Жеңіл атлетиканың негізгі жаттығуы - жүгіру
Тельтаева Айгуль Суеркуловна
Боксшылардың арнайы шыдамдылығын тәрбиелеу әдістемелерінің ерекшеліктері
Особенности методики воспитания специальной выносливости у боксёров
Specific methods of special endurance training in boxing
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ
1. БОКСТЫ САБАҚТАРЫНДА ОҚУШЫЛАРДА ШЫДАМДЫЛЫҚ САПАСЫН ТӘРБИЕЛЕУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.1. Бокстың пайда болу жолдары.
1.2. Бокс секциясының іріктелу ерекшеліктері.
1.3. Балаларды іріктеудегі дене дамуының ерекшеліктері.
2. БОКСШЫЛАРДЫҢ АРНАЙЫ ШЫДАМДЫЛЫҒЫН ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕЛЕРІНІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
2.1. Боксты үйретудің түрлерінің әдістемелік ерекшеліктері.
2.2. Жеңіл атлетиканың негізгі жаттығуы - жүгіру.
2.3. Сыныптан тыс дене шынықтыру
3. ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕГІ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ЖҰМЫСТАРЫН ЖОСПАРЛАУ.
3.1. Жоспарлау жұмыстарын ұйымдастыруы.
3.2. Дене тәрбиесі және спорт жұмыстарының жалпы жылдық жоспары.
3.3. Мектептің дене тәрбиесі ұжымы.
3.4. Мектептегі дене тәрбиесі жұмыстарын бақылау және есепке алу.
4. ҚОРЫТЫНДЫ.
5. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
КIРIСПЕ
Бокстің алғашқы түрі ежелгі Грекияда ұйымдастырылып (б. з. б. 688 ж.),
Олимпиялық ойындар қатарына енген. Ол кезде жекпе-жекке шыққан жігіттер
қолдарын жұмсақ терімен немесе дәкемен орап айқасқан. Төбелес екі жігіттің
бірі естен танып жығылғанша жалғаса берген.
Бокс (ағылшынша box – қорап) – арнайы жұмсақ қолғаппен белгілі бір ереже
бойынша жекпе-жек күш сынасатын спорт түрі. Жекпе-жекке шыққан екі ойыншы
қарсыласының денесінің белгілі бір жеріне дәл соққы беруді көздейді. Жекпе-
жек аумағы 4,9x4,9 м немесе 6,1x6,1 м, жан-жағы 1,3 м биіктікте арқанмен
керілген рингте өтеді.
Бокс ойынының әуесқойлық (3 раунд) және кәсіпқойлық (12 – 15 раунд)
ережелері бар.
Бокс ерте Грек елi — Элладамен тығыз байланысты. Аңыздарға сенсек, ол
кезеңдегi ең танымал қолғап иесi — Тезей болған көрiнедi. Ал Платонның
жазуы бойынша, жұдырықтасу өнерiнiң атасы — теңiз құдайы Посейдон мен Мелия
есiмдi нимфаның ұлы — Амыкус екен. Ерте Грекияда болған бокстың алғашқы
белгiлерiн қыш құмыраларда салынған боксшылардың бейнесi де дәлелдейдi.
Ал жақында археолог ғалым бiздiң жыл санауымыздан 3 мың жыл бұрын
салынған шiркеудiң қабырғаларынан бокс қолғабының суретiн де тауып отыр.
Бiр қызығы, ол кезеңдерде кубок жеңiлген боксшыларға берiлген көрiнедi.
Айталық, соғыс өнерi десе, сақалын кесуге бар Рим императоры Калигула сонау
Африкадан қайратты құлдарды сатып әкелiп, көз алдында қоразша төбелестiредi
екен. Императордың екi сүйiктi спортшысы болса керек. Бұл Глаукос пен
Меланкомас аталатын алыптар дәл қазiргi бокста қолданылатын бiршама соққы
түрлерiне негiз салып кеткен екен.
Алайда, Рим мен Грекияда белгiлi дәрежеде беделдi болған бұл спорт түрi
олимпиадалық ойындарға мейлiнше кеш, тек 23-ойында барып қосылған.
Олимпиададағы алғашқы ойындар жалаң қолмен жүргiзiлген, кейiн қос қолға
белдiктi орауға көшедi. Одан соң көрермендердiң тiлегiмен бұл белбеулерге
темiр сақиналар кигiзiле бастайды. Тұңғыш рет чемпион кубогын гректiң
Ономастус есiмдi спортшысы иеленедi.
Ал бокс жеңiмпазына арналған алғашқы арнау өлеңiн Пиндар есiмдi ақын
жазған екен. Ол олимпиада чемпионы атанған өзiнiң ұлы Диагоросты мадақтап,
оған жыр арнайды. Бұл боксшылардың ерлiгi қарсыласының құлағын тiстеген
Тайсонның әрекетiндей емес. Мәселен, Эуридиамас есiмдi боксшы ойын үстiнде
жағы сынады да, мұны ешкiм көрiп қалмауы үшiн, сынған сүйектi жұтып қойып,
төбелестi жалғастыра түседi. Оның ерлiгiн кейiн ақын Элиан мадақтап жазады.
Ал ерте Грекияның ең танымал боксшысының есiмi — Тагенес. Тарихшылар
оның 1425 рет шаршы алаңнан жеңiмпаз боп қайтқанын айтады. Тагенес
рекордының қаймағы бүгiнге шейiн бұзылмаған.
Алайда Рим империясының бiздiң дәуірімізге дейiнгi I ғасырда құлағанынан
кейiн бокстың қалай дамығаны жайлы деректер де сақталмаған. Мiне, осы
деректердiң жоқтығынан да ағылшындар боксты өздерiне телiп жүр. Бокс
(boxing) ресми аты да Англияда қалыптасқан. Джеймс Фигг алғаш бокс мектебiн
ашып, жастарды былғары қолғап өнерiне баулиды. Бокстың алғашқы ережелерi де
Фиггтiң отанында пайда болған екен. Бұл ережелерде рингтiң аумағы, раунд
ұзақтығы және қолғап салмағы айтылады. 1908 жылы бокс ресми түрде олимпиада
бағдарламасына енгiзiлiп, оған тек ағылшындықтар ғана қатысады. Бiрақ бұдан
кейiн тағы да бағдарламадан тыс қалады да, 1920 жылдан берi қайта тұрақты
түрде өткiзiлiп келедi. 1920 ж. Бокс әуесқойлары дүниежүзілік ассоциациясы
(AІBA) құрылды. Дүниежүзілік чемпионат 1974 жылдан өткізіледі.
Бүгiнде әлем бойынша кәсiби боксқа аса көңiл бөлiнiп келедi. Кәсiби бокс
алаңында Мұхаммед Әли, Джо Фрейзер, Джордж Формен, ағайынды Спайкстер, Флой
Патерсонның есiмдерi ерекше аталады. Олимпиада тарихында боксшылары ең көп
алқа тағынған ел — АҚШ. Бiрақ бүгiнде кубалық спортшылар алғы шепте келедi.
1992 жылғы Барселонада өткен олимпиадада кубалық боксшылар 12 алтын алқаның
жетеуiн қанжығаға байлап кеткен. Ал 1996 жылы Атланта Олимпиадасында 4
алтын, 3 күмiс медальды жеңiп алды. Олимпиада тарихында екi боксшы ғана 3
мәртеден жеңiмпаз атанған. Олар — венгриялық Л. Папп пен кубалық Т.
Стивенсон.
Жекпе-жек қабырғалары ұзындығы 5-тен 6 метрге дейін болатын және 4 қатар
канатпен шектелген алаң — рингте өтеді.
Жеңіс көп ұпай еншілеген боксшыға; нокаутпен ұтқанға; қарсыласы
пәрменсіз болып жекпе-жекті жалғастыра алмағанда, дисквалификацияға
ұшырағанда немесе жекпе-жектен бас тартқан жағдайларда беріледі.
Бокста белден төмен, желкеден, арқадан ұруға, баспен ұруға және құлап
жатқан қарсыласты ұруға тыйым салынады. Жекпе-жекке — ринг ішіндегі бір
төреші, сыртындағы 3-5 төреші төрелік жүргізеді.
XIX және XX ғасыр басында салмақ дәрежелерді таптарға бөлу негізі
қаланды. Негізгі себеп — ауыр боксшы әрқашан жеңілге қарағанда басымырақ
болғандығы. Салмақ дәрежелерді таптарға бөлу АҚШ пен Англияда орын алған.
Қазіргі кезде кәсіпқой бокста 17 түрлі салмақ дәрежесі бар. Бүкіләлемдік
Бокс Кеңесі (ББК — WBC) енгізген салмақ дәрежелері:
cruiserweight (крейсер салмағы, бірінші ауыр салмақ) — 190 фунт (86,2
кг, ақырында төменгі шегін 200 фунтқа немесе 90,7 кг-ға дейін көтерген,
кейде super cruiserweight — 195 фунт немесе 88,5 кг салмақта да жекпе-жек
өткізілген);
super middleweight (суперорташа немесе екінші ауыр салмақ) — 168 фунт
(76,2 кг);
super welterweight (немесе light middleweight — екінші жартылай орташа
немесе бірінші орта салмақ) — 154 фунт (69,9 кг);
super bantamweight (немесе junior featherweight — екінші жеңіл немесе
бірінші жартылай жеңіл салмақ) — 122 фунт (55,3 кг);
super flyweight (немесе junior bantamweight — екінші ең жеңіл немесе
бірінші жеңіл салмақ) — 116 фунт (52,6 кг);
light flyweight (немесе junior flyweight — бірінші ең жеңіл салмақ) —
108 фунт (49,9 кг);
strawweight (немесе minimumweight — ең аз салмақ) — 105 фунт (47,6 кг)
Әуесқой бокста басқа жүйе істейді, соған сәйкес боксшылар 11 түрлі
салмақ дәрежесіне бөлінеді (ресми түрде кг-мен белгіленгендіктен бұл
жердегі аттары шартты түрде берілген):
аса ауыр салмақ (91 кг-нан жоғары);
бірінші ауыр салмақ (91 кг);
жартылай ауыр салмақ (81 кг);
екінші орташа салмақ (75 кг);
бірінші орта салмақ (69 кг);
жартылайорта салмақ (64 кг);
жеңіл салмақ (60 кг);
жартылайжеңіл салмақ (57 кг);
жеңілірек салмақ (54 кг);
ең жеңіл салмақ (51 кг);
ең аз салмақ (48 кг).
Бокстағы негізгі соққылар түріне:
тура соққылар (джеб, кросс);
жанынан соққы (хук, свинг);
төменнен соққы (апперкот) — жатады.
Қазақ боксының жетістіктері[өңдеу]
Қазақстанда бокстың алғашқы мектебін 20 ғасырдың 30-жылдары Алматыда
Шоқыр Бөлтекұлы ашты. Қазақстаннан Олимпия ойындарының, Дүние жүзі, Азия,
Еуропа чемпионаттарының, Азия ойындарының 30-ға жуық чемпиондары мен
жүлдегерлері шықты. Қазақстаннан шыққан тұңғыш Олимпия чемпионы – Василий
Жиров (Атланта, АҚШ, 1996), қазақ жігіттері арасынан шыққан дүние жүзінің
алғашқы чемпионы – Болат Жұмаділов (Хьюстон, АҚШ, 1999), Олимпия
чемпиондары – Бекзат Саттарханов, Ермахан Ыбрайымов (Сидней, Австралия,
2000), Бақтияр Артаев (Афина, Грекия, 2004), Бақыт Сәрсекбаев (Пекин,
Қытай, 2008), Еуропа чемпиондары – Серік Қонақбаев (1979, 1981), Серік
Нұрқазов (1983).
Кәсіби бокста Қазақстан бойынша жұдырығының өнерiн кәсiп қып жүрген
боксшылар санаулы ғана. Олардың алғы шебiнде Василий Жиров, Геннадий
Головкин және Марат Мәзiмбаевтар тұр.
1. БОКСТЫ САБАҚТАРЫНДА ОҚУШЫЛАРДА ШЫДАМДЫЛЫҚ САПАСЫН ТӘРБИЕЛЕУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.1. Бокстың пайда болу жолдары.
Бұрынғы КСРО мемлекеттерінде бокстың әуесқой түрі кеңес өкіметіметімен
бірге дамыған. Азаматтық соғыс кезінде Лениннің бастамасымен шет ел
интервенциясына қарсы күрес жүргізу мақсатында, жалпыға ортақ соғыс
амалдарын үйрету декретіне қол қойылып, бүкіл халықты дене шынықтыруға
баулу жұмыстары қарқынды түрде қолға алынған. Коммунисттер партиясының
көсбасшысы бұл жұмысқа көп көңіл бөлген. Ленин қарапайым халықты дене
шынықтыру жұмыстарына баулу процесін соцалистік қоғам құрудың негізгі амалы
деп түсінді. Сөйтіп 1919 жылы П.Никифоров пен В. Самойлов халыққа бокс
өнерін үйретуді бастаған.
Ал 1920 жылы осындай бірнеше үйірме қосылып, әскери медициналық академия
қабырғаларында бокс бөлек дене шынықтыру бөлімі ретінде қалыптасқан. Бокс
бөлек дене шынықтыру пәні ретінде оқу бағдарламасына енген. Осылайша,
боксшылардың қатары ұлғайып, талас-тартыстар мен жарыстардың саны күн санап
өскен. Сол жылы бокс Предолимпиадаға еніп, Петроградта апта сайын
дүйсенбілік бокс кездесулері ұйымдастырылған. Мәскеу, Ленинград, Самара,
Ростов, Харьков, Одесса, Севастополь қалаларында ұйымдастырылған қалааралық
жарыстарда былғары қолғап шеберлері бақ сынасып, әрқайсысы бокстың дамуына
өз үлестерін қосқан. Алғаш рет Қызыл Армия біріншілігі ұйымдастырылған.
1928-1930 жылдар аралығында бокс Кавказ бен Орталық Азия мемлекеттерінде
қарқынды дамыған.
Қазақ жерінде бокстың дамуы өз бастауын өткен ғасырдың 30 жылдарында
алған. Бұл шайқас өнерінің даму орталығы ретінде Алматы қаласы танылды.
Алматыда алғашқы бокс үйірмесі Темп спорттық қоғамдастық негізініде
құрылған. Кейін келе ағылшындардың жұдырық шайқасы еліміздің Динамо,
Спартак, Медик пен Қарағандыдағы - Угольщик спорттық қоғамдастықтарда
өз табынушыларын тапқан.
Ал 1937 жылы қазақ боксының негізін салушы, спорт шебері атағын
иемденген Шоқыр Бөлтекұлының бастамасымен Алматыда жеке-топтық біріншілік
ұйымдастырылып, аталған жиынға 4 спорт қоғамдастықтан 50 жуық былғары
қолғап шеберлері қатысқан. Осы чемпионат бокстың дамуына түрткі болып,
еліміздің басқа да өңірлерінде спорттық үйірмелер көптеп бой көтере
бастаған. Сұрапыл соғыс та спорттық ортамызға зиян келтірген. Соғыстың
алғашқы күндерінен ақ боксшыларымыздың көбісі майданға аттанып, ерлік пен
батылдық танытқан. Өкінішке орай, олардың көбісі шаршы алаңға қайтып
келмеді.
Қазақ жеріндегі бокстың дамуы соғыстан кейін қайта жанданды. Жұдырық
шайқасындағы негізгі даму бағыты 1946 жылы басталып, ҚазССР мен Орталық
Азия мемлекеттерінде түрлі біріншіліктер мен жарыстар көптеп
ұйымдастырылған. Бокс Қазақстанның көптеген қалаларында дами бастаған. Ш.
Бөлтекұлы, Г. Кирнштейн, М. Хайрутдинов, Д. Муллаев А. Инфланда тағы да
басқа спорт шеберлері мен жаттықтырушылар аянбай еңбек етіп, қазақ боксының
негізін қалауына үлес қосқан. 1947 жылы алғаш рет КСРО-ның жеке-топтық
біріншілігі ұйымдастырылып, аталған шараға бүкіл Кеңес Одағының құрамына
енген мемлекеттерден келген спортшылар қолғап түйістірген.
Бұл чемпионатқа біздің де саңлақтар аттанған болатын. Жарыс төрт салмақ
дәреже бойынша ұйымдастырылып, чемпионаттың қорытындысы бойынша алматылық
Махмут Омаров 51 келіге дейінгі дәрежеде қола медальға қол жеткізген.
Геннадий Рожков (63,4 кг) 1953 жылы ұйымдастырылған КСРО чемпионатының
финалисті атанып, Бухарестте өткен халықаралық студенттік ойындарында қола
медальді қоржынына салған. Осылайша, Геннадий Рожков шет елде өнер
көрсеткен алғашқы қазақстандық боксшысы атанды.
Ұзақ уақыт бойы қазақ боксшылары КСРО біріншіліктерінде үздік нәтиже
көрсете алмай, күміс пен қола алқаларын қанағат тұтқан болатын. Көп күткен
алтын қазақ жеріне де бұйырды. 1959 жылы алматылық Анатолий Кадетов (81 кг
дейін) КСРО чемпионы атанып, жеңіс тұғырына көтерілген. 1992 жылға дейінгі
КСРО мен ТМД чемпионаттарында Қазақстанның боксшылары 167 медаль еншілеген
(36 алтын, 44 күміс пен 77 қола).
Бұл 17 федерациясы бар бүкілодақтастықтағы бесінші нәтиже. Әлемнің алты
чемпионатына қатысқан қазақ боксшылары қоржындарына екі алтын, екі күміс
медаль салған. Олимпиада ойындарында біздің боксшылар ортақ қоржынға бір
қола мен үш күміс медаль салған. КСРО бокс тарихындағы мына саңлақтардың
есімдері жадымызда мәңгі сақталады. Атап айтқанда, Валерий Рачков – 1978
жылдың әлем чемпионы, Игорь Ружников – 1989 жылдың Еуропа мен әлем
чемпионы, Серік Қонақбаев – Еуропаның екі дүркін чемпионы, әлем Кубогі
иегері мен 1980 жылы Мәскеуде өткен Олимпиада ойындарының финалисті.
Осы спортшылар КСРО-ға еңбегі сіңген спорт шебері мен тағы басқа жоғары
атақтарға ие. 1989 жылғы әлем чемпионатының финалисті Александр
Мирошниченко 1988 жылы Сеулде өткен Олимпиада ойындарында КСРО қоржынына
соңғы қола медальді салған болатын.
Өткен ғасырдың 90-жылдарында Кеңес үкіметі құлдыраған болатын. КСРО
құрамына енген мемлекеттер тәуелсіздіктерін алып, жаңа саясат пен жаңа
боксшыларға бейімделу керек еді. Осылайша 1992 жылы Қазақстан
Республикасының әуесқой бокс Федерациясы АИБА-ға мүше ретінде еніп, Азия
құрлығындағы әуесқой ассоциациясының толыққанды мүшесіне айналған. Тәуелсіз
мемлекет ретінде Қазақстан Республикасы алғаш рет 1996 жылы Атлантада өткен
Олимпиада ойындарына қатысқан болатын.
Жарыстың қорытындысы бойынша біздің саңлақтар бір алтын, бір күміс, екі
қола медаль еншіледі. Бейресми топтық сынақта біздің команда үшінші орынды
еншілеп, Америка мен Куба мемлекеттеріне қарағанда босаңдық танытты. 1996
жылғы ойындарда Василий Жиров бұрын -сонды болмаған нәтиже көрсетіп,
Олимпиада чемпионы атанып қана қоймай, құрметті сый - Вал Баркер Кубогін
жеңіп алды. Олимпиада ойындарының тарихында бұл сыйлыққа тек 8 спортшы ғана
қол жеткізген болатын. 1996 жылғы Олимпиада ойындарында Болат Жұмаділов
күміс, Болат Ниязымбетов пен Ермахан Ыбырайымов қола медаль еншілеген.
Төрт жылдан кейін біздің спортшылар Сиднейде өткен Олимпиада ойындарында
бұдан да жақсы көрсеткіштерге ие болған. Қазақ жеріне алтын медальді
құрамамыздағы ең жас спортшы Бекзат Саттарханов әкелген. Бекзат сонда 20-да
еді. Ермахан ағамыз жүзден жүйрік атанып, жеңіс тұғырынана көрінсе, Б.
Жұмаділов Атлантадағы көрсеткішін қайталаған болатын. Ал ауыр салмақтағы
Мұхтархан Ділдәбеков Сиднейдегі Олимпиада ойындарында жеңіс тұғырының
екінші сатысына көтерілген.
Греция жерінде өткен Олимпиада ойындарында да біздің спортшылар жақсы
нәтиже көрсетіп, еліміздің намысын қорғаған болатын. Тараз қаласында
дүниеге келген Бахтияр Артаев Олимпиада ойындарында алтын медальді еншілеп,
бокс тарихындағы ең құрметті сый - Вал Баркер Кубогіне қол жеткізген екінші
қазақ боксшысы. Қарағандылық Геннадий Головкин күміс алқа тағынса, Серік
Елеуов қола медальді қанағат тұтты. 2008 жылы Пекинде ұйымдастырылған
Олимпиада ойындарында 69 келіге дейінгі салмақ дәрежесінде Бақыт Сәрсекбаев
алтынға қол жеткізсе, 81 келіге дейінгі дәрежеде Шыналиев Еркебұлан қоланы
қоржынына салған.
Осылайша қазақ боксының дамуы үлкен қарқын алып, былғары қолғап
шеберлеріміз барша халқымызды өз жеңістерімен қуантып жүр. Ендігі
боксшыларымыздың мақсаты – 2012 жылы Лондон қаласында өтетін Олимпиада
ойындарында бұдан да көп белестерді бағындыру болып табылады. Былғары
қолғап шеберлеріне тек сәттілік тілейміз.
Жеңіл атлетика, спорттың ең көп тараған түрі. Оған әр түрлі қашықтықта
жүгіру мен жүру, ұзындық пен биіктікке секіру, спорттық снарядтарды
лақтыру, жеңіл атлетикалық көпсайыстар енеді. Жеңіл атлетикалық жарыстар
ашық және жабық (манеж) алаңдарда өтетін жеке, командалық және
эстафеталық жарыстар болып бөлінеді.
Халықаралық әуесқойлық жеңіл атлетика федерациясы (ИААФ) 1912 жылы
құрылған. Оған қазір 200-ге жуық ұлттық ассоциациялар біріккен. Олимпиялық
ойындар 1896 жылдан (1-Олимпиялық ойын), дүниежүзілік чемпионат 1983 жылдан
өткізіліп келеді. Жеңіл атлетика ойындары өте көнеден белгілі. Ол ежелгі
Олимпия ойындарының бағдарламасына енген.
Қазақстанда алғашқы ресми жеңіл атлетикалық жарыс — Бүкілқазақстандық 1-
спартакиада 1928 жылы Петропавл қаласында өтті. Республикада жеңіл
атлетикадан тұңғыш рет КСРО-ның спорт шебері атағын Ш.Бекбаев алды (1943).
Қазақстанның жеңіл атлеттері Олимпия ойындарында, дүниежүзілік чемпионаттар
мен халықаралық жарыстарда жоғары нәтижелерді көрсетіп, жеңімпаздар мен
жүлдегерлер атанды.
Олар: Е.Кадяйкин,Ұ.Қосанов, Ә.Тұяқов, В.Савинков, Л.Кононова, С.Исабаев,
Б.Күреңкеев, В.Муравьев, В.Савин, В.Солдатенко, Л.Микитенко, А.Бадранков,
т.б. Қазақстандықтар арасында Олимпиялық ойындарға тұңғыш қатысқан спортшы
Е.Кадяйкин болды. Тәуелсіз елімізге тұңғыш алтын медальді 2000 жылы
Сиднейде (Австралия) өткен 27-Олимпиялық ойындарда кедергі арқылы жүгіруші
О.Шишигина әкелді.
Жеңіл атлетиканың тарихы ежелгі дүние дәуіріндегі халықтардың іс
әрекетінен басталады. Табиғи қозғалыстар, яғни, жүру, тұру, секіру адам
бұлшық еттерінің қозғалысы адамзат пайда болған дәуірден бастау алады.
Мәліметтерге сүйенсек, жеңіл атлетикадан жарыс біздің эрамызға дейінгі 776
жылы өткізілген. Бұл туралы Ежелгі Грек олимпиада ойындары туралы
жазбаларда анық жазылған.
Сол замандарда жарыс тек ұзын-сонар алаңда жүгіру жарысымен шектелген.
Ерлер мен әйелдар арасындағы бәсеке жеке-жеке өткізіліпті.
Гректер жұдырық түйістіретін спорт түрі мен күресті ауыр атлетикаға
жатқызған. Бұрынғы атлеттердің жетістігі жүгіру шапшаңдығымен өлшенген.
Бұл шара біздің эрамызға дейінгі 776 жылы өткізілген. Онда атлеттер тек
жүгіру спорт түрінен бақ сынаған. Додаға 192 метрді бағындырған жалғыз
атлет жеңімпаз аталған екен. Жеңіс тұғырынан көрінген азамат Элида
қаласында жай ғана даяшы болған. Ал, жеңіл атлетика алғаш
рет Англияда ұйымдастырылған. 1837ж ылдары жарысқа түскендер 2 метр
қашықтықта жүгірген. Оған қатысушылар Регби қаласындағы колледжде білім
алып жатқан жастар болған. Итон, Оксфорд, Кембридж, Лондондағы оқу
орындарында да спорттық жарыстан жиі өтіп тұрған.
Кейіннен бағдарламаға қысқа қашықтықта жүгіру, ұзындықта және биіктіктен
секіру сынды шарттар енгізіді. 1865 жылы Лондон атлетика клубы құрылды.
Бұның негізінде тұңғыш рет жеңіл атлетикадан ел чемпионаты өтті.
1880 жылы Англияда Британ империясының шеңберінде әуесқойлар атлет
қауымдастығы негізін қалады. Ал, АҚШ-та 1868 жылы Нью-Йоркқаласы нда алғашқы
атлет клубы ашылды. Сол жылдары Америкада атлетиканың дамуына үлес
қосқандардың басым дені университет ошақтары болды. 1880-90 жылы жеңіл
атлетика жеке дара спорт түрі ретінде күллі Еуропаға кең таралды.
1896 жылы өткен олимпиада ойындары жеңіл атлетиканың дамуына орсан жол
ашты. Сол жылы Афинада өткен І олимпиада ойындарынажеңіл атлетиканың 12
түрі енгізілді. Додада америкалық жеңіл атлеттер барлық жүлдені
қанжығаларына байлады. Алайда, олардың қуанышы ұзаққа бармады.
Өйткені, 1952 жылдан бастап олимпиада ойындарына қатыса
бастаған КСРО атлеттері олардың бірден-бір қарсылары болды.
1996 жылы Атлантада өткен олимпиада ойындарында өнер көрсеткен атлеттердің
саны 2000-ға жетті. Әйелдер арасындағы жарыс 1928жылдан бастау алады. Нәзік
жандар 1999 жылы жаздық әлем чемпионатында және 2000 жылы Сидней
олимпиадасында жақсы нәтиежеге қол жеткізе білді.
1968 жылы Мехикода өткен жарыста американлық спортшы Боб Бимон— 8 м 90
см ұзындықтан секіруден әлем рекортын жаңартқан. Бұны күллі әлем 21
ғасырдың ең биік көрсеткіші деп бағалады. Араға 20 жыл салып Сеулде өткен
олимпиадада 100 және 200 м қашықтықтан жүгіруден америкалық желаяқ Флоренс
Гриф фит- Джойнер рекорттық көрсеткішті бағындырды. Оның бұл жетістігі 14
жыл қатарынан сақталып тұрды.
Жеңіл атлетика- ежелден келе жатқан спорттың бір түрі. Жеңіл
атлетикадағы – жүгіру, әр түрлі қашықтыққа жүгіру, 30м, 60м, 100м, 200м, —
800м – 1500м – 3000м, 5000м – 10000м – және марафон 42 шақырым195
метржүгіру жатады.
Жүгіру түрлеріне және оның қозғалыс техникасына тоқталсақ. Әр қашықтыққа
байланысты жүгірудің техникасы және жарыста жеңу тактикасы өзгеше. Мысалы:
қысқа қашықтыққа жүгіру. Алғашқы үйренетіміз – қол және аяқты сермеу
техникасы, сөреден жылдам шығу техникасы, сөреде тұрғандағы яқты, қолды
тіреу, уақытты жібермей орнынан тез қозғалу.
Сөреден тез шыққаннан кейінгі аралықта шапшаңдықты үдету, спортшы бұл
жерде денесін алдыға ұмсынып қолымен тез қтмылдар жасау керек. Келесі ретте
шапшаңдықты үдету үшін спортшының денесі бірте-бірте түзеліп, аяқ алысы
бұрынғысынан алшақтау, қолы кең амплитуда жұмыс жасауы қажет. Аяқтары жерге
нық тіреліп, итеру күші үлкейе түседі, қолмен ауаны қармап шапшаңдықты
өсіреді, ал тыныс алу органдары үздіксіз дем алу, шығаруды кедергісіз
жасайды. Мүмкіндігінше барлық дене мүшелерінің бұлшық еттері қозғалысқа
көмектеседі. Сондықтан жаттығу кезінде спортшылар өз денелерінің бұлшық
еттерін жаттықтырады.
Өзге қашықтықтарға қарағанда жүгіру адамы алшақ болады. Спортшы мәреге
жақын қалғанда немесе кетуге аз қалғанда денесін алдыға беріп ұмсынуы тиіс,
шапшаңдықты барынша үдетеді.
Орта және ұзын қашықтыққа жүгіру кезінде қысқа қашықтықтағыдай сөреден
жылдам шығу маңызды емес. Сөреден бір екпінмен, мәреге жеткенше өз күшін
сақтап, қашықтық біткенше жылдамдықты өсіре отырып алдын ала
жаттықтырушының айтуы бойынша жүгіруі тиіс. Кейде жүгіру жылдамдығы ауа-
райына немесе қарсыластырдың күштілігін байланысты болады, сол жерде
спортшы өзінің ақылына жүгініп жылдамдық тактикасын өзгертеді.
Қашықтықтың артуына байланысты адымның да ұзындығы азаяды. Спортшының
денесі еркін және бұлшық еттері түгелдей жасауы керек. Жаттығу кезінде
спортшы әр түрлі жаттығулар арқылы әрбір дене мүшесінің бұлшық еттерін
шынықтырады. Шыныққан денеге кейде арнайы массаждар жасап немесе ыстық
моншаға түсу арқылы бұлшық еттерді босаңсытып дем алдырады. Тыныс алу
органдары да кедергісіз жұмыс істеу керек, сондықтан жаттығулардан кейін
суық су ішпеу, суық тигізбеуге тырысу абзал.
Жас спортшы жаттығулардан кейін шөлдегенде көп су ішуге болмайды,
өйткені адам организмі суды өз мөлшерімен толтыруы тиіс. Суды тек ауызды,
тамақты кебуден сақтау үшін жай ғана шайып тұру керек.
Спортшы жаттықтырушымен және дәрігермен біріге отырып жаттығу циклын
жасауы тиіс, бір маусымдық жарыстарға дейін. Спортышының тамақтану ережесі,
демалу ережесі өте қатал сақталуы тиіс. Спортышының салмағы. Бойы,
денсаулығы дәрігер мен жаттықтырушының қадағалауында болғаны дұрыс. Тұмау
немесе басқа да инфекциялық аурулар кезінде жарысқа шығуға мүлдем болмайды,
жаттықтырушының қалауынша жаттығуды жасауды жалғастырады.
Жеңіл атлетикада жаттығу киімдері жұқа және жеіл болғаны дұрыс, жүгіруге
ыңғайлы аяқ киім , қысқ қашықтыққ арнайы шеге табанды аяқ киім іиген дұрыс.
Жүгіруді спорттық немесе дене жаттығуы үшін пайдаланады. Дене шынықтыруға
жай ғана жүгіріс немес жаяу жүрудің пайдасы ұшан-теңіз.
Жеңіл атлетиканың тарихы ежелгі дүние дәуіріндегі халықтардың іс
әрекетінен басталады. Табиғи қозғалыстар, яғни, жүру, тұру, секіру адам
бұлшық еттерінің қозғалысы адамзат пайда болған дәуірден бастау алады.
Мәліметтерге сүйенсек, жеңіл атлетикадан жарыс біздің эрамызға дейінгі 776
жылы өткізілген. Бұл туралы Ежелгі Грек олимпиада ойындары туралы
жазбаларда анық жазылған.
Бұның негізінде тұңғыш рет жеңіл атлетикадан ел чемпионаты өтті
1880 жылы Англияда Британ империясының шеңберінде әуесқойлар атлет
қауымдастығы негізін қалады. Ал, АҚШ-та 1868 жылы Нью-Йорк қаласында
алғашқы атлет клубы ашылды. Сол жылдары Америкада атлетиканың дамуына
үлес қосқандардың басым дені университет ошақтары болды. 1880-90 жылы
жеңіл атлетика жеке дара спорт түрі ретінде күллі Еуропаға кең таралды.1896
жылы өткен олимпиада ойындары жеңіл атлетиканың дамуына орсан жол ашты.
Сол замандарда жарыс тек ұзын-сонар алаңда жүгіру жарысымен
шектелген. Ерлер мен әйелдар арасындағы бәсеке жеке-жеке өткізіліпті.
Гректер жұдырық түйістіретін спорт түрі мен күресті ауыр атлетикаға
жатқызған. Бұрынғы атлеттердің жетістігі жүгіру шапшаңдығымен өлшенген.
Бізге алғашқы олимпиадалық чемпиондардың Ежелгі Грекиядан шыққаны белгілі.
Бұл шара біздің эрамызға дейінгі 776 жылы өткізілген. Онда атлеттер тек
жүгіру спорт түрінен бақ сынаған.
Додаға 192 метрді бағындырған жалғыз атлет жеңімпаз аталған екен. Жеңіс
тұғырынан көрінген азамат Элида қаласында жай ғана даяшы болған. Ал, жеңіл
атлетика алғаш рет Англияда ұйымдастырылған. 1837 жылдары жарысқа түскендер
2 метр қашықтықта жүгірген. Оған қатысушылар Регби қаласындағы колледжде
білім алып жатқан жастар болған. Итон, Оксфорд, Кембридж, Лондондағы оқу
орындарында да спорттық жарыстан жиі өтіп тұрған. Кейіннен бағдарламаға
қысқа қашықтықта жүгіру, ұзындықта және биіктіктен секіру сынды шарттар
енгізіді. 1865 жылы Лондон атлетика клубы құрылды.
Сол жылы Афинада өткен І олимпиада ойындарына жеңіл атлетиканың 12 түрі
енгізілді. Додада америкалық жеңіл атлеттер барлық жүлдені қанжығаларына
байлады. Алайда, олардың қуанышы ұзаққа бармады. Өйткені, 1952 жылдан
бастап олимпиада ойындарына қатыса бастаған КСРО атлеттері олардың бірден-
бір қарсылары болды.
1996 жылы Атлантада өткен олимпиада ойындарында өнер көрсеткен
атлеттердің саны 2000-ға жетті.
Әйелдер арасындағы жарыс 1928 жылдан бастау алады. Нәзік жандар 1999
жылы жаздық әлем чемпионатында және 2000 жылы Сидней олимпиадасында жақсы
нәтиежеге қол жеткізе білді.
1968 жылы Мехикода өткен жарыста американлық спортшы Боб Бимон— 8 м 90
см ұзындықтан секіруден әлем рекортын жаңартқан. Бұны күллі әлем 21
ғасырдың ең биік көрсеткіші деп бағалады. Араға 20 жыл салып Сеулде өткен
олимпиадада 100 және 200 м қашықтықтан жүгіруден америкалық желаяқ Флоренс
Гриф фит- Джойнер рекорттық көрсеткішті бағындырды.
Оның бұл жетістігі 14 жыл қатарынан сақталып тұрды. Жеңіл атлетика —
бүгінгі таңда тек біздің елде ғана емес, дүние жүзінде кең таралған спорт
түрі. Жеңіл атлетиканың негізгі жаттығулары — тегіс жерде жүгіру, бедерлі
жерде жүгіру, жүру, кедергілермен жүгіру, ұзындыққа және биіктікке секіру,
лақтыру, жеңіл атлетикалық көпсайыс.
Жүгіру — қысқа, орташа және ұзақ қашықтық болып үшке бөлінеді. Қысқа
қашықтыққа — 100, 200, 400 м және 110 м кедергілі қашықтық жатады. Орташа
қашықтыққа800,1000, 1500, 2000, 3000 м жүгіру және 3000 м кедергілі
қашықтыққа жүгіру жатады. Ұзақ қашықтыққа — 5000, 10000, 20000, 42 шақырым
192 м марафондық қашықтық және 50 шақырым кросс (дала жарысы) жатады.
Жүру — 20 шақырым спорттық жүріс. Лақтыру — диск, найза, граната, балға,
доп және ядро. Секіру — орында тұрып және жүгіріп келіп ұзындыққа секіру,
биіктікке және сырықпен секіру, үш аттап секіру.
Жеңіл атлетикалық көпсайыс — көпсайыс құрамына жеңіл атлетиканың
жаттығуынан 10 жаттығуға дейін кіреді. Олар — жүгіру, секіру, лақтыру және
кедергілерден өту.
Сөре және мәре. Жарыс барысында сөреден шығу үшін жүгіруші төменгі және
биік сөре жағдайында тұрады. Қысқа қашықтыққа жүгіргенде төменгі сөре
жағдайында тұрады. Орта және ұзын қашықтыққа жүгіргенде биік сөре
жағдайында тұрады. Төменгі және биік сөреде жүгіріп шығу әдіс-тәсілін
студенттер мектеп бағдарламасынан оқып кеткендіктен, оған қайтадан
оралмадық.
Жеңіл атлетиканың негізгі жаттығуы — жүгіру. Ол жеңіл атлетиканың барлық
жаттығуларында қолданады. Сондықтан, кім болсын, жеңіл атлетикамен
шұғылданғанда, ең алдымен жүгірудің айла-тәсілін меңгеруі керек.
Жүру. Адам баласының табиғи жүруі бар. Екінші — жүрудің спорттық түрі
бар. Әрине, екеуінің айырмашылығы жер мен көктей. Спорттық жүрістің негізгі
ережесі, әрбір аттаған сайын, яғни, алдыға аттаған аяқтың өкшесі жерге
тимейінше итерілетін аяқты жерден көтеруге болмайды. Демек, адамның екі
аяғы да жерге тимейтіндей көтеріліп кететін фазасы болмауы керек.
Бұл жағдайға кез келген спортшы қалыптасып үйрене бермейді. Табиғи
жүрісте көтеріліп кететін фазасы болады. Яғни, жүгірудің алғы шарты
орындалады. Спорттың жүріспен жарысқа қатысқан спортшы жүгіріп кетпес үшін
көтеріліп кететін фазасын төрешілер мұқият қадағалайды.
Әдетте, жүгірудің әдісін білетін спортшылар төменгі сөреден шығудың
әдісін жақсы меңгерген болса, жылдамдықтан көп ұтады. Бұл деген жүгіріс
әдісін меңгерді деген сөз. Ал жоғарғы сөре жүгіріс әдіс-тәсілін меңгеруге
айтарлықтай әсер ете қоймайды. Бірақ орта және ұзақ қашықтыққа жүгіргенде
аяқты көтеріп алып, алға соза басудың өзіндік ерекшелігі бар. Мәселен,
біреу қысқа адымдайды, енді біреу жүгіргенде адымын ашады. Жүгірушінің
жылдамдығы, міне, негізінен осы жағдайдың орындалуына байланысты.
Осыған орай мынандай жаттығуларды орындауға болады: белгілі бір
қашықтықты (400, 800, 1000 м) бір темппен жүгіріп өту (бірнеше рет
қайталау);20-30 м қашықтықты өте жоғары жылдамдықпен жүгіріп өту. 6-8 рет
қайталанады;соқпақ жолды бір темппен жүгіріп өту (1000, 2000. 3000
м);белгілі бір қашықтықты тізені көтеріп жүгіріп өту;аяқтың өкшесімен ғана
жүгіру;аяқтың ұшымен жүгіру;жүреден отырып жүгіру;сыңар аяқтап секіріп,
жүгіру;қысқа қашықтыққа төменгі сөреден шығып, жоғары жылдамдықпенжүгіру
(20, 30, 40 м);қолды жерге тіремей төменгі сөреден жүгіріп шығу;белгілі бір
қашықтықты аяқты артқа сілтеп жүгіру;белгілі бір қашықтықты арқамен алдыға
қарап жүгіріп өту;30-40 м қашықтықты екі аяқтап секіріп жүгіру;30-40 м
қашықтықты орында тұрып секіріп өту;30-40 м қашықтықты жүреден отырып жүріп
өту.
Биіктікке секіру. Биіктіктен секіру үшін спортшы ең әуелі сілтейтін және
итерілетін аяқты анықтап алады. Шамамен 7-9 м жүгіретін жерін белгілейді.
Әдетте, биіктікке секіретін спортшы кермеден секіруге жүгірген кезде аса
жоғары жылдамдықпен бастағанымен, кермеге жақындаған кезде жылдамдық
төмендейді. Себебі, спортшы секіруге дайындалады.Бүгінде биіктікке
секірудің бүкіл әлемге тараған үш түрлі жаттығуы бар. Біріншісі — аттап
секіру, екіншісі -алдыға қарай аунап секіру, үшіншісі — шалқадан жатып
өту.
Қазір әлем бойынша ең жоғарғы көрсеткішті -шалқадан жатып өту әдісімен
орындап отыр. Оқу процесінде қолданылатын секірудің ең қарапайым түрі
аттап секіру. Сабақта биіктікке секіруді осы аттап секіруден бастайды.
Секірудің негізгі айла-тәсілін үйрену үшін ең әуелі дұрыс жүгіріп келгенде
сілтейтін аяқ дәл шығу керек. Сілтейтін аяқты кермеге қарай созғанда тізе
бүгілмеуі керек. Екіншіден, итерілетін аяқ нақтылы өз орнына түсуі керек.
Яғни, негізгі мақсат — итерілетін аяқтың қозғалысы дұрыс орындалуы керек.
Сонда ғана жаттығудың орындалуы нәтижелі болады. Жаттығуды орындаушы жерге
сілтеген аяғымен түседі. Кермеден сілтеген аяқ, өткеннен кейін итерілетін
аяң мүмкіндік болғанша жоғары көтеріледі.
Дала жарысы. Қазақстан ауа райының жағдайына байланысты екі өңірден
тұрады. Қысы жоқ жылы өңірі де, жылға жуық қары жататын солтүстік өңірі.
Қысы жоқ, жылы өңірде шаңғы тебудің орнына дала жарысы өткізіледі. Дала
жарысы барлық оқу орындарының дене тәрбиесі пәнінің бағдарламасына кіреді.
Дала жарысы — кедергілері көп, яғни, ойлы-қырлы жерлерде өткізіледі.
Жаттығушылар, болмаса жарысқа қатысушылар, ағып жатқан бұлақ суынан өтеді,
секіре алмаса, айналып өтудің жолын іздейді. Өрге шығады, еңіске
құлдилайды. Аспалы көпірден өтеді, терең ордан секіреді, т.б. осындай жер
бедерінің кедергілері жалғаса береді.Дала жарысының негізгі мақсаты —
табиғи жағдайда кездесетін кедергілерден өту. Мәселен, өзен арнасынан қалай
өтуге болады? Егер де секіріп өтуге болмаса, аттап өтуге келмесе, онда аяқ
киімді шешіп өтуге болады. Екінші бір жағдайда, бір-ақ адам аяқ киімін
шешіп басқаларды көтеріп өткізіп алуына болады.Жарқабақ-өрден шыққанда, ең
алдымен бір бала шығады. Оның шығуына төмендегі тұрғандар көмектеседі.
Енді жоғары шыққан оқушы басқаларға қолын беріп көмектеседі.Жарқабақтан
төмен түсіп өту үшін секіріп түспей, жардан сырғанай түскен абзал. Бірақ
алғашқы түскен адам басқалардың жарақат алмай, құлап қалмай дұрыс өтуін
бақылайды.Аспалы көпірден өткенде барлық оқушылар түгелдей көпірге шықпай
бір-бірлеп қана өтуге болады. Ол үшін оқушылардың біреуі көпірден өтіп
екінші жағына барып, көпірдің дұрыстығын білгеннен кейін ғана келесі
оқушының өтуіне болады.
Жалғыз бөренелі көпірден өту. Әрине, көпірдің дұрыс екендігін білгеннен
кейін ғана кезектесіп өте беруге болады.Сазды, томарлы жерден өткенде тек
бір ізбен ғана жүру керек. Алдыдағы жол бастаушы, мұндай жердің бедерін
жақсы білуі қажет. Себебі, сазды-томарлы жер болғаннан кейін міндетті түрде
бұл жер батпақты болып келеді. Сондықтан, негізгі мақсат жүгіріп келе жатып
томарға шалынбай, батпаққа түсіп кетпей, бастаушының талабын мұқият орындау
керек. Қалың қопалы жерден өткенде де осы көрсетілген ереже орындалады. Тік
беттен де саппен жүріп түсуге болады. Өйткені біреуі тайғанап кетсе
екіншісі ұстап қалады. Сазды, шалшықты жерлерді айналып өту керек. Көлденең
құлап жатқан үлкен бөренеден секіріп өтетін мүмкіншілік болмаса, онда бір
аяқты үстіне қойып барып секіріп өтуге болады.
Жалпы дала жарысына жолға шықпас бұрын, мүмкіндік болғанша, дала
жарысының жолымен жай жүріп, танысып алу керек. Содан кейін ғана трассаның
қай кезеңінде жүгіріп өтуге, қай жерінде жай жүріп өтуге болатыны анық.
Жаттығу кезінде, мүмкіндік болғанша жүгіру мен жүруді алмастырып отыру
абзал.Дала жарысы сабағын өткізгенде 3 шақырымнан 5,8 шақырымға дейін
жүгіріп және жүріп өтуге болады. Дала жарысына киімді ауа райының ыңғайына
қарай кию керек.
Саппен жүргенде бірінен-бірінің ұзап, қалуына болмайды. Дала жарысының
қауіпсіздік ережесі Дала жарысы сабағына қойылатын талаптар мұқият
орындалады.Артындағы топ жол бастаушының айтқанымен жүреді. Қандай
кедергілер болсын, топтағы оқушылар кезек күтіп орындайды, болмаса, біріне-
бірі көмек көрсетеді.
Кедергілерден өткенде жаттығулардың орындалуына аса мұқият болу
керек.Себебі, жаттығулардың дұрыс орындалмағанының салдарынан жарақаттанып
қалмау керек.Дала жарысы трассасының дұрыс-бұрыстығына жол бастаушы жауап
береді.Жол бойында жарақат алған әріптесіне көмек көрсету.
Жүзу Жанды, жансыз денелердің тіршілік ететін негізгі факторлары — су,
ауа күн сәулесі. Міне, сусыз тіршілік жоқ. Сондықтан суға түсу адам
денсаулығын сақтаудың негізгі құралы болғандықтан, міндетті түрде дене
тәрбиесі пәнінің бағдарламасына кіреді.Дене тәрбиесі сабағында суға түсуді
оқытудың негізгі мақсаты жас ұрпақты суда жүзуге үйрету. Жалпы
Республикамызда суға шомылудың толық жағдайы жасалған жөн.
Бірақ, суда жүзуді үйрену кімнің болса да міндеті болып табылады. Осыдан
барып, суға жүзуді бұқаралық міндетке айналдыру, бүкіл халықтың дене
шынықтыру-сауықтыру шараларының бағдарламасына енгізу қарастырылған. Сонда
ғана, халықтың денсаулығын сақтаудағы нәтижелі іс болмақ.
Бүгінгі таңда оқу жүйесіне президенттік тесттің бағдарламасы да кіріп
отыр. Әрине, президенттік тесттің нормативтер көрсеткіштерінен сынама
тапсыру әркімнің міндеті болып табылады.Білім беру жүйесінде суға жүзу
жаттығулары өз алдына спорт түрі ретінде де қолданылады. Суға жүзудің оқыту
жүйесі жабық су бассейндерінде және ашық су қоймаларында ұйымдастырылады.
Әрине, ашық су қоймаларында оқу процесін ұйымдастыру жылдың жылы мезгіліне
байланысты.
Суға жүзудің оңу процесін өткізу мен ұйымдастырудың өзіндік ерекшелігі
бар. Бұл процесс, ең әуелі бассейнде және ашық су қоймаларында сабаң
өткізудің ережесімен танысады. Мұғалімнің нұсқауынсыз және бақылауынсыз
ешқандай жаттығуларды орындауға болмайды. Суға түспес бұрын, жүзуді
үйренудің бастапқы дайындық жаттығулары құрлықта орындалады. Одан кейін,
судың тереңдігі тізеден және белден аспайтын жерде орындалады. Сабақта суға
жүзудің барлың ережелері мұқият орындалады.
Оқу процесінің бастапқы жаттығулары судың астында дем шығару және денені
су бетінде қалай ұстау керек, ол үшін қол мен аяқтың қандай қозғалысы болу
керек, т.б. осылайша жалғаса береді. Енді, суда алдыға қозғалу үшін қол-
аяқпен қандай жаттығулар орындалады. Жалпы осы жаттығуларды орындаудың айла-
тәсілін үйренуден бастайды. Жүзу жаттығуларының негізгі түрлерін оқыту
процесі, шұғылданушылардың су бетінде денесін қалай ұстау керектігін әбден
үйренгеннен кейін ғана жалғасады. Бұл оқыту жүйесі тек қана мұғалімнің
басшылығымен, жүргізген нұсқауымен және бақылауымен өтеді.
Суда жүзу негізгі үш жаттығудан тұрады. Құлаштап жүзу, етпеттеп және
шалқалап жатып орындалады. Екінші — брасс, тек етпеттен жатып орындалады.
Баттерфляй әдісімен де етпеттен жатып жүзеді. Бүкіл әлемде суда жүзу
жаттығуларының негізгі тараған түрі — етпеттеп жатып құлаштап жүзу. Кім
болсын, жүзудің қандай жаттығуымен шұғылданса да, ең әуелі міндетті түрде
құлаштап малтау әдісін үйренуі керек. Содан кейін ғана брасс, болмаса
баттерфляй әдісімен малтуға ден қоюға болады.Жалпы жүзуден жарыс
бағдарламасына — етпеттен жатып құлаштап жүзу, шалқадан жатып құлаштап
жүзу, брасс және баттерфляй жаттығулары кіреді.Қозғалмалы ойындар.
Спорттың ойындардың бір түрі — баскетбол. Бүкіл әлемге тараған
ойындардың бірі. Осы ойын түрінен бүгінде құрлық және әлем біріншілігі
өткізіліп тұрады. Халықаралық федерациясы жұмыс істейді.Баскетбол ойынының
қозғалысы адам баласына аса пайдалы табиғи қозғалыс пен дене мүшелерінің
қимылынан тұрады — жүгіру, жүру, секіру және лақтыру. Бұл ойынды он жасар
баладан бастап қай жаста болсын, бәрі ойнай береді. Сондықтан да баскетбол
дене тәрбиесі пәні жаттығуларының бірі ретінде ең тиімді және ағзаға
пайдалы болып табылады. Баскетбол ойыны адамның көңілін шаттандырып,
іскерлігін арттырады. Бүгінгі баскетбол ойынының даму деңгейі өзінің ең
жоғарғы нүктесіне жетті деуге болады, себебі ойынның бүгінгідей жылдамдығы
бұрын-соңды болып көрген жоқ.
Ойыншының қозғалысы, жүгіру жылдамдығы секіру және лақтыру, кілт
тоқтауы. Міне, мұның барлығы жалпы дамыту жылдамдығын, ойыншылардың
дайындық деңгейін көрсетеді.Осындай ойын барысында, нақты қозғалыс
нәтижесінде ең бастысы адамның кординациясы қалыптасады. Қандай жаттығу
болсын, қозғалыс барысында нақтылы орындалады. Айталық, допты торға түсіру,
болмаса допты әріптесіңе дәл бере білу, допты алып жүргенде қарсыласын
алдап өту, т.б. Демек, адамның барлық қабілет-қасиетін қалыптастыратын
ойынның бірі.Баскетбол, спорт ойындарының бір түрі ретінде барлық оқу
орындарының бағдарламасына кіреді. Арнаулы оқу орындарының студенттері бұл
кезеңде баскетбол ойынын ойнап, белгілі деңгейде дайындықпен келді деп
есептеледі. Сондықтан бұл оқушылар оқу процесінде ойынның негізгі айла-
тәсілдері, тыныс алу және ойын жүйесін біледі, жарысқа да қатыса алады.
Волейбол — спорттың кең тараған ойындардың бір түрі. Тіпті, су бойында
жағажайда да жарыстар өткізіледі. Бүгінде волейболдан әлем және құрлық
біріншілігі өткізіліп тұрады.Волейбол ойынының қозғалысы адам баласына аса
пайдалы табиғи қозғалыс пен дене мүшелерінің қимылынан жүгіру, жүру,
секіру, лақтыру, т.б. жаттығулардан тұрады. Бұл ойынды он жасар баладан
бастап қай жаста болмасын, бәрі ойнай береді. Сондыңтан да, волейбол дене
тәрбиесі пәні жаттығуларының бірі ретінде ең тиімді де ағзаға пайдалысы
болып табылады.
Волейбол ойыны адамның көңілін шаттандырып, іскерлікті арттырады.
Бүгінгі волейбол ойынының даму деңгейі өзінің ең жоғарғы нүктесіне жетті
деуге болады. Себебі, ойынның бүгінгідей даму жылдамдығы бұрын-соңды болып
көрген жоқ. Ойыншының қозғалысы, жүгіру жылдамдығы, секіруі, лақтыруы, кілт
тоқтауы, міне мұның барлығы жалпы ойынның жылдамдығын, ойыншылардың
дайындың деңгейін көрсетеді.Осындай ойын барысында нақты қозғалыс
нәтижесінде ең бастысы, адамның кординациясы қалыптасады. Қандай жаттығу
болмасын, қозғалыс барысында нақтылы орындалады. Айталық, шабуылдау кезінде
допты қарсыласының алаңға дәл түсіру, болмаса допты әріптесіне дәл бере
білу, болмаса допты қарсыласының алақанына алдап тастау, т.б. Демек,
адамның барлық қабілет-қасиетін қалыптастыратын ойынның бірі.Волейбол,
спорт ойындарының бір түрі ретінде барлық оңу орындарының бағдарламасына
кіреді. Арнаулы оңу орындарының студенттері бұл кезеңде волейбол ойынын
ойнап, белгілі бір деңгейде дайындықпен келеді деп есептеледі. Сондықтан,
бұл оқушылар оқу процесінде ойынның негізгі айла-тәсілдерімен таныс, ойын
жүйесін біледі, жарысқа да қатыса алады.Арқан тартыс. Бұл ойынды жаздыгүні
көгалда ойнауға болады. Ойыншылардың саны 10 баладан аспағаны жөн. Ойынға
ұзындығы 8-10 м екі ұшы түйілген арқан пайдаланылады. Арқанның тең ортасына
белгі ретінде қызыл мата байлайды. Ойынға қатысушылар бойларына қарай
қатарға тұрады да, ойын жүргізушінің берген бұйрығы бойынша бір, екі деп
санап шығады. Содан кейін бір дегендері бір жаққа, екі дегендері екінші
жаққа бөлінеді.
Арқанның қызыл мата байланған жерін күні бұрын еденге немесе жерге
сызылған белгі-сызықтың үстіне дәл келтіреді де, екі жақтың ойыншылары
арқанның сол белгісінен бастап бірінің артынан бірі қос қолдап ұстап,
тартып тұра қалады. Егер де бәрі бірдей арқаннан ұстауға қолдары сыймаса,
онда соңғылары алдыңғылардың белінен ұстайды.
1.2. Жеңіл атлетика секциясының іріктелу ерекшеліктері.
Ойын жүргізушінің берген белгісі бойынша екі команда арқанды екі жаққа
қарай тарта жөнеледі. Ойынның мақсаты қарсыластың бір не бірнеше ойыншысын
ортадағы сызықтан өз жағына тартып өткізу. Команданың ортаңғы сызықтан өтіп
кеткен ойыншысы ойыннан шығып қалады. Қарсылас команданың ойыншыларын қай
команда түгелдей ортаңғы сызықтан өз жағына тартып өткізсе, сол команда
ұтқан болып есептеледі. Ойнаушылардың өзара келісулері бойынша ойынды
қайталап ойнауға да болады.
Қазақстан Республикасының әлемдік өркениетке, демократиялық дәстүрге өту
жағдайында адамзат қоғамының ғасырлар бойы жинақтаған жалпы құндылықтар
мұрасына ден қоюы, рухани-адамгершілік негізінде дене тәрбиесін
сабақтастықта дамытып, салауатты өмір сүру дағдылары арқылы дене мәдениетін
қалыптастыру өзектілігі артуда. Бұл мәселе ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
Қазақстан - 2030 бағдарламасында, ҚР Білім туралы Заңында, Қазақстан
Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасында білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі
ретінде көрініс тапқан.
Дене тәрбиесін, жаңа технология мен озат тәжірибені ұлттық және
жалпыадамзаттық құндылық қағидаларымен сабақтастыра зерттеу – бүгінгі күн
талабынан туындап отырған педагогика ғылымының міндеттерінің бірі. Дене
тәрбиесінің мәнін бүгінгі жаңа заман талабына сәйкес қарастыру – бұл адамды
өзі өмір сүрген ортаның жемісі ғана емес, сол ортадағы дене мәдениеті,
адамгершілік қарым-қатынасы әрекетімен көрінетін субъект деп танылуымен
айқындалады. Қоғамның елеулі өзгерістерге түсуі, адамның мақсат-
мұраттарына, тұрмыс-тіршілігі мен мінез-құлқына, сондай-ақ өзінің жеке
басына да субъект ретінде өзгеріс енгізуде. Оның үстіне қоғамдағы
салауаттылық, дене мәдениеті мен рухани құндылықтардың табиғаты, мәні, шығу
тегі және атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеу, оқушылардың дене
тәрбиесін салауаттылық дене мәдениеті мәселесімен байланыста қарастыру
қажеттігі біздің тақырыбымыздың өзектілігін айқындай түседі.
Ғылым, техника, мәдениет және білім дамуының өзара байланыстылығы мен
өзара сабақтастығы тарихи сипатта екендігін ескере отырып, жүргізген
теориялық зерттеулеріміз қорытындылары, озат тәжірибелерді оқып үйрену мен
жүйелеу, көп жылдық тәжірибеміз көрсетіп отырғандай, болашақ дене тәрбиесі
мұғалімдерін сапалы даярлауда олардың болашақ кәсіби әрекетінде оқушылардың
салауатты өмір сүру дағдыларына баулу, дене тәрбиесін жүзеге асыру, дене
тәрбиесі мәселесін теориялық талдау мен дене тәрбиесіндегі тәжірибелерді
объективті тұрғыда талдаудың маңыздылығы өте жоғары екендігі айқындалды.
Жеңіл атлетика халықты дене шынықтыруға тәрбиелеудің басты құралы болып
табылады. Жүру мен жүгіру адам қимылының фундаментальді негізі болып
табылады, ал лақтырулар мен секірулер әр қашанда танымал болған. Жеңіл
атлетикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Боксшылардың арнайы шыдамдылығын тәрбиелеу әдістемелерінің ерекшеліктері
Особенности методики воспитания специальной выносливости у боксёров
Specific methods of special endurance training in boxing
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ
1. БОКСТЫ САБАҚТАРЫНДА ОҚУШЫЛАРДА ШЫДАМДЫЛЫҚ САПАСЫН ТӘРБИЕЛЕУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.1. Бокстың пайда болу жолдары.
1.2. Бокс секциясының іріктелу ерекшеліктері.
1.3. Балаларды іріктеудегі дене дамуының ерекшеліктері.
2. БОКСШЫЛАРДЫҢ АРНАЙЫ ШЫДАМДЫЛЫҒЫН ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕЛЕРІНІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
2.1. Боксты үйретудің түрлерінің әдістемелік ерекшеліктері.
2.2. Жеңіл атлетиканың негізгі жаттығуы - жүгіру.
2.3. Сыныптан тыс дене шынықтыру
3. ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕГІ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ЖҰМЫСТАРЫН ЖОСПАРЛАУ.
3.1. Жоспарлау жұмыстарын ұйымдастыруы.
3.2. Дене тәрбиесі және спорт жұмыстарының жалпы жылдық жоспары.
3.3. Мектептің дене тәрбиесі ұжымы.
3.4. Мектептегі дене тәрбиесі жұмыстарын бақылау және есепке алу.
4. ҚОРЫТЫНДЫ.
5. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
КIРIСПЕ
Бокстің алғашқы түрі ежелгі Грекияда ұйымдастырылып (б. з. б. 688 ж.),
Олимпиялық ойындар қатарына енген. Ол кезде жекпе-жекке шыққан жігіттер
қолдарын жұмсақ терімен немесе дәкемен орап айқасқан. Төбелес екі жігіттің
бірі естен танып жығылғанша жалғаса берген.
Бокс (ағылшынша box – қорап) – арнайы жұмсақ қолғаппен белгілі бір ереже
бойынша жекпе-жек күш сынасатын спорт түрі. Жекпе-жекке шыққан екі ойыншы
қарсыласының денесінің белгілі бір жеріне дәл соққы беруді көздейді. Жекпе-
жек аумағы 4,9x4,9 м немесе 6,1x6,1 м, жан-жағы 1,3 м биіктікте арқанмен
керілген рингте өтеді.
Бокс ойынының әуесқойлық (3 раунд) және кәсіпқойлық (12 – 15 раунд)
ережелері бар.
Бокс ерте Грек елi — Элладамен тығыз байланысты. Аңыздарға сенсек, ол
кезеңдегi ең танымал қолғап иесi — Тезей болған көрiнедi. Ал Платонның
жазуы бойынша, жұдырықтасу өнерiнiң атасы — теңiз құдайы Посейдон мен Мелия
есiмдi нимфаның ұлы — Амыкус екен. Ерте Грекияда болған бокстың алғашқы
белгiлерiн қыш құмыраларда салынған боксшылардың бейнесi де дәлелдейдi.
Ал жақында археолог ғалым бiздiң жыл санауымыздан 3 мың жыл бұрын
салынған шiркеудiң қабырғаларынан бокс қолғабының суретiн де тауып отыр.
Бiр қызығы, ол кезеңдерде кубок жеңiлген боксшыларға берiлген көрiнедi.
Айталық, соғыс өнерi десе, сақалын кесуге бар Рим императоры Калигула сонау
Африкадан қайратты құлдарды сатып әкелiп, көз алдында қоразша төбелестiредi
екен. Императордың екi сүйiктi спортшысы болса керек. Бұл Глаукос пен
Меланкомас аталатын алыптар дәл қазiргi бокста қолданылатын бiршама соққы
түрлерiне негiз салып кеткен екен.
Алайда, Рим мен Грекияда белгiлi дәрежеде беделдi болған бұл спорт түрi
олимпиадалық ойындарға мейлiнше кеш, тек 23-ойында барып қосылған.
Олимпиададағы алғашқы ойындар жалаң қолмен жүргiзiлген, кейiн қос қолға
белдiктi орауға көшедi. Одан соң көрермендердiң тiлегiмен бұл белбеулерге
темiр сақиналар кигiзiле бастайды. Тұңғыш рет чемпион кубогын гректiң
Ономастус есiмдi спортшысы иеленедi.
Ал бокс жеңiмпазына арналған алғашқы арнау өлеңiн Пиндар есiмдi ақын
жазған екен. Ол олимпиада чемпионы атанған өзiнiң ұлы Диагоросты мадақтап,
оған жыр арнайды. Бұл боксшылардың ерлiгi қарсыласының құлағын тiстеген
Тайсонның әрекетiндей емес. Мәселен, Эуридиамас есiмдi боксшы ойын үстiнде
жағы сынады да, мұны ешкiм көрiп қалмауы үшiн, сынған сүйектi жұтып қойып,
төбелестi жалғастыра түседi. Оның ерлiгiн кейiн ақын Элиан мадақтап жазады.
Ал ерте Грекияның ең танымал боксшысының есiмi — Тагенес. Тарихшылар
оның 1425 рет шаршы алаңнан жеңiмпаз боп қайтқанын айтады. Тагенес
рекордының қаймағы бүгiнге шейiн бұзылмаған.
Алайда Рим империясының бiздiң дәуірімізге дейiнгi I ғасырда құлағанынан
кейiн бокстың қалай дамығаны жайлы деректер де сақталмаған. Мiне, осы
деректердiң жоқтығынан да ағылшындар боксты өздерiне телiп жүр. Бокс
(boxing) ресми аты да Англияда қалыптасқан. Джеймс Фигг алғаш бокс мектебiн
ашып, жастарды былғары қолғап өнерiне баулиды. Бокстың алғашқы ережелерi де
Фиггтiң отанында пайда болған екен. Бұл ережелерде рингтiң аумағы, раунд
ұзақтығы және қолғап салмағы айтылады. 1908 жылы бокс ресми түрде олимпиада
бағдарламасына енгiзiлiп, оған тек ағылшындықтар ғана қатысады. Бiрақ бұдан
кейiн тағы да бағдарламадан тыс қалады да, 1920 жылдан берi қайта тұрақты
түрде өткiзiлiп келедi. 1920 ж. Бокс әуесқойлары дүниежүзілік ассоциациясы
(AІBA) құрылды. Дүниежүзілік чемпионат 1974 жылдан өткізіледі.
Бүгiнде әлем бойынша кәсiби боксқа аса көңiл бөлiнiп келедi. Кәсiби бокс
алаңында Мұхаммед Әли, Джо Фрейзер, Джордж Формен, ағайынды Спайкстер, Флой
Патерсонның есiмдерi ерекше аталады. Олимпиада тарихында боксшылары ең көп
алқа тағынған ел — АҚШ. Бiрақ бүгiнде кубалық спортшылар алғы шепте келедi.
1992 жылғы Барселонада өткен олимпиадада кубалық боксшылар 12 алтын алқаның
жетеуiн қанжығаға байлап кеткен. Ал 1996 жылы Атланта Олимпиадасында 4
алтын, 3 күмiс медальды жеңiп алды. Олимпиада тарихында екi боксшы ғана 3
мәртеден жеңiмпаз атанған. Олар — венгриялық Л. Папп пен кубалық Т.
Стивенсон.
Жекпе-жек қабырғалары ұзындығы 5-тен 6 метрге дейін болатын және 4 қатар
канатпен шектелген алаң — рингте өтеді.
Жеңіс көп ұпай еншілеген боксшыға; нокаутпен ұтқанға; қарсыласы
пәрменсіз болып жекпе-жекті жалғастыра алмағанда, дисквалификацияға
ұшырағанда немесе жекпе-жектен бас тартқан жағдайларда беріледі.
Бокста белден төмен, желкеден, арқадан ұруға, баспен ұруға және құлап
жатқан қарсыласты ұруға тыйым салынады. Жекпе-жекке — ринг ішіндегі бір
төреші, сыртындағы 3-5 төреші төрелік жүргізеді.
XIX және XX ғасыр басында салмақ дәрежелерді таптарға бөлу негізі
қаланды. Негізгі себеп — ауыр боксшы әрқашан жеңілге қарағанда басымырақ
болғандығы. Салмақ дәрежелерді таптарға бөлу АҚШ пен Англияда орын алған.
Қазіргі кезде кәсіпқой бокста 17 түрлі салмақ дәрежесі бар. Бүкіләлемдік
Бокс Кеңесі (ББК — WBC) енгізген салмақ дәрежелері:
cruiserweight (крейсер салмағы, бірінші ауыр салмақ) — 190 фунт (86,2
кг, ақырында төменгі шегін 200 фунтқа немесе 90,7 кг-ға дейін көтерген,
кейде super cruiserweight — 195 фунт немесе 88,5 кг салмақта да жекпе-жек
өткізілген);
super middleweight (суперорташа немесе екінші ауыр салмақ) — 168 фунт
(76,2 кг);
super welterweight (немесе light middleweight — екінші жартылай орташа
немесе бірінші орта салмақ) — 154 фунт (69,9 кг);
super bantamweight (немесе junior featherweight — екінші жеңіл немесе
бірінші жартылай жеңіл салмақ) — 122 фунт (55,3 кг);
super flyweight (немесе junior bantamweight — екінші ең жеңіл немесе
бірінші жеңіл салмақ) — 116 фунт (52,6 кг);
light flyweight (немесе junior flyweight — бірінші ең жеңіл салмақ) —
108 фунт (49,9 кг);
strawweight (немесе minimumweight — ең аз салмақ) — 105 фунт (47,6 кг)
Әуесқой бокста басқа жүйе істейді, соған сәйкес боксшылар 11 түрлі
салмақ дәрежесіне бөлінеді (ресми түрде кг-мен белгіленгендіктен бұл
жердегі аттары шартты түрде берілген):
аса ауыр салмақ (91 кг-нан жоғары);
бірінші ауыр салмақ (91 кг);
жартылай ауыр салмақ (81 кг);
екінші орташа салмақ (75 кг);
бірінші орта салмақ (69 кг);
жартылайорта салмақ (64 кг);
жеңіл салмақ (60 кг);
жартылайжеңіл салмақ (57 кг);
жеңілірек салмақ (54 кг);
ең жеңіл салмақ (51 кг);
ең аз салмақ (48 кг).
Бокстағы негізгі соққылар түріне:
тура соққылар (джеб, кросс);
жанынан соққы (хук, свинг);
төменнен соққы (апперкот) — жатады.
Қазақ боксының жетістіктері[өңдеу]
Қазақстанда бокстың алғашқы мектебін 20 ғасырдың 30-жылдары Алматыда
Шоқыр Бөлтекұлы ашты. Қазақстаннан Олимпия ойындарының, Дүние жүзі, Азия,
Еуропа чемпионаттарының, Азия ойындарының 30-ға жуық чемпиондары мен
жүлдегерлері шықты. Қазақстаннан шыққан тұңғыш Олимпия чемпионы – Василий
Жиров (Атланта, АҚШ, 1996), қазақ жігіттері арасынан шыққан дүние жүзінің
алғашқы чемпионы – Болат Жұмаділов (Хьюстон, АҚШ, 1999), Олимпия
чемпиондары – Бекзат Саттарханов, Ермахан Ыбрайымов (Сидней, Австралия,
2000), Бақтияр Артаев (Афина, Грекия, 2004), Бақыт Сәрсекбаев (Пекин,
Қытай, 2008), Еуропа чемпиондары – Серік Қонақбаев (1979, 1981), Серік
Нұрқазов (1983).
Кәсіби бокста Қазақстан бойынша жұдырығының өнерiн кәсiп қып жүрген
боксшылар санаулы ғана. Олардың алғы шебiнде Василий Жиров, Геннадий
Головкин және Марат Мәзiмбаевтар тұр.
1. БОКСТЫ САБАҚТАРЫНДА ОҚУШЫЛАРДА ШЫДАМДЫЛЫҚ САПАСЫН ТӘРБИЕЛЕУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.1. Бокстың пайда болу жолдары.
Бұрынғы КСРО мемлекеттерінде бокстың әуесқой түрі кеңес өкіметіметімен
бірге дамыған. Азаматтық соғыс кезінде Лениннің бастамасымен шет ел
интервенциясына қарсы күрес жүргізу мақсатында, жалпыға ортақ соғыс
амалдарын үйрету декретіне қол қойылып, бүкіл халықты дене шынықтыруға
баулу жұмыстары қарқынды түрде қолға алынған. Коммунисттер партиясының
көсбасшысы бұл жұмысқа көп көңіл бөлген. Ленин қарапайым халықты дене
шынықтыру жұмыстарына баулу процесін соцалистік қоғам құрудың негізгі амалы
деп түсінді. Сөйтіп 1919 жылы П.Никифоров пен В. Самойлов халыққа бокс
өнерін үйретуді бастаған.
Ал 1920 жылы осындай бірнеше үйірме қосылып, әскери медициналық академия
қабырғаларында бокс бөлек дене шынықтыру бөлімі ретінде қалыптасқан. Бокс
бөлек дене шынықтыру пәні ретінде оқу бағдарламасына енген. Осылайша,
боксшылардың қатары ұлғайып, талас-тартыстар мен жарыстардың саны күн санап
өскен. Сол жылы бокс Предолимпиадаға еніп, Петроградта апта сайын
дүйсенбілік бокс кездесулері ұйымдастырылған. Мәскеу, Ленинград, Самара,
Ростов, Харьков, Одесса, Севастополь қалаларында ұйымдастырылған қалааралық
жарыстарда былғары қолғап шеберлері бақ сынасып, әрқайсысы бокстың дамуына
өз үлестерін қосқан. Алғаш рет Қызыл Армия біріншілігі ұйымдастырылған.
1928-1930 жылдар аралығында бокс Кавказ бен Орталық Азия мемлекеттерінде
қарқынды дамыған.
Қазақ жерінде бокстың дамуы өз бастауын өткен ғасырдың 30 жылдарында
алған. Бұл шайқас өнерінің даму орталығы ретінде Алматы қаласы танылды.
Алматыда алғашқы бокс үйірмесі Темп спорттық қоғамдастық негізініде
құрылған. Кейін келе ағылшындардың жұдырық шайқасы еліміздің Динамо,
Спартак, Медик пен Қарағандыдағы - Угольщик спорттық қоғамдастықтарда
өз табынушыларын тапқан.
Ал 1937 жылы қазақ боксының негізін салушы, спорт шебері атағын
иемденген Шоқыр Бөлтекұлының бастамасымен Алматыда жеке-топтық біріншілік
ұйымдастырылып, аталған жиынға 4 спорт қоғамдастықтан 50 жуық былғары
қолғап шеберлері қатысқан. Осы чемпионат бокстың дамуына түрткі болып,
еліміздің басқа да өңірлерінде спорттық үйірмелер көптеп бой көтере
бастаған. Сұрапыл соғыс та спорттық ортамызға зиян келтірген. Соғыстың
алғашқы күндерінен ақ боксшыларымыздың көбісі майданға аттанып, ерлік пен
батылдық танытқан. Өкінішке орай, олардың көбісі шаршы алаңға қайтып
келмеді.
Қазақ жеріндегі бокстың дамуы соғыстан кейін қайта жанданды. Жұдырық
шайқасындағы негізгі даму бағыты 1946 жылы басталып, ҚазССР мен Орталық
Азия мемлекеттерінде түрлі біріншіліктер мен жарыстар көптеп
ұйымдастырылған. Бокс Қазақстанның көптеген қалаларында дами бастаған. Ш.
Бөлтекұлы, Г. Кирнштейн, М. Хайрутдинов, Д. Муллаев А. Инфланда тағы да
басқа спорт шеберлері мен жаттықтырушылар аянбай еңбек етіп, қазақ боксының
негізін қалауына үлес қосқан. 1947 жылы алғаш рет КСРО-ның жеке-топтық
біріншілігі ұйымдастырылып, аталған шараға бүкіл Кеңес Одағының құрамына
енген мемлекеттерден келген спортшылар қолғап түйістірген.
Бұл чемпионатқа біздің де саңлақтар аттанған болатын. Жарыс төрт салмақ
дәреже бойынша ұйымдастырылып, чемпионаттың қорытындысы бойынша алматылық
Махмут Омаров 51 келіге дейінгі дәрежеде қола медальға қол жеткізген.
Геннадий Рожков (63,4 кг) 1953 жылы ұйымдастырылған КСРО чемпионатының
финалисті атанып, Бухарестте өткен халықаралық студенттік ойындарында қола
медальді қоржынына салған. Осылайша, Геннадий Рожков шет елде өнер
көрсеткен алғашқы қазақстандық боксшысы атанды.
Ұзақ уақыт бойы қазақ боксшылары КСРО біріншіліктерінде үздік нәтиже
көрсете алмай, күміс пен қола алқаларын қанағат тұтқан болатын. Көп күткен
алтын қазақ жеріне де бұйырды. 1959 жылы алматылық Анатолий Кадетов (81 кг
дейін) КСРО чемпионы атанып, жеңіс тұғырына көтерілген. 1992 жылға дейінгі
КСРО мен ТМД чемпионаттарында Қазақстанның боксшылары 167 медаль еншілеген
(36 алтын, 44 күміс пен 77 қола).
Бұл 17 федерациясы бар бүкілодақтастықтағы бесінші нәтиже. Әлемнің алты
чемпионатына қатысқан қазақ боксшылары қоржындарына екі алтын, екі күміс
медаль салған. Олимпиада ойындарында біздің боксшылар ортақ қоржынға бір
қола мен үш күміс медаль салған. КСРО бокс тарихындағы мына саңлақтардың
есімдері жадымызда мәңгі сақталады. Атап айтқанда, Валерий Рачков – 1978
жылдың әлем чемпионы, Игорь Ружников – 1989 жылдың Еуропа мен әлем
чемпионы, Серік Қонақбаев – Еуропаның екі дүркін чемпионы, әлем Кубогі
иегері мен 1980 жылы Мәскеуде өткен Олимпиада ойындарының финалисті.
Осы спортшылар КСРО-ға еңбегі сіңген спорт шебері мен тағы басқа жоғары
атақтарға ие. 1989 жылғы әлем чемпионатының финалисті Александр
Мирошниченко 1988 жылы Сеулде өткен Олимпиада ойындарында КСРО қоржынына
соңғы қола медальді салған болатын.
Өткен ғасырдың 90-жылдарында Кеңес үкіметі құлдыраған болатын. КСРО
құрамына енген мемлекеттер тәуелсіздіктерін алып, жаңа саясат пен жаңа
боксшыларға бейімделу керек еді. Осылайша 1992 жылы Қазақстан
Республикасының әуесқой бокс Федерациясы АИБА-ға мүше ретінде еніп, Азия
құрлығындағы әуесқой ассоциациясының толыққанды мүшесіне айналған. Тәуелсіз
мемлекет ретінде Қазақстан Республикасы алғаш рет 1996 жылы Атлантада өткен
Олимпиада ойындарына қатысқан болатын.
Жарыстың қорытындысы бойынша біздің саңлақтар бір алтын, бір күміс, екі
қола медаль еншіледі. Бейресми топтық сынақта біздің команда үшінші орынды
еншілеп, Америка мен Куба мемлекеттеріне қарағанда босаңдық танытты. 1996
жылғы ойындарда Василий Жиров бұрын -сонды болмаған нәтиже көрсетіп,
Олимпиада чемпионы атанып қана қоймай, құрметті сый - Вал Баркер Кубогін
жеңіп алды. Олимпиада ойындарының тарихында бұл сыйлыққа тек 8 спортшы ғана
қол жеткізген болатын. 1996 жылғы Олимпиада ойындарында Болат Жұмаділов
күміс, Болат Ниязымбетов пен Ермахан Ыбырайымов қола медаль еншілеген.
Төрт жылдан кейін біздің спортшылар Сиднейде өткен Олимпиада ойындарында
бұдан да жақсы көрсеткіштерге ие болған. Қазақ жеріне алтын медальді
құрамамыздағы ең жас спортшы Бекзат Саттарханов әкелген. Бекзат сонда 20-да
еді. Ермахан ағамыз жүзден жүйрік атанып, жеңіс тұғырынана көрінсе, Б.
Жұмаділов Атлантадағы көрсеткішін қайталаған болатын. Ал ауыр салмақтағы
Мұхтархан Ділдәбеков Сиднейдегі Олимпиада ойындарында жеңіс тұғырының
екінші сатысына көтерілген.
Греция жерінде өткен Олимпиада ойындарында да біздің спортшылар жақсы
нәтиже көрсетіп, еліміздің намысын қорғаған болатын. Тараз қаласында
дүниеге келген Бахтияр Артаев Олимпиада ойындарында алтын медальді еншілеп,
бокс тарихындағы ең құрметті сый - Вал Баркер Кубогіне қол жеткізген екінші
қазақ боксшысы. Қарағандылық Геннадий Головкин күміс алқа тағынса, Серік
Елеуов қола медальді қанағат тұтты. 2008 жылы Пекинде ұйымдастырылған
Олимпиада ойындарында 69 келіге дейінгі салмақ дәрежесінде Бақыт Сәрсекбаев
алтынға қол жеткізсе, 81 келіге дейінгі дәрежеде Шыналиев Еркебұлан қоланы
қоржынына салған.
Осылайша қазақ боксының дамуы үлкен қарқын алып, былғары қолғап
шеберлеріміз барша халқымызды өз жеңістерімен қуантып жүр. Ендігі
боксшыларымыздың мақсаты – 2012 жылы Лондон қаласында өтетін Олимпиада
ойындарында бұдан да көп белестерді бағындыру болып табылады. Былғары
қолғап шеберлеріне тек сәттілік тілейміз.
Жеңіл атлетика, спорттың ең көп тараған түрі. Оған әр түрлі қашықтықта
жүгіру мен жүру, ұзындық пен биіктікке секіру, спорттық снарядтарды
лақтыру, жеңіл атлетикалық көпсайыстар енеді. Жеңіл атлетикалық жарыстар
ашық және жабық (манеж) алаңдарда өтетін жеке, командалық және
эстафеталық жарыстар болып бөлінеді.
Халықаралық әуесқойлық жеңіл атлетика федерациясы (ИААФ) 1912 жылы
құрылған. Оған қазір 200-ге жуық ұлттық ассоциациялар біріккен. Олимпиялық
ойындар 1896 жылдан (1-Олимпиялық ойын), дүниежүзілік чемпионат 1983 жылдан
өткізіліп келеді. Жеңіл атлетика ойындары өте көнеден белгілі. Ол ежелгі
Олимпия ойындарының бағдарламасына енген.
Қазақстанда алғашқы ресми жеңіл атлетикалық жарыс — Бүкілқазақстандық 1-
спартакиада 1928 жылы Петропавл қаласында өтті. Республикада жеңіл
атлетикадан тұңғыш рет КСРО-ның спорт шебері атағын Ш.Бекбаев алды (1943).
Қазақстанның жеңіл атлеттері Олимпия ойындарында, дүниежүзілік чемпионаттар
мен халықаралық жарыстарда жоғары нәтижелерді көрсетіп, жеңімпаздар мен
жүлдегерлер атанды.
Олар: Е.Кадяйкин,Ұ.Қосанов, Ә.Тұяқов, В.Савинков, Л.Кононова, С.Исабаев,
Б.Күреңкеев, В.Муравьев, В.Савин, В.Солдатенко, Л.Микитенко, А.Бадранков,
т.б. Қазақстандықтар арасында Олимпиялық ойындарға тұңғыш қатысқан спортшы
Е.Кадяйкин болды. Тәуелсіз елімізге тұңғыш алтын медальді 2000 жылы
Сиднейде (Австралия) өткен 27-Олимпиялық ойындарда кедергі арқылы жүгіруші
О.Шишигина әкелді.
Жеңіл атлетиканың тарихы ежелгі дүние дәуіріндегі халықтардың іс
әрекетінен басталады. Табиғи қозғалыстар, яғни, жүру, тұру, секіру адам
бұлшық еттерінің қозғалысы адамзат пайда болған дәуірден бастау алады.
Мәліметтерге сүйенсек, жеңіл атлетикадан жарыс біздің эрамызға дейінгі 776
жылы өткізілген. Бұл туралы Ежелгі Грек олимпиада ойындары туралы
жазбаларда анық жазылған.
Сол замандарда жарыс тек ұзын-сонар алаңда жүгіру жарысымен шектелген.
Ерлер мен әйелдар арасындағы бәсеке жеке-жеке өткізіліпті.
Гректер жұдырық түйістіретін спорт түрі мен күресті ауыр атлетикаға
жатқызған. Бұрынғы атлеттердің жетістігі жүгіру шапшаңдығымен өлшенген.
Бұл шара біздің эрамызға дейінгі 776 жылы өткізілген. Онда атлеттер тек
жүгіру спорт түрінен бақ сынаған. Додаға 192 метрді бағындырған жалғыз
атлет жеңімпаз аталған екен. Жеңіс тұғырынан көрінген азамат Элида
қаласында жай ғана даяшы болған. Ал, жеңіл атлетика алғаш
рет Англияда ұйымдастырылған. 1837ж ылдары жарысқа түскендер 2 метр
қашықтықта жүгірген. Оған қатысушылар Регби қаласындағы колледжде білім
алып жатқан жастар болған. Итон, Оксфорд, Кембридж, Лондондағы оқу
орындарында да спорттық жарыстан жиі өтіп тұрған.
Кейіннен бағдарламаға қысқа қашықтықта жүгіру, ұзындықта және биіктіктен
секіру сынды шарттар енгізіді. 1865 жылы Лондон атлетика клубы құрылды.
Бұның негізінде тұңғыш рет жеңіл атлетикадан ел чемпионаты өтті.
1880 жылы Англияда Британ империясының шеңберінде әуесқойлар атлет
қауымдастығы негізін қалады. Ал, АҚШ-та 1868 жылы Нью-Йоркқаласы нда алғашқы
атлет клубы ашылды. Сол жылдары Америкада атлетиканың дамуына үлес
қосқандардың басым дені университет ошақтары болды. 1880-90 жылы жеңіл
атлетика жеке дара спорт түрі ретінде күллі Еуропаға кең таралды.
1896 жылы өткен олимпиада ойындары жеңіл атлетиканың дамуына орсан жол
ашты. Сол жылы Афинада өткен І олимпиада ойындарынажеңіл атлетиканың 12
түрі енгізілді. Додада америкалық жеңіл атлеттер барлық жүлдені
қанжығаларына байлады. Алайда, олардың қуанышы ұзаққа бармады.
Өйткені, 1952 жылдан бастап олимпиада ойындарына қатыса
бастаған КСРО атлеттері олардың бірден-бір қарсылары болды.
1996 жылы Атлантада өткен олимпиада ойындарында өнер көрсеткен атлеттердің
саны 2000-ға жетті. Әйелдер арасындағы жарыс 1928жылдан бастау алады. Нәзік
жандар 1999 жылы жаздық әлем чемпионатында және 2000 жылы Сидней
олимпиадасында жақсы нәтиежеге қол жеткізе білді.
1968 жылы Мехикода өткен жарыста американлық спортшы Боб Бимон— 8 м 90
см ұзындықтан секіруден әлем рекортын жаңартқан. Бұны күллі әлем 21
ғасырдың ең биік көрсеткіші деп бағалады. Араға 20 жыл салып Сеулде өткен
олимпиадада 100 және 200 м қашықтықтан жүгіруден америкалық желаяқ Флоренс
Гриф фит- Джойнер рекорттық көрсеткішті бағындырды. Оның бұл жетістігі 14
жыл қатарынан сақталып тұрды.
Жеңіл атлетика- ежелден келе жатқан спорттың бір түрі. Жеңіл
атлетикадағы – жүгіру, әр түрлі қашықтыққа жүгіру, 30м, 60м, 100м, 200м, —
800м – 1500м – 3000м, 5000м – 10000м – және марафон 42 шақырым195
метржүгіру жатады.
Жүгіру түрлеріне және оның қозғалыс техникасына тоқталсақ. Әр қашықтыққа
байланысты жүгірудің техникасы және жарыста жеңу тактикасы өзгеше. Мысалы:
қысқа қашықтыққа жүгіру. Алғашқы үйренетіміз – қол және аяқты сермеу
техникасы, сөреден жылдам шығу техникасы, сөреде тұрғандағы яқты, қолды
тіреу, уақытты жібермей орнынан тез қозғалу.
Сөреден тез шыққаннан кейінгі аралықта шапшаңдықты үдету, спортшы бұл
жерде денесін алдыға ұмсынып қолымен тез қтмылдар жасау керек. Келесі ретте
шапшаңдықты үдету үшін спортшының денесі бірте-бірте түзеліп, аяқ алысы
бұрынғысынан алшақтау, қолы кең амплитуда жұмыс жасауы қажет. Аяқтары жерге
нық тіреліп, итеру күші үлкейе түседі, қолмен ауаны қармап шапшаңдықты
өсіреді, ал тыныс алу органдары үздіксіз дем алу, шығаруды кедергісіз
жасайды. Мүмкіндігінше барлық дене мүшелерінің бұлшық еттері қозғалысқа
көмектеседі. Сондықтан жаттығу кезінде спортшылар өз денелерінің бұлшық
еттерін жаттықтырады.
Өзге қашықтықтарға қарағанда жүгіру адамы алшақ болады. Спортшы мәреге
жақын қалғанда немесе кетуге аз қалғанда денесін алдыға беріп ұмсынуы тиіс,
шапшаңдықты барынша үдетеді.
Орта және ұзын қашықтыққа жүгіру кезінде қысқа қашықтықтағыдай сөреден
жылдам шығу маңызды емес. Сөреден бір екпінмен, мәреге жеткенше өз күшін
сақтап, қашықтық біткенше жылдамдықты өсіре отырып алдын ала
жаттықтырушының айтуы бойынша жүгіруі тиіс. Кейде жүгіру жылдамдығы ауа-
райына немесе қарсыластырдың күштілігін байланысты болады, сол жерде
спортшы өзінің ақылына жүгініп жылдамдық тактикасын өзгертеді.
Қашықтықтың артуына байланысты адымның да ұзындығы азаяды. Спортшының
денесі еркін және бұлшық еттері түгелдей жасауы керек. Жаттығу кезінде
спортшы әр түрлі жаттығулар арқылы әрбір дене мүшесінің бұлшық еттерін
шынықтырады. Шыныққан денеге кейде арнайы массаждар жасап немесе ыстық
моншаға түсу арқылы бұлшық еттерді босаңсытып дем алдырады. Тыныс алу
органдары да кедергісіз жұмыс істеу керек, сондықтан жаттығулардан кейін
суық су ішпеу, суық тигізбеуге тырысу абзал.
Жас спортшы жаттығулардан кейін шөлдегенде көп су ішуге болмайды,
өйткені адам организмі суды өз мөлшерімен толтыруы тиіс. Суды тек ауызды,
тамақты кебуден сақтау үшін жай ғана шайып тұру керек.
Спортшы жаттықтырушымен және дәрігермен біріге отырып жаттығу циклын
жасауы тиіс, бір маусымдық жарыстарға дейін. Спортышының тамақтану ережесі,
демалу ережесі өте қатал сақталуы тиіс. Спортышының салмағы. Бойы,
денсаулығы дәрігер мен жаттықтырушының қадағалауында болғаны дұрыс. Тұмау
немесе басқа да инфекциялық аурулар кезінде жарысқа шығуға мүлдем болмайды,
жаттықтырушының қалауынша жаттығуды жасауды жалғастырады.
Жеңіл атлетикада жаттығу киімдері жұқа және жеіл болғаны дұрыс, жүгіруге
ыңғайлы аяқ киім , қысқ қашықтыққ арнайы шеге табанды аяқ киім іиген дұрыс.
Жүгіруді спорттық немесе дене жаттығуы үшін пайдаланады. Дене шынықтыруға
жай ғана жүгіріс немес жаяу жүрудің пайдасы ұшан-теңіз.
Жеңіл атлетиканың тарихы ежелгі дүние дәуіріндегі халықтардың іс
әрекетінен басталады. Табиғи қозғалыстар, яғни, жүру, тұру, секіру адам
бұлшық еттерінің қозғалысы адамзат пайда болған дәуірден бастау алады.
Мәліметтерге сүйенсек, жеңіл атлетикадан жарыс біздің эрамызға дейінгі 776
жылы өткізілген. Бұл туралы Ежелгі Грек олимпиада ойындары туралы
жазбаларда анық жазылған.
Бұның негізінде тұңғыш рет жеңіл атлетикадан ел чемпионаты өтті
1880 жылы Англияда Британ империясының шеңберінде әуесқойлар атлет
қауымдастығы негізін қалады. Ал, АҚШ-та 1868 жылы Нью-Йорк қаласында
алғашқы атлет клубы ашылды. Сол жылдары Америкада атлетиканың дамуына
үлес қосқандардың басым дені университет ошақтары болды. 1880-90 жылы
жеңіл атлетика жеке дара спорт түрі ретінде күллі Еуропаға кең таралды.1896
жылы өткен олимпиада ойындары жеңіл атлетиканың дамуына орсан жол ашты.
Сол замандарда жарыс тек ұзын-сонар алаңда жүгіру жарысымен
шектелген. Ерлер мен әйелдар арасындағы бәсеке жеке-жеке өткізіліпті.
Гректер жұдырық түйістіретін спорт түрі мен күресті ауыр атлетикаға
жатқызған. Бұрынғы атлеттердің жетістігі жүгіру шапшаңдығымен өлшенген.
Бізге алғашқы олимпиадалық чемпиондардың Ежелгі Грекиядан шыққаны белгілі.
Бұл шара біздің эрамызға дейінгі 776 жылы өткізілген. Онда атлеттер тек
жүгіру спорт түрінен бақ сынаған.
Додаға 192 метрді бағындырған жалғыз атлет жеңімпаз аталған екен. Жеңіс
тұғырынан көрінген азамат Элида қаласында жай ғана даяшы болған. Ал, жеңіл
атлетика алғаш рет Англияда ұйымдастырылған. 1837 жылдары жарысқа түскендер
2 метр қашықтықта жүгірген. Оған қатысушылар Регби қаласындағы колледжде
білім алып жатқан жастар болған. Итон, Оксфорд, Кембридж, Лондондағы оқу
орындарында да спорттық жарыстан жиі өтіп тұрған. Кейіннен бағдарламаға
қысқа қашықтықта жүгіру, ұзындықта және биіктіктен секіру сынды шарттар
енгізіді. 1865 жылы Лондон атлетика клубы құрылды.
Сол жылы Афинада өткен І олимпиада ойындарына жеңіл атлетиканың 12 түрі
енгізілді. Додада америкалық жеңіл атлеттер барлық жүлдені қанжығаларына
байлады. Алайда, олардың қуанышы ұзаққа бармады. Өйткені, 1952 жылдан
бастап олимпиада ойындарына қатыса бастаған КСРО атлеттері олардың бірден-
бір қарсылары болды.
1996 жылы Атлантада өткен олимпиада ойындарында өнер көрсеткен
атлеттердің саны 2000-ға жетті.
Әйелдер арасындағы жарыс 1928 жылдан бастау алады. Нәзік жандар 1999
жылы жаздық әлем чемпионатында және 2000 жылы Сидней олимпиадасында жақсы
нәтиежеге қол жеткізе білді.
1968 жылы Мехикода өткен жарыста американлық спортшы Боб Бимон— 8 м 90
см ұзындықтан секіруден әлем рекортын жаңартқан. Бұны күллі әлем 21
ғасырдың ең биік көрсеткіші деп бағалады. Араға 20 жыл салып Сеулде өткен
олимпиадада 100 және 200 м қашықтықтан жүгіруден америкалық желаяқ Флоренс
Гриф фит- Джойнер рекорттық көрсеткішті бағындырды.
Оның бұл жетістігі 14 жыл қатарынан сақталып тұрды. Жеңіл атлетика —
бүгінгі таңда тек біздің елде ғана емес, дүние жүзінде кең таралған спорт
түрі. Жеңіл атлетиканың негізгі жаттығулары — тегіс жерде жүгіру, бедерлі
жерде жүгіру, жүру, кедергілермен жүгіру, ұзындыққа және биіктікке секіру,
лақтыру, жеңіл атлетикалық көпсайыс.
Жүгіру — қысқа, орташа және ұзақ қашықтық болып үшке бөлінеді. Қысқа
қашықтыққа — 100, 200, 400 м және 110 м кедергілі қашықтық жатады. Орташа
қашықтыққа800,1000, 1500, 2000, 3000 м жүгіру және 3000 м кедергілі
қашықтыққа жүгіру жатады. Ұзақ қашықтыққа — 5000, 10000, 20000, 42 шақырым
192 м марафондық қашықтық және 50 шақырым кросс (дала жарысы) жатады.
Жүру — 20 шақырым спорттық жүріс. Лақтыру — диск, найза, граната, балға,
доп және ядро. Секіру — орында тұрып және жүгіріп келіп ұзындыққа секіру,
биіктікке және сырықпен секіру, үш аттап секіру.
Жеңіл атлетикалық көпсайыс — көпсайыс құрамына жеңіл атлетиканың
жаттығуынан 10 жаттығуға дейін кіреді. Олар — жүгіру, секіру, лақтыру және
кедергілерден өту.
Сөре және мәре. Жарыс барысында сөреден шығу үшін жүгіруші төменгі және
биік сөре жағдайында тұрады. Қысқа қашықтыққа жүгіргенде төменгі сөре
жағдайында тұрады. Орта және ұзын қашықтыққа жүгіргенде биік сөре
жағдайында тұрады. Төменгі және биік сөреде жүгіріп шығу әдіс-тәсілін
студенттер мектеп бағдарламасынан оқып кеткендіктен, оған қайтадан
оралмадық.
Жеңіл атлетиканың негізгі жаттығуы — жүгіру. Ол жеңіл атлетиканың барлық
жаттығуларында қолданады. Сондықтан, кім болсын, жеңіл атлетикамен
шұғылданғанда, ең алдымен жүгірудің айла-тәсілін меңгеруі керек.
Жүру. Адам баласының табиғи жүруі бар. Екінші — жүрудің спорттық түрі
бар. Әрине, екеуінің айырмашылығы жер мен көктей. Спорттық жүрістің негізгі
ережесі, әрбір аттаған сайын, яғни, алдыға аттаған аяқтың өкшесі жерге
тимейінше итерілетін аяқты жерден көтеруге болмайды. Демек, адамның екі
аяғы да жерге тимейтіндей көтеріліп кететін фазасы болмауы керек.
Бұл жағдайға кез келген спортшы қалыптасып үйрене бермейді. Табиғи
жүрісте көтеріліп кететін фазасы болады. Яғни, жүгірудің алғы шарты
орындалады. Спорттың жүріспен жарысқа қатысқан спортшы жүгіріп кетпес үшін
көтеріліп кететін фазасын төрешілер мұқият қадағалайды.
Әдетте, жүгірудің әдісін білетін спортшылар төменгі сөреден шығудың
әдісін жақсы меңгерген болса, жылдамдықтан көп ұтады. Бұл деген жүгіріс
әдісін меңгерді деген сөз. Ал жоғарғы сөре жүгіріс әдіс-тәсілін меңгеруге
айтарлықтай әсер ете қоймайды. Бірақ орта және ұзақ қашықтыққа жүгіргенде
аяқты көтеріп алып, алға соза басудың өзіндік ерекшелігі бар. Мәселен,
біреу қысқа адымдайды, енді біреу жүгіргенде адымын ашады. Жүгірушінің
жылдамдығы, міне, негізінен осы жағдайдың орындалуына байланысты.
Осыған орай мынандай жаттығуларды орындауға болады: белгілі бір
қашықтықты (400, 800, 1000 м) бір темппен жүгіріп өту (бірнеше рет
қайталау);20-30 м қашықтықты өте жоғары жылдамдықпен жүгіріп өту. 6-8 рет
қайталанады;соқпақ жолды бір темппен жүгіріп өту (1000, 2000. 3000
м);белгілі бір қашықтықты тізені көтеріп жүгіріп өту;аяқтың өкшесімен ғана
жүгіру;аяқтың ұшымен жүгіру;жүреден отырып жүгіру;сыңар аяқтап секіріп,
жүгіру;қысқа қашықтыққа төменгі сөреден шығып, жоғары жылдамдықпенжүгіру
(20, 30, 40 м);қолды жерге тіремей төменгі сөреден жүгіріп шығу;белгілі бір
қашықтықты аяқты артқа сілтеп жүгіру;белгілі бір қашықтықты арқамен алдыға
қарап жүгіріп өту;30-40 м қашықтықты екі аяқтап секіріп жүгіру;30-40 м
қашықтықты орында тұрып секіріп өту;30-40 м қашықтықты жүреден отырып жүріп
өту.
Биіктікке секіру. Биіктіктен секіру үшін спортшы ең әуелі сілтейтін және
итерілетін аяқты анықтап алады. Шамамен 7-9 м жүгіретін жерін белгілейді.
Әдетте, биіктікке секіретін спортшы кермеден секіруге жүгірген кезде аса
жоғары жылдамдықпен бастағанымен, кермеге жақындаған кезде жылдамдық
төмендейді. Себебі, спортшы секіруге дайындалады.Бүгінде биіктікке
секірудің бүкіл әлемге тараған үш түрлі жаттығуы бар. Біріншісі — аттап
секіру, екіншісі -алдыға қарай аунап секіру, үшіншісі — шалқадан жатып
өту.
Қазір әлем бойынша ең жоғарғы көрсеткішті -шалқадан жатып өту әдісімен
орындап отыр. Оқу процесінде қолданылатын секірудің ең қарапайым түрі
аттап секіру. Сабақта биіктікке секіруді осы аттап секіруден бастайды.
Секірудің негізгі айла-тәсілін үйрену үшін ең әуелі дұрыс жүгіріп келгенде
сілтейтін аяқ дәл шығу керек. Сілтейтін аяқты кермеге қарай созғанда тізе
бүгілмеуі керек. Екіншіден, итерілетін аяқ нақтылы өз орнына түсуі керек.
Яғни, негізгі мақсат — итерілетін аяқтың қозғалысы дұрыс орындалуы керек.
Сонда ғана жаттығудың орындалуы нәтижелі болады. Жаттығуды орындаушы жерге
сілтеген аяғымен түседі. Кермеден сілтеген аяқ, өткеннен кейін итерілетін
аяң мүмкіндік болғанша жоғары көтеріледі.
Дала жарысы. Қазақстан ауа райының жағдайына байланысты екі өңірден
тұрады. Қысы жоқ жылы өңірі де, жылға жуық қары жататын солтүстік өңірі.
Қысы жоқ, жылы өңірде шаңғы тебудің орнына дала жарысы өткізіледі. Дала
жарысы барлық оқу орындарының дене тәрбиесі пәнінің бағдарламасына кіреді.
Дала жарысы — кедергілері көп, яғни, ойлы-қырлы жерлерде өткізіледі.
Жаттығушылар, болмаса жарысқа қатысушылар, ағып жатқан бұлақ суынан өтеді,
секіре алмаса, айналып өтудің жолын іздейді. Өрге шығады, еңіске
құлдилайды. Аспалы көпірден өтеді, терең ордан секіреді, т.б. осындай жер
бедерінің кедергілері жалғаса береді.Дала жарысының негізгі мақсаты —
табиғи жағдайда кездесетін кедергілерден өту. Мәселен, өзен арнасынан қалай
өтуге болады? Егер де секіріп өтуге болмаса, аттап өтуге келмесе, онда аяқ
киімді шешіп өтуге болады. Екінші бір жағдайда, бір-ақ адам аяқ киімін
шешіп басқаларды көтеріп өткізіп алуына болады.Жарқабақ-өрден шыққанда, ең
алдымен бір бала шығады. Оның шығуына төмендегі тұрғандар көмектеседі.
Енді жоғары шыққан оқушы басқаларға қолын беріп көмектеседі.Жарқабақтан
төмен түсіп өту үшін секіріп түспей, жардан сырғанай түскен абзал. Бірақ
алғашқы түскен адам басқалардың жарақат алмай, құлап қалмай дұрыс өтуін
бақылайды.Аспалы көпірден өткенде барлық оқушылар түгелдей көпірге шықпай
бір-бірлеп қана өтуге болады. Ол үшін оқушылардың біреуі көпірден өтіп
екінші жағына барып, көпірдің дұрыстығын білгеннен кейін ғана келесі
оқушының өтуіне болады.
Жалғыз бөренелі көпірден өту. Әрине, көпірдің дұрыс екендігін білгеннен
кейін ғана кезектесіп өте беруге болады.Сазды, томарлы жерден өткенде тек
бір ізбен ғана жүру керек. Алдыдағы жол бастаушы, мұндай жердің бедерін
жақсы білуі қажет. Себебі, сазды-томарлы жер болғаннан кейін міндетті түрде
бұл жер батпақты болып келеді. Сондықтан, негізгі мақсат жүгіріп келе жатып
томарға шалынбай, батпаққа түсіп кетпей, бастаушының талабын мұқият орындау
керек. Қалың қопалы жерден өткенде де осы көрсетілген ереже орындалады. Тік
беттен де саппен жүріп түсуге болады. Өйткені біреуі тайғанап кетсе
екіншісі ұстап қалады. Сазды, шалшықты жерлерді айналып өту керек. Көлденең
құлап жатқан үлкен бөренеден секіріп өтетін мүмкіншілік болмаса, онда бір
аяқты үстіне қойып барып секіріп өтуге болады.
Жалпы дала жарысына жолға шықпас бұрын, мүмкіндік болғанша, дала
жарысының жолымен жай жүріп, танысып алу керек. Содан кейін ғана трассаның
қай кезеңінде жүгіріп өтуге, қай жерінде жай жүріп өтуге болатыны анық.
Жаттығу кезінде, мүмкіндік болғанша жүгіру мен жүруді алмастырып отыру
абзал.Дала жарысы сабағын өткізгенде 3 шақырымнан 5,8 шақырымға дейін
жүгіріп және жүріп өтуге болады. Дала жарысына киімді ауа райының ыңғайына
қарай кию керек.
Саппен жүргенде бірінен-бірінің ұзап, қалуына болмайды. Дала жарысының
қауіпсіздік ережесі Дала жарысы сабағына қойылатын талаптар мұқият
орындалады.Артындағы топ жол бастаушының айтқанымен жүреді. Қандай
кедергілер болсын, топтағы оқушылар кезек күтіп орындайды, болмаса, біріне-
бірі көмек көрсетеді.
Кедергілерден өткенде жаттығулардың орындалуына аса мұқият болу
керек.Себебі, жаттығулардың дұрыс орындалмағанының салдарынан жарақаттанып
қалмау керек.Дала жарысы трассасының дұрыс-бұрыстығына жол бастаушы жауап
береді.Жол бойында жарақат алған әріптесіне көмек көрсету.
Жүзу Жанды, жансыз денелердің тіршілік ететін негізгі факторлары — су,
ауа күн сәулесі. Міне, сусыз тіршілік жоқ. Сондықтан суға түсу адам
денсаулығын сақтаудың негізгі құралы болғандықтан, міндетті түрде дене
тәрбиесі пәнінің бағдарламасына кіреді.Дене тәрбиесі сабағында суға түсуді
оқытудың негізгі мақсаты жас ұрпақты суда жүзуге үйрету. Жалпы
Республикамызда суға шомылудың толық жағдайы жасалған жөн.
Бірақ, суда жүзуді үйрену кімнің болса да міндеті болып табылады. Осыдан
барып, суға жүзуді бұқаралық міндетке айналдыру, бүкіл халықтың дене
шынықтыру-сауықтыру шараларының бағдарламасына енгізу қарастырылған. Сонда
ғана, халықтың денсаулығын сақтаудағы нәтижелі іс болмақ.
Бүгінгі таңда оқу жүйесіне президенттік тесттің бағдарламасы да кіріп
отыр. Әрине, президенттік тесттің нормативтер көрсеткіштерінен сынама
тапсыру әркімнің міндеті болып табылады.Білім беру жүйесінде суға жүзу
жаттығулары өз алдына спорт түрі ретінде де қолданылады. Суға жүзудің оқыту
жүйесі жабық су бассейндерінде және ашық су қоймаларында ұйымдастырылады.
Әрине, ашық су қоймаларында оқу процесін ұйымдастыру жылдың жылы мезгіліне
байланысты.
Суға жүзудің оңу процесін өткізу мен ұйымдастырудың өзіндік ерекшелігі
бар. Бұл процесс, ең әуелі бассейнде және ашық су қоймаларында сабаң
өткізудің ережесімен танысады. Мұғалімнің нұсқауынсыз және бақылауынсыз
ешқандай жаттығуларды орындауға болмайды. Суға түспес бұрын, жүзуді
үйренудің бастапқы дайындық жаттығулары құрлықта орындалады. Одан кейін,
судың тереңдігі тізеден және белден аспайтын жерде орындалады. Сабақта суға
жүзудің барлың ережелері мұқият орындалады.
Оқу процесінің бастапқы жаттығулары судың астында дем шығару және денені
су бетінде қалай ұстау керек, ол үшін қол мен аяқтың қандай қозғалысы болу
керек, т.б. осылайша жалғаса береді. Енді, суда алдыға қозғалу үшін қол-
аяқпен қандай жаттығулар орындалады. Жалпы осы жаттығуларды орындаудың айла-
тәсілін үйренуден бастайды. Жүзу жаттығуларының негізгі түрлерін оқыту
процесі, шұғылданушылардың су бетінде денесін қалай ұстау керектігін әбден
үйренгеннен кейін ғана жалғасады. Бұл оқыту жүйесі тек қана мұғалімнің
басшылығымен, жүргізген нұсқауымен және бақылауымен өтеді.
Суда жүзу негізгі үш жаттығудан тұрады. Құлаштап жүзу, етпеттеп және
шалқалап жатып орындалады. Екінші — брасс, тек етпеттен жатып орындалады.
Баттерфляй әдісімен де етпеттен жатып жүзеді. Бүкіл әлемде суда жүзу
жаттығуларының негізгі тараған түрі — етпеттеп жатып құлаштап жүзу. Кім
болсын, жүзудің қандай жаттығуымен шұғылданса да, ең әуелі міндетті түрде
құлаштап малтау әдісін үйренуі керек. Содан кейін ғана брасс, болмаса
баттерфляй әдісімен малтуға ден қоюға болады.Жалпы жүзуден жарыс
бағдарламасына — етпеттен жатып құлаштап жүзу, шалқадан жатып құлаштап
жүзу, брасс және баттерфляй жаттығулары кіреді.Қозғалмалы ойындар.
Спорттың ойындардың бір түрі — баскетбол. Бүкіл әлемге тараған
ойындардың бірі. Осы ойын түрінен бүгінде құрлық және әлем біріншілігі
өткізіліп тұрады. Халықаралық федерациясы жұмыс істейді.Баскетбол ойынының
қозғалысы адам баласына аса пайдалы табиғи қозғалыс пен дене мүшелерінің
қимылынан тұрады — жүгіру, жүру, секіру және лақтыру. Бұл ойынды он жасар
баладан бастап қай жаста болсын, бәрі ойнай береді. Сондықтан да баскетбол
дене тәрбиесі пәні жаттығуларының бірі ретінде ең тиімді және ағзаға
пайдалы болып табылады. Баскетбол ойыны адамның көңілін шаттандырып,
іскерлігін арттырады. Бүгінгі баскетбол ойынының даму деңгейі өзінің ең
жоғарғы нүктесіне жетті деуге болады, себебі ойынның бүгінгідей жылдамдығы
бұрын-соңды болып көрген жоқ.
Ойыншының қозғалысы, жүгіру жылдамдығы секіру және лақтыру, кілт
тоқтауы. Міне, мұның барлығы жалпы дамыту жылдамдығын, ойыншылардың
дайындық деңгейін көрсетеді.Осындай ойын барысында, нақты қозғалыс
нәтижесінде ең бастысы адамның кординациясы қалыптасады. Қандай жаттығу
болсын, қозғалыс барысында нақтылы орындалады. Айталық, допты торға түсіру,
болмаса допты әріптесіңе дәл бере білу, допты алып жүргенде қарсыласын
алдап өту, т.б. Демек, адамның барлық қабілет-қасиетін қалыптастыратын
ойынның бірі.Баскетбол, спорт ойындарының бір түрі ретінде барлық оқу
орындарының бағдарламасына кіреді. Арнаулы оқу орындарының студенттері бұл
кезеңде баскетбол ойынын ойнап, белгілі деңгейде дайындықпен келді деп
есептеледі. Сондықтан бұл оқушылар оқу процесінде ойынның негізгі айла-
тәсілдері, тыныс алу және ойын жүйесін біледі, жарысқа да қатыса алады.
Волейбол — спорттың кең тараған ойындардың бір түрі. Тіпті, су бойында
жағажайда да жарыстар өткізіледі. Бүгінде волейболдан әлем және құрлық
біріншілігі өткізіліп тұрады.Волейбол ойынының қозғалысы адам баласына аса
пайдалы табиғи қозғалыс пен дене мүшелерінің қимылынан жүгіру, жүру,
секіру, лақтыру, т.б. жаттығулардан тұрады. Бұл ойынды он жасар баладан
бастап қай жаста болмасын, бәрі ойнай береді. Сондыңтан да, волейбол дене
тәрбиесі пәні жаттығуларының бірі ретінде ең тиімді де ағзаға пайдалысы
болып табылады.
Волейбол ойыны адамның көңілін шаттандырып, іскерлікті арттырады.
Бүгінгі волейбол ойынының даму деңгейі өзінің ең жоғарғы нүктесіне жетті
деуге болады. Себебі, ойынның бүгінгідей даму жылдамдығы бұрын-соңды болып
көрген жоқ. Ойыншының қозғалысы, жүгіру жылдамдығы, секіруі, лақтыруы, кілт
тоқтауы, міне мұның барлығы жалпы ойынның жылдамдығын, ойыншылардың
дайындың деңгейін көрсетеді.Осындай ойын барысында нақты қозғалыс
нәтижесінде ең бастысы, адамның кординациясы қалыптасады. Қандай жаттығу
болмасын, қозғалыс барысында нақтылы орындалады. Айталық, шабуылдау кезінде
допты қарсыласының алаңға дәл түсіру, болмаса допты әріптесіне дәл бере
білу, болмаса допты қарсыласының алақанына алдап тастау, т.б. Демек,
адамның барлық қабілет-қасиетін қалыптастыратын ойынның бірі.Волейбол,
спорт ойындарының бір түрі ретінде барлық оңу орындарының бағдарламасына
кіреді. Арнаулы оңу орындарының студенттері бұл кезеңде волейбол ойынын
ойнап, белгілі бір деңгейде дайындықпен келеді деп есептеледі. Сондықтан,
бұл оқушылар оқу процесінде ойынның негізгі айла-тәсілдерімен таныс, ойын
жүйесін біледі, жарысқа да қатыса алады.Арқан тартыс. Бұл ойынды жаздыгүні
көгалда ойнауға болады. Ойыншылардың саны 10 баладан аспағаны жөн. Ойынға
ұзындығы 8-10 м екі ұшы түйілген арқан пайдаланылады. Арқанның тең ортасына
белгі ретінде қызыл мата байлайды. Ойынға қатысушылар бойларына қарай
қатарға тұрады да, ойын жүргізушінің берген бұйрығы бойынша бір, екі деп
санап шығады. Содан кейін бір дегендері бір жаққа, екі дегендері екінші
жаққа бөлінеді.
Арқанның қызыл мата байланған жерін күні бұрын еденге немесе жерге
сызылған белгі-сызықтың үстіне дәл келтіреді де, екі жақтың ойыншылары
арқанның сол белгісінен бастап бірінің артынан бірі қос қолдап ұстап,
тартып тұра қалады. Егер де бәрі бірдей арқаннан ұстауға қолдары сыймаса,
онда соңғылары алдыңғылардың белінен ұстайды.
1.2. Жеңіл атлетика секциясының іріктелу ерекшеліктері.
Ойын жүргізушінің берген белгісі бойынша екі команда арқанды екі жаққа
қарай тарта жөнеледі. Ойынның мақсаты қарсыластың бір не бірнеше ойыншысын
ортадағы сызықтан өз жағына тартып өткізу. Команданың ортаңғы сызықтан өтіп
кеткен ойыншысы ойыннан шығып қалады. Қарсылас команданың ойыншыларын қай
команда түгелдей ортаңғы сызықтан өз жағына тартып өткізсе, сол команда
ұтқан болып есептеледі. Ойнаушылардың өзара келісулері бойынша ойынды
қайталап ойнауға да болады.
Қазақстан Республикасының әлемдік өркениетке, демократиялық дәстүрге өту
жағдайында адамзат қоғамының ғасырлар бойы жинақтаған жалпы құндылықтар
мұрасына ден қоюы, рухани-адамгершілік негізінде дене тәрбиесін
сабақтастықта дамытып, салауатты өмір сүру дағдылары арқылы дене мәдениетін
қалыптастыру өзектілігі артуда. Бұл мәселе ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
Қазақстан - 2030 бағдарламасында, ҚР Білім туралы Заңында, Қазақстан
Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасында білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі
ретінде көрініс тапқан.
Дене тәрбиесін, жаңа технология мен озат тәжірибені ұлттық және
жалпыадамзаттық құндылық қағидаларымен сабақтастыра зерттеу – бүгінгі күн
талабынан туындап отырған педагогика ғылымының міндеттерінің бірі. Дене
тәрбиесінің мәнін бүгінгі жаңа заман талабына сәйкес қарастыру – бұл адамды
өзі өмір сүрген ортаның жемісі ғана емес, сол ортадағы дене мәдениеті,
адамгершілік қарым-қатынасы әрекетімен көрінетін субъект деп танылуымен
айқындалады. Қоғамның елеулі өзгерістерге түсуі, адамның мақсат-
мұраттарына, тұрмыс-тіршілігі мен мінез-құлқына, сондай-ақ өзінің жеке
басына да субъект ретінде өзгеріс енгізуде. Оның үстіне қоғамдағы
салауаттылық, дене мәдениеті мен рухани құндылықтардың табиғаты, мәні, шығу
тегі және атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеу, оқушылардың дене
тәрбиесін салауаттылық дене мәдениеті мәселесімен байланыста қарастыру
қажеттігі біздің тақырыбымыздың өзектілігін айқындай түседі.
Ғылым, техника, мәдениет және білім дамуының өзара байланыстылығы мен
өзара сабақтастығы тарихи сипатта екендігін ескере отырып, жүргізген
теориялық зерттеулеріміз қорытындылары, озат тәжірибелерді оқып үйрену мен
жүйелеу, көп жылдық тәжірибеміз көрсетіп отырғандай, болашақ дене тәрбиесі
мұғалімдерін сапалы даярлауда олардың болашақ кәсіби әрекетінде оқушылардың
салауатты өмір сүру дағдыларына баулу, дене тәрбиесін жүзеге асыру, дене
тәрбиесі мәселесін теориялық талдау мен дене тәрбиесіндегі тәжірибелерді
объективті тұрғыда талдаудың маңыздылығы өте жоғары екендігі айқындалды.
Жеңіл атлетика халықты дене шынықтыруға тәрбиелеудің басты құралы болып
табылады. Жүру мен жүгіру адам қимылының фундаментальді негізі болып
табылады, ал лақтырулар мен секірулер әр қашанда танымал болған. Жеңіл
атлетикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz