Сыртқы экономикалық қызмет боцынша шығыстар
Мазмұны
1 Білім беру саласын қаржыландыруда мемлекеттік бюджеттің алатын
рөлі
1.1 Білім беру саласын қаржыландыруда мемлекеттік бюджеттің
экономикалық мәні мен маңызы
1.2 Білім беру жүйесін қаржыландыруда мемлекеттік бюджет шығындары
және олардың экономикалық қажеттіліктері
1.3 Білім беру жүйесінің типтері мен түрлері
1.4 Білім беруге арналған шығыстарды қалыптастыру және оларды
қаржыландыру көздері
1.5 Білім беру мекемелерін ұстауға байланысты бюджет ақшасының
есептік көрсеткіштері мен жоспарлау тәртібі
2 Мемлекеттік бюджеттен білім беру жүйесін дамытудаға бөлінген
қаржылардың жұмсалуын талдау
2.1 Қазақстан Республикасы бойынша мемлекеттік бюджеттен білім беру
жүйесіне бөлінген қаржыландыру үлесі
2.2 Мемлекеттік бюдеттен білім беру жүйесіне бөлінген қаржыларды
талдау
2.3 Мемлекеттік бюдежеттен білім беру жүйесіне бөлінген қаржылардың
құрамы мен құрылымын талдау
3 Қазақстан Республикасында білім беру жүйесін қаржыландыру және
оны дамыту мәселелері
3.1 Қазақстандағы білім беру жағдайы және болашағы
3.2 Қазақстан Республикасында білім беру саласын қаржыландыру және
оны дамыту жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Білім жүйесін дамытудағы мемлекеттік бюджет қаражаттарының алатын
рөлі тақырыбына жазылған ОПЭ-28-1 тобының білімгері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .ның дипломдық
жұмысына
АННОТАЦИЯ
Бірінші бөлімде білім саласын қаржыландыруда мемлекеттік бюджеттің
экономикалық мәні мен маңызы және оны қаржыландыратын шығындардың
экономикалық қажеттілігі , білім беру жүйесінің типтері мен түрлері және
осы мекемені ұстауға байланысты бюджет ақшасының есептік көрсеткіштері мен
жоспарлау тәртібі қарастырылды.
Екінші бөлімде мемлекеттік бюджеттен білім беру жүйесін дамытуға
бөлінген қаржылардың жұмсалуын талдағанда – Қазақстан Республикасы бойынша
мемлекеттік бюджеттен білім беру жүйесіне бөлінген қаржылардың үлесі
есептелініп қарастырылды.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасында білім беру жүйесін
қаржыландыру және оны дамыту жолдары қарастырылады
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттер тізімі сонымен қатар тіркемелерден тұрады.
Дипломдық жұмыс 3 бөлімнен, 6 кестеден, 5 суреттен 60 беттен
тұрады.
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі жасаған
2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы
жобасын егжей-тегжейлі қарады.
Білім беруді дамыту мемлекеттік бағдарламасы – Қазақстан
Республикасының 2020 жылға дейінгі даму стратегиялық жоспарын жүзеге
асырудың өзекті бағыттарының бірі. Елді жаңғырту стратегиясын іске
асырудың табыстылығы, ең алдымен, қазақстандықтардың біліміне, әлеуметтік
және дене болмысы, көңіл-күйлеріне байланысты, – деп атап көрсетті
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев.
Мемлекеттік бағдарлама жобасын ұсына отырып, білім беру жүйесінің
негізгі мақсаты – оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру, экономиканың
орнықты өсімі мен азаматтардың әл-ауқатының артуын қамтамасыз ететін
адамдық капиталды дамыту үшін түбегейлі жаңарту екендігін атап өтті. Білім
беру саласын реформалау және жаңартудың негізгі бағыттары ретінде мыналар
ұсынылады: қаржыландыруды жетілдіру (қаржыландырудың жан басына шаққандағы
ұстанымын енгізумен), білім менеджментін жақсарту, педагогтің мәртебесін
арттыру (мемлекеттік қолдауды күшейту және педагог қызметкерлердің еңбегін
ынталандыру), электрондық оқыту жүйесін енгізу
(e-learning), мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен толық
қамту (Балапан мемлекеттік бағдарламасы бойынша мектепке дейінгі
ұйымдардың баламалы желісін дамыту), орта (12-жылдық оқытуға көшу,
Назарбаевтың Зияткерлік мектептері және Бейіндік мектеп аға
мектептерінің желілерін дамыту), техникалық және кәсіптік (жұмыс беру-
шілер жасаған Ұлттық біліктілік жүйесі және кәсіби стандарттарды жүзеге
асырумен), жоғар-ғы және жоғары оқу орнынан кейінгі білімді (Ұлттық
аккредитациялық ұйымдарды халықаралық аккредитациялық желіге ықпалдастыру,
Мемлекеттік жалпыға міндетті техникалықкәсіптік білім мен оқу
бағдарламалары стандарттарын жаңғыртумен, бірнеше мамандықтар алу үшін
жағдай туғызумен, оқытудың қосарлы жүйесін жүзеге асыру арқылы кәсіптік
тәжірибе үлесін ұлғайтумен, Индустрияландыру картасы жобасын жүзеге
асыратын базалық кәсіпорындарға жоғары оқу орындары студенттерін бекітумен,
елдің жеделдете ин-дустриялық-инновациялық даму қажеттілігіне сәйкес
мемлекеттік білімге тапсырыс құрылымын өзгертумен, индустриялық-
инновациялық дамудың барлық бағыттары бойынша мамандарға заманауи
біліктілік талаптарын белгілеумен) одан әрі дамыту. Бұл орайда білім беру
мәселелері бойынша сектораралық және ведомствоаралық өзара іс-қимылды
күшейту көзделеді. Бағдарламаны жүзеге асыруға 2015 жылға дейінгі кезеңге
ғана мемлекеттік бюджеттен 1 трлн. 180 млрд. теңгеден астам қаржы бөлу
көзделеді.
Қазақстанда оқитындар сапалы біліммен қамтамасыз етіліп, таңдаулы
білім ресурстары мен технологияларына қол жеткізе алады. Халықаралық
рейтингілердің көрсеткішінің жақсаруынан, қазақстандық білім беру жүйесінің
тартымдылығын арттырудан басқа ел экономикасының орнықты өсу міндеттерін
кадрлық қамтамасыз ету үдерісі жүзеге асырылады, Қазақстанның адам
капиталының бәсекеге қабілеттілігі арттырылады. Білім беруді дамытудың
мемлекеттік бағдарламасы педагог кадрлардың еңбекақысы деңгейін арттыруға
мүмкіндік береді, бүкіл қызметі бойына мансаптық өсуі, оқытылуы және
кәсіби біліктілігін дамытуы қамтамасыз етіледі.
Мемлекеттік бағдарлама жобасын талқылау барысында білім беру
саласын дамытудың өзекті мәселелері қозғалды және мемлекеттік бағдарламаны
пысықтай түсу жөнінде ұсыныстар енгізілді. Атап айтқанда, сөз алғандар
білім беру жүйесін дамыту міндеттерін жүзеге асыруда жергілікті атқарушы
органдардың рөлін күшейту, халықаралық білім кеңістігіне ықпалдастыру,
шағын комплектілі мектептердің даму мүмкіндіктерін кеңейту, электрондық
оқытуды енгізу, инклюзивтік білім беру, техникалық және кәсіптік білім беру
кадрларын даярлау, жастарды саяси тәрбиелеу, балаларды мектепке дейінгі
тәрбиелеу және оқыту ұйымдарында орынмен қамтамасыз ету мәселелеріне баса
көңіл бөлді, сондай-ақ бұл бағдарламаны білім беру және әлеуметтік
қамсыздандыру жүйелерін дамыту жоспарларымен ұштастыру қажеттігін атап
өтті.
Республикадағы бүкіл қаржы жүйесін реформалау, оның негізгі
тармағы-бюджеттік жүйені күрделі түрде қайта құруын мәжбүр етті. Сол
реформалаудың логикалық жалғасы-ол жаңа бюджеттік заңнама құру және жасау.
Нарықтық экономика қатынастардың құрылымында мемлекет тарапынан
оларды реттеу механизмінде де қаржы зор рөл атқарады. Қаржы негізінен
нарықтық қатынастардың басты құрамдас құралы болып табылады. Еліміздің
экономикасын дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық және ұтымды
лайдаланудың әдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор. Мемлекеттік
бюджет кез-келген басқа экономикалық категория сияқты өндірістік
қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін материалдық-заттық
түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорында бюджеттік қорында затталынады. Нәтижесінде қоғамда болып жатқан
нақты экономикалық процестер мемлекеттің жұмылдыратын және пайдалынылатын
ақша қаржаттар ағымында өзінің көрінісін табады.
Бюджетті мемлекеттің негізгі қаржы жоспары ретінде қарастыруға
болады. Қаржылық системаның орталықтандырылған звеносы және мемлекеттің
негізгі қаржы жоспары ретінде бюджет өз кезегінде экономикалық категория
болып табылады.Сондай-ақ, мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық процестер
бейнеленеді. Бюджет негізінен экономикалық, ғылыми, әлеуметтік және басқа
да сфераларды белгілі көлемде қаржыландыруға бағытталған. Ол нақты кезеңге,
әдетте бір жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығындарын,
орталықтандырылған қаржы ресуртарынның шешуші бөлігінің қозғалысын
анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы жоспары деп мойындау оның ұлттық табысты
қайта бөлудегі маңызды орнын, қаржы жоспарларның жүйесіндегі басымдық
жағдайын, сондай-ақ, қоғамдық ұдайы өндірістің айрықша рөлін анықтайды.
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып
табылады. Әр аймақтың экономикалық-әлеуметтік жағдайы жіті көзқараспен,
байыпты бағдар ұстап қарауды қажет ететін дүние. Өйткені, облыс,
аудандардың және аймақтардың өзіне тән ерекшелігі, еғбек ету дәстүрі
болады. Сонымен қатар, әр деңгейдегі бюджеттердің міндеттері де әртүрлі
болады.
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Оны
мақсатпен әр елде аймақтардың шаруашылықпен, әлеуметтік сферасын, әрбір
әкімшілік – аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті және
басқа да шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша ресурстарын жұмылдыруды
қамтамасыз ететін бюджет тармақтарының желісі құрылады. Бюджеттің жекелеген
түрлерінің кірістері мен шығындарды қалыптастыру, оларды теңдестіру
процесінде заңмен реттеліп отыратын белгілі бір қаржылық өзара қарым-
қатынастар пайда болды. Осы элементтердің барлығы – бюджет жүйесін
ұйымдастыру мен құрудың қағидаттары, оның буындарының өзара қарым-
қатынастары мен байланысының ұйымдық нысандары, бюджеттік құқықтар жиынтығы
– бюджет құрылысын құрайды.
Тақырыптың өзектілігі- бюджетт саласынан білім беру саласына
бөлінетін қаражаттарды қарастыру.
1 Білім беру саласын қаржыландыруда мемлекеттік бюджеттің алатын
рөлі
1.1 Білім беру саласын қаржыландыруда мемлекеттік бюджеттің
экономикалық мәні мен маңызы
Бюджеттің рөлі экономиканы ынталандырушы есебінде арнайы бюджеттік
механизм арқылы іске асырылады. Осы механизмнің арқасында объективтік түрде
бар қатынастарды экономиканың даму мүддесінде пайдаланудың мүмкіншілігі
болады. Бюджеттік механизм — ол бюджеттік қатынастарды ұйымдастыруға
мемлекетің құрастырған және пайдаланатын арнайы формалар кешені мен
қаржылық ресурстарды қоғамдық іс-әрекет салалары, экономика салалары және
елдің аумақтар арасында қайта бөлуді камтитын әдіс-тәсілдердің жүйесі.
Бюджеттік механизмің объективтік негізі- мемлекеттік бюджеттің
экономикалық мазмұнын кұрайтын бөлу қатынастар процестері болып табылады.
Экономикалық категория ретіндегі бюджеттің өзінің ішкі құрылымы бюджеттік
механизмнің ішінде әр түрлі тізбектер бар екенін дәлелдейді. Сондықтан,
бюджеттік механизм құрылымында кірістер, шығыстар, бюджетаралық байланыстар
сияқты бюджеттік қатынастар топтары және соларға сәйкес ақша қаражаттарын
қайта бөлудің әр түрлі формалары мен әдістерін енгізеді. Сол себепті
бюджеттік механизмде бюджеттік қатынастар көрінісінің формаларына тәуелді
келесі құрылымдык тізбектерді белуге болады, олар: ақша қаражаттарын
мемлекет тарапына жұмылдыратын әдістер; әр түрлі іс-әрекет салаларына
бюджеттік қаражаттар беру мен бюджет қалыптастыратын тәртіп пен формалар;
ішкі бюджеттік бөлу мен қайта бөлу және олармен маневр жасайтын әдістер.
Бюджетгік механизмнің жоғары айтылған тізбектері өз алдына сәйкес
элементтерден қалыптасады. Мысалы, акша қаражаттарды жұмылдыратын бюджеттік
механизм салықтык және салыктық емес қаржы ресурстар түсетін әдістермен
сипатталады және өздерінің әлпеттерін нақты кіріс түрлерімен (қосымша құнға
салық, акдиздер, мүлік салығы және т.б.) іске асырылады. Мекемелер,
кәсіпорындар мен ұйымдарга бюджеттік қаражаттар жіберу механизмі әр түрлі
принциптер негізі мен бюджеттік ақша берудің әр түрлі формарлары арқылы
іске асырылады. Қаржы ресурстарының ішкі бюджеттік бөлу мен кайта бөлу
механизмі бюджет жүйесінің сәйкестік буындары тарапына бюджет
қаражаттарының белгілі бөлігін бекіту мен бюджеттік реттеудің әр түрлі
әдістерімен сипатталады.
Мемлекеттік бюджет кез келген мемлекеттердің қызмет етуінің
міндетті шарты ретінде ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын құруды,
бөлуді және пайдалануды қамтамасыз ететін еліміздің негізгі қаржы жоспары
болып табылады. Мемлекеттік бюджет мемлекеттің басқару органдары үшін өз
функцияларын орындау, товарлар мен қызмет нарықтарының, қаржы нарығының
қызмет етуіне әсер ету, экономика секторында табыстарды үйлестіру
мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді. Бюджет мемлекеттік ішкі және сыртқы
саясатты жүргізу үшін экономиканың барлық секторына қаражаттарды жинақтау
қоры болып табылады. Бюджет көмегімен жалпы ішкі өнімнің сектораралық
санаралық және аймақаралық бөлістірілуі, экономиканы мемлекеттік реттеу мен
ынталандыру, еліміздің ұзақ мерзімді мүддесін есепке ала отырып, әлеуметтік
саясатты қаржыландаруды жүзеге асырады. Осылай бюджетке мемлекеттердің
салықтық және салықтық емес қаражаттарды төлеушілермен және бюджеттік
қаражаттарды қалыптастыру және жұмсау бойынша шаруашылық субъектілермен
түсетін қаржылық қарым-қатынастарды бейнелейді.
Мемлекеттік бюджет-қаржы жүйесінің негізгі буыны және негізгі қаржы
категориясы. Онда негізгі мемлекеттердің кірістері мен шығыстары
жинақталады. Бюджет арқылы ресурстардың үздіксіз жиналуы мен оның жұмсалуы
жүзеге асады. Бюджет сөзін ағылшын тілінен аударғанда ақшалы (ақшасы
бар) қоржын, қап дегенді білдіреді. Мемлекеттік бюджет өзімен бірге заң
күші бар ағымды жылға арналған мемлекеттердің негізгі қаржы жоспарын
білдіреді. Материалдық мазмұны бойынша мемлекеттік бюджет мемлекеттердің
орталықтандырылған ақша қорын, ал әлеуметтік-экономикалық мәні бойынша
ұлттық табысты бөлудің негізгі құралы болып табылады.
Бюджет-мемлекеттердің заңмен немесе жергілікті өкілді органдардың
шешімдерімен бекітілетін, мемлекеттердің өз міндеттерін қамтамасыз етуіне
арналған және салықтар, алымдар, басқа да міндетті төлемдер, капиталмен
жүргізілетін операциялардан алынатын кірістер, салыққа жатпайтын және заң
актілерінде көзделген өзге де түсімдер есебінен құрылатын
орталықтандырылған ақша қоры.
Экономиканың дамуының қазіргі сатысында орталықтандырылған қаржы
ресурстары мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқынын қамтамасыз
етуге, оның салалық және аймақтық құрылымдарына жетілдіруге, экономика
саласын дамыту бағдарламаларын жұргізу үшін қажетті көлемде қаражаттарды
қалыптастыруға , ірі әлеуметтік өзгерістерді жүргізуге мүмкіндік береді.
Қаржылық орталықтандыру арқасында ақша қаражаттар мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік саясатын сәтті жүргізуге жағдай жасап отырып,
экономикалық және әлеуметтік дамудың қажетті аймақтарында шоғырланады.
Осылай құндылық бөлудің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет өзіндік
қоғамдық мақсатты орындайды – жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді
қанағаттандырады. Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретінде
мемлекеттік бюджетке жалпы қаржы категориясынан ерекшелейтін мына сипаттар
тән: бюджеттік қатынастар бөлістірушілік сипат алады, әрқашан ақша
нысанында жүзеге асады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және оларды
пайдаланумен бірге жүреді. Сонымен бірге бюджеттік қатынастарға белгілі бір
өзіндік сипат тән. Мемлекеттік бюджет құндық бөлуінің өзіндік сферасы
ретінде келесі келесі белгілермен сипатталады.
- жалпы қоғамдық өнімнің құндарының бір бөлігін мемлекетке жинаумен
және қоғамдық мұқтаждықтарды қанағаттандыруға оны пайдаланумен байланысты
бөлістіруші қатынастардың ерекше экономикалық нысанын білдіреді,
- ұлттық шаруашылық саласы арасында, экономикалық секторлар,
қоғамдық қызмет сферасы арасында құнды қайта бөлу үшін арналған;
- қоғамдық өнімнің қозғалысымен байланысты емес құндылық бөлуінің
сатысын білдіреді.
Мемлекеттік бюджет кез келген экономикалық категория ретінде
өндірістік қатынастарды білдіреді және оған сәйкес материалдық заттай
сипат алады: бюджеттік қатынастар мемлекеттердің ақша қаражаттарының
орталықтандырылған қорына – бюджет қорына метериализацияланады. Осының
нәтижесінде қоғамда болып жатқан бөлістіру процессі мемлекетпен
жинақталатын және пайдаланатын ақша қаражаттарының ағынында өз көрінісін
табады. Бюджеттік қор бұл құндық бөлуінің сатысынан өткен және мемлекетке
ұлғаймалы ұдайы өндіріс бойынша қажеттіліктерді, тұрғындауға әлеуметтік
мәдени қызмет ету, қорғаныс және басқару бойынша қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін түскен қоғамдық өнім мен ұлттық табыстардың бір
бөлігінің қозғалысының нысаны.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттердің
орталықтандырылған ақша қаражаттарының қорын құру және ұдайы өндіріс
мақсатына оларды пайдалану жолымен қоғамдық өнімдерді бөлу және қайта бөлу
процесінде мемлекет пен қоғамдық өндіріс қатысушыларының арасында пайда
болатын ақша қатынастарын көрсетеді. Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы
басқарудың басты механизмдерінің бірі.
Мемлекеттік бюджет түсінігінің экономикалық мәні еліміздің бюджеттік
қорын қалыптастыру және пайдалану бойынша бюджеттік қатынастардың жиынтығы
ретінде ашылады. Бюджетті анықтауда 3 тәсіл бар:
Біріншіден, өзінің экономикалық мәні бойынша мемлекеттік бюджет
өзімен бірге мемлекетке жеке және заңды тұлғаларымен пайда болатын ақшалай
қатынастарды білдіреді;
Екіншіден, бұл қатынастар экономиканы қаржыландыруға, қорғаныс,
мемлекеттік басқару қажеттіліктерін қанағаттандыруға, әлеуметтік-мәдени
шараларды жүргізуге арналған бюджеттік қорды құру және пайдалануға
байланысты ұлттық табысты бөлістіруде пайда болады;
Үшіншіден, бюджет өзіндік тәуелсіз экономикалық категория ретінде
қарастыруға болады, себебі ол объективті бөлістіру қатынастарының
экономикалық нысаны болып табылады.
Бюджет басты экономикалық категориялардың бірі бола отырып, өз
кезегінде басқа экономикалық категорияларды (салықтар мемлекеттік шығындар
және т.б.) біріктіреді, себебі бюджет арқылы ресурстардың үздіксіз жиналуы
мен жұмсалуы жүреді.
Мемлекеттік бюджет мемлекеттің негізгі қаржы жоспары ретінде
сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте бір жылға жасалынады, бюджеттің
кірісін, шығысын, орталықтандырылған қаржы ресурсатарының шешуші бөлігінің
қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы жоспары деп мойындау оның
ұлттық табысты бөлудегі маңызды орнын, қаржы жоспарының жүйесіндегі
басымдық жағдайын, сондай-ақ қоғамдық ұдайы өндірістегі айрықша рөлін
анықтайды. Негізгі қаржы жоспары мемлекеттік қаржылық қызметінің жемісі
болып табылады. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика
парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына
сәйкес сөзсіз орындауға жатады. Ол заң бюджеттерді қалыптастыру процесінде
қалыптасатын қаржы қатынастарын реттейді, республикалық бюджеттің,
жергілікті бюджеттердің әзірлену, қаралу, бекітілу, атқарылу және бақылану
тәртібін белгілейді.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты
механизмдерінің бірі. Ол экономикаға ықпал етудің құралы ретіндегі
бюджеттердің ролі осында көрінеді. Экономиканы реттеу орталықтандырылған
ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен бөлудің нысаны мен
әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы ресурстарын қайта
бөлу жолымен жүзеге асырылады. Ақырында, мемлекеттік бюджет мемлекет
заңдарының бірі болып табылады.
Сөйтіп, бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып оны осы жоғарыда
айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған жөн.
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мазмұны мәні мен маңызы ол
орындайтын функцияларда неғұрлым көрінеді. Бюджеттің негігі функциялары:
- ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлу;
- экономиканы мемлекеттік реттеу және көтермелеу;
- әлеуметтік саясатты қаржыменқаржымен қамтамасыз ету;
- ақшалай қаражаттардың орталықтандырылған қорын жасау және пайдалануға
бақылау жасау.
Осы түрде бюджетті пайдалана отырып, мемлекет біріншіден өндіріс
сатысында да, ұлттық табысты бастапқы бөлістіру сатысында да қалыптасып
пропорцияларды терең өзгерістерді енгізеді. Мемлекеттік бюджет арқылы
қазіргі кезде өнеркәсібі дамыған елдерде ұлттық табыстың 40%-на дейін қайта
бөлістіріледі;
Екіншіден, қазіргі таңда мемлекет экономикада дағдарыстық жағдайларды
бюджеттен қаражаттарды жұмсау жолымен болдырмау үшін экономикаға араласуды
жүзеге асырады. Экономиканы мемлекеттік реттеу Ι-ші дүниежүзілік
соғыстардағы экономикалық дағдарыстан туындаған өнеркәсібі даму нәтижесінде
пайда болды.
Үшіншіден, аса маңызды мәнді мемлекеттік бюджеттің әлеуметтік
функциясын алады. Шетелдік өнеркәсәбі дамыған елдердің бюджетінде жұмысшы
күшті ұдайы өндірумен байланысты шығындардың өсуі байқалады: білім беру
денсаулық сақтауға, әлеуметтік сақатндыру мен қамсыздандыруға кеткен
шығындар.
Төртіншіден, бюджеттердің бақылау функциясы мемлекеттің бюджеттік
құрылғысы мемлекеттегі барлық қаржы ағымдарын құру мен оның қозғалысына
Парламент пен Қаржы Министрлігі жағынан бюджеттік бақылауды жүзеге асыру
мүмкіндігін беруінде туындайды.
Айта кеткен жөн бюджеттің функциясын жүзеге асыруға инфляция, бюджет
тапшылығы, бюджетті уақытылы бекітпеу, қаражаттарды әртүрлі деңгейлі
бюджеттер арасында қаражаттарды бөлістірудегі қайшылықтар сияқты экономика
мен қаржы жүйесіндегі кері жағдайлар кедергі жасайды.
Осы түрде мемлекеттік бюджет түсінігін келесідей топтауға болады:
- өзіндік тәуелсіз экономикалық категория ретінде;
- мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры ретінде;
- экономикаға әсер ету құралы ретінде;
- мемлекеттердің негізгі қаржы жоспары ретінде;
- мемлекеттердің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры ретінде;
- құқықтың заң ретінде, оның ережесі қоғамның мүшесі мен қатынастарға
қатысушылардың орындау міндетті болып табылады.
Мемлекеттік бюджет ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлудің
негізгі құралы. Бюджет арқылы жалпы ішкі өнімнің үштен біріне жуығы
бөлінеді. Бюджет қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік күштерді неғұрлым
ұтымды орналастырудың, экономика және мәдениетті көтерудің талаптарын
ескере отырып, слааралық және аумақтық қайта бөлу үшін пайдаланылады.
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары
ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлеуметті арттыруға,
мемлекеттік дамуды тездетуге бағытталуы тиіс.
Мемлекеттік бюджет бірлік, толықтылығы, дербестігі, нақтылығы және
жариялылығы қағидаларына негізделеді.
Бюджеттердің бірлігі бірыңғай құқықтық негізбен, Қаржы Министрлігі
бекітетін бірыңғай бюджеттік сыныптаманы пайдаланумен, бюджеттің бір
деңгейінен басқа деңгейіне беріліп отыратын мемлекеттік қаржы статистикасы
нысананың бірлігімен, бюджет рәсімінің қағидаттылығымен, ақша жүйесінің
бірлігімен қамтамасыз етіледі.
Бюджеттің дербестігі әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің арасынан
кірістерді бөлудің тұрақты нормативтерін орнықтыру және бюджет
қаражаттарының жұмсалу бағыттарын белгілеу құқығы арқылы қамтамасыз
етіледі. Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны
атқарады. Бюджеттің толықтылығы ҚР-ның салық және бюджет заңнамасында
белгіленетін барлық түсімдерді соның ішінде мемлекеттік акциялар пакеті бар
акционерлік қоғамдардан және республикалық мемлекеттік кәсіпорындардан
алынатын түсімдердің толық тізбесінің және шығыстарының бюджеттерінде
міндетті және толық көрсетілуін қамтамасыз етіледі. Бюджет нақтылығына ҚР
Президентінің Қазақстан халқына жыл сайынға жолдауына сәйкес олардыҚР-ның
әлеуметтік экономикалық даму индикативтілік жоспарының, аумақтарды
дамытудың экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларының өлшеміне сәйкес
келтіру арқылы қол жеткізіледі. Бюджеттердің жариялылығы бектілген
бюджеттер мен алдағы қаржы жылына арналған бюджет туралы заң мен өткен
кезеңдегі олардың атқарылуы туралы есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз
етіледі.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық шартты капитал мен товарлардың еркін
қозғалысын, ұдайы өндірістік процесстердің натуралды және құндылық
пропорцияларға қатысушылардың арасындағы қатынастардың қалыптасуын
білдіреді. Сонымен бірге жекеменшіктегі капитал әлеуметтік-экономикалық
дамудың көптеген мәселелерін шеше алмайды. Осыған байланысты мемлекет
тікелей және жанама реттеу қаржы және неисе саясаты арқылы жүргізіледі. Оны
жүргізуде басты ролді мемлекеттік бюджет алады. Салық салуда мемлекеттік
араласуының тетіктігі болып өндіріс көлеміне әсер ететін салық ставкалары
мен жеңілдіктері, жеке товрлар мен қызмет түрлеріне деген сұраныс пен
ұсыныс табылады. Бюджеттің экономикаға жағымды әсері тұрғындар мен
кәсіпорындарға тиімді салық салу негізінде экономикалық өсу үшін,
экономикалық циклдарының өзгеруіне сенімді бақылау үшін, өндірістердің
тұрақтылығы мен материалдық деңгей мен тұрғындардың өмір жағдайын көтеру
үшін жағдайларды қамтамасыз ететін мемлекеттік шығыстар көлемі мен құрылымы
негізінде бюджеттік ресурстарды жұмсау және кірістерді құрудың тиімді
механизмін қалыптастыруды білдіреді.
1.2 Білім беру жүйесін қаржыландыруда мемлекеттік бюджеттің
шығындары және олардың экономикалық қажеттіліктері
Бюджет кірісін ең алдымен әлеуметтік топтар мен қызмет түрінің
табыстылық деңгейіне араласу арқылы жиынтық тұтынуға әсер ететін фактор
ретінде қарастыру керек. Сонымен бірге бюджет кірісінін алу шарттық қызмет
барысында құрылатын жинақтауды пайдалану бағытын таңдауға әсер етуге
аяққы тұтыну құрылымы мен сұранысты реттеуге мүмкіндік береді. Кірістер
шаруашылық белсенділікке, шығарылатын өнім көлемі мен өндірісінің
техникалық жабдықталуына, бағаның теңдігі мен икемділігінің жағдайына,
инвестицияның салалық және аймақтық орналастырылуына әсер етеді.
Нәтижесінде олар экономикалық дамудағы циклдық ауытқулары жеңілдету
мүмкіндігін, құндық макроэкономикалық проаорционалды реттеу, әлеуметтік
даму қарқынын жөңдеу жөңдеу мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді.
Бюджет кірісінің реттеушілік мүмкіндіктерінің белгілі бір шегі бар.
Кәсіпорындар мен тұрғындардан ақша қаражаттарын алудың үлкен деңгейі
шаруашылық белсенділіктің құлдырауына, тұтыну нарықтарының тарылуына,
нарықтағы жиынтық сұраныстың төмендеуіне, сәйкесінше шығарылатын өнім
көлемнің азаюына, бағаның жоғарлауына, ЖҰӨ азаюына, нәтижесінде
мемлекеттердің өздерінің кірістерінің азаюына әкеледі, ал төмен деңгейдегі
бекіту бюджет кірістерін азайтады, нәтижесінде мемлекеттік реттеу
мүмкіндіктерінің көлемін қысқартады (тарылтады).
Бюджеттердің қызмет етуінің екінші нысаны – бюджет шығыстары арқылы
жұмысқа қабілетсіздіктердің кірістері құрылады және басқа да әлеуметтік
қорғалмаған азаматтарға қолдау көрсетіледі. Көрсетілген төлемдер көлеміне
әсер етуінің өзі қоғамның экономикалық мүмкіндігіне сәйкес тұрғындардың
осы топтарының тұтыну шегін реттейді. Бюджеттік шығыстар экономикалық
өсуінің жаңа сапасын қалыптастыруға белсенді әсер етеді. Ғылыми зерттеуді
басымырақ қаржыландыру, прогрессивті салаларды дамыту, материалдық өндіріс
құрылым оптимизациялау – мұнда да бюджет шығысының реттеушілік ролі өз
көрінісін табады. Олар жалпы мақсаттағы нарықтық инфрақұрылымның өмір
сүрудің негізі болып табылады. Жалпы, бюджеттік араласуда мемлекеттердің
өзінің қаржы базасы мен ұдайы өндірісінің басқа да субъектілерінің
иелігінде қалатын ақша ресурсын реттеу процессі мүмкін болады. Әлеуметтік
экономикалық процестерге бюджеттік қаражаттарда жинау мен жұмсау нақты
нысанасы, принципі мен әдістері әсер етеді.
Бюджет кірістері мемлекеттік кіріспен салыстырғанда тар мағына,
себебі мемлекеттік кірістерге бюджеттен тыс қорлардың кірістері мен
мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың кірісткрі де кіреді.
Өздерінің материалдық заттай белгісі бойынша бюджет кірісі
мемлекеттік билік органдары мен жергілікті басқару органдарының иелігін
елдегі бюджет және салық заңдарына сәйкес қайтарылмайтын негізге түсетін
ақша қаражаттары.
Бюджет кірістері салықтардан, алымдар мен бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдерден алынатын түсімдердің, салыққа жатпайтын өзге де
түсімдердің, сондай-ақ бюджетке қайтарылмайтын негізде келіп түсетін
капиталмен жасалатын операциялардан түсетін кірістердің көлемі.
Кірістердің қалыптасуының негізгі көзі болып ұлттық табыс табылады,
бюджеттік қайта бөлу сфераларына таза ұлттық өнімді бастапқы бөлу
нәтижесінде алынған шаруашылық субъектілердің кірістері түседі. Оларға:
- кәсіпкерліктен түсетін кіріс;
- материалдық және материалдық емес өндіріс сфераларының
жұмысшыларының еңбек ақылары;
- жалға жұмыс істемейтін тұлғалардың табысы;
- жер иелерінің рентасы;
- ссудалық пайыз жатады.
Бюджет кірістерінің құрамы мен құрылымы қоғамдық өнім көлемі мен және
ұлттық табыстарының көлемі мен байланысты және мемлекеттің қаржы
саясатымен анықталады. Бюджет кірістері тек алу әдісі бойынша ғана
сыныптарға бөлінбейді, басқа да белгілер бойынша бөлнеді, мысалы:
- елдегі мемлекеттік құрылғыға байланысты;
а) унитарлы мемлекетке – мемлекеттік (республикалық) бюджет және
жергілікті бюджеттер кірісінен тұрады;
б) федеративті мемлекетке – федералды бюджет кірістері, федерация
мүшесінің бюджеттерінің кірістері мен жергілкті бюджеттердің кірістерінен
тұрады;
- бюджет жүйесінің деңгейіне байланысты, олар меншікті және
реттеуші болып бөлінеді;
- құрылу көздері бойынша заңды тұлғалардан және халықтан тұрғындардан
түсетін кірістер болып бөлінеді;
- салық салынатын субъектілердің азаматтығына байланысты резиденттермен
және резидент еместерден төленетін кірістер;
- салық салудың нақта объектілеріне байланысты мүліктерден немесе
табыстан алынатын;
- нақты түрі бойынша – тікелей жанама салықтар болып бөлінеді.
Мемлекеттік бюджет құрылымы бюджеттік сыныптама негізінде құрылады
және 7 бөлімнен тұрады:
I. Кірістер
II. Алынған ресми трансферттер (гранттар)
III. Бюджеттен бұрын берілген несиелерді өтеу
IV. Шығыстар
V. Несиелендіру
VI. Бюджет тапшылығы (профициті)
VII. Бюджет тапшылығын қаржыландыру (профоципті пайдалану).
Өз кезегінде кірістер мыналарға бөлінеді:
- салықтық түсімдер
- салық емес түсімдер
- капиталмен жүргізілетін операциялардан түсетін крістер.
Бюджет түсімдерінің осы негізгі үш категориясы алынған ресми
трансферттермен (гранттар) толықтырылады.
Бюджеттен берілген несиелерді өтеу категориясы өзімен бірге бюджеттік
несиелер бойынша мемлекеттік шаруашылық субъектілерінің жағынан ақаш
қаражаттарының түсуін білдіреді.
Бюджеттік сыныптама бұл мемлекеттердің қаржы органдарының барлық
бюджет қызметтерінің негізі каланған бірыңғай белгілері бойынша кірістер
мен шығыстарды топтау. Бұл бюджеттің мемлекеттердің экономикалық және
әлеуметтік дамуының жоспарларымен, болжамдарымен және бағдарламаларымен
және жинақ сметаларымен жоспарларға біріктіруге мүмкіндік береді.
Бюджет кірістерінде өзінің қаржылық мәні бойынша 2-ші болып
мемлекеттік займдар саналады. Займдарға мемлекет бюджет тапшылығы
жағдайында жүгінеді. Елдегі қаржылай қақтығыстарының күшеюі және
тапшылықтардың ұлғаю шегі бойынша мемлекет зайымдарды кеңінен қолданады.
Зайымдарды алудың екі жолы бар:
1-шісі тұрғындардан мемлекетік облигациялармен басқа да құнды
қағаздарды оларға сату жолымен;
2-шіден орталық және комерциялық банктерден (мемлекет) құнды
қағаздарды мемлекеттік кепілдендіру қамтамасыз ету жолымен. Мемлекеттердің
несиелік операцияларының көлемінің ұлғаюы мемлекеттердің қарыздарының
өсуіне әкеледі.
Мемлекеттік қарыз салықтармен тығыз байланысты. Зайымды өтеу, олар
бойынша пайыздарды төлеу қосымша салықтық төлемдер немесе жаңа зайымды
шығару есебінен жүзеге асрылады. Салықтық төлемдер зайымдарды алу қиын
болған жағдайда мемлекет қағаз ақшаларды эмиссиялауға (шығаруға) дейін
барады. Бұл әдіс ең күрделі, себебі ақша массасының сәйкес товарлық
қамтамасыз етілмей өсуі инфляциялық процестерінің күшеюіне әкеледі.
Мемлекеттік бюджетке ірі ақша қаражаттарын шоғырландыру
мемлекеттердің тиімді қаржы саясатын жүзеге асыруының қажетті шарты болып
табылады. Бұл үкімерке милитаризмге көп қаражаттарды жұмсауға, мемлекеттік
басқару аппараттарын ұстауға, мемлекеттік займдар бойынша пайыздарды
төлеуге және мемлекеттік қарызды өтеуге, әлеуметтік басқада шығындарды
жүргізуге мүмкіндік береді. Ресурстарды орталықтандыру экономикалық және
әлеуметтік инфрақұрылымның басым салаларын қаржыландыруға жұмсауға
мүмкіндік береді.
Бюджет шығыстары, жалпы мемлекеттік шығыстардың маңызды құрамдас
бөлігі бола отырып, жалпы мемлекеттік ақша қоры қаражаттарын пайдаланумен
байланысты туындайтын экономикалық қатынастарды көрсетеді. Осы
қатынастардың көріну нысаны ретінде бюджет шығыстарының нақты түрі
табылды, олардың көп түрлілігі көптеген факторлардың әрекетімен
байланысты: мемлекеттің табиғаты және функциясымен, елдердің әлеуметтік
функциясымен, елдердің әлеуметтік экономикалық даму деңгейімен, мемлекеттің
әкімшілік аймақтық құрылғысымен және т.б. бюджет шығыстары өзімен бірге
мемлекеттің өзінің функцияларын орындаумен байланысты пайда болатын
шығындарды білдіреді. Бұл экономикалық шығыстардың мәні көптеген түрде
көрінеді. Шығыстардың әртүрлі сапалық және сандық сипаттамадан тұрады.
Сонымен бірге сапалық сипаттама құрылысының экономикалық табиғатын
бейнелей отырып, бюджет шығыстарының мақсатын, ал санның оның мөлшерін
анықтауға мүмкіндік береді.
Бюджет шығыстарының экономикалық өмірдегі ролі мен мәнін анықтау
үшін оларды белгілі бір белгілер бойынша сыныптарға бөлінеді. Қаржы
теориясы мен тәжірибесінде шығыстарды сыныптарға бөлудің бірнеше белгілер
бар. ең алдымен бюджет шығыстары ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесіне әсері
бойынша бөлінеді. Бұл жағдайда ағымды және каптиалды (күрделі) бюджет
шығысы болып бөлінеді. Ағымды шығыстар заңды тұлғаға алды ұстауға және
техникалық қажеттіліктерін жабу үшін берумен байланысты. Бұл шығыстарға
мемлекеттік тұтыну шығындары (экономикалық және әлеуметтік
инфрақұрылымды, халық шаруашылық мемлекеттік салаларын ұстау, азаматтықжәне
әскери сипаттағы товарлар мен қызметтерді сатып алу мемлекеттік
мекемелердің ағымды шығыны), төменгі билік органдарына берілетін,
мемлекеттік және жеке кәсіпорындарға берілетін ағымды субсидиялар,
көліктік төлемдер, мемлекеттік қарыз бойынша пайызды төлеу және ағымды
шығыстар кіреді. Бұл шығыстар жай бюджетке немесе ағымды шығыстар мен
кірістер бюджетінде бейнеленетін шығыстарға сәйкес келеді.
Күрделі шығыстар өзімен бірге негізгі капиталға салым салумен және
запастардың өсуімен байланысты ақша шығындары білдіреді. Олар бюджет
есебінен халық шаруашылығының әртүрлі салаларына капитал салудан,
инвестициялық субсидиялар мен мемлекеттік және жеке кәсіпорындарға және
жергілікті билік органдарына берілетін ұзақ мерзімді бюджеттік несиеден
тұрады. Шығыстардың бұл тобы мемлекеттердің бұл тобы мемлекеттердің күрделі
шығыстары мен кіріс бюджетінде көрініс табады.
Бюджет шығысын сыныптарға бөлудің маңызды белгісі заттық. Сонымен
қатар мұнда барлық шығыстар бірнеше ірі топқа бөлінеді:
1. Халық шаруашылығын қаржыландыру;
2. Әлеуметтік мәдени шаруаларды қаржыландыру;
3. Ғылымды қаржыландыру;
4. Қорғанысты қаржыландыру;
5. Құқықтық қорғау органдары мен мемлекеттік билік және басқару
органдарын ұстау;
6. Сыртқы экономикалық қызмет боцынша шығыстар;
7. Резервтік қорды құру;
8. Мемлекеттік қарызды өтеу бойынша шығыстар;
9. Басқа да шығыстар мен төлемдер.
Мұнда мемлекеттің қоғамдық өмірінің әртүрлі саласындағы ролі айқын
көрінеді. Көрсетілген шығыстар тобына қосымша басымырақ жалпы мемлекеттік
бағдарламаларды орындау шығындары кіреді
Салалар негізінде шығыстарды экономиканы салаларға және қызмет
түрлеріне бөлуге болады. Осыған байланысты материалдық өндірісте шығыстар
шаруашылықтың келесі саласы бойынша топталады.: өнеркәсіп, ауыл
шаруашылығы, көлік және байланыс және т.б. Материалдық емес өндірісте
халыққа білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, тұрғындарға әлеуметтік
қолдау, мемлекеттік басқару және т.б. шығыстарға бөлінеді. Бюджет шығыстары
осылайша бөлу қоғамдық өндірістің құрылымдық жаңару мақсатында
мемлекеттік ресурстарда қайта бөлуді жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Шығыстар ведомстволық және мақсатты белгілері бойынша да
ерекшелінеді. Ведомстволық белгі шығыстардың әр тобында сәйкес министрлік
мекеме немесе заңды тұлғаны анықтауға, яғни бюджет қаражаттарын алушыларды
білуге мүмкіндік береді.
Мақсатты белгілері бойынша бюджет шығыстары шығынның нақты
түрлеріне бөлінеді. Мақсатты бағыты бойынша шығыстарды сыныптарға бөлу
бюджеттік қаражаттарды ұтымды пайдалану үшін алғы шарттарды жасайды,
бюджеттік қаржылардың пайдалануына тиімді бақылау жүргізу үшін қажетті база
болып табылады. Қазіргі кезде Ресейде 19 бағыт бойынша шығыстарды топтау
қолданылады:
1) еңбекақы;
2) еңбекақыға үстемақылар;
3) кеңселік және шаруашылық шығындар;
4) іссапарлар;
5) шәкірақылар;
6) тамаққа кететін шығындар;
7) медикаменттер мен тоңу құралын сатып алу;
8) жабдықтар мен мүліктерді сатып алу;
9) жұмсақ жиһаздарды сатып алу;
10) мемлекеттік күрделі салымдар;
11) күрделі жөндеу;
12) көркейту ғимараттарын ұстау;
13) геологиялық барлау жұмыстары;
14) жобалау;
15) мемлекеттік дотация;
16) операциялық шығындар;
17) ссудалар бойынша төлемдер;
18) баға арасындағы айырмашылықтың орнын толтыру;
19) басқа да шығындар.
Шығыстарды сыныптарға бөлудің соңғы белгісіне аймақтық жатады.
Басқару деңгейі бойынша, яғни елді әкімшілік аумақтық бөлуге байланысты
бюджет шығыстары унитарлы мемлекеттерде орталық бюджет шығыстары мен
жергілікті бюджет шығыстарына, ал федеративті елдерде – федералды бюджет
шығыстарына, федерация субъектілерінің бюджеттерінің шығыстары мен
жергілікті бюджеттер шығыстарына жатады:
- бюджеттік ресурстарды пайдаланудан ең үлкен әсер алу, ол сәйкес
шығыстарды нормалауды, сонымен қатар алынатын нәтижеге қатысты мемлекеттік
шығыстарды біртіндеп азайтуды білдіреді. Ал, әсерді, бір жағынан елдердің
әлеуметтік экономикалық дамуы әртүрлі мәселелерін шешуде, 2-ші жағынан,
бюджет қаражаттары алушылардың табыстарының өсуі есебінен бюджет қорының
ресурстарын ұлғайтуда қарастыруға болады.;
- бюджет ресурстарын пайдаланудың мақсатты сипаты бюджет қаражаттырын
беру бекітілген бюджетке сәйкес қатаң мақсатты бағыттар бойынша жүзеге
асырылатынын білдіреді. Егер елдердің осы негізгі қаржы жоспарын жасау
барысында мемлекет қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру басымдылықты
мен көлемін белгілейтін болса, онда бюджеттік ресурстарды мақсатты
пайдалану бюджеттік шығыстардың тиімділігінің жоғарылауына көмектеседі;
- қызметтік өндірістік және басқа да көрсеткіштерін орындау негізінде
бюджет қаражаттарын бөлу шығындарды азайтуға көмектеседі;
- бюджеттік қаражаттардың негізгі бөлігінің қайтарылмайтындығы және
тегін берілуі.
Бюджеттік әлеуметтік функциясы да маңызды мәнге ие. Мемлекеттік бюджет
жұмысшы күшінің ұдайы өндірісінің элементіне айналды. Дамыған нарықты
экономикасы бар елдердің мемлекеттік бюджеттерінің кірісіне келесі 5 топ
кіреді.; әскери, экономикаға аралсу, мемлекеттік басқару аппаратын ұстау,
әлеуметтік мақсаттар, дамушы елдерге субсидиялар мен неселерді беру.
Мемлекеттік шығыстар елдің экономикасының дамуына ынталандырушы әсер
етеді. Экономикаға аралсу бойынша шығындарға ғылыми зерттеу,
конструкторлық өңдеулер, экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылым
шығындары ауыл шығынын қолдау, экономикалық мемлекеттік саласын
қаржыландыру, елдегі шаруашылық жеке саласын жұмыс бастылықпен қамтамасыз
ету шығыны жатады.
Әлеуметтік мақсаттарға жататын шығындар білім беруге денсаулық сақтау,
әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қамсыздандыру шығындарынан тұрады.
Кейбір мемлекеттерде мемлекеттік бюджеттің шығыс бөлігін ағымды
шығыстар бюджеті мен даму бюджетіне бөлу тәжірибесі қолданылады. Даму
бюджетіне инвестициялық және иновациялық қызметті қаржыландыруға
бөлінген қаражаттар кіреді. Ағым бюджетте әлеуметтік қамтамасыз етуінің
нормалары мен деңгейінен туындайтын барлық шығыстар шоғырланған. Ол
бюджетте жинақталатын тұрғындардан түсетін түсімдер мен ақша жинақтарының
өсімі есебінен теңестіоіледі. Даму бюджетінде жаңа әлеуметтік экономикалық
іс-шараларды орталықтан қаржыландырумен, ұлғаймалы ұдай өндірісінің
қажеттіліктерімен байланысы шығындары жинақталған.; даму бюджетінің
құрамдас бөліктерін талдау мемлекеттің қосымша ьалдау мемлекеттің қосымша
жаңа шығындарына салмақты қарауға мүмкіндік береді. Мұнда мына принцип
жүзеге асырылуы керек: қажеттіліктерді алынатын қаржы шегінде ғана
қаржыландыру.
ҚР-ның мемлекеттік бюджетінің шығыстары бөлінеді:
- ұдайы өндіріс процесіндегі ролі бойынша – материалдық өндірісті
қаржыландырумен және өндірістік емес сфераны ұстаумен байланысты
шығындарға;
- функционалды мақсаты бойынша – халық шаруашылық қаржыландыру
шығындарына, әлеуметтік мәдени іс-шараларды, қорғаныс басқару аппаратын
ұстау, құқық қорғау қызметі мен қауіпсіздікті қамтамасыз ету шығындарына
және т.б. шығындарға.
Нарықтық қатынастарға өту кезінде мемлекеттік бюджет шығыстарының
құрылымы әжептеуір өзгерістерге ұшырады халық шаруашылық бөлінетін бюджет
қаражаттарын күрт қысқартты.
Халықаралық қатынастардағы терең өзгерістерге байланысты дамыған
батыс елдерде қазіргі күннің өзінде әскери шығындар ең негізгіәлеуметтік
мәдени іс-шараларға кететін шығыстар мемлекет пен оның әлеуметтік
функцияларды орындаумен байланысты. Бұл шығыстар келесі негізгі топтарға
бөлінеді:
- халыққа білім беру және кадрларды кәсіби орындау;
- мәдениет, өнер және бұқара ақпатар құралы;
- денсаулық сақтау;
- денешынықтыру және спорт;
- әлеуметтік қамсыздандыру.
Бюджеттік нормалар негізінде шығындар сметасы жасалады. Ол әлеуметтік
мәдени сфераның мекемелерінің қаржы жоспары болып табылады. Сметада
кіріс бөлімі жоқ, ол мекеменің шығындары көлемі мен мақсаты бойынша
қаражаттардың түсуі болып табылады. Сметалар негізінде қаржы органы ағымды
жыл бюджетінің құрамына кіретін әлеуметтік мәдени қажеттіліктеріне
кететін шығындар көлемін анықтайды. Бюджет шығыстарының жеке топтары болып
ғылымда қаржыландыру табады. Бюджеттен қаражаттар маңызды
перспективті зерттеулер бойынша және жалпы мемлекеттік мақсатты ғылыми
техникалық басқармалар бойынша жұмыстарға жұмсалады
1.3 Білім беру жүйесінің типтері мен түрлері
Азаматтардың білім алу құқы Қазақстан Республикасының
Конституциясында кепілденген және 1999 жылы маусым айының 7 жұлдызында
қабылданған Білім беру туралы Заңмен реттледі. Осы құқықты мемлекет
тиісті әлеуметті-экономикалық шарттар жасап, білім беру жүйесін дамыту
арқылы қамтамасыз етеді. Қазақстан Республикасының азаматтарына мемлекет
ақысыз жалпы орта мен алғашқы кәсіби білім және мемлекеттік тапсырысқа
сәйкес конксурстық негізде ақысыз орта кәсіби, жоғары кәсіби және жоғары
оқу орнынан кейінгі білім алуды кепілдейді, егерде азамат осы әрбір деңгей
бойы білімді алғашқы рет алып отырса.
Оқитындарға білім алудың ақысыздығы мемлекеттік білім беру
мекемелерін ұстауды бюджеттік қаржыландыру немесе білім беру мекемелерінен
білім беру қызметтерін сатып алуды бюджеттен төлеу немесе мемлекеттік
гранттар беру арқылы іске асырылады.
Білім беру аумағындағы заңнамалар мемлекеттік саясаттың
принциптерін анықтайды, азаматтардың білім алу құқын қамтамасыз етеді,
орталық және жергілікті атқарушы органдардың өтемақыларын шектейді, білім
беру процесінің субъектілері арасындағы қатынастарды реттейді, олардың
құқықтарын, міндеттерін, уәкілеттерін және жауапкершіліктерін белгілейді.
Білім беру аумағындағы мемлекеттік саясаттың негізгі принциптері
болып келесілер табылады:
• барлық азаматтардың білім алу құқықтарының теңдігі;
• әрбір азаматқа білім алудың барлық деңгейлерінің мүмкінділігі;
• білім берудің діннен тыс сипаты;
• тұлғаның білімділігін ынталандыру және дарындылықты дамыту;
• білім беру процесінің үздіксізділігі, оқыту мен тәрбиелеудің
бірлестілігі;
• білім беру мекемелерінің меншік формалары, оқыту мен тәрбиелеу
формалары және білім беру бағыттары бойынша әр түрлілігі;
• білім беру, ғылым және өндірістің шоғырлануы;
• оқитындарды кәсіптік бағдарлау;
• білім беру жүйесін ақпараттандыру.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі маңына бір-бірімен
арақатынаста болатын меншік форма, тип және түрлерінен тәуелсіз білім беру
мекемелері, әр түрлі білім беру деңгейлеріне арналған білім беру
бағдарламалары мен мемлекеттік жалпы міндетті білім беру стандарттары және
білім беру бағдарламаларды іске асыру мен білім беру жүйесінің дамуын
қамтамасыз ететін білім беруді басқаратын органдар көрсетіледі.
Білім беру жүйесінің негізгі міндеті - ол ұлттық және жалпы-
адамзаттық құндылықтар мен ғылым және тәжірибе жетістіктеріне негізделіп,
тұлғаның қалыптасуына, дамуына және кәсіби жаралуына бағытталған білім алу
үшін қажетті шарттар жасау. Оның басымды мақсаттары болып келесілер
табылады:
• білім беру бағдарламаларды игеру үшін шарттар жасау;
• тұлғаның творчествалық, рухани және физикалық мүмкіндіктерін
дамыту, өнегелілік пен аман тұрмыс нұсқасының мығым негізін қалыптастыру;
• азаматтық пен отаншылдықты, мемлекеттік рәміздер құрметтеуді,
халық дәстүрлерін қадірлеуді, конституция мен қоғамға қай-қайсы
қарсылықтарға төзімсіздікті тәрбиелеу;
• тұлғаның өз құқықтары мен міндеттеріне сезімді қатынасын және
республиканың қоғамдық-саяси, экономикалық және мәдениеттік өміріне
қатынасуының қажеттілігін қалыптастыру;
• әлем және отан мәдениетінің жетістіктеріне қатыстыру, қазақ және
республиканың басқа халықтарының тарих пен салт-дәстүрлерін оқу,
мемлекеттік, орыс және шетел тілдерін игеру;
• білім беру мекемелерінің дербестігін ұлғайту мен басқаруды
демократияландыру және орталықсыздандыру;
• оқытудың жаңа технологияларын енгізу мен білім беруді
ақпараттандыру;
• еңбек нарығындағы бәсекелікке қабілеті бар білікті жұмысшылар мен
мамандарды дайындау, олардың біліктілігін жоғарлату және қайта дайындау;
• әр түрлі және көпфункционалды білім беру мекемелердің тиімді
дамуына жәрдем беру.
Білім беру бағдарламалар білім берудің тиісті деңгейлері мен
олардың сатыларының мазмұнын анықтайды. Республикада тікелей білім беру
бағдарламалардың сипатына байланысты олардың екі түрі - жалпы білім беру
(негізгі және қосымша) және кәсіби (негізгі және қосымша) бағдарламалар
іске асырылып жатыр.
Жалпы білім беру бағдарламалары тұлғаның жалпы мәдениеті және
оның өмір мен қоғамға икемделуі жөніндегі мақсаттарды шешуге, кәсіп пен
мамандықты сезімді таңдау мен игерудің негізін жасауға бағытталған. Кәсіби
бағдарламалар кәсіп пен біліктіліктерге сәйкес жұмыскерлер мен мамандарды
дайындауға және оқитындардың жалпы білімдері мен кәсіби деңгейлерін
тізбекті жоғарлатуға бағытталған.
Жалпы білім берудің мазмұны оның әрбір сатысы бойынша тиісті жалпы
білім беру бағдарламамен анықталады және мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту
мен орта білім беруден қалыптасады.
Білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік
бағдарламасы бойынша жалпы орта білім беру - үш сатыны көздейтін 12 жылдық
оқытудан құрасады: 1-саты - жалпы бастауыш білім беру; 2-саты - негізгі
жалпы білім беру; 3-саты – жалпы орта білім беру.
Бұл бағдарламада кәсіптік бастауыш білім беру мен техникалық және
ауыл шаруашылығы мамандықтары бойынша кәсіптік орта білімнің бөлігі орта
білім беру жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылатын және технологиялар мен
еңбек нарығы талаптарының деңгейіндегі тиімді кәсіптік қызметке даярлауды
қамтамасыз ететін техникалық және кәсіптік білім беруге өзгертілетіні
туралы да мәлімденген. Сонымен қатар, бұл арада кәсіптік орта білім берудің
жекелеген бағдарламаларын іске асырудың өзі орта білімнен кейінгі білім
беру арқылы жаңа деңгейге көтеріледі.
Орта білімнен кейінгі кәсіптік білім беру тек қана жалпы орта
білім беру базасында қамтамасыз етіледі және кәсіптік білім беру
бағдарламаларын іске асыру үшін кәсіптік білім беру мен кадрларды
даярлаудың бөлігі ретінде экономика, қүқық, экология, медицина, ақпараттық
технологиялар және инновациялық менеджмент салаларында қызмет көрсету мен
басқару еңбегін атқаратын орта буын мамандарын басымдылықпен даярлайды.
Жоғары кәсіптік білім беру республикада тиісті жоғары білім беру
бағдарламалар негізінде университет, академия, институт және осыларға
теңестірілген оқу орындары бойынша іске асырылады. Сонымен қоса, жоғары оқу
орындары тиісті лицензиялары болған жағдайда орта, техникалық және
кәсіптік, орта білімнен кейінгі кәсіптік білім беру бағдарламаларын іске
асыруға мүмкіндіктері бар.
Жоғары кәсіптік білім беру мекемелерінде Мемлекеттік бағдарламаға
сәйкес оқу процесін үйымдастыру технологиясының дәстүрлі жүйесінің орнына
оқытудың кредиттік жүйесі енгізіледі. Бүл жүйе, дамыған елдердің тәжірибесі
көрсеткендей, оқитындардың өз бетінше белсенді жүмыс істеуін ынталандырады,
жеке білім бағытын таңдаудың болуын қамтамасыз етеді, білім туралы
құжаттардың әлемдік білім беру кеңістігіне танылуына әсер етеді.
Мемлекеттік бағдарламаға сәйкес жоғары кәсіптік білім беру негізінде екі
деңгейден қалыптасады - жоғары білім беру және жоғары оқу орнынан кейінгі
білім беру. Жоғары білім беру - ол жоғары базалық білім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Білім беру саласын қаржыландыруда мемлекеттік бюджеттің алатын
рөлі
1.1 Білім беру саласын қаржыландыруда мемлекеттік бюджеттің
экономикалық мәні мен маңызы
1.2 Білім беру жүйесін қаржыландыруда мемлекеттік бюджет шығындары
және олардың экономикалық қажеттіліктері
1.3 Білім беру жүйесінің типтері мен түрлері
1.4 Білім беруге арналған шығыстарды қалыптастыру және оларды
қаржыландыру көздері
1.5 Білім беру мекемелерін ұстауға байланысты бюджет ақшасының
есептік көрсеткіштері мен жоспарлау тәртібі
2 Мемлекеттік бюджеттен білім беру жүйесін дамытудаға бөлінген
қаржылардың жұмсалуын талдау
2.1 Қазақстан Республикасы бойынша мемлекеттік бюджеттен білім беру
жүйесіне бөлінген қаржыландыру үлесі
2.2 Мемлекеттік бюдеттен білім беру жүйесіне бөлінген қаржыларды
талдау
2.3 Мемлекеттік бюдежеттен білім беру жүйесіне бөлінген қаржылардың
құрамы мен құрылымын талдау
3 Қазақстан Республикасында білім беру жүйесін қаржыландыру және
оны дамыту мәселелері
3.1 Қазақстандағы білім беру жағдайы және болашағы
3.2 Қазақстан Республикасында білім беру саласын қаржыландыру және
оны дамыту жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Білім жүйесін дамытудағы мемлекеттік бюджет қаражаттарының алатын
рөлі тақырыбына жазылған ОПЭ-28-1 тобының білімгері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .ның дипломдық
жұмысына
АННОТАЦИЯ
Бірінші бөлімде білім саласын қаржыландыруда мемлекеттік бюджеттің
экономикалық мәні мен маңызы және оны қаржыландыратын шығындардың
экономикалық қажеттілігі , білім беру жүйесінің типтері мен түрлері және
осы мекемені ұстауға байланысты бюджет ақшасының есептік көрсеткіштері мен
жоспарлау тәртібі қарастырылды.
Екінші бөлімде мемлекеттік бюджеттен білім беру жүйесін дамытуға
бөлінген қаржылардың жұмсалуын талдағанда – Қазақстан Республикасы бойынша
мемлекеттік бюджеттен білім беру жүйесіне бөлінген қаржылардың үлесі
есептелініп қарастырылды.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасында білім беру жүйесін
қаржыландыру және оны дамыту жолдары қарастырылады
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттер тізімі сонымен қатар тіркемелерден тұрады.
Дипломдық жұмыс 3 бөлімнен, 6 кестеден, 5 суреттен 60 беттен
тұрады.
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі жасаған
2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы
жобасын егжей-тегжейлі қарады.
Білім беруді дамыту мемлекеттік бағдарламасы – Қазақстан
Республикасының 2020 жылға дейінгі даму стратегиялық жоспарын жүзеге
асырудың өзекті бағыттарының бірі. Елді жаңғырту стратегиясын іске
асырудың табыстылығы, ең алдымен, қазақстандықтардың біліміне, әлеуметтік
және дене болмысы, көңіл-күйлеріне байланысты, – деп атап көрсетті
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев.
Мемлекеттік бағдарлама жобасын ұсына отырып, білім беру жүйесінің
негізгі мақсаты – оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру, экономиканың
орнықты өсімі мен азаматтардың әл-ауқатының артуын қамтамасыз ететін
адамдық капиталды дамыту үшін түбегейлі жаңарту екендігін атап өтті. Білім
беру саласын реформалау және жаңартудың негізгі бағыттары ретінде мыналар
ұсынылады: қаржыландыруды жетілдіру (қаржыландырудың жан басына шаққандағы
ұстанымын енгізумен), білім менеджментін жақсарту, педагогтің мәртебесін
арттыру (мемлекеттік қолдауды күшейту және педагог қызметкерлердің еңбегін
ынталандыру), электрондық оқыту жүйесін енгізу
(e-learning), мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен толық
қамту (Балапан мемлекеттік бағдарламасы бойынша мектепке дейінгі
ұйымдардың баламалы желісін дамыту), орта (12-жылдық оқытуға көшу,
Назарбаевтың Зияткерлік мектептері және Бейіндік мектеп аға
мектептерінің желілерін дамыту), техникалық және кәсіптік (жұмыс беру-
шілер жасаған Ұлттық біліктілік жүйесі және кәсіби стандарттарды жүзеге
асырумен), жоғар-ғы және жоғары оқу орнынан кейінгі білімді (Ұлттық
аккредитациялық ұйымдарды халықаралық аккредитациялық желіге ықпалдастыру,
Мемлекеттік жалпыға міндетті техникалықкәсіптік білім мен оқу
бағдарламалары стандарттарын жаңғыртумен, бірнеше мамандықтар алу үшін
жағдай туғызумен, оқытудың қосарлы жүйесін жүзеге асыру арқылы кәсіптік
тәжірибе үлесін ұлғайтумен, Индустрияландыру картасы жобасын жүзеге
асыратын базалық кәсіпорындарға жоғары оқу орындары студенттерін бекітумен,
елдің жеделдете ин-дустриялық-инновациялық даму қажеттілігіне сәйкес
мемлекеттік білімге тапсырыс құрылымын өзгертумен, индустриялық-
инновациялық дамудың барлық бағыттары бойынша мамандарға заманауи
біліктілік талаптарын белгілеумен) одан әрі дамыту. Бұл орайда білім беру
мәселелері бойынша сектораралық және ведомствоаралық өзара іс-қимылды
күшейту көзделеді. Бағдарламаны жүзеге асыруға 2015 жылға дейінгі кезеңге
ғана мемлекеттік бюджеттен 1 трлн. 180 млрд. теңгеден астам қаржы бөлу
көзделеді.
Қазақстанда оқитындар сапалы біліммен қамтамасыз етіліп, таңдаулы
білім ресурстары мен технологияларына қол жеткізе алады. Халықаралық
рейтингілердің көрсеткішінің жақсаруынан, қазақстандық білім беру жүйесінің
тартымдылығын арттырудан басқа ел экономикасының орнықты өсу міндеттерін
кадрлық қамтамасыз ету үдерісі жүзеге асырылады, Қазақстанның адам
капиталының бәсекеге қабілеттілігі арттырылады. Білім беруді дамытудың
мемлекеттік бағдарламасы педагог кадрлардың еңбекақысы деңгейін арттыруға
мүмкіндік береді, бүкіл қызметі бойына мансаптық өсуі, оқытылуы және
кәсіби біліктілігін дамытуы қамтамасыз етіледі.
Мемлекеттік бағдарлама жобасын талқылау барысында білім беру
саласын дамытудың өзекті мәселелері қозғалды және мемлекеттік бағдарламаны
пысықтай түсу жөнінде ұсыныстар енгізілді. Атап айтқанда, сөз алғандар
білім беру жүйесін дамыту міндеттерін жүзеге асыруда жергілікті атқарушы
органдардың рөлін күшейту, халықаралық білім кеңістігіне ықпалдастыру,
шағын комплектілі мектептердің даму мүмкіндіктерін кеңейту, электрондық
оқытуды енгізу, инклюзивтік білім беру, техникалық және кәсіптік білім беру
кадрларын даярлау, жастарды саяси тәрбиелеу, балаларды мектепке дейінгі
тәрбиелеу және оқыту ұйымдарында орынмен қамтамасыз ету мәселелеріне баса
көңіл бөлді, сондай-ақ бұл бағдарламаны білім беру және әлеуметтік
қамсыздандыру жүйелерін дамыту жоспарларымен ұштастыру қажеттігін атап
өтті.
Республикадағы бүкіл қаржы жүйесін реформалау, оның негізгі
тармағы-бюджеттік жүйені күрделі түрде қайта құруын мәжбүр етті. Сол
реформалаудың логикалық жалғасы-ол жаңа бюджеттік заңнама құру және жасау.
Нарықтық экономика қатынастардың құрылымында мемлекет тарапынан
оларды реттеу механизмінде де қаржы зор рөл атқарады. Қаржы негізінен
нарықтық қатынастардың басты құрамдас құралы болып табылады. Еліміздің
экономикасын дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық және ұтымды
лайдаланудың әдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор. Мемлекеттік
бюджет кез-келген басқа экономикалық категория сияқты өндірістік
қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін материалдық-заттық
түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорында бюджеттік қорында затталынады. Нәтижесінде қоғамда болып жатқан
нақты экономикалық процестер мемлекеттің жұмылдыратын және пайдалынылатын
ақша қаржаттар ағымында өзінің көрінісін табады.
Бюджетті мемлекеттің негізгі қаржы жоспары ретінде қарастыруға
болады. Қаржылық системаның орталықтандырылған звеносы және мемлекеттің
негізгі қаржы жоспары ретінде бюджет өз кезегінде экономикалық категория
болып табылады.Сондай-ақ, мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық процестер
бейнеленеді. Бюджет негізінен экономикалық, ғылыми, әлеуметтік және басқа
да сфераларды белгілі көлемде қаржыландыруға бағытталған. Ол нақты кезеңге,
әдетте бір жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығындарын,
орталықтандырылған қаржы ресуртарынның шешуші бөлігінің қозғалысын
анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы жоспары деп мойындау оның ұлттық табысты
қайта бөлудегі маңызды орнын, қаржы жоспарларның жүйесіндегі басымдық
жағдайын, сондай-ақ, қоғамдық ұдайы өндірістің айрықша рөлін анықтайды.
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып
табылады. Әр аймақтың экономикалық-әлеуметтік жағдайы жіті көзқараспен,
байыпты бағдар ұстап қарауды қажет ететін дүние. Өйткені, облыс,
аудандардың және аймақтардың өзіне тән ерекшелігі, еғбек ету дәстүрі
болады. Сонымен қатар, әр деңгейдегі бюджеттердің міндеттері де әртүрлі
болады.
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Оны
мақсатпен әр елде аймақтардың шаруашылықпен, әлеуметтік сферасын, әрбір
әкімшілік – аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті және
басқа да шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша ресурстарын жұмылдыруды
қамтамасыз ететін бюджет тармақтарының желісі құрылады. Бюджеттің жекелеген
түрлерінің кірістері мен шығындарды қалыптастыру, оларды теңдестіру
процесінде заңмен реттеліп отыратын белгілі бір қаржылық өзара қарым-
қатынастар пайда болды. Осы элементтердің барлығы – бюджет жүйесін
ұйымдастыру мен құрудың қағидаттары, оның буындарының өзара қарым-
қатынастары мен байланысының ұйымдық нысандары, бюджеттік құқықтар жиынтығы
– бюджет құрылысын құрайды.
Тақырыптың өзектілігі- бюджетт саласынан білім беру саласына
бөлінетін қаражаттарды қарастыру.
1 Білім беру саласын қаржыландыруда мемлекеттік бюджеттің алатын
рөлі
1.1 Білім беру саласын қаржыландыруда мемлекеттік бюджеттің
экономикалық мәні мен маңызы
Бюджеттің рөлі экономиканы ынталандырушы есебінде арнайы бюджеттік
механизм арқылы іске асырылады. Осы механизмнің арқасында объективтік түрде
бар қатынастарды экономиканың даму мүддесінде пайдаланудың мүмкіншілігі
болады. Бюджеттік механизм — ол бюджеттік қатынастарды ұйымдастыруға
мемлекетің құрастырған және пайдаланатын арнайы формалар кешені мен
қаржылық ресурстарды қоғамдық іс-әрекет салалары, экономика салалары және
елдің аумақтар арасында қайта бөлуді камтитын әдіс-тәсілдердің жүйесі.
Бюджеттік механизмің объективтік негізі- мемлекеттік бюджеттің
экономикалық мазмұнын кұрайтын бөлу қатынастар процестері болып табылады.
Экономикалық категория ретіндегі бюджеттің өзінің ішкі құрылымы бюджеттік
механизмнің ішінде әр түрлі тізбектер бар екенін дәлелдейді. Сондықтан,
бюджеттік механизм құрылымында кірістер, шығыстар, бюджетаралық байланыстар
сияқты бюджеттік қатынастар топтары және соларға сәйкес ақша қаражаттарын
қайта бөлудің әр түрлі формалары мен әдістерін енгізеді. Сол себепті
бюджеттік механизмде бюджеттік қатынастар көрінісінің формаларына тәуелді
келесі құрылымдык тізбектерді белуге болады, олар: ақша қаражаттарын
мемлекет тарапына жұмылдыратын әдістер; әр түрлі іс-әрекет салаларына
бюджеттік қаражаттар беру мен бюджет қалыптастыратын тәртіп пен формалар;
ішкі бюджеттік бөлу мен қайта бөлу және олармен маневр жасайтын әдістер.
Бюджетгік механизмнің жоғары айтылған тізбектері өз алдына сәйкес
элементтерден қалыптасады. Мысалы, акша қаражаттарды жұмылдыратын бюджеттік
механизм салықтык және салыктық емес қаржы ресурстар түсетін әдістермен
сипатталады және өздерінің әлпеттерін нақты кіріс түрлерімен (қосымша құнға
салық, акдиздер, мүлік салығы және т.б.) іске асырылады. Мекемелер,
кәсіпорындар мен ұйымдарга бюджеттік қаражаттар жіберу механизмі әр түрлі
принциптер негізі мен бюджеттік ақша берудің әр түрлі формарлары арқылы
іске асырылады. Қаржы ресурстарының ішкі бюджеттік бөлу мен кайта бөлу
механизмі бюджет жүйесінің сәйкестік буындары тарапына бюджет
қаражаттарының белгілі бөлігін бекіту мен бюджеттік реттеудің әр түрлі
әдістерімен сипатталады.
Мемлекеттік бюджет кез келген мемлекеттердің қызмет етуінің
міндетті шарты ретінде ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын құруды,
бөлуді және пайдалануды қамтамасыз ететін еліміздің негізгі қаржы жоспары
болып табылады. Мемлекеттік бюджет мемлекеттің басқару органдары үшін өз
функцияларын орындау, товарлар мен қызмет нарықтарының, қаржы нарығының
қызмет етуіне әсер ету, экономика секторында табыстарды үйлестіру
мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді. Бюджет мемлекеттік ішкі және сыртқы
саясатты жүргізу үшін экономиканың барлық секторына қаражаттарды жинақтау
қоры болып табылады. Бюджет көмегімен жалпы ішкі өнімнің сектораралық
санаралық және аймақаралық бөлістірілуі, экономиканы мемлекеттік реттеу мен
ынталандыру, еліміздің ұзақ мерзімді мүддесін есепке ала отырып, әлеуметтік
саясатты қаржыландаруды жүзеге асырады. Осылай бюджетке мемлекеттердің
салықтық және салықтық емес қаражаттарды төлеушілермен және бюджеттік
қаражаттарды қалыптастыру және жұмсау бойынша шаруашылық субъектілермен
түсетін қаржылық қарым-қатынастарды бейнелейді.
Мемлекеттік бюджет-қаржы жүйесінің негізгі буыны және негізгі қаржы
категориясы. Онда негізгі мемлекеттердің кірістері мен шығыстары
жинақталады. Бюджет арқылы ресурстардың үздіксіз жиналуы мен оның жұмсалуы
жүзеге асады. Бюджет сөзін ағылшын тілінен аударғанда ақшалы (ақшасы
бар) қоржын, қап дегенді білдіреді. Мемлекеттік бюджет өзімен бірге заң
күші бар ағымды жылға арналған мемлекеттердің негізгі қаржы жоспарын
білдіреді. Материалдық мазмұны бойынша мемлекеттік бюджет мемлекеттердің
орталықтандырылған ақша қорын, ал әлеуметтік-экономикалық мәні бойынша
ұлттық табысты бөлудің негізгі құралы болып табылады.
Бюджет-мемлекеттердің заңмен немесе жергілікті өкілді органдардың
шешімдерімен бекітілетін, мемлекеттердің өз міндеттерін қамтамасыз етуіне
арналған және салықтар, алымдар, басқа да міндетті төлемдер, капиталмен
жүргізілетін операциялардан алынатын кірістер, салыққа жатпайтын және заң
актілерінде көзделген өзге де түсімдер есебінен құрылатын
орталықтандырылған ақша қоры.
Экономиканың дамуының қазіргі сатысында орталықтандырылған қаржы
ресурстары мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқынын қамтамасыз
етуге, оның салалық және аймақтық құрылымдарына жетілдіруге, экономика
саласын дамыту бағдарламаларын жұргізу үшін қажетті көлемде қаражаттарды
қалыптастыруға , ірі әлеуметтік өзгерістерді жүргізуге мүмкіндік береді.
Қаржылық орталықтандыру арқасында ақша қаражаттар мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік саясатын сәтті жүргізуге жағдай жасап отырып,
экономикалық және әлеуметтік дамудың қажетті аймақтарында шоғырланады.
Осылай құндылық бөлудің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет өзіндік
қоғамдық мақсатты орындайды – жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді
қанағаттандырады. Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретінде
мемлекеттік бюджетке жалпы қаржы категориясынан ерекшелейтін мына сипаттар
тән: бюджеттік қатынастар бөлістірушілік сипат алады, әрқашан ақша
нысанында жүзеге асады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және оларды
пайдаланумен бірге жүреді. Сонымен бірге бюджеттік қатынастарға белгілі бір
өзіндік сипат тән. Мемлекеттік бюджет құндық бөлуінің өзіндік сферасы
ретінде келесі келесі белгілермен сипатталады.
- жалпы қоғамдық өнімнің құндарының бір бөлігін мемлекетке жинаумен
және қоғамдық мұқтаждықтарды қанағаттандыруға оны пайдаланумен байланысты
бөлістіруші қатынастардың ерекше экономикалық нысанын білдіреді,
- ұлттық шаруашылық саласы арасында, экономикалық секторлар,
қоғамдық қызмет сферасы арасында құнды қайта бөлу үшін арналған;
- қоғамдық өнімнің қозғалысымен байланысты емес құндылық бөлуінің
сатысын білдіреді.
Мемлекеттік бюджет кез келген экономикалық категория ретінде
өндірістік қатынастарды білдіреді және оған сәйкес материалдық заттай
сипат алады: бюджеттік қатынастар мемлекеттердің ақша қаражаттарының
орталықтандырылған қорына – бюджет қорына метериализацияланады. Осының
нәтижесінде қоғамда болып жатқан бөлістіру процессі мемлекетпен
жинақталатын және пайдаланатын ақша қаражаттарының ағынында өз көрінісін
табады. Бюджеттік қор бұл құндық бөлуінің сатысынан өткен және мемлекетке
ұлғаймалы ұдайы өндіріс бойынша қажеттіліктерді, тұрғындауға әлеуметтік
мәдени қызмет ету, қорғаныс және басқару бойынша қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін түскен қоғамдық өнім мен ұлттық табыстардың бір
бөлігінің қозғалысының нысаны.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттердің
орталықтандырылған ақша қаражаттарының қорын құру және ұдайы өндіріс
мақсатына оларды пайдалану жолымен қоғамдық өнімдерді бөлу және қайта бөлу
процесінде мемлекет пен қоғамдық өндіріс қатысушыларының арасында пайда
болатын ақша қатынастарын көрсетеді. Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы
басқарудың басты механизмдерінің бірі.
Мемлекеттік бюджет түсінігінің экономикалық мәні еліміздің бюджеттік
қорын қалыптастыру және пайдалану бойынша бюджеттік қатынастардың жиынтығы
ретінде ашылады. Бюджетті анықтауда 3 тәсіл бар:
Біріншіден, өзінің экономикалық мәні бойынша мемлекеттік бюджет
өзімен бірге мемлекетке жеке және заңды тұлғаларымен пайда болатын ақшалай
қатынастарды білдіреді;
Екіншіден, бұл қатынастар экономиканы қаржыландыруға, қорғаныс,
мемлекеттік басқару қажеттіліктерін қанағаттандыруға, әлеуметтік-мәдени
шараларды жүргізуге арналған бюджеттік қорды құру және пайдалануға
байланысты ұлттық табысты бөлістіруде пайда болады;
Үшіншіден, бюджет өзіндік тәуелсіз экономикалық категория ретінде
қарастыруға болады, себебі ол объективті бөлістіру қатынастарының
экономикалық нысаны болып табылады.
Бюджет басты экономикалық категориялардың бірі бола отырып, өз
кезегінде басқа экономикалық категорияларды (салықтар мемлекеттік шығындар
және т.б.) біріктіреді, себебі бюджет арқылы ресурстардың үздіксіз жиналуы
мен жұмсалуы жүреді.
Мемлекеттік бюджет мемлекеттің негізгі қаржы жоспары ретінде
сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте бір жылға жасалынады, бюджеттің
кірісін, шығысын, орталықтандырылған қаржы ресурсатарының шешуші бөлігінің
қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы жоспары деп мойындау оның
ұлттық табысты бөлудегі маңызды орнын, қаржы жоспарының жүйесіндегі
басымдық жағдайын, сондай-ақ қоғамдық ұдайы өндірістегі айрықша рөлін
анықтайды. Негізгі қаржы жоспары мемлекеттік қаржылық қызметінің жемісі
болып табылады. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика
парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына
сәйкес сөзсіз орындауға жатады. Ол заң бюджеттерді қалыптастыру процесінде
қалыптасатын қаржы қатынастарын реттейді, республикалық бюджеттің,
жергілікті бюджеттердің әзірлену, қаралу, бекітілу, атқарылу және бақылану
тәртібін белгілейді.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты
механизмдерінің бірі. Ол экономикаға ықпал етудің құралы ретіндегі
бюджеттердің ролі осында көрінеді. Экономиканы реттеу орталықтандырылған
ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен бөлудің нысаны мен
әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы ресурстарын қайта
бөлу жолымен жүзеге асырылады. Ақырында, мемлекеттік бюджет мемлекет
заңдарының бірі болып табылады.
Сөйтіп, бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып оны осы жоғарыда
айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған жөн.
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мазмұны мәні мен маңызы ол
орындайтын функцияларда неғұрлым көрінеді. Бюджеттің негігі функциялары:
- ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлу;
- экономиканы мемлекеттік реттеу және көтермелеу;
- әлеуметтік саясатты қаржыменқаржымен қамтамасыз ету;
- ақшалай қаражаттардың орталықтандырылған қорын жасау және пайдалануға
бақылау жасау.
Осы түрде бюджетті пайдалана отырып, мемлекет біріншіден өндіріс
сатысында да, ұлттық табысты бастапқы бөлістіру сатысында да қалыптасып
пропорцияларды терең өзгерістерді енгізеді. Мемлекеттік бюджет арқылы
қазіргі кезде өнеркәсібі дамыған елдерде ұлттық табыстың 40%-на дейін қайта
бөлістіріледі;
Екіншіден, қазіргі таңда мемлекет экономикада дағдарыстық жағдайларды
бюджеттен қаражаттарды жұмсау жолымен болдырмау үшін экономикаға араласуды
жүзеге асырады. Экономиканы мемлекеттік реттеу Ι-ші дүниежүзілік
соғыстардағы экономикалық дағдарыстан туындаған өнеркәсібі даму нәтижесінде
пайда болды.
Үшіншіден, аса маңызды мәнді мемлекеттік бюджеттің әлеуметтік
функциясын алады. Шетелдік өнеркәсәбі дамыған елдердің бюджетінде жұмысшы
күшті ұдайы өндірумен байланысты шығындардың өсуі байқалады: білім беру
денсаулық сақтауға, әлеуметтік сақатндыру мен қамсыздандыруға кеткен
шығындар.
Төртіншіден, бюджеттердің бақылау функциясы мемлекеттің бюджеттік
құрылғысы мемлекеттегі барлық қаржы ағымдарын құру мен оның қозғалысына
Парламент пен Қаржы Министрлігі жағынан бюджеттік бақылауды жүзеге асыру
мүмкіндігін беруінде туындайды.
Айта кеткен жөн бюджеттің функциясын жүзеге асыруға инфляция, бюджет
тапшылығы, бюджетті уақытылы бекітпеу, қаражаттарды әртүрлі деңгейлі
бюджеттер арасында қаражаттарды бөлістірудегі қайшылықтар сияқты экономика
мен қаржы жүйесіндегі кері жағдайлар кедергі жасайды.
Осы түрде мемлекеттік бюджет түсінігін келесідей топтауға болады:
- өзіндік тәуелсіз экономикалық категория ретінде;
- мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры ретінде;
- экономикаға әсер ету құралы ретінде;
- мемлекеттердің негізгі қаржы жоспары ретінде;
- мемлекеттердің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры ретінде;
- құқықтың заң ретінде, оның ережесі қоғамның мүшесі мен қатынастарға
қатысушылардың орындау міндетті болып табылады.
Мемлекеттік бюджет ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлудің
негізгі құралы. Бюджет арқылы жалпы ішкі өнімнің үштен біріне жуығы
бөлінеді. Бюджет қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік күштерді неғұрлым
ұтымды орналастырудың, экономика және мәдениетті көтерудің талаптарын
ескере отырып, слааралық және аумақтық қайта бөлу үшін пайдаланылады.
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары
ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлеуметті арттыруға,
мемлекеттік дамуды тездетуге бағытталуы тиіс.
Мемлекеттік бюджет бірлік, толықтылығы, дербестігі, нақтылығы және
жариялылығы қағидаларына негізделеді.
Бюджеттердің бірлігі бірыңғай құқықтық негізбен, Қаржы Министрлігі
бекітетін бірыңғай бюджеттік сыныптаманы пайдаланумен, бюджеттің бір
деңгейінен басқа деңгейіне беріліп отыратын мемлекеттік қаржы статистикасы
нысананың бірлігімен, бюджет рәсімінің қағидаттылығымен, ақша жүйесінің
бірлігімен қамтамасыз етіледі.
Бюджеттің дербестігі әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің арасынан
кірістерді бөлудің тұрақты нормативтерін орнықтыру және бюджет
қаражаттарының жұмсалу бағыттарын белгілеу құқығы арқылы қамтамасыз
етіледі. Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны
атқарады. Бюджеттің толықтылығы ҚР-ның салық және бюджет заңнамасында
белгіленетін барлық түсімдерді соның ішінде мемлекеттік акциялар пакеті бар
акционерлік қоғамдардан және республикалық мемлекеттік кәсіпорындардан
алынатын түсімдердің толық тізбесінің және шығыстарының бюджеттерінде
міндетті және толық көрсетілуін қамтамасыз етіледі. Бюджет нақтылығына ҚР
Президентінің Қазақстан халқына жыл сайынға жолдауына сәйкес олардыҚР-ның
әлеуметтік экономикалық даму индикативтілік жоспарының, аумақтарды
дамытудың экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларының өлшеміне сәйкес
келтіру арқылы қол жеткізіледі. Бюджеттердің жариялылығы бектілген
бюджеттер мен алдағы қаржы жылына арналған бюджет туралы заң мен өткен
кезеңдегі олардың атқарылуы туралы есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз
етіледі.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық шартты капитал мен товарлардың еркін
қозғалысын, ұдайы өндірістік процесстердің натуралды және құндылық
пропорцияларға қатысушылардың арасындағы қатынастардың қалыптасуын
білдіреді. Сонымен бірге жекеменшіктегі капитал әлеуметтік-экономикалық
дамудың көптеген мәселелерін шеше алмайды. Осыған байланысты мемлекет
тікелей және жанама реттеу қаржы және неисе саясаты арқылы жүргізіледі. Оны
жүргізуде басты ролді мемлекеттік бюджет алады. Салық салуда мемлекеттік
араласуының тетіктігі болып өндіріс көлеміне әсер ететін салық ставкалары
мен жеңілдіктері, жеке товрлар мен қызмет түрлеріне деген сұраныс пен
ұсыныс табылады. Бюджеттің экономикаға жағымды әсері тұрғындар мен
кәсіпорындарға тиімді салық салу негізінде экономикалық өсу үшін,
экономикалық циклдарының өзгеруіне сенімді бақылау үшін, өндірістердің
тұрақтылығы мен материалдық деңгей мен тұрғындардың өмір жағдайын көтеру
үшін жағдайларды қамтамасыз ететін мемлекеттік шығыстар көлемі мен құрылымы
негізінде бюджеттік ресурстарды жұмсау және кірістерді құрудың тиімді
механизмін қалыптастыруды білдіреді.
1.2 Білім беру жүйесін қаржыландыруда мемлекеттік бюджеттің
шығындары және олардың экономикалық қажеттіліктері
Бюджет кірісін ең алдымен әлеуметтік топтар мен қызмет түрінің
табыстылық деңгейіне араласу арқылы жиынтық тұтынуға әсер ететін фактор
ретінде қарастыру керек. Сонымен бірге бюджет кірісінін алу шарттық қызмет
барысында құрылатын жинақтауды пайдалану бағытын таңдауға әсер етуге
аяққы тұтыну құрылымы мен сұранысты реттеуге мүмкіндік береді. Кірістер
шаруашылық белсенділікке, шығарылатын өнім көлемі мен өндірісінің
техникалық жабдықталуына, бағаның теңдігі мен икемділігінің жағдайына,
инвестицияның салалық және аймақтық орналастырылуына әсер етеді.
Нәтижесінде олар экономикалық дамудағы циклдық ауытқулары жеңілдету
мүмкіндігін, құндық макроэкономикалық проаорционалды реттеу, әлеуметтік
даму қарқынын жөңдеу жөңдеу мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді.
Бюджет кірісінің реттеушілік мүмкіндіктерінің белгілі бір шегі бар.
Кәсіпорындар мен тұрғындардан ақша қаражаттарын алудың үлкен деңгейі
шаруашылық белсенділіктің құлдырауына, тұтыну нарықтарының тарылуына,
нарықтағы жиынтық сұраныстың төмендеуіне, сәйкесінше шығарылатын өнім
көлемнің азаюына, бағаның жоғарлауына, ЖҰӨ азаюына, нәтижесінде
мемлекеттердің өздерінің кірістерінің азаюына әкеледі, ал төмен деңгейдегі
бекіту бюджет кірістерін азайтады, нәтижесінде мемлекеттік реттеу
мүмкіндіктерінің көлемін қысқартады (тарылтады).
Бюджеттердің қызмет етуінің екінші нысаны – бюджет шығыстары арқылы
жұмысқа қабілетсіздіктердің кірістері құрылады және басқа да әлеуметтік
қорғалмаған азаматтарға қолдау көрсетіледі. Көрсетілген төлемдер көлеміне
әсер етуінің өзі қоғамның экономикалық мүмкіндігіне сәйкес тұрғындардың
осы топтарының тұтыну шегін реттейді. Бюджеттік шығыстар экономикалық
өсуінің жаңа сапасын қалыптастыруға белсенді әсер етеді. Ғылыми зерттеуді
басымырақ қаржыландыру, прогрессивті салаларды дамыту, материалдық өндіріс
құрылым оптимизациялау – мұнда да бюджет шығысының реттеушілік ролі өз
көрінісін табады. Олар жалпы мақсаттағы нарықтық инфрақұрылымның өмір
сүрудің негізі болып табылады. Жалпы, бюджеттік араласуда мемлекеттердің
өзінің қаржы базасы мен ұдайы өндірісінің басқа да субъектілерінің
иелігінде қалатын ақша ресурсын реттеу процессі мүмкін болады. Әлеуметтік
экономикалық процестерге бюджеттік қаражаттарда жинау мен жұмсау нақты
нысанасы, принципі мен әдістері әсер етеді.
Бюджет кірістері мемлекеттік кіріспен салыстырғанда тар мағына,
себебі мемлекеттік кірістерге бюджеттен тыс қорлардың кірістері мен
мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың кірісткрі де кіреді.
Өздерінің материалдық заттай белгісі бойынша бюджет кірісі
мемлекеттік билік органдары мен жергілікті басқару органдарының иелігін
елдегі бюджет және салық заңдарына сәйкес қайтарылмайтын негізге түсетін
ақша қаражаттары.
Бюджет кірістері салықтардан, алымдар мен бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдерден алынатын түсімдердің, салыққа жатпайтын өзге де
түсімдердің, сондай-ақ бюджетке қайтарылмайтын негізде келіп түсетін
капиталмен жасалатын операциялардан түсетін кірістердің көлемі.
Кірістердің қалыптасуының негізгі көзі болып ұлттық табыс табылады,
бюджеттік қайта бөлу сфераларына таза ұлттық өнімді бастапқы бөлу
нәтижесінде алынған шаруашылық субъектілердің кірістері түседі. Оларға:
- кәсіпкерліктен түсетін кіріс;
- материалдық және материалдық емес өндіріс сфераларының
жұмысшыларының еңбек ақылары;
- жалға жұмыс істемейтін тұлғалардың табысы;
- жер иелерінің рентасы;
- ссудалық пайыз жатады.
Бюджет кірістерінің құрамы мен құрылымы қоғамдық өнім көлемі мен және
ұлттық табыстарының көлемі мен байланысты және мемлекеттің қаржы
саясатымен анықталады. Бюджет кірістері тек алу әдісі бойынша ғана
сыныптарға бөлінбейді, басқа да белгілер бойынша бөлнеді, мысалы:
- елдегі мемлекеттік құрылғыға байланысты;
а) унитарлы мемлекетке – мемлекеттік (республикалық) бюджет және
жергілікті бюджеттер кірісінен тұрады;
б) федеративті мемлекетке – федералды бюджет кірістері, федерация
мүшесінің бюджеттерінің кірістері мен жергілкті бюджеттердің кірістерінен
тұрады;
- бюджет жүйесінің деңгейіне байланысты, олар меншікті және
реттеуші болып бөлінеді;
- құрылу көздері бойынша заңды тұлғалардан және халықтан тұрғындардан
түсетін кірістер болып бөлінеді;
- салық салынатын субъектілердің азаматтығына байланысты резиденттермен
және резидент еместерден төленетін кірістер;
- салық салудың нақта объектілеріне байланысты мүліктерден немесе
табыстан алынатын;
- нақты түрі бойынша – тікелей жанама салықтар болып бөлінеді.
Мемлекеттік бюджет құрылымы бюджеттік сыныптама негізінде құрылады
және 7 бөлімнен тұрады:
I. Кірістер
II. Алынған ресми трансферттер (гранттар)
III. Бюджеттен бұрын берілген несиелерді өтеу
IV. Шығыстар
V. Несиелендіру
VI. Бюджет тапшылығы (профициті)
VII. Бюджет тапшылығын қаржыландыру (профоципті пайдалану).
Өз кезегінде кірістер мыналарға бөлінеді:
- салықтық түсімдер
- салық емес түсімдер
- капиталмен жүргізілетін операциялардан түсетін крістер.
Бюджет түсімдерінің осы негізгі үш категориясы алынған ресми
трансферттермен (гранттар) толықтырылады.
Бюджеттен берілген несиелерді өтеу категориясы өзімен бірге бюджеттік
несиелер бойынша мемлекеттік шаруашылық субъектілерінің жағынан ақаш
қаражаттарының түсуін білдіреді.
Бюджеттік сыныптама бұл мемлекеттердің қаржы органдарының барлық
бюджет қызметтерінің негізі каланған бірыңғай белгілері бойынша кірістер
мен шығыстарды топтау. Бұл бюджеттің мемлекеттердің экономикалық және
әлеуметтік дамуының жоспарларымен, болжамдарымен және бағдарламаларымен
және жинақ сметаларымен жоспарларға біріктіруге мүмкіндік береді.
Бюджет кірістерінде өзінің қаржылық мәні бойынша 2-ші болып
мемлекеттік займдар саналады. Займдарға мемлекет бюджет тапшылығы
жағдайында жүгінеді. Елдегі қаржылай қақтығыстарының күшеюі және
тапшылықтардың ұлғаю шегі бойынша мемлекет зайымдарды кеңінен қолданады.
Зайымдарды алудың екі жолы бар:
1-шісі тұрғындардан мемлекетік облигациялармен басқа да құнды
қағаздарды оларға сату жолымен;
2-шіден орталық және комерциялық банктерден (мемлекет) құнды
қағаздарды мемлекеттік кепілдендіру қамтамасыз ету жолымен. Мемлекеттердің
несиелік операцияларының көлемінің ұлғаюы мемлекеттердің қарыздарының
өсуіне әкеледі.
Мемлекеттік қарыз салықтармен тығыз байланысты. Зайымды өтеу, олар
бойынша пайыздарды төлеу қосымша салықтық төлемдер немесе жаңа зайымды
шығару есебінен жүзеге асрылады. Салықтық төлемдер зайымдарды алу қиын
болған жағдайда мемлекет қағаз ақшаларды эмиссиялауға (шығаруға) дейін
барады. Бұл әдіс ең күрделі, себебі ақша массасының сәйкес товарлық
қамтамасыз етілмей өсуі инфляциялық процестерінің күшеюіне әкеледі.
Мемлекеттік бюджетке ірі ақша қаражаттарын шоғырландыру
мемлекеттердің тиімді қаржы саясатын жүзеге асыруының қажетті шарты болып
табылады. Бұл үкімерке милитаризмге көп қаражаттарды жұмсауға, мемлекеттік
басқару аппараттарын ұстауға, мемлекеттік займдар бойынша пайыздарды
төлеуге және мемлекеттік қарызды өтеуге, әлеуметтік басқада шығындарды
жүргізуге мүмкіндік береді. Ресурстарды орталықтандыру экономикалық және
әлеуметтік инфрақұрылымның басым салаларын қаржыландыруға жұмсауға
мүмкіндік береді.
Бюджет шығыстары, жалпы мемлекеттік шығыстардың маңызды құрамдас
бөлігі бола отырып, жалпы мемлекеттік ақша қоры қаражаттарын пайдаланумен
байланысты туындайтын экономикалық қатынастарды көрсетеді. Осы
қатынастардың көріну нысаны ретінде бюджет шығыстарының нақты түрі
табылды, олардың көп түрлілігі көптеген факторлардың әрекетімен
байланысты: мемлекеттің табиғаты және функциясымен, елдердің әлеуметтік
функциясымен, елдердің әлеуметтік экономикалық даму деңгейімен, мемлекеттің
әкімшілік аймақтық құрылғысымен және т.б. бюджет шығыстары өзімен бірге
мемлекеттің өзінің функцияларын орындаумен байланысты пайда болатын
шығындарды білдіреді. Бұл экономикалық шығыстардың мәні көптеген түрде
көрінеді. Шығыстардың әртүрлі сапалық және сандық сипаттамадан тұрады.
Сонымен бірге сапалық сипаттама құрылысының экономикалық табиғатын
бейнелей отырып, бюджет шығыстарының мақсатын, ал санның оның мөлшерін
анықтауға мүмкіндік береді.
Бюджет шығыстарының экономикалық өмірдегі ролі мен мәнін анықтау
үшін оларды белгілі бір белгілер бойынша сыныптарға бөлінеді. Қаржы
теориясы мен тәжірибесінде шығыстарды сыныптарға бөлудің бірнеше белгілер
бар. ең алдымен бюджет шығыстары ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесіне әсері
бойынша бөлінеді. Бұл жағдайда ағымды және каптиалды (күрделі) бюджет
шығысы болып бөлінеді. Ағымды шығыстар заңды тұлғаға алды ұстауға және
техникалық қажеттіліктерін жабу үшін берумен байланысты. Бұл шығыстарға
мемлекеттік тұтыну шығындары (экономикалық және әлеуметтік
инфрақұрылымды, халық шаруашылық мемлекеттік салаларын ұстау, азаматтықжәне
әскери сипаттағы товарлар мен қызметтерді сатып алу мемлекеттік
мекемелердің ағымды шығыны), төменгі билік органдарына берілетін,
мемлекеттік және жеке кәсіпорындарға берілетін ағымды субсидиялар,
көліктік төлемдер, мемлекеттік қарыз бойынша пайызды төлеу және ағымды
шығыстар кіреді. Бұл шығыстар жай бюджетке немесе ағымды шығыстар мен
кірістер бюджетінде бейнеленетін шығыстарға сәйкес келеді.
Күрделі шығыстар өзімен бірге негізгі капиталға салым салумен және
запастардың өсуімен байланысты ақша шығындары білдіреді. Олар бюджет
есебінен халық шаруашылығының әртүрлі салаларына капитал салудан,
инвестициялық субсидиялар мен мемлекеттік және жеке кәсіпорындарға және
жергілікті билік органдарына берілетін ұзақ мерзімді бюджеттік несиеден
тұрады. Шығыстардың бұл тобы мемлекеттердің бұл тобы мемлекеттердің күрделі
шығыстары мен кіріс бюджетінде көрініс табады.
Бюджет шығысын сыныптарға бөлудің маңызды белгісі заттық. Сонымен
қатар мұнда барлық шығыстар бірнеше ірі топқа бөлінеді:
1. Халық шаруашылығын қаржыландыру;
2. Әлеуметтік мәдени шаруаларды қаржыландыру;
3. Ғылымды қаржыландыру;
4. Қорғанысты қаржыландыру;
5. Құқықтық қорғау органдары мен мемлекеттік билік және басқару
органдарын ұстау;
6. Сыртқы экономикалық қызмет боцынша шығыстар;
7. Резервтік қорды құру;
8. Мемлекеттік қарызды өтеу бойынша шығыстар;
9. Басқа да шығыстар мен төлемдер.
Мұнда мемлекеттің қоғамдық өмірінің әртүрлі саласындағы ролі айқын
көрінеді. Көрсетілген шығыстар тобына қосымша басымырақ жалпы мемлекеттік
бағдарламаларды орындау шығындары кіреді
Салалар негізінде шығыстарды экономиканы салаларға және қызмет
түрлеріне бөлуге болады. Осыған байланысты материалдық өндірісте шығыстар
шаруашылықтың келесі саласы бойынша топталады.: өнеркәсіп, ауыл
шаруашылығы, көлік және байланыс және т.б. Материалдық емес өндірісте
халыққа білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, тұрғындарға әлеуметтік
қолдау, мемлекеттік басқару және т.б. шығыстарға бөлінеді. Бюджет шығыстары
осылайша бөлу қоғамдық өндірістің құрылымдық жаңару мақсатында
мемлекеттік ресурстарда қайта бөлуді жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Шығыстар ведомстволық және мақсатты белгілері бойынша да
ерекшелінеді. Ведомстволық белгі шығыстардың әр тобында сәйкес министрлік
мекеме немесе заңды тұлғаны анықтауға, яғни бюджет қаражаттарын алушыларды
білуге мүмкіндік береді.
Мақсатты белгілері бойынша бюджет шығыстары шығынның нақты
түрлеріне бөлінеді. Мақсатты бағыты бойынша шығыстарды сыныптарға бөлу
бюджеттік қаражаттарды ұтымды пайдалану үшін алғы шарттарды жасайды,
бюджеттік қаржылардың пайдалануына тиімді бақылау жүргізу үшін қажетті база
болып табылады. Қазіргі кезде Ресейде 19 бағыт бойынша шығыстарды топтау
қолданылады:
1) еңбекақы;
2) еңбекақыға үстемақылар;
3) кеңселік және шаруашылық шығындар;
4) іссапарлар;
5) шәкірақылар;
6) тамаққа кететін шығындар;
7) медикаменттер мен тоңу құралын сатып алу;
8) жабдықтар мен мүліктерді сатып алу;
9) жұмсақ жиһаздарды сатып алу;
10) мемлекеттік күрделі салымдар;
11) күрделі жөндеу;
12) көркейту ғимараттарын ұстау;
13) геологиялық барлау жұмыстары;
14) жобалау;
15) мемлекеттік дотация;
16) операциялық шығындар;
17) ссудалар бойынша төлемдер;
18) баға арасындағы айырмашылықтың орнын толтыру;
19) басқа да шығындар.
Шығыстарды сыныптарға бөлудің соңғы белгісіне аймақтық жатады.
Басқару деңгейі бойынша, яғни елді әкімшілік аумақтық бөлуге байланысты
бюджет шығыстары унитарлы мемлекеттерде орталық бюджет шығыстары мен
жергілікті бюджет шығыстарына, ал федеративті елдерде – федералды бюджет
шығыстарына, федерация субъектілерінің бюджеттерінің шығыстары мен
жергілікті бюджеттер шығыстарына жатады:
- бюджеттік ресурстарды пайдаланудан ең үлкен әсер алу, ол сәйкес
шығыстарды нормалауды, сонымен қатар алынатын нәтижеге қатысты мемлекеттік
шығыстарды біртіндеп азайтуды білдіреді. Ал, әсерді, бір жағынан елдердің
әлеуметтік экономикалық дамуы әртүрлі мәселелерін шешуде, 2-ші жағынан,
бюджет қаражаттары алушылардың табыстарының өсуі есебінен бюджет қорының
ресурстарын ұлғайтуда қарастыруға болады.;
- бюджет ресурстарын пайдаланудың мақсатты сипаты бюджет қаражаттырын
беру бекітілген бюджетке сәйкес қатаң мақсатты бағыттар бойынша жүзеге
асырылатынын білдіреді. Егер елдердің осы негізгі қаржы жоспарын жасау
барысында мемлекет қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру басымдылықты
мен көлемін белгілейтін болса, онда бюджеттік ресурстарды мақсатты
пайдалану бюджеттік шығыстардың тиімділігінің жоғарылауына көмектеседі;
- қызметтік өндірістік және басқа да көрсеткіштерін орындау негізінде
бюджет қаражаттарын бөлу шығындарды азайтуға көмектеседі;
- бюджеттік қаражаттардың негізгі бөлігінің қайтарылмайтындығы және
тегін берілуі.
Бюджеттік әлеуметтік функциясы да маңызды мәнге ие. Мемлекеттік бюджет
жұмысшы күшінің ұдайы өндірісінің элементіне айналды. Дамыған нарықты
экономикасы бар елдердің мемлекеттік бюджеттерінің кірісіне келесі 5 топ
кіреді.; әскери, экономикаға аралсу, мемлекеттік басқару аппаратын ұстау,
әлеуметтік мақсаттар, дамушы елдерге субсидиялар мен неселерді беру.
Мемлекеттік шығыстар елдің экономикасының дамуына ынталандырушы әсер
етеді. Экономикаға аралсу бойынша шығындарға ғылыми зерттеу,
конструкторлық өңдеулер, экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылым
шығындары ауыл шығынын қолдау, экономикалық мемлекеттік саласын
қаржыландыру, елдегі шаруашылық жеке саласын жұмыс бастылықпен қамтамасыз
ету шығыны жатады.
Әлеуметтік мақсаттарға жататын шығындар білім беруге денсаулық сақтау,
әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қамсыздандыру шығындарынан тұрады.
Кейбір мемлекеттерде мемлекеттік бюджеттің шығыс бөлігін ағымды
шығыстар бюджеті мен даму бюджетіне бөлу тәжірибесі қолданылады. Даму
бюджетіне инвестициялық және иновациялық қызметті қаржыландыруға
бөлінген қаражаттар кіреді. Ағым бюджетте әлеуметтік қамтамасыз етуінің
нормалары мен деңгейінен туындайтын барлық шығыстар шоғырланған. Ол
бюджетте жинақталатын тұрғындардан түсетін түсімдер мен ақша жинақтарының
өсімі есебінен теңестіоіледі. Даму бюджетінде жаңа әлеуметтік экономикалық
іс-шараларды орталықтан қаржыландырумен, ұлғаймалы ұдай өндірісінің
қажеттіліктерімен байланысы шығындары жинақталған.; даму бюджетінің
құрамдас бөліктерін талдау мемлекеттің қосымша ьалдау мемлекеттің қосымша
жаңа шығындарына салмақты қарауға мүмкіндік береді. Мұнда мына принцип
жүзеге асырылуы керек: қажеттіліктерді алынатын қаржы шегінде ғана
қаржыландыру.
ҚР-ның мемлекеттік бюджетінің шығыстары бөлінеді:
- ұдайы өндіріс процесіндегі ролі бойынша – материалдық өндірісті
қаржыландырумен және өндірістік емес сфераны ұстаумен байланысты
шығындарға;
- функционалды мақсаты бойынша – халық шаруашылық қаржыландыру
шығындарына, әлеуметтік мәдени іс-шараларды, қорғаныс басқару аппаратын
ұстау, құқық қорғау қызметі мен қауіпсіздікті қамтамасыз ету шығындарына
және т.б. шығындарға.
Нарықтық қатынастарға өту кезінде мемлекеттік бюджет шығыстарының
құрылымы әжептеуір өзгерістерге ұшырады халық шаруашылық бөлінетін бюджет
қаражаттарын күрт қысқартты.
Халықаралық қатынастардағы терең өзгерістерге байланысты дамыған
батыс елдерде қазіргі күннің өзінде әскери шығындар ең негізгіәлеуметтік
мәдени іс-шараларға кететін шығыстар мемлекет пен оның әлеуметтік
функцияларды орындаумен байланысты. Бұл шығыстар келесі негізгі топтарға
бөлінеді:
- халыққа білім беру және кадрларды кәсіби орындау;
- мәдениет, өнер және бұқара ақпатар құралы;
- денсаулық сақтау;
- денешынықтыру және спорт;
- әлеуметтік қамсыздандыру.
Бюджеттік нормалар негізінде шығындар сметасы жасалады. Ол әлеуметтік
мәдени сфераның мекемелерінің қаржы жоспары болып табылады. Сметада
кіріс бөлімі жоқ, ол мекеменің шығындары көлемі мен мақсаты бойынша
қаражаттардың түсуі болып табылады. Сметалар негізінде қаржы органы ағымды
жыл бюджетінің құрамына кіретін әлеуметтік мәдени қажеттіліктеріне
кететін шығындар көлемін анықтайды. Бюджет шығыстарының жеке топтары болып
ғылымда қаржыландыру табады. Бюджеттен қаражаттар маңызды
перспективті зерттеулер бойынша және жалпы мемлекеттік мақсатты ғылыми
техникалық басқармалар бойынша жұмыстарға жұмсалады
1.3 Білім беру жүйесінің типтері мен түрлері
Азаматтардың білім алу құқы Қазақстан Республикасының
Конституциясында кепілденген және 1999 жылы маусым айының 7 жұлдызында
қабылданған Білім беру туралы Заңмен реттледі. Осы құқықты мемлекет
тиісті әлеуметті-экономикалық шарттар жасап, білім беру жүйесін дамыту
арқылы қамтамасыз етеді. Қазақстан Республикасының азаматтарына мемлекет
ақысыз жалпы орта мен алғашқы кәсіби білім және мемлекеттік тапсырысқа
сәйкес конксурстық негізде ақысыз орта кәсіби, жоғары кәсіби және жоғары
оқу орнынан кейінгі білім алуды кепілдейді, егерде азамат осы әрбір деңгей
бойы білімді алғашқы рет алып отырса.
Оқитындарға білім алудың ақысыздығы мемлекеттік білім беру
мекемелерін ұстауды бюджеттік қаржыландыру немесе білім беру мекемелерінен
білім беру қызметтерін сатып алуды бюджеттен төлеу немесе мемлекеттік
гранттар беру арқылы іске асырылады.
Білім беру аумағындағы заңнамалар мемлекеттік саясаттың
принциптерін анықтайды, азаматтардың білім алу құқын қамтамасыз етеді,
орталық және жергілікті атқарушы органдардың өтемақыларын шектейді, білім
беру процесінің субъектілері арасындағы қатынастарды реттейді, олардың
құқықтарын, міндеттерін, уәкілеттерін және жауапкершіліктерін белгілейді.
Білім беру аумағындағы мемлекеттік саясаттың негізгі принциптері
болып келесілер табылады:
• барлық азаматтардың білім алу құқықтарының теңдігі;
• әрбір азаматқа білім алудың барлық деңгейлерінің мүмкінділігі;
• білім берудің діннен тыс сипаты;
• тұлғаның білімділігін ынталандыру және дарындылықты дамыту;
• білім беру процесінің үздіксізділігі, оқыту мен тәрбиелеудің
бірлестілігі;
• білім беру мекемелерінің меншік формалары, оқыту мен тәрбиелеу
формалары және білім беру бағыттары бойынша әр түрлілігі;
• білім беру, ғылым және өндірістің шоғырлануы;
• оқитындарды кәсіптік бағдарлау;
• білім беру жүйесін ақпараттандыру.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі маңына бір-бірімен
арақатынаста болатын меншік форма, тип және түрлерінен тәуелсіз білім беру
мекемелері, әр түрлі білім беру деңгейлеріне арналған білім беру
бағдарламалары мен мемлекеттік жалпы міндетті білім беру стандарттары және
білім беру бағдарламаларды іске асыру мен білім беру жүйесінің дамуын
қамтамасыз ететін білім беруді басқаратын органдар көрсетіледі.
Білім беру жүйесінің негізгі міндеті - ол ұлттық және жалпы-
адамзаттық құндылықтар мен ғылым және тәжірибе жетістіктеріне негізделіп,
тұлғаның қалыптасуына, дамуына және кәсіби жаралуына бағытталған білім алу
үшін қажетті шарттар жасау. Оның басымды мақсаттары болып келесілер
табылады:
• білім беру бағдарламаларды игеру үшін шарттар жасау;
• тұлғаның творчествалық, рухани және физикалық мүмкіндіктерін
дамыту, өнегелілік пен аман тұрмыс нұсқасының мығым негізін қалыптастыру;
• азаматтық пен отаншылдықты, мемлекеттік рәміздер құрметтеуді,
халық дәстүрлерін қадірлеуді, конституция мен қоғамға қай-қайсы
қарсылықтарға төзімсіздікті тәрбиелеу;
• тұлғаның өз құқықтары мен міндеттеріне сезімді қатынасын және
республиканың қоғамдық-саяси, экономикалық және мәдениеттік өміріне
қатынасуының қажеттілігін қалыптастыру;
• әлем және отан мәдениетінің жетістіктеріне қатыстыру, қазақ және
республиканың басқа халықтарының тарих пен салт-дәстүрлерін оқу,
мемлекеттік, орыс және шетел тілдерін игеру;
• білім беру мекемелерінің дербестігін ұлғайту мен басқаруды
демократияландыру және орталықсыздандыру;
• оқытудың жаңа технологияларын енгізу мен білім беруді
ақпараттандыру;
• еңбек нарығындағы бәсекелікке қабілеті бар білікті жұмысшылар мен
мамандарды дайындау, олардың біліктілігін жоғарлату және қайта дайындау;
• әр түрлі және көпфункционалды білім беру мекемелердің тиімді
дамуына жәрдем беру.
Білім беру бағдарламалар білім берудің тиісті деңгейлері мен
олардың сатыларының мазмұнын анықтайды. Республикада тікелей білім беру
бағдарламалардың сипатына байланысты олардың екі түрі - жалпы білім беру
(негізгі және қосымша) және кәсіби (негізгі және қосымша) бағдарламалар
іске асырылып жатыр.
Жалпы білім беру бағдарламалары тұлғаның жалпы мәдениеті және
оның өмір мен қоғамға икемделуі жөніндегі мақсаттарды шешуге, кәсіп пен
мамандықты сезімді таңдау мен игерудің негізін жасауға бағытталған. Кәсіби
бағдарламалар кәсіп пен біліктіліктерге сәйкес жұмыскерлер мен мамандарды
дайындауға және оқитындардың жалпы білімдері мен кәсіби деңгейлерін
тізбекті жоғарлатуға бағытталған.
Жалпы білім берудің мазмұны оның әрбір сатысы бойынша тиісті жалпы
білім беру бағдарламамен анықталады және мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту
мен орта білім беруден қалыптасады.
Білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік
бағдарламасы бойынша жалпы орта білім беру - үш сатыны көздейтін 12 жылдық
оқытудан құрасады: 1-саты - жалпы бастауыш білім беру; 2-саты - негізгі
жалпы білім беру; 3-саты – жалпы орта білім беру.
Бұл бағдарламада кәсіптік бастауыш білім беру мен техникалық және
ауыл шаруашылығы мамандықтары бойынша кәсіптік орта білімнің бөлігі орта
білім беру жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылатын және технологиялар мен
еңбек нарығы талаптарының деңгейіндегі тиімді кәсіптік қызметке даярлауды
қамтамасыз ететін техникалық және кәсіптік білім беруге өзгертілетіні
туралы да мәлімденген. Сонымен қатар, бұл арада кәсіптік орта білім берудің
жекелеген бағдарламаларын іске асырудың өзі орта білімнен кейінгі білім
беру арқылы жаңа деңгейге көтеріледі.
Орта білімнен кейінгі кәсіптік білім беру тек қана жалпы орта
білім беру базасында қамтамасыз етіледі және кәсіптік білім беру
бағдарламаларын іске асыру үшін кәсіптік білім беру мен кадрларды
даярлаудың бөлігі ретінде экономика, қүқық, экология, медицина, ақпараттық
технологиялар және инновациялық менеджмент салаларында қызмет көрсету мен
басқару еңбегін атқаратын орта буын мамандарын басымдылықпен даярлайды.
Жоғары кәсіптік білім беру республикада тиісті жоғары білім беру
бағдарламалар негізінде университет, академия, институт және осыларға
теңестірілген оқу орындары бойынша іске асырылады. Сонымен қоса, жоғары оқу
орындары тиісті лицензиялары болған жағдайда орта, техникалық және
кәсіптік, орта білімнен кейінгі кәсіптік білім беру бағдарламаларын іске
асыруға мүмкіндіктері бар.
Жоғары кәсіптік білім беру мекемелерінде Мемлекеттік бағдарламаға
сәйкес оқу процесін үйымдастыру технологиясының дәстүрлі жүйесінің орнына
оқытудың кредиттік жүйесі енгізіледі. Бүл жүйе, дамыған елдердің тәжірибесі
көрсеткендей, оқитындардың өз бетінше белсенді жүмыс істеуін ынталандырады,
жеке білім бағытын таңдаудың болуын қамтамасыз етеді, білім туралы
құжаттардың әлемдік білім беру кеңістігіне танылуына әсер етеді.
Мемлекеттік бағдарламаға сәйкес жоғары кәсіптік білім беру негізінде екі
деңгейден қалыптасады - жоғары білім беру және жоғары оқу орнынан кейінгі
білім беру. Жоғары білім беру - ол жоғары базалық білім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz