
ғылым негізінде дамыған экономика, яғни тек өнім, тауар шығаратын экономика
емес, білімге білім қосып, ол ғылыми жаңалыққа айналып, ғылым жаңалығы жаңа
технология туғызып, соның негізінде дамитын экономика. Сондықтан да ол
бұрынғымен салыстырғанда дамудың ең тиімді жолы. Әлем тәжірибесіне
сүйенсек, қазіргі таңда дамыған елдерде жаңа технология, жаңа білім
негізінде ұлттық ішкі өнімнің 75-80%-ы жасалынады. АҚШ-та, Жапонияда,
Германияда, Канадада, Швеция, Финляндия, Норвегия елдерінде осы сипаттағы
жаңа экономика жан-жақты дамып келеді. Осы жолға Азия елдері де түсу
қамында.
Мемлекет басшысының соңғы екі Жолдауы осы олқылықтардың орнын
толтыруға, яғни өңдеуші өнеркәсіп салаларында бәсекеге түсуге қабілетті
және экспортқа негізделген тауарларды шығаруға бағытталды. Президент ұлт
алдына орасан үлкен мақсат қойып отыр: біз әлемнің бәсекелестікке қабілетті
ең мықты деген 50 елінің қатарына кіруіміз керек. Бұл нақты және шынайы
мақсат. Қазір біз бәсекелестік қабілет жағынан Ресейден кейін тұрмыз.
Әлемнің бәсекелестікке қабілеті алғашқы 50 елінің қатарына қосылу үшін —
бәсекелестік қабілет бойынша жоспар қажет. Елбасы Жарлығымен
Қазақстан экономикасын алдағы уақытта одан әрі жаңарту мен әртараптандыру
мақсатында келешекке есептелген бірнеше бағдарламалар қабылданып, іс-
шаралар жүзеге асырылуда.
Қабылданған бағдарламалардың бастысы ретінде Қазақстан
Республикасының Индустриялық- инновациялық дамуының 2008-2015 жылдарға
арналған стратегиясын атап айтуға болады.
Бұл Стратегия Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Елдегi жағдай
туралы және 2007 жылға арналған iшкi және сыртқы саясаттың негiзгi
бағыттары туралы" Қазақстан халқына Жолдауында және Қазақстан
кәсiпкерлерiнiң оныншы форумында берген тапсырмаларына сәйкес
әзiрлендi.Тұтас алғанда Стратегияны iске асыру үш кезеңде: бiрiншi - 2008-
2010 жж., екiншi - 2011-2010 жж., үшiншi - 2011-2015 жж. жүзеге асырылады.
2. Кәсіпорындардың экономикалық тиімділік көрсеткіштері және оған әсер
ететін факторлар
Кәсіпорын тиімділігі – белгілі бір уақытта өндіріс ресурстарының
барлығын пайдаланғандағы соңғы нәтижелердің кешенді немесе жалпы көрінісі.
Кәсіпорын тиімділігі шығындардың ең төмен деңгейін сақтай отырып,
еңбек өнімділігін жоғарылатуды, өндірістік қуаттарды, шикізат пен материал
ресурстарын толық пайдалануды және ең жоғары нәтижелерге жетуді сипаттайды
[10].
Экономикалық тиімділікті бағалау үшін өндіріс нәтижелері шығындармен
салыстырылады:
Тиімділік ═ Нәтиже Ресурстар (Шығындар)
Өндіріс нәтижелері деп өндірістің пайдалы соңғы нәтижесін түсінеміз.
Ол келесі түрлерде болады:
1) натуралды және құндық сипаттағы өнім көлемімен өлшенетін өндірістік
үрдістің материалды нәтижесі;
2) кәсіпорын қызметінің халықшаруашылықтық нәтижесі. Ол тек
шығарылған өнім санын ғана емес, сонымен қатар оның тұтынушылық құнын да өз
құрамына кіріктіреді.
Белгілі бір уақыт кезеңіндегі кәсіпорынның өндірістік – шаруашылықтық
қызметінің соңғы нәтижесі болып таза өнім саналады, яғни жаңадан құрылған
құн. Ал коммерциялық қызметінің қаржылық нәтижесі болып пайда саналады.
Өндіріс тиімділігін өлшеу экономикалық тиімділік критерийлерін
анықтауға мүмкіндік береді. Бұл экономикалық тиімділік кәсіпорыннан жалпы
халық шаруашылығына дейінгі барлық сатыларда біркелкі болу керек.
Өнім динамикасы мен ресурстар динамикасы (шығындарының) арақатынасы
экономикалық өсу сипатын анықтайды. Өндірістің экономикалық өсуіне
экстенсивтік немесе интенсивтік тәсілмен қол жеткізуге болады. Өнімнің өсу
қарқынының ресурстардың немесе шығындардың өсу қарқынынан артық болуы
экономикалық өсудің басым интенсивті екендігін дәлелдейді [11].
Өндірістің экономикалық тиімділігінің жеткілікті жоғары қарқынды және
бірыңғай өсуін қамтамасыз ету мүмкіншілігі тек дамудың интенсивті түріне
өтуге жағдай жасайды. Бұдан шығатын қорытынды, өндірісті жан-жақты
интенсивтендіру – оның тиімділігін арттырудың шешуші себебі. Сөз ең
алдымен, әрбір материалдық, еңбек және қаржы ресурстарының бірлігінің
қайтарымын арттыру үшін негізгі өндірістік қорларды тиімді пайдалану туралы
болып отыр.
Өндіріс тиімділігі көрсеткіштердің бір-бірімен байланысқан жүйесінде
нақты сандық мағынаға ие. Бұл көрсеткіштер өндірістік үрдістің негізгі
элементтерін пайдалану тиімділігін сипаттайды. Өндірістің экономикалық
тиімділігінің көрсеткіштер жүйесі келесі қағидаларға сәйкес келуі керек:
-өндіріс тиімділігінің нақты көрсеткіштерінің жүйесі мен критерийлері
арасындағы байланысты қамтамасыз ету;
- өндірісте қолданылатын ресурстардың барлық түрлерін пайдалану
тиімділігінің деңгейін анықтау;
- басқарудың әртүрлі деңгейлеріндегі өндіріс тиімділігін өлшеуді
қамтамасыз ету;
- өндіріс тиімділігін жоғарылатуға бағытталған өндірісішілік
резервтердің мобилизациясын ынталандыру.[8]
Аталған қағидаларды ескере отырып өндіріс тиімділігінің
көрсеткіштерінің келесі жүйесі анықталды:
1 Кәсіпорынның қаржы шаруашылық қызметінің тиімділігін бағалау
көрсеткіштері
Бір еңбеккерге шаққандағы орташа жылдық шығарым ═ Өнімді өткізуден
түскен түсім Еңбеккерлердің орташа тізімдік саны
Бір жұмысшыға шаққандағы орташа жылдық шығарым ═ Өнімді өткізуден
түскен түсім Жұмысшылардың орташа тізімдік саны
Бір жұмысшыға шаққандағы орташа күндік шығарым ═ Өнімді өткізуден
түскен түсім Барлық жұмысшылардың еңбек еткен күн саны
Бір жұмысшының орташа сағаттық шығарымы ═ Өнімді өткізуден түскен
түсім Барлық жұмысшылардың еңбек еткен адам-сағат саны
Қор қайтарымдылығы ═ Өнімді өткізуден түскен түсім Негізгі
өндірістік қорлардың орташа жылдық құны
Қор сыйымдылығы ═ Негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құны
Өнімді өткізуден түскен түсім
Материал қайтарымдылығы ═ Өнімді өткізуден түскен түсім Шығындалған
материалдар ресурстарының орташа құны
Материал сыйымдылығы ═ Шығындалған материалдар ресурстарының орташа
құны Өнімді өткізуден түскен түсім
Базистік деңгеймен салыстырғанда бір жұмысшының орташа жылдық өнім
өндіруінің өзгеруіне нақты мына себептер ықпалын тигізеді:
*бір жұмысшының орташа жұмыс күнінің саны;
*жұмыс күнінің орташа ұзақтығы;
*бір жұмысшының орташа сағаттық өнім өндіруі.
Орташа жылдық және орташа күндік өнім өндіру бойынша жоспардың
орындалу пайызындағы алшақтық, жұмыс уақытының толық күндік жоғалуын
немесе есеп беру кезеңіндегі бір жұмысшының істеген жұмыс күні санының
өскенін бейнелейді. Орташа күндік және орташа сағаттық өнім өндіру бойынша
жоспардың орындалу пайызындағы алшақтық ауысым ішінде жоғалту болуымен
немесе керісінше, күні бойғы жұмыс уақытының ұзақтығы артқанымен байланысты
болуы мүмкін.[9]
Қор қайтарымы – негізгі өндірістік қорларды пайдалануды
қорытындылаудың көрсеткіші. Оның шамасы мен динамикасына кәсіпорынға
байланысты және байланыссыз себептер әсер етеді. Шаруашылықты интенсивті
жолмен жүргізу негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құнының 1
теңгесіне өнім шығаруды жүйелі көбейтуді болжайды, оған механизм, машина
мен жабдықтардың өнімділігін арттыру, олардың босқа тұруын азайту,
техниканы оңтайлы жұмыс істету, негізгі өндірістік қорларды техникалық
мейлінше жетілдіру арқылы жетуге болады.
Шаруашылықпен айналысушы субъект қызметінің тиімділігін сипаттайтын
маңызды көрсеткіш, материал қайтарымы болып табылады, ол тауар өнімі
құнының жұмсалған материалдық ресурстар құнына қатынасымен анықталады.
Бұған кері көрсеткіш – материал сыйымдылығы, оған жұмсалатын материал
сомасы мен тауар өнімі шамасына әсер ететін себептер ықпал жасайды.
2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау көрсеткіштері.
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі қаржылық
тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің
қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз
етілуін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы – бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын
деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай отырып,
табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы кәсіпорынның
дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы. Қаржылық тұрақтылықтың мәні –
қаржы ресурстарын тиімді қалыптастыру, тарату және пайдаланумен анықталады.
Тәуелсіздік коэффициенті - меншікті капиталдың кәсіпорын активтерін
қалыптастыру көзінің жалпы көлеміндегі үлесін сипаттайды. Ол бойынша
кәсіпорынның қаншалықты деңгейде қарыз қаражатқа тәуелді екендігін және
меншікті қаражатын қалай пайдаланатынын білуге болады.
Тәуелділік коэффициенті – қарыз қаражаттарының жиынтық капиталдағы
үлесін сипаттайды. [11]
Қарыз және меншікті құралдардың арақатынасы – кәсіпорын активтерінің
қай бөлігі қарыз қаражаты есебінен қаржыландырылғандығын көрсетеді, 1
теңгеге қанша қарыз тартылғандығын көрсетеді.
3 Кәсіпорын активтерінің өтімділігін мен төлем қабілетін бағалау
көрсеткіштері. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін, активтер мен
міндеттемелер арасындағы жалпы сомасы бойынша, келіп түсу уақыты бойынша
әрдайым теңдікті өтімділік көрсетеді. Өтімділіктің екі тұжырымдамасы
белгілі. Бірінші тұжырымдама бойынша өтімділік: кәсіпорынның өзінің қысқа
мерзімді міндеттемелерін өтеу қабілеттілігі ұғынылады. Екінші тұжырымдама
бойынша, өтімділік – бұл ағымдағы активтердің ақша қаражаттарына айналуға
дайындығы мен жылдамдығы. Ал кәсіпорынның төлем қабілеттілігі деп, оның дер
кезінде өзінің барлық міндеттемелері бойынша төлемдер жүргізуге дайындығын
түсіну керек. Кәсіпорынның перспективті төлем қабілеттілігін анықтау үшін
кәсіпорын активіндегі ақша қаражатына айналдыра алатын жылдамдық және
дайындықты сипаттайтын өтімділіктің статистикалық көрсеткіштері кеңінен
пайдаланылады.
Абсолютті өтімділік коэффициенті - баланс жасалған мерзімінде немесе
жақын мезгілде ағымдағы қарыздардың қандай бөлігі өтелетінін көрсетеді.
Жедел өтімділік көрсеткіші – ағымдық міндеттемелердің қандай бөлігінің
тек ақша қаражаттары есебінен ғана емес, сонымен қатар жасалған жұмыс,
көрсетілген қызмет, тиелген өнім үшін келіп түсетін түсім есебінен
өтелетіндігін көрсетеді.
Ағымдағы өтімділік коэффициенті – ағымдағы активтер мен
міндеттемелердің қандай есесін өтейтінін белгілеуге мүмкіндік береді және
дебиторлармен өз уақытында есеп айырысу және дайын өнімді тиімді өткізу
жағдайларында ғана емес, сонымен бірге материалды айналым құралдарын сату
жағдайындағы төлем мүмкіндігін көрсетеді.
3. Кәсіпорындағы жоспарлаудың ролі мен орны
Бастапқыда айтылғандай, яғни нарық экономикасына көшу кезіндегі
мәселелер кәсіпорынның тиімділігінің өсуіне әсер етеді, кәсіпорынның
тиімділігінің өсуі үшін жоспарлауды жетілдіру керек. Алайда бізге анығы
кәсіпорынның жоспары әрқашанда дәлме –дәл келмейді, яғни әрқашанда
ауытқушылық мәселесі туады. Демек кәсіпорын үшін жоспарлаудың маңызы зор.
Қандайда бір істің бастар алдында кәсіпкер өзінің не істейтінін қандай
мерзімге қандай әдістермен және оған қандай құралдар қолдану қажеттгін
ойлап алу қажет, керсінше жағдайда оның іс-әрекеті жүзеге аспау керек. Кез-
келген мақсат бағыттылық қызметті басқарудағы бірінші және негіз қалаушы
стадиясы болып мақсат қою процесі және оны жүзеге асыру әдістерін табу.[15]
Алдын ала көру, жоспарлау болжамдау процестерін мақсат қою стадиясына
жатқызуға болады. Кәсіпорынның басты мақсатына арналған идеалды өндірістік
моделді құру қортынды стадия болып табылады.
Кәсіпорынды басқару процесі үрдісі көптеген функциялардан арқылы
құралады. Функциялар түрлері жоспарлау мен болжамдау; ұйым, ұйым реттеу,
бақылау және тандау. Әр функция басқару обектісіне әсер ететін ақпараттар
мен тәсілдерін жасау технологиялық үрдістермен сипатталады.
Басқару фунциясы әрқашанда басқару мақсатына жетуге бағытталған.
Басқару функциясы жоспарлаумен, болжау функцияның шегінде қалыптасады.
Сондықтан жоспарлау мен болжау функциясы басқару жүйесінде артықшылық болып
табылады.
Басқару процестері техникалық процестің өзара әрекетін қамтамассыз
етеді деп те айтуға болады және де осы өзара әрекет технологиялық және
ұйымдық болуы мүмкін. Өндіріс технологиясында шығарылатын бұйымның ,
материалдың, өңдеу режимінің, құрал – жабдықтардың және т.б модельдері мен
құрылымдары үйлеседі. Технологияға қарағанда, өндірістік ұйым барлық
өндірістік кәсіпорын бөлімшелерінің қызметін уақытта және кеңістікте
үйлестіреді (цехтерді,учаскілерді,жұмыс орындарын және т.б)
Өндірістік процестің құраушы бөліктері өзара храналогиялық (алғашқы
процестің нәтижесі келесі процестің бастапқысына қызмет етеді) және
ирархияға (жоғарғы сатыдағы процестер төмегі сатыдағы процестерге белгілі
бір шектеулер қояды) байланысты, бұл кәсіпорында жоспарлаудың обьектісі
болып табылады.
Құрамына қарай өндірістік процесс, жоспарлау обьектісі ретінде
негізігі, көмекші және қызмет етуші еңбек процестерінің өзара байланысты
жиынтығын көрсетеді .Негізгісіне, өнімді дайындау процесі жатады, ол
кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын және сәйкесінше кәсіпорынның
мамандануын құрайды .Негізгі өндірістік процестің жиынтығын құрап, өзін
кәсіпорын жоспарлауында негізігі обьектісі ретінде ұсынады.Оның негізгі
мақсаты- өзара 3 кезеңді үйлестіру:дайындаушы, өңдеуші және жинаушы.
Көмекші прцестерге өнімді дайындаумен айналысатын және кәсіпорынның
негізгі өндірісінде тұтынылатын процестер жатады.Мұнда технологиялық
құралдар, штамптерді, модельдерді дайындау кіреді. Көмекші процестердің
жиынтығын көмекші өндіріс құрайды, бұның құрамына аспаптық, жөндеуші,
энергетикалық және тағы басқалары кіреді.Осы жұмыстың жоспары негізгі
өндіріспен тығыз байланыста өндіріледі және өз бетінше обьект болып
табылады.
Практика жүзінде ішкіфирмалық жоспарлаудың негізгі және қосымша
үрдістері нақты жағдайда жай және күрделі болып бөлінеді.
Жай деп- күрделі емес еңбек құралдарын жасау үрдісі, сонымен қатар
жеке алынған құрастыру үрдістерін айтамыз, мысылы, детальдарды жасау,
бірліктерді құрастыру және тағы басқалары. Жай үрдіс бұйым жасау кезіндегі
қатарлы тізбектес операциялар болып табылады.
Күрделі үрдіс деп- жай үрдістерді уақытында және орнында орындау
кезіндегі координаталған жиынтық.
Жай үрдістерді жоспарлау кездегі негізгі элемент ретінде операциялар
алынады. Операциялар адам арқылы (еңбектік операциялар) және адамсыз да
(табиғи операциялар) жасалады. Табиғи операцияларға мысал ретінде беттерді
бояғаннан кейін олардың кебуі, құймалардың ескіруі, соғылған дайындаулар
суын жатқызуға болады..
Қызмет көрсетуші үрдістер негізгі өндіріске өндірістік қызметтерді
қосады. Оған транспорттық қызметтер, материалдар мен жартылай фабрикатарды
қоймалау және сақтау, негізгі және қосымша өндірісте қолданылатын құрал,
инструмент, құрылғылардың нақтылығын бақылау және т.б.
Негізгі, қосымша, қызмет көрсету үрдістері құрамы мен өзара
байланыстары қажетті жоспарлы шешімдерді қабылдау үрдісі кезінденгі
қалыптасатын , қолдайтын және дамитын өндірістік үрдістердің құрамын
құрайды.
Кәсіпорында жоспарлау кезінде өндірістік үрдіспен қатар тәжірбиелі
үрдіс маңызды болып табылады. Оған бұйымдардың тәжірбиелік үлгілері,
стандарттық пен техникалық жағдавйларды қажет етілуіне дейін жобалайтын
көліктердің сыны мен жеткізулерін, сериялық өндірісті заодтың тәжірбиелі
үлгілердің өткізілуі жатады.
Кәсіпорында жоспарлау кездегі техникалық үрдіспен бірге маңызды обьект
болып басқау үрдісі табылады. Ол өндірістік үрдістің құраушы бөлігі және
оның локальдік үрдісінің бірі. Қазіргі өндірістік үрдістің ұйымдастырушы
үрдісі кезінде ұйымдастырушылық басқару бағытталған және кәсіпорынның
шаруашылық қызметі дербес облысын ұсынады. өндірістік үрдістер басқарушы
обьекте орындалады, ал басқарушылық – басқару жүйесінде (басқару
субьектінде) өндірісті басқару үрдісі ақпараттық үрдістердің активті
техникалық, экономикалық, ұйымдастырушылық және әлеуметтік - психологиялық
жиынтықтан тұрады. Сыртқы ерекшеліктерге қарамастан, оларды жалпы бір
мақсат біріктіреді - өндірістік үрдістерді қарапайым материалды
функцианалдықпен қамтамасыз ету, осы мақсатқа жету матиериалдық өндірістік
өндіріске мақсаттарды қою (техникалық, экономикалық, әлеуметтік) арқылы
әсер ету, сонымен қатар қажетті ресурстармен қамтамасыз ету арқылы оларға
жету жолдары зерттеу және мақсаттарды орындау мен ресурстарды шығындау
кезіндегі оларды бақылау арқылы жетуге болады. Басқарушы (ақпараттық)
және материалдық өндірістік үрдістер арасындағы және ақпараттық үрдістердің
ішінде өзара қарым қатынас басқару функциясының ең маңызды жоспарлау арқылы
жасалады.
Кәсіпорындағы барлық өндірістік және басқарушылық процестері нақты
бөлімшелерде орындалады (цехтар, өндірістік учаскелер, жұмыс орындары,
қызметтері, бөлімдері, т. б.). Сондықтан, функционалдық процестермен қатар,
кәсіпорындағы жоспарлау объектісі болып оның құрылымдық бөлімшелері
табылады[16]
Жалпы түрде жоспарлауды шешім қабылдау үрдісі ретінде анықтауға
болады,ол болашақ іс - әрекеттің алдында болады.Жоспарлау қорытындысы
болып, басқару органының шешімі болып табылады. Жоспарлау процесінде
болашақ іс - әрекеттің альтернативті нұсқалары қаралады және бағаланады,
олардаң ішінен жақсысы таңдалады. Барлық төменгі деңгейдегі басқарушылар
өзінің жоспарын құрау үшін, басшы шешімі ұйымдық ирархиялық сатымен
беріледі. Сонымен, жоспарлау күтілген жағдайға іс - әрекеттің түрлі
альтернативті нұсқаларын мақсатты бағытталған салыстырмалы бағалау жолымен
кәсіпорын жұмысшыларының мақсаттары, құралдары және іс - әрекеттері туралы
шешімдерді дайындау процесі.
Жоспарлы шешім қабылдау әрқашан ресурстарды пайдаланумен байланысты.
Жәй сөзбен айтқанда, жоспар – кәсіпорын ресурстарын пайдаланудың қандайда
бір нұсқасы. Сондықтан кәсіпорын ресурстары кәсіпорындағы жоспарлаудың пәні
болып табылады. Ресурстарды жоспарлау мақсаты оларды қолдануды тиімді
жасау. Ресурстарды жоспарлау олардың шығындары деңгейін, пайдалану
бағыттары мен мерзімдерін, тұтыну режимін рецептура мен қоспадағы
ресурстардың өзара ауысуды, өнімдегі ресурстардың комбинациясын және т.б
бекітуді қарастырады.
Ресурстардың классификациясы әртүрлі болуы мүмкін. Бірақ жоспарлау
тәжірибесінде жоспарлауды келесі топқа бөлуге болады:
Еңбек ресурстары кәсіпорын жұмысына қажетті біліммен ой
қабілеттіліктері, физикалық дамуы бар елдің жұмысқа қабілетті халқы.
Сандық бағалау еңбек ресурстарының сандық көрсеткіштері арқылы
көрсетіледі. Еңбекке қабілетті халық екі топтан тұрады: экономикалық
активті және экономикалық активті емес.
Экономикалық активті халыққа: халық шаруашылығы жұмысшылары; өзін -
өзі жұмыспен қамтамасыз етеін жұмысшылар; балаға қарау үшін демалыстағы
әйелдер; әскери қызметкерлер және пособье алатын жұмыссыздар кіреді.
Экономикалық активті емес халық табына: еңбекке қабілетті жастағы
оқитындар; еңбекке қабілеттілігін жоғалтқан мүгедектер; еркіндігінен
айырылған тұлғалар; еңбек нарығына шыға алатын, бірақ уақытша жұмыс
істемейтін еңбекке қабілетті жастағы тұлғалар жатады.Экономикалық активті
және активті емес халық саны арасындағы қатынас әлеуметтік – экономикалық ,
саяси, демографиялық факторлар қатарына тәуелді.
Еңбек ресурстарының сапалы құрамы денсаулық дәрежесімен психо
физиологиялық потенциялмен; білім және квалификация деңгейімен ;
жүмысшылардың жыныс және жас құрамымен; жұмысшылардың әлеуметтік ержетуімен
қызығушылықтарымен және тб. сипатталады.
Негізгі өндірістік қорлар – бұл өндіріс процесіне ұзақ уақыт бой
қатысатын, бірақ өзінің нағыз бастапқы формасын сақтайтын өндірістік қордың
бір бөлігі. Олардың құны дайын өнімге біртіндеп ауысады. Олардың капитал
салымдары есебіне толтырылады.
Кәсіпорынның әлеуметтік қызметінде өндірістік емес негізгі қорлар
қатысады – тұрғын үй, балабақша және спорт кешендері және т.б. мәдениет
обьектілері, яғни кәсіпорын балансындағы. Өндірістік қорға қарағанда олар
өндіріс процесіне қатыспайды және өзінің құнын және өзінің құнын өнімге
ауыстырмайды. Олардың құны тұтыну кезінде жоғалады. Олар кәсіпорын пайдасы
есебінен жобаланады.
Негізгі өндірістік қорлар кәсіпорынның материалды-техникалық базасын
және жоспарлаудың маңызды обьектісін құрайды. Олардың көлемі кәсіпорынның
өндірістік қуаттылығына байланысты және айтарлықтай деңгейіне еңбектің
техникалық қамтылу деңгейі нарықтық экономикаға өту кезінде негізгі қорлар
– экономикалық өрлеудің барлық өндірістік факторларды интенсификациясы
есебінен, сапаның артуы, өнімнің ғылыми-техникалық деңгейі және
бәсекеқабілеттілігін қамтамасыз ететін басты фактор. Өндірісте негізгі
өндірістік қорлар әртүрлі еңбек құралдарының үлкен көлемін иеленеді. Осы
жерде олардың ерекшеліктері бойынша жіктемесі анықталады.
Негізгі өндірістік қорларды келесідей топқа бөлу қабылданған:
• Үйлер мен ғимараттар;
• Беру құрылғылары;
• Машиналар мен жабдықтар, оның ішінде күш машиналары мн жабдықтары,
өлшеу және реттеу құралдары, анықтаушы техника, басқа да машиналар
мен жабдықтар;
• өндірістік және шаруашылық инвентарі;
Негізгі қорларды жеке топтардың қатынасы көлемде өндірістік негізгі
қорлардың құрылымын құрайды. өндірістік қорлардың негізін жоспарлаудың
мақсаты – олардың көлемін, құралы мен құрылымын табу, ол өз кезегінде
кәсіпорынның стратегиялық және тактикалық мақсаттарын қамтамасыз етеді.
Негізгі өндірістік қорды жоспарлаудың құралы болып мыналар табылады:
• қорды экстенсивті және интенсивті қолдану;
• еңбектің қор қамтамасыздығы, өнімнің қор қайтарымдылығы мен қор
сыйымдылығы;
• толық (каптальный) ремонт және негізгі қорларды модернизациялау
бойынша шаралар:
• машиналық парктер көлемі мен құрылымы:
• кәсіпорын мен оның бөлімдерінің өндірістік қуаты;
• құрылғылардың жұмыс режимі және т.б.
Өндірістік үрдісті іске асыру үшін негізгі өндірістік қорлармен бірге,
кәсіпорынға – айналым қорлары қажет. Айналым қорлар – бұл өндірістік
қорлардың бір бөлігі. Ол әр өндірістік кезеңде толығымен тұтынады және
өндіріс үрдісінде өзінің заттай нысанын өзгертеді. Олардың құны өндірістің
бір период ағымындағы дайын өнімге толығымен ауысады. Бұл қорлардың
қажеттілігі - өнім шығарылымның өсуінің үлесіндей өседі. Бірақ ғылыми –
техникалық прогресін еңгізу – бір өнімнің материалдық шығынын азайтады және
сәйкесінше айналым қорлардың қажеттілігін қысқартады.[17]
Кәсіпорынның өндірістік айналым қорлары 3 бөліктен тұрады :
өндірістік босалқы қор ; бітпеген өндіріс және өндірістің өзінің шала
фабрикаты ;болашақ кезеңдегі шығыстар.
Айналу қоры – шикізатты сатып алу және өнімді өткізу үрдісін
үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз ететін қажет элемент . Оларға қатысты :
дайын өнімнің босалқы қорлары , жалақыны төлеу үшін, энергия, отын,
материал,шикізатты сатып алу үшін қолданылатын ақша құралы . Айналу қоры –
дайын өнімнің тұтынушыға айналу сферасы арқылы жеткізуін қамтамасыз етеді.
2. САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Мұнай сақтандыру компаниясы АҚ-ң жалпы сипаттамасы және сервистік
қызметін ұйымдастыру
Мұнай сақтандыру компаниясы АҚ сақтандыру нарығында сақтандырудың 15
классына лицензиясы бар, қарқынды дамып келе жатқан компания. 2003 жылы 22
қазанда құрылып, Әділет басқармасында мемлекеттік тіркеуден өткен. Компания
Қазақстан Республикасының территориясында заңды және жеке түлғалардың
барлық қызмет сфераларын сақтандыруды жүзеге асырады. Республиканың барлық
облыстарының аудандарында компанияның кең дамыған филиалдары мен сақтандыру
агенттіктері жұмыс істейді, компания қызметкерлері кәсіби маманданған,
сақтандыру облысында мол тәжірибесі бар мамандар.
Мұнай сақтандыру компаниясы АҚ-ның сақтандыру нарығындағы
артықшылықтары мынада:
- Тәуекел мен зиянды бағалау және сараптау жүйесінің жетілгендігі;
- сақтандыру қызметтірі қоржынының теңестірілгендігі;
- басқарудың қазіргі заман талаптарына сәйкестігі;
- жүргізілетін сақтандыру келісімдерінің сенімділігі және тиімділігі;
- мойынға алынған міндеттемелерді бүлжытпай орындауы;
- жаңа ақпараттық технологияларды қарқынды енгізуі;
- іскерлік этика мен қүпиялылықты сақтауы;
- халық компаниясы имиджі мен сенімді әрі түрақты әріптес беделіне
сәйкестігі.
Жалпы алғанда заңнамаға сәйкес республикадағы сақтандыру индустриясы
екі салаға бөлінеді:
- өмірді сақтандыру саласы (өмірді сақтандыру және
аннуитеттік
сақтандыру);
- жалпы сақтандыру саласы (көлікті, мүлікті, азаматтық-
құқықтық
жауапкершілікті, кәсіпкерлік тәуекелдерді, медициналық және кездейсоқ
жағдайлардан сақтандыру).
Жалпы сақтандыру саласында әрекет етуші компаниялар өмірді
сақтандыруға және жинақтаушылық сақтандыру нышанында жұмыс істеуге құқылы
емес, ал өмірді сақтандыру саласында әрекет етуші компаниялар кездейсоқ
жағдайлардан сақтандыру және медициналық сақтандыру қызметін жүргізуге
қүқылы.
Бүгінгі таңда Мұнай сақтандыру компаниясы АҚ-ы жүзеге асыратын
сақтандыру қызметтеріне келетін болсақ, оларды төмендегідей жіктеуге
болады:
1) Міндетті сақтандыру класстары бойынша:
- Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру;
- тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру;
- жеке нотариустардың азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру;
- аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру;
- туроператор мен турагенттердің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
- қызметтері үшінші тұлғаға зиян келтіру қауіпімен байланысты объект
иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
- жұмыскердің өз жұмысын орындауы барысында өмірі мен
денсаулығына зиян тигізгені үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру.
2) Сақтандырудың еркін класстары:
- кездейсоқ жағдайлар мен аурулардан сақтандыру;
- медициналық сақтандыру;
- автокөліктерді сақтандыру;
- темір жол көлігін сақтандыру;
- әуе көлігін сақтандыру;
- жүктерді сақтандыру;
- мүлікті сақтандыру;
- кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру;
- автокөлік иелерінің азаматтық-құқықтық
жауапкершіліктерін сақтандыру;
- темір жол көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру;
- әуе көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
- келісім бойынша азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру;
- зиян тигізгені үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру.
Өзі сақтандыру нарығында қызмет еткен уақыттан бері компания
жоғарыда аталған сақтандыру қызметі түрлерін жүзеге асыратын жоғары
білікті, тәжірибелері мол, қаржы тәуекелдерін, маркетинг, менеджмент және
басқа да экономика салаларында басқара білетін мамандардан команда құрған.
Батыстық мамандармен қалыптасқан іскерлік байланыстардың арқасында компания
өз тәжірибесінде сақтандыру қызметінің халықаралық қағидалары мен
технологияларын қолдануға мүмкіндік алған. Компанияның қаржылық
түрақтылығы, барлық сфералардағы тиімді саясаты, сақтандыру қоржынының
теңдестірілуі оның өз мойынына алған міндеттемелерін толық атқаруына
кепілдік береді. Мұнай сақтандыру компаниясы АҚ-ы өз жауапкершіліктерін
толық бекітілген мерзімде орындайды. Мысалы, республикада екі жарым
миллионға жуық автокөлік болса, оның 700 мыңы Мұнай сақтандыру
компаниясында сақтандырылады екен. Сондай-ақ компания 2011-2012 жылдар
аралығында автокөлік иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру қызметіне байланысты 1,5 млрд теңге төлем төлеген екен, бүл
соманы ірі кездейсоқ жағдай зиянымен салыстыруға болады. Міндетті
сақтандыру әлеуметтік бағытта болғандықтан,
ең бірінші тұтынушы зардап шекпеуі керек.
Сонымен қатар компания 2011-жылы Тиімді дамушы кәсіпорын
ретінде Золотой слиток халықаралық сыйлығын иемденген. Бұл марапат
өнеркәсіп, қызмет, сауда, ғылым және білім сфераларында тиімді дамып
отырған, сәтті компания имиджі бар әлемдік компанияларға беріледі. Жеңімпаз-
компанияларды ЕЧ8АМ - басқару және бизнес Жоғары институтының мамандары
таңдайды, бұл Женева қаласында орналасқан қаржы министрлігінде тіркелген
коммерциялық емес ұйым болып табылады. Компанияның даму қарқыны өте жоғары
деңгейде: егер 2011-жылы оның айналымы жылына 31 миллион теңгені құраса,
2012-жылы - 500 млн, 2010-жылы - 2 млрд, ал 2011-жылдың бірінші жарты
жылдығында 2,5 млрд теңгені құраған.
Директорлар
кеңесі
Басқарма
төрағасы
.
Тәуекелдерді бағалау Қаржы департаменті
департаменті
Төлемдерді бақылау
департаменті
Бухгалтерлік есеп жэне
есептеу департаменті
Статистика
департаменті Кадрлар департаменті
Талаптарды реттеу
департаменті
Ақпараттық
Маркетинг технологиялар
департаменті департаменті
Суретте 3- Мұнай сақтандыру компаниясы АҚ-ының ұйымдық құрылымы берілген.
Мұнай сақтандыру компаниясы АҚ-ы жаңадан жұмысын бастаған кезде
штатта 16 адам және 2 агент жұмыс істесе, қазіргі
уақытта республика бойынша штаттық жұмыскерлердің өзі 500-ден асады және 3
мыңға жуық сақтандыру агенттері жұмыс істейді.
Алдағы уақытта компанияның мақсаты өз қызметін ары қарай жетілдіріп
тұтынушылар үшін сақтандыру қызметтерін ең жоғары деңгейде көрсету болып
табылады. Алдағы компанияның жоспарында басқа сақтандыру компаниясымен
бірігу, яғни ірілендіру және өз банкін құру.
2.2 Сақтандыру қызметіндегі сервисті ұйымдастыру формалары.
Сақтандыру қызметінің нарықта оңтайлы түрде дамып, одан әрі жетілуі
кфптеген себептерге тәуелді. Сол себептердің бірі, сол сақтандыру
қызметіндегі сервисті ұйымдастыру болып табылады. Жоғарыда ескеріліп
кеткендей, сақтандыру қызметіндегі сервистің дұрыс ұйымдастырылуы
кәсіпкерлік қызметтің жедел дамуын қамтамасыз етеді. Сол сияқты, ол қазіргі
уақытта экономикалық қатнастардың ажырамас бөлігі болып келеді.
Сақтандыру қызметіндегі сервисті ұйымдастыру өз алдына көптеген
мақсаттар қоюда. Оның маңыздылығы қаржылық секторда белгілі бір орын алу,
оның рөлі мен функциясы арқылы анықталады.
Қазіргі уақытта, сақтандыру қызметінің нарыққа ұсынып отырған сервисі
бойынша, сақтандыру қызметі еркін және міндетті түрде жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасында қазіргі уақытта, еліміздің мүддесін
қорғауға бағытталған міндетті сақтандырудың тоғыз түрі ұсынылады. Олар
келесілер:
Қызмет (еңбек) -міндеттерін атқару кезінде жұмыскердің өміріне
және денсаулығына тигізген зияндар үшін жұмыс берушінің
азаматтық-құқықтьщ жауапкершілігін сақтандыру;
Объект ұзақтығы -үшінші жаққа қауіп тигізуіне байланысты, объект
иесінің азаматтық-кұқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
Егіншілік шаруашылығындғы сақтандыру;
Туроператор мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz