Негізгі қорлардың амортизациясы
МАЗМҰНЫ
НОРМОТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
1. Бөлім. КӘСІПОРЫНДА НЕГІЗГІ ӨНДІРІСТІК ҚОРЛАРДЫ
ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Негізгі өндірістік құралдардың экономикалық мәні мен жіктелуі
1.2 Негізгі қорлар қозғалысы, жағдайы және бар болу көрсеткіштері
1.3 Негізгі қорларды бақылау
1.4 Негізгі қорлардың тозуы және амортизациясы
2 . Негізгі өндірістік қорларды тиімді пайдалануды талдау
2.1 Кәсіпорын қызметінің технико-экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.2 AVTOMAN ЖШС негізгі қорлар динамикасын және құрылымы
2.3 Негізгі қорларды тиімді пайдалануды талдау
2.4 Негізгі қорларды тиімді пайдалануды оңтайландыру
3 . Негізгі қорларды тиімді пайдалануды оңтайландыру
жолдары мен резервтері.
3.1 Негізгі қорларды тиімді пайдалануды көтеру резервтері
3.2 Кәсіпорынның негізгі қорларын тиімді пайдалану жолдарын жоғарылату
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста келесі нормотивтік стандарттарға
сілтемелер жасалған :
ҚР Конститутциясы
ГОСТ Р 1.0-92 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік стандарттау
жүйесі. Негізгі ережелер.ГОСТ Р 1.2-92 Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік стандарттау жүйесі. Мемлекеттік стандарттарды әзірлеу тәртібі.
ГОСТ Р 1.3-92 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік стандарттау
жүйесі. Техникалық шарттарды мақұлдау, бекіту және тіркеу тәртібі.
ГОСТ Р 1.4-92 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жүйесі.
Кәсіпорындар стандарттары. Жалпы ережелер.
ГОСТ Р 1.5-92 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жүйесі.
Стандарттарды құруға, баяндауға, ресімдеуге және мазмұнына қойылатын жалпы
талаптар.
Қазақстан дамуының жаңа белесіндегі Қазақстан-2050 Стратегиясы:
ҚР Президентінің Жолдауы, 2012 жыл [Элeктрoндық рeсурс]:
http:www.akorda.kz
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Халқына жыл
сайынғы Жолдауы. 18.03.16 Егемен Қазақстан
Қазақстан Республикасының заңы “Жауапкершілігі шектеулі және
қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы ”Егемен Қазақстан.1998 ж.
Шаруашылық серіктестіктер туралы: Заң және оның түсініктемелері.
Фемида. 1996 ж. №4.
Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлығы № 2255
2 мамыр 1995 жыл “Шаруашылық серіктестіктер туралы”. ҚР экономика және
кәсіпкерлік. 1997 ж. №26.
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыста сәйкес анықтамаларымен келесі терминдер
қолданылды :
Негізгі құралдар - ұзақ уақыт бойы материалдық өндіріс
саласында сонымен қатар өндірістік емес салада да , еңбек құралы
ретінде қызмет еткен ( бір жылдан астам ) және бірлік құны
айталықтай мәнге йе материалдық активтер.
Негізгі қорлар – бұл өзінің құнын бөлектеп жоғалатын және ұзақ
кезең бойы натуралды қалпын өзгертпей сақтайтын материалды заттай
құндылықтар.
Ағымдық құн – бұл белгіленген уақытқа негізгі қорлардың
пайдаланып жүрген нарықтық бағасының құны.
Баланстық құн – бұл негізгі қорлардың активі есепте және есептемеде
көрсетілетін жиналған амортизация сомасын шегеріп тастағандағы бастапқы
және ағымды құн..
Жойылу құны – негізгі қорлар жойылған кезде туатын запас
бөлшектерінің, ломның, қалдықтардың болжамды бағасы.
Амортизация - термині тікелей мағынада негізгі қорлардың өлімі
жоқтығын, олардың тозуды толтыру, қалыптасу мүмкіндіктерін білдіреді.
Амортизация нормасы – объект құнының тиімді қолдану мерзімі
аралығында белгіленген мерзімділікпен өндіріс шығындарына қосылатын үлесі
(пайызбен).
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Дипломдық жұмыста келесі белгілер мен қысқартулар
пайдаланылды:
ҚР - Қазақстан Республикасы
ЖШС – Жауапкершілігі шектеулі серіктетігі
ШҚО – Шығыс Қазақстан облысы
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастарға өтумен байланысты әр бір қоғам даму жолдарын
таңдау алдында тұрады. Нарықтық экономикада шынайы экономикалық
процестердің қиындығы, олардың қайшылығы және біртекті еместігі қоғамның
прогрессивті тенденциялардың дамуына жауап беретін экономикалық саясаттың
бағыттарын таңдау үшін айтарлықтай қиындықтар туғызады.
Қазіргі экономика – бұл бір-біріне қайшы келетін топтар қатынасы:
нарықтық қатынастар жүйесі және барлық экономиканың саналы реттелуі.
Бұл мәселелерді шешу үшін кәсіпорынды тек қана техникалық потенциалмен
қамтамасыз етіп қоймай сонымен қатар оларды пайдаланудың тиімділігін көтеру
қажет.
Өнім өндірісі және қызмет көрсету процессінде келесі экономикалық
ресурстардың түрлерін пайдаланылады: табиғи ресурстар (жер, сулы және
тоғайлы, жер қойнауы); еңбек ресурстары (адамдар және олардың қызмет
көрсету және тауарларды шығару мүмкіндігі); өндіріс қорлары (өндірістік
ғимараттар, құрылыстар, станоктар, тасымал құралдары, материалдар, шикізат,
энергия, запас бөлшектер және т.б.), адамдардың кәсіпкерлік қабілеттілігі.
Өндірістің заттанған құралдары кәсіпорын капиталы деп аталады. Капитал
өндіріс құралы ретінде өнімді шығаруға қатысатын, бірақ өндіріс процесінде
олардың функциясы бойынша ажыратылатын еңбек құралдары және еңбек заттары
болып бөлінеді.
Еңбек құралдары негізгі өндірістік қорлардың заттай мағынасын құрайды, яғни
негізгі капиталды, ал еңбек заттары айналым капиталын құрайды.
Негізгі қорлар өндіріс сферасында функциянирленеді және республиканың
ұлттық байлығының басты бөлігін құрайды. Олар республиканың, кәсіпорынның
техникалық потенциалын анықтайды, олардың құрамының сапалығынан және
жағдайынан өндіріс темпінің өсуі байланысты.
Нарықтық жағдайда кәсіпорын меншік формасына байланыссыз өзінің
меншілігінің, амортизациясының, пайдасының, кредиттерінің есебінен құрал-
жабдықтарды алады, цехтер салады. Өндіріс тиімді болу үшін, ал негізгі
өндірістік қорларды құруға және сатып алуға жұмсалған қаражаттар бекерге
жоғалтылмауы үшін негізгі қорлар толық және тиімді пайдалануы қажет.
Кәсіпорын негізгі қорларын қалай пайдалануына қарай олардың пайдасы
байланысты болады, демек кәсіпорынның ары қарай дамуы да осыған байланысты.
Осыдан дипломдық жұмыс тақырыбы Кәсіпорынның негізгі қорларын тиімді
пайдалануды оңтайландыру таңдалады. Пайдалану анализі және негізгі
қорлар есебінің мәселесіне келессі экономист ғалымдардың Е.Е. Савицкая,
Л.А. Виногоров, Г.В. Снитко және т.б. жұмыстары арналған, олардың еңбектері
осы жұмыста тақырыпты ашу үшін пайдаланған. Осы ғалымдармен негізгі
қорлардың есебі және анализі облысында теориялық және методологиялық
сұрақтарға айтарлықтай еңбектер енгізген.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде Кәсіпорында негізгі өндірістік
қорларды пайдаланудың теориялық негіздері таңдалған тақырыптың
теориялық негіздері беріледі, яғни негізгі қорлар нені көрсетеді,
кәсіпорынның техникалық потенциалы қалай, негізгі қорлардың
классификациясы, құрамы және құрылымы зерттеледі. Қазіргі жағдайға негізгі
қорлардың мағынасы және мақсаттары келтірілген. Негізгі қорлардың
амортизациясы оның жәй-жәй қалпына келу процесі ретінде зерттеледі.
Кәсіпорынның негізгі қорларының әр түрлі бағалануы қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімі анализ жасауда және дипломдық жұмысты
жазуда база ретінде пайдаланылатын AVTOMAN ЖШС негізгі қорларын талдауға
арналған. Талданып отырған кәсіпорын қызметін толықтай көрсету үшін екінші
бөлімнің бірінші бөлігінде оның экономикалық жағдайын сипаттайтын барлық
технико-экономикалық көрсеткіштеріне талдау жүргізіледі. Кәсіпорынның 2
жылдық мәліметтерін пайдаланып олардың абсолютті өзгеруін, көрсеткіштердің
өсу темпін, оларды тиімді пайдалануды және т.б. анықтауға болады.
Кәсіпорынның дамуына байланысты болатын оның техникалық потенциалын
тереңірек зерттеу үшін, олардың пайдалануындағы әлсіз жақтарын шығару үшін,
негізгі қорлардың барына және қозғалысына, техникалық жағдайына талдау
жүргізіледі. Негізгі қорлардың тиімді пайдалану көрсеткіштерінің анализі,
олардың ішінде бізде негізгі қорлардың қорқайтарым және қор сыйымдылық
көрсеткіштері бар. Олардың өзгеру себептері, оларды өзгертетін факторлар
зерттеледі.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде кәсіпорынның негізгі қорларын тиімді
пайдаланудың негізгі жолдары және бағыттары келтірілген. Оларды
пайдаланудың анализін және есебін жүргізуді жетілдіру. Кәсіпорынның негізгі
қорларының активті бөлігін құрайтын және оларды тиімді пайдалануды арттыру
кәсіпорынның экономикалық жағдайын жақсартуға және оның дамуына алып
келетін анализденетін кәсіпорын үшін құрылыс техникасын дамыту
перспективалары және тенденциялары қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізгі болып кәсіпорында негізгі
қорлардың есебі және анализі сұрақтарын қамтитын нормативтік, заңдылық,
арнаулы, кезеңдік әдебиеттер табылады.
Кәсіпорынның негізгі қорларын пайдалануды оңтайландыру
қарастырылған . Әлемдік нарықтың өнім өндіру саласының жағдайы
экономикадағы алатын орны көрсетілген.
Қазақстан Республикасы мен Шығыс Қазақстан облысы бойынша
өнеркәсіптік кәсіпорындардағы негізгі қорларды пайдалану
көрсеткіштеріне жан – жақты талдау жүргізіліп , оның ішінде
өнеркәсіптің алатын орны , жағдайы және оны ұйымдастырудың
қажеттілігі анықталған,
Жол жөндеу нарығын дамыту қажеттілігі ескеріп кәсіпорынның
бизнес жоспары әзірленіп экономикалық тиімділігі анықталған.
Зерттеу объектісі: AVTOMAN жол жөндеу кәсіпорыны
Зерттеу заты: өнеркәсіп саласындағы кәсіпорын іс-әрекеті
Зерттеу мақсаты мен мәселелері: Өнеркәсіптік өнім сферасының
теориялық негіздерін зерттеу , дамыған елдердегі қызмет көрсету
саласының экономикадағы алатын рөлін анықтау , ҚР және ШҚО да
жол жөндеудің кәзіргі жағдайына және өнеркәсіп саласындағы жалпы
қызмет көлеміндегі үлесіне талдау жүргізу және кәсіпорынды
оңтайландыру жолдарын қарастыру , кәсіпкерлік іс - әрекетте
өнеркәсіптік қызметті ұйымдастырудың экономикалық тиімділігін
жоғарлату үшін бизнес жоспар әзірлеу
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі ретінде экономика классиктері
еңбектері, сондай-ақ, экономиканы мемлекеттік реттеу мәселесін шешу
сұрақтары бойынша шетел және отандық ғалымдардың еңбектері қолданылды.
Дипломдық жұмысты орындау барысында жүйелі, логикалық, экономикалы-
статистикалық әдістер, салыстыру және детерминантты талдау әлістері
қолданылды.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық негіздері: мемлекеттік қызметті жүргізу және
дамытуға қатысты дайындалған оқу-құралдары, бұқаралық ақпараттық құралдары,
ИНТЕРНЕТ жүйесі, Қазақстан Республикасының заңдары мен Ұлттық
бағдарламалары, статистика Агенттігінің мәліметтері және ШҚО-ның статистика
мен әкімшілік сайттарынан алынған деректер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы – диплом жұмысында Қазақстанның қазіргі қоғамдық
жағдайлардағы дамуының ғылыми негіздемесі жасалынып, оны әрі қарай
жетілдірудің нақты жолдары көрсетілген.
1. КӘСІПОРЫНДА НЕГІЗГІ ӨНДІРІСТІК ҚОРЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Негізгі өндірістік құралдардың экономикалық мәні мен
жіктелуі .
Негізгі өндірістік қорлар елдің экономикалық әлеуетінің маңызды
сипаттамаларының бірі болып табылады . Сол себепті олардың
өндіріске тинізер ықпалын , олардың барынша тиімді пайдалануды
зерттеу үлкен қызығушылық тудырады .
Қайсыбір еңбек құралын негізгі қорға жатқызу мәселесін шешуде
екі критерий пайдаланылады :
- Қызмет ету мерзімі
- еңбек құралдарының бірлік құны .
Негізгі құралдар дегеніміз - ұзақ уақыт бойы материалдық өндіріс
саласында сонымен қатар өндірістік емес салада да , еңбек құралы
ретінде қызмет еткен ( бір жылдан астам ) және бірлік құны
айталықтай мәнге йе материалдық активтер .
Негізгі құралдарға мыналар жатады : жылжымайтын мүлік ( жер
телімдері , ғимараттар , құрылымдар , көпжылдық көшеттер және басқа да
, жермен тығыз байланысқан және оларды оның міндетіне залал
келтірусіз болмайтын нысандар ) , көлік құралдары , құрал жабдықтар ,
аулау құралы , өндірістік және шаруашылық құрал - саймандар , ересек
жұмыс және мал басы арнайы саймандар және өзге негізгі құралдар .
Мақсатына қарай материалдық активтер есепте негізгі құрал ,
тауарлық материалдық қор немесе қаржылық инвестициялар түрінде
көрсетіледі .
Негізгі капиталға пайдалы қызмет мерзімі бар бір жылдан
асатын мүлік жатқызылады .
Негізгі қорларға тән қасиеттері оған кейбір еңбек заттарын да
жатқызуға болады деп тұжырымдауға мүмкіндік береді ( сонымен
қатар , көп еңбек құралдарын айналым қорына да жатқызуға болатыны
белгілі) . Негізгі қорларға кейбір қосалқы материалдар , мысалы
атомэлектр станцияларындағы , кемедегі атомдық отын , химиялық
өндірістегі катализаторлар кіруі мүмкін егер олар еңбек
құралдарының басым бөлігі секілді өз құнын өнімге беретініне
қарамай олар еңбек құралдары болып табылмайды
Жердің табиғи байлығының пайдалы қазбалардың және т.с.с басқа да
құндылықтардың экономикалық табиғаты ерекше қызығушылық тудыруда
.Өз бетінше табиғи байлықтардың құны жоқ , демек ол өндірістік
қорға кірмейді . Бірақ оларға жұмсалған шығын оның құнын құрайды
да осылай оны өндірістік қорға жатқызады . Мысалы жер жеке алғанда
өндірістік қорға жатпайды . Бірақ оған салынған қаржы , каналдар ,
суарушы құрлымдар тұрғызуда , қойнау бетін тегістеу , шаруашылық
құрлыстар салу және т.б өндірістік негізгі қорларды құрайды .
Жердің экономикалық болмысын және құнын бағалауды бекіту
оқшауланған телімдерді кәсіпорын баланысына тұрғызуға мүмкіндік береді
, ал бұл жағдай жерді тиімді пайдалануға әкеледі .
Кәсіпорынның негізгі белгісі – оның меншігінде, шаруа жүргізуінде
немесе оперативті басқаруында жекешеленген мүлкінің бар болуы. Ол
кәсіпорынның функционирленуінің материалды-техникалық мүмкіндігін, оның
экономикалық сенімділігін және дербестігін қамтамасыз етеді. Белгілі бір
мүліксіз ірі, кіші кәсіпорындар немесе жеке кәсіпкерлер өзінің қызметін
жүзеге асыра алмайды.
Негізгі қорлар – бұл өзінің құнын бөлектеп жоғалатын және ұзақ кезең
бойы натуралды қалпын өзгертпей сақтайтын материалды заттай құндылықтар.
Негізгі қорлардың кеңейтілген қайта өндіріс процесіне қатысу сипатына
байланысты олар өндірістік және өндірістік емес негізгі қорлар болып
бөлінеді.
Өндірістің әр бір процесі өндіріс қорларының қатысуымен жүзеге асырылады,
олар келесідей болып бөлінеді:
1. Еңбекке заттары (материалдар, шикізаттар, сатып алынатын жартылай
фабрикаттар);
2. Еңбек құралдары (станоктар, машиналар және т.б.).
Еңбек құралдарын басқару нәтижесінде адам еңбек затына тікелей әсер етеді
және өндіріс процесінде еңбек өнімін шығарады.
Еңбек процесінде ресурстарға және оларды тұтыну қатынасынан көпшілігінде
шығарылатын өнім көлемі, олардың сапалылығы, жұмысшының оның жанұясының
пайдасы және өмір сүру деңгейі, ал ақырғысында ел халқының терең
экономикалық дағдарысын анықтайтын бірден-бір себеп болып адам өмірінде
бағаның көтерілуі ресурстардың тиімсіз пайдалануы табылады.
Ресурстар болып жоғарыда айтылғандай мемлекет оның әкімшілік орталықтары,
кәсіпорындар, қоғамдық ұйымдар, мекемелер, жанұя, жай адам иемденетін
өндіріс құралдары, барлық мүмкін байлық қорлары, құндылықтар табылады.
Ресурстар материалдық, адамдық, қаржылық және табиғи болып бөлінеді. Осы
жұмыста олардың ішінен біріншісі қарастырылған.
Негізгі қорлар – бұл еңбек құралдарына заттай айналған өндірістік
қорлардың бөлігі, ұзақ кезең бойы өзінің натуралды формасын сақтайды,
өнімге өз құнын бөлектен ауыстырады және тек қана бірнеше өндірістік
циклдарды жүргізгеннен кейін өтеледі.
Ресурстарды негізгі және айналымға бөлудің негізіне өндірісте жүргізетін,
және өз құнын шығарылатын өнімге, қызметке ауыстырудың әр түрлі сипатына
әр мәнді принцип қойылған. Негізгі қорлар өзінің әлеуметтік мәніне қарай
меншік объектісі болып табылады және тұтынушылық құн, пайдалы заттар,
сонымен қатар еңбекте тұрып қалған құн секілді натуралды түрде көрінеді.
Құрылыс кәсіпорындарының негізгі қорлары олардың материалды-техникалық
базасының негізін құрайды, олардың өсімі және жетілуі өнімнің сапасын
көтеруінің және бәсеке қабілеттілігінің негізгі шарты болып табылады.
Негізгі қорларды көптеген өндірістік циклдер ішінде пайдаланады, олар
жәй-жәй тозады, қасиетін және қалпын сақтап өзінің құнын жаңа шыққан өнімге
ауыстырады.
Негізгі қорларға қарағанда айналым қорлары бір өндірістік процеске
қатысады және өзінің құнын шыққан өнімге толықтай ауыстырады (мысалға, құн
өзінің құнын жаңа пайда болған өнім-нанға толықтай ауы стырады).
Материалды активтер сатып алыну мақсатына байланысты негізгі қорлар
есебінде, құрамында, тауарлы-материалдық қорларда немесе қаржылық
инвестицияларда көрінеді, ал қайта сату мақсатымен сатып алынған болса –
тауарлы материалдық қор құрамында; ұзақ уақыт бойы қаржы салу мақсатымен
сатып алынған болса қаржылық инвестиция болып көрінеді.
Негізгі қорлар өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты
төмендегілерге бөлінеді:
өндірістік – бұл өндіріс процесіне тікелей қатысатын немесе оған жағдай
жасайтын негізгі қорлар. Оның құрамына өндірістік ғимараттар және
құрылыстар, машиналар және құрал-жабдықтар, өлшейтін және бақылайтын
құралдар және жабдықтар, лабораториялық құралдар, көлік құралдары,
өндірістік және шаруашылық инвентарь, инструменттер, көпжылдық отырғызулар.
Негізгі өндірістік қорларды пайдалануды сипаттайтын экономикалық жалпылығын
көрсеткіш болып қорқайтарым табылады, ол натуралды немесе ақша өлшеміндегі
негізгі қорлардың бірлігіне өнім өндірісін сипаттайды;
өндірістік емес – тұтынуға белгіленген негізгі қорлар. Олар өндіріс
процесіне қатыспайды, кәсіпорын жұмысшыларының мәдени-тұрмыстық
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін арналған.
Тәнділігі бойынша негізгі қорлар келесідей бөлінеді:
меншікті – ол субъектке тиесілі және оның балансында болатын негізгі
қорлар;
арендаға алынған – ол басқа бір субъекттен аренда шартымен белгіленген бір
мерзімге алынған негізгі қорлар. Ағымды аренда кезеңде оны аренда берушінің
балансында болады, ал арендаға алушы шотында 001 Жалға берілген негізгі
қорлар көрсетіледі. Арендаға берілген негізгі қорлар қатарына ұзақ
мерзімге жалға берілген негізгі қорлар жатады, егер арендаға алушы келісім
шартта белгіленген сатып алу құнын аренда уақыты біткеннен кейін немесе
бітпей тұрып өткізсе, онда ол аренда алушының меншігіне өтеді. Оларды
сәйкесінше 121, 122, 123, 124, 125 субшоттарда Ұзақ мерзімді жалға
берілетін негізгі қорлар есептейді.
қозғалыстағы - өндірісте және шаруашылық қызметте пайдаланылатын негізгі
қорлар;
тоқтап тұрған – уақытша пайдаланылмайтын негізгі қорлар;
запастағылар – қозғалыстағы негізгі қорларды жөндеуде, аварияда немесе
жойылып кеткенде ауыстыруға арналып қойылған негізгі қорлар.
Заттай құрамына байланысты негізгі қорлар:
мүлікті – заттай құрамы бар объектілер (ғимараттар, құрылыстар, машиналар,
құрал-жабдықтар);
мүліксіз – жерге, тоғайлық және сулы жерлерге (құрылыстардан басқа) капитал
салымдары, яғни заттай формасы жоқ шығындар (жер учаскілерін
жоспарлау,жалға алынған негізгі қорларға капиталдық шығындар және т.б.).
Өндірілген өнім және көрсетілген қызмет қай экономика саласына және қызмет
түріне жатса, соған қатысқан негізгі қорлар сол экономика саласына және
қызмет түріне жатады.
Негізгі қорлар жасайтын функциясына және мақсатты белгілеуіне байланысты
келесі түрлерге бөлінеді:
1.Жер – субъекттің меншік құқығымен сатып алынған жер көлемі және құны.
Жерге деген меншік құқығы Жер учаскесіне меншік құқық актісі мен
бекітілуі тиіс. Инвентарлы болып жер учаскісіне меншік құқығы актісі
берілген әрбір жер саналады.
2. Ғимараттар – еңбекке жағдай жасау, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет
көрсету, баспанап және материалды құндылықтарды сақтауға арналған
архитектурлы-құрылыстық объектілер. Инвентарлы объект болып әрбір бөлек
тұрған ғимарат саналады.
Схема 1. Кәсіпорынның негізгі қоры.
3. Құрылыстар – еңбек затын өзгертпейтін функцияларды орындау жолымен
өндіріс процесін жүзеге асыру үшін арналған инженерлі-құрылыстық объектілер
(шахталар, мұнай және газ скважиналары, платиналар, эстакадалар, мосттар).
Инвентарлы болып әрбір бөлек тұрған құрылыс саналады.
4. Таратқыш құрылғылар – электро, жылу және механикалық энергияны
тасымалдауға арналған құрылғылар (электроөткізу линиялары, жылу желісі,
құбырлар).
5. Машиналар және құрал-жабдықтар. Инвентарлы объектісі болып
әрбір машина саналады, егер ол басқа бір объектінің бөлігі болмаса, өзінің
құрамына кіретіндер құралдар, керек-жарақтар, қоршаулар, фундамент негізгі
қорлардың бұл тобы 5-ке бөлінеді:
5.1 Күш машиналары және құрал-жабдықтар – жылу және электроэнергияны
шығаратын машиналар, генераторлар; әр түрлі энергияны механикалық энергияға
айналдырылатын машина-двигательдері (тракторлар және өзі жүретін шассилер,
бу двигательдері, турбиналар, іштен жану двигательдері).
5.2 Күш машиналары және құрал-жабдықтар – еңбек өнімін шығару
процесінде еңбек затына механикалық, теориялық және химиялық әсер етуге
арналған машиналар, аппараттар және құрал-жабдықтар (токарлы станоктар,
насостар, электромоторлары, экскаваторлар, грейдерлер).
5.3Өлшегіш және реттеуіш құралдар, жабдықтар және лабораториялық
құралдар – бұл өндірістік процессті реттеу және өлшеу үшін арналған құрал-
жабдықтар (дизаторлар, амперметрлер, микроскоптар, суөлшегіштер,
монометрлер).
5.4 Есептеуіш техника – бұл процестерді автоматтандыруға және
жылдамдатуға арналған машиналар, құрал-жабдықтар (компьютерлер және т.б.
есептеуіш құралдар).
5.5 Басқа да машиналар және құрал-жабдықтар – машиналар,
аппараттар және басқа да құрал-жабдықтар (телефон станцияларының,
радиобуындарының құралдары).
6. Көлік құралдары – адамдарды және жүктерді тасуға арналған жүру
құралдары (автомобиль, теміржол, су транспорттарының қозғалу составы).
Инвентарлы объектісі болып барлық оған қатысты құрал және жабдықтармен
бірге бөлек объектілер табылады.
7. Аспаптар (құралдар) – бұл механикаландырылған және
механикаландырылмаған қол еңбек құралдары немесе металдарды, ағаштарды және
т.б. өңдеуге арналған машинаға бекітілген жабдықтар (кесетін, соғатын,
езетін, жұқартатын еңбек құралдары – электро дрельдер, электро вибраторлар
және т.б.). Инвентарлы объектісі болып тек қана басқа инвентарлық
объектінің құрамына кірмейтін құралдар жатады.
8. Өндірістік жабдықтар және құралдар - өндірістік операцияларды
жасауға немесе жеңілдетуге арналған құралдар – жұмысстолы, шкафтар, және
т.б.
9. Шаруашылық инветарь – конторлық және шаруашылық инвентарь
(cтолдар, шкафтар және клемдер).
10. Көпжылдық отырғызулар – жасанды, көпжылдық оптырғызулар (жеміс-
жидектер, жүзім ағаштары, көпжылдық гүл отырғызулары, роза плантациялары,
тірі шарбақтар және т.б.).
11. Жерді жақсарту үшін капитал шығындары (құрылыссыз) –
шаруашылыққа пайдалану үшін жерді жақсарту шараларына инвентарлы сипаттағы
шығындар (жер учаскелерін жоспарлау, алаңды тастардан тазарту және т.б.).
12. Басқа да негізгі қорлар – библиотекалық қорлар, музей
құндылықтары және т.б.
Нарықтық экономикаға өту жағдайында бухгалтерлік есептің мақсаты
негізгі қорлардың қозғалысын, шығуын, түсімін дұрыс және уақытылы
қадағалау; пайдалану жерлерінде олардың бар болуын және сақталуын бақылау;
негізгі қорлардың тозуын уақытылы және дәл есептеу, сонымен қатар оның
есепте дұрыс айқындалуы; жөндеуге кеткен шығындарды анықтау және осы
мақсатқа бөлінген қаржыларды тиімді пайдалануды басқару; тиімді пайдалануды
басқару, мамшиндердің, құрал-жабдықтардың, көлік құралдарының және басқа да
объектілердің жұмысының тиімділігін көтеру үшін резервтерді табу, сонымен
қатар өнім шығаруын көтеру үшін өндірістік алаңдарды қолдану; негізгі
қорлардың пайдаланбайтын, артық объектілерін шығару; кәіспорын басшысын
есептеу техника құралдары базасында есептеп шығару жұмыстарын
автоматтандыру жолымен негізгі қорлардың жағдайы туралы қажетті ақпаратпен
оперативті қамтамасыз ету.
Негізгі қорлар қандай да болмасын өндірістің маңызды факторы болып
табылады. Олардың жағдайы және тиімді пайдаланылуы кәсіпорынның шаурашылық
қызметінің ақырғы нәтижесінде тікелей әсерін тигізеді.
Нарықтық экономикаға өту шарттары еңбек коллективін өндірістің барлық
материалды-құндық факторларын соның ішінде негізгі қорларды тиімді
пайдалануды көтеру резервтерін тұрақты іздеуге ниеттейді. Бұл резервтерді
мұқият экономикалық талдау жүргізудің арқасында тауып және іс жүзінде
қолдануға болады.
Негізгі қорлардың жағдайы және оларды пайдалану – аналитикалық
жұмыстың негізгі бір аспектісі болып табылады, себебі дәл осылар әр бір
өндірісті тиімді пайдаланудың негізгі факторы – ғылыми-техникалық
прогрестің материалды айналуы болып табылады.
Кәсіпорынның негізгі қорларын және өндірістік қуаттылықтарын толық
және тиімді пайдалану оның баруына әсерін тигізеді: оның еңбек
өнімділігінің өсуіне, қорқайтарымның, өнім шығарудың көбеюіне, оның өзіндік
құнының төмендеуіне, капитал салымдарын үнемдеуге.
Өнеркәсіпті-өндірістік негізгі қорларды тиімді пайдалануды және
жағдайын талдау мақсаты болып: кәсіпорынның және оның құрылымдық
бөлімшілерінің негізгі қорлармен қамтамасыз етілуін анықтау, оларға деген
қажеттілігін анықтау, олардың өсу жоспарының орындалуын, жаңаруын және
шығуын анықтау, негізгі қорлардың техникалық жағдайын әсіресе активті
бөлігін зерттеу, негізгі қорлардың пайдалану дәрежесін және оған әсер еткен
факторларды анықтау, құрал-жабдықтар паркінің толықтай қолданылуын және
комплекттігін анықтау, қорқайтарым өсімінің резервтерін шығару, негізгі
қорларды тиімді пайдалану есебінен өнім көлемін және пайданы көтеру.
Негізгі қорлар пайдалануына байланысты қозғалыстағы, запастағы және
тоқтатылғандар болып, тиістілігі бойынша – жеке меншіктегі және арендаға
берілгендер болып бөлінеді.
Қозғалыстағы – эксплуатациядағы негізгі қорлар (жұмыстағы, жөндеудегі
немесе тоқтаудағылар).
Запастағы негізгі қорларға запаста тұрған құрал-жабдықтар және көлік
құралдары (складтағы резервте тұрғандар), эксплуатациядан шыққан негізгі
қорларды ауыстыруға арналған.
Тоқтатылған негізгі қорлар кәсіпорынның немесе бөлек цехтардың
уақытша эксплуатациясын тоқтатуын белгіленген тәртіппен құжатты
хатталғандар.
Жеке меншіктегі сол кәсіпорынға тиесілі негізгі қорлар. Арендаға
алынған басқа бір кәсіпорыннан (ұйымдардан) уақытша пайдалануға салынған
негізгі қорлар.
Негізгі өндірістік қорлардың түрлік құрылымы әр саладағы өнеркәсіп
кәсіпорындарында бірдей емес. Мысалға, ғимамраттардың негізгі қорлардың
толық құны жеңіл тамақ өнеркәсібіндегі үлесі көбірек (44%), құрылыстар –
жанар-жағармай өнеркәсібінде (17%), таратқыш құрылғылар –
электроэнергетикада (32%), машина және құрал-жабдықтар – машина
құрастыратын кешенді кәсіпорындарында (45%).
1.2. Негізгі қорлар қозғалысы, жағдайы және бар болу көрсеткіштері.
Негізгі қорлардың толық барын көп жағдайда белгіленген бір мезгілдегі
жағдайын сипаттайды. Мысалға, есептік жылдың жыл басына және жыл аяғына бар
болуын негізгі қорлар балансынан алуға болады. Бірақ кейбір жағдайларда
негізгі капиталдың бар болуы орташа бір кезең ішіндегі негізгі қорлардың
қозғалысы салдарынан олардың түсімі және шығысы жүрген туралы сипаттама
қажет болады. Орташа бір кезең ішіндегі бар болуын статистика орташа
шамалардың формуласын пайдаланамыз: а) кезеңнің басындағы және аяғындағы
мәліметтері бар болған кезде – орташа арифметикалық жәй; б) тең емес
интервалды уақыт моментіне мәліметтер бар болғанда – орташа арифметикалық.
салмақтанған; в) тең интервалды периодты уақыт моментіне мәліметтер бар
болғанда – момент қатарының орташа хронологиялық. Бір сөзбен айтқанда
негізгі қорлардың ортажылдық құны - бұл кәсіпорынның жыл ішіндегі негізгі
қорлардың бар болуының орташа мағыналы көрсеткішінің құны. Негізгі
қорлардың ортажылдық баланстық құнынан басқа негізгі қорлардың ортажылдық
құны ортажылдық бағада есептелуі мүмкін.
Негізгі қорлардың ортажылдық құнын келесі формуламен есептеуге
болады.
Фс = Фн + Фв · Тв12 – Фл · Тл12 (1.1)
мұндағы, Фн – негізгі қорлардың жыл басындағы құны;
Фв – жыл ішінде енгізілген негізгі қорлар құны;
Фл – жыл ішінде шыққан негізгі қорлар құны;
Тв – жыл ішінде енгізілген негізгі қорлардың
функционирлену уақыты;
Тл – жыл ішінде негізгі қорлардың шыққаннан кейінгі
өтіп кеткен уақыт.
Негізгі қорлардың тозушылық дәрежесін тозу коэффициенті арқылы
есептейді, ол негізгі қорларды тозу сомасының, оның толық құнына
қатынасымен анықталады немесе жарамдылық коэффициентінің 1 (100%) толығуын
айтамыз.
Ктозу = 1 – Кжарамд.
Негізгі қорлардың жарамдылық дәрежесін анықтау үшін жарамдылық
коэффициенті пайдаланылады, ол негізгі қорлардың қалдық құнының толық
бастапқы құнына қатынасымен анықталады. Жарамдылық коэффициенті шығарылатын
өнімге әлі ауыстырылмаған негізгі қорлар көлемін сипаттайды. Ол тозу
коэффициентіне кері пропорционалды.
Кжарамд. = 1 - Ктозу
Тозу және жарамдылық коэффициенттерін жағдайына қарай жыл басына және
жыл аяғына есептелінеді. Олар негізгі қордың жағдайын оның техникалық
деңгейін сипаттайды.
Негізгі қорлар қозғалысының көрсеткіштері период ішінде негізгі
қорлардың түскенде және шыққанда оның көлемін және құрылымын сипаттайды.
Негізгі қорларды жаңарту коэффициенті есептік кезең аяғына оның жаңару
дәрежесін сипаттайды, негізгі қорлардың қайта өндіріс көрсеткіші болып
табылады, есептік жылы қозғалысқа түскен жаңа негізгі қорлар құнының жыл
аяғындағы негізгі қорлар құнына қатынасымен анықталады:
Жаңа негізгі қорлар құны
Жыл аяғындағы негізгі қорлар құны
Ол қозғалысқа енгізілген негізгі қорлардың
қатынастық сипатын көрсетеді.
Негізгі қорларды толықтырулар тек қана жаңасын сатып алу нәтижесінде ғана
емес санымен қатар эксплуатацияда болған негізгі қорлардың түсімін сипаттау
үшін түсім коэффициенті пайдаланылады:
Жыл ішінде түскен негізгі қорлар
құны
Негізгі қорлардың жыл аяғындағы
құны
Негізгі қорлардың қайта өндіріс динамикасын талдау үшін негізгі
қорды жаңартудың интенсивті коэффициенті пайдаланылады:
Жойылған негізгі қорлар құны
Қайта енгізілген негізгі қорлар құны
Бұл коэффициентті көтерген жағдайда негізгі қорларды ауыстыру
интенсивтілігі төмендейді және керісінше.
Негізгі қорлардың тек қана тозуы және өте ескіргендігінен
пайдаланылатын негізгі қордың шығу дәрежесін сипаттайтын жою коэффициенті:
Негізгі қордың қозғалысының барлық көрсеткіштері баланстық құннан
шыға есептелінеді. Негізгі қорлардың қозғалысы туралы толық мәліметтерді
негізгі қордың балансынан алуға болады.
Негізгі қорларды пайдалану үшін әр түрлі көрсеткіштер қолданылады,
оларды шартты 2 топқа бөлуге болады: жалпыланғыш және жеке көрсеткіштер.
Жалпылағыш көсреткіштер, оған бірінші кезекте қорқайтарымын және
рентабельділікті жатқызады, халық шаурашылығының барлық деңгейінде негізгі
қорларды пайдалануды сипаттау үшін қолданылады.
Жеке көрсеткіштер – натуралды, көбінесе кәсіпорында немесе оның
бөлімшелерінде негізгі қорларды пайдалануды сипаттау үшін қолданылады. Бұл
көрсеткіштер негізгі қорларды пайдаланудың экстенсивті және интенсивті
көрсеткіштеріне бөлінеді.
Негізгі қорларды экстенсивті пайдалану көрсеткіштері олардың
уақыттағы пайдалануын сипаттайды, ал интенсивті пайдалану көрсеткіші
анықталған құрал-жабдық түрінен уақыт бірлігіне өнім түсімінің көлемін
сипаттайды.
Негізгі қорларды пайдаланудың экстенсивті көрсеткіштерінің
маңыздыларына жоспарлы, тәртіпті және календарлы құрал-жабдықтың жұмыс
уақытын пайдалану коэффициенттері, құрал-жабдық жұмысының сменалық
коэффициенті, ішкі сменалық тұрып қалулар көрсеткіштері және т.б. жатады.
Экстенсивті пайдаланудың жеке көрсеткіштерінің ішінен құрал-жабдық
жұмысын ауыстыру коэффициенті ерекше орын алады, ол бір тәулік ішіндегі
машино-смен сомасының барлық машина санына қатынасымен анықталады. Құрал-
жабдық жұмысының ауыстыру коэффициентін көтеру – бұл өнім өндіріс көлемінің
өсуінің және негізгі қорларды тиімді пайдаланудың маңызды көзі болып
табылады.
Құрал-жабдықтар жұмысын ауыстыру коэффициенті келесі формуламен
анықталады:
Ауыстыру машиндері
Құрал-жабдықтар мөлшері
Құрал-жабдықтарды пайдаланудың ауыстырымдылығын көтерудің
басты мақсаты – бұл негізгі қорларды қалыптастыруды жетілдіру. Оларды дәл
қалыптастыру процесінде кәсіпорын өзгешілік есебімен – жұмыс күші және
негізгі қорлар арасында ең басты пропорцияға жету қажет.
Негізгі қорларды экстенсивті пайдалану көрсеткішінің ішінде құрал-
жабдықтарды ауыстыру көрсеткішін толықтыратын құрал-жабдықтардың
ішкісменалық тұрып қалу көрсеткіші де маңызды мағынаға ие. Құрал-
жабдықтардың ішкісменалық тұрып қалуларының негізгі себептері - өндірісті
ұйымдастырудың төмен деңгейі, жұмыс орындарының құрал-саймандармен,
материалдармен, детальдармен жабдықталуы; құрал-жабдықтардың түзелмеуі және
жоспарда қарастырылмаған ремонттар; жұмысшылардың жетілмеуі. Құрал-
жабдықтардың ішкі сменалық тұрып қалуын төмендету үшін ең алдымен құрал-
жабдық жұмысының бақылауын және есебін жақсарту, станоктардың және
машиндердің жұмыс есебін автоматтандыру және механикаландырудың әр түрлі
жүйелерін кеңінен пайдалану.
Құрал-жабдықтарды экстенсивті және интенсивті пайдалану
көрсеткіштерінен басқа өндірістік алаңдарды және құрылыстарды пайдалану
көрсеткіштері де маңызды орынға ие. Өндірістік алаңдарды тиімді пайдалану
капиталды құрылыссыз өнім өндіруді көтеруге мүмкіндік береді және осымен
капитал салымдарының мөлшері қысқартады; босатылған өндірістік алаңдарда
өндірісті жаңа құрылысты жүргізгенге қарағанда тез ұйымдастыруға болады,
осының арқасында уақыт ұтамыз.
Көп жағдайда жоғарыда айтылып кеткен құрал-жабдықтарды пайдаланудың
экстенсивті негізгі қорлардың бөлек көрсеткіштерінің пайдалану дәрежесін
ғана көрсетеді, сондықтан негізгі қорлардың барлық пайдалану массасын
анықтау үшін кәсіпорындарда, халық шаруашылығының салаларында жалпылағыш
көрсеткіштері қолданылады.
Олардың ішінде маңыздысы – негізгі қорлардың қорқайтарымы, өнім
бағасының негізгі қорлардың орташа жылдық құнына қатынасымен анықталады.
ФО = QFc
мұндағы, Q - өндіріс көлемі;
Fc – негізгі қорлардың орташа жылдық құны.
Қорқайтарым негізгі өндірістік қорларға жұмсалған әрбір тенгені
пайдаланудан жалпы қайтарымды көрсетеді. Бұл көрсеткішті есептегенде
негізгі қорларды пайдаланудың және өндіріс нәтижелерінің кезеңдік
салыстырғандығына назар аудару қажет.
1.3. Негізгі қорларды бағалау.
Материалды активтерді негізгі қор деп есептеу сәтінде қажетті шарт
болып олардың бағалануының біріңғай әдістемесі табылады. Осыған байланысты
негізгі қорлардың бастапқы, ағымды, баланстық, өткізу құнын және жойылу
құнын бөледі.
Негізгі қорлардың бастапқы құны.
Негізгі қорлар бухгалтерлік есепте бастапқы құн бойынша кіріске
алынған кезде көрінеді, ол өзіне барлық қажетті шығындардың нақты
жұмсалуын, төленген қайтарылмайтын салықтар және жинақтар, сонымен қатар
активті жұмыс жағдайына және оны белгіленіміне пайдалануымен тікелей
байланысты жеткізу, монтаждау, қондыру, эксплуатацияға жүргізу шығындары
және басқа да әр түрлі шығындардың жұмсалуын қосады. Жер учаскесінің
бастапқы құнына келесілер кіреді:
Шотта көрсетілген сатып алу бағасы;
Қозғалмайтын мүлік жөнінде агенттерге комиссиондық сый-ақылар;
Сату-сатып алу келісім шартын жасаған заңгердің қызметіне төлем;
Салықтар және жинақтар;
Мақсатты пайдалануға жерді дайындау шығындары (ғимараттарды
құлату, тазарту, тегістеу) және т.б.
Сатып алынған құрал-жабдықтың бастапқы құнына келессілер жатады: Сатып алу
құны;
Тасымалдауға кеткен шығындар (соның ішінде тасымалдау кезіндегі
сақтандыру);
Монтаж;
Құрал-жабдықтардың эксплуатацияға жарамдылығын тексеру мақсатымен сынау
жүргізу және т.б.
Ғимараттардың және құрылыстардың құрылысын жүргізгенде негізгі қорлардың
бастапқы құнына құрылыс бойынша барлық шығындар кіреді:
-Материалдар;
-Еңбекақы төлеу;
-Үстеме шығындардың сәйкес үлесі;
-Архитекторлар, заңгерлердің қызметіне төлемдер;
-Құрылыс кезіндегі сақтандыруға шығындар;
- Құрылыс кезіндегі сақтандыруға шығындар;
-Құрылыс кезіндегі берілген кредит проценті;
- Құрылысқа рұқсат алуға кеткен шығындар.
Негізгі қорлар объектісінің бастапқы құны анықталады:
-Негізгі қорлар субъектісінің өзім дайындалған кезде немесе оларды фактілік
шығындар сомасымен сатып алу;
-Объектілерді басқа бір заңды немесе жеке тұлғалардан эксперттік жолмен
немесе қабылдау-беру актісі бойынша тегін алған кезде.
Ағымдық құн – бұл белгіленген уақытқа негізгі қорлардың пайдаланып
жүрген нарықтық бағасының құны. Әр түрлі уақытта эксплуатацияға енгізілген
біртекті негізгі қорлар олардың өндірісіне әр түрлі шығын деңгейі
көрсетеді. Сондықтан оларды ағымдық құн бойынша бағалау қажеттілігі туады.
Баланстық құн – бұл негізгі қорлардың активі есепте және есептемеде
көрсетілетін жиналған амортизация сомасын шегеріп тастағандағы бастапқы
және ағымды құн. Бұл негізгі қорлардың өндірілетін өніміне, жұмысына және
қызмет көрсетуіне немесе ағымды шығындарға әлі ауыстырылмаған құны. Бұл
құнның төмендеуі негізгі қорларды эксплуатацияда табу уақытының жоғарылау
себебінен болады.
Жойылу құны – негізгі қорлар жойылған кезде туатын запас
бөлшектерінің, ломның, қалдықтардың болжамды бағасы.
1.4. Негізгі қорлардың тозуы және амортизациясы.
Негізгі қорлар өндіріс процесіне ұзақ уақыт бойы қатысып, жәй-жәй
тоза бастайды, яғни физикалық күштің, техникалық және экономикалық
факторлардың әсер етуімен өзінің құрамын жоғалтады және жарамсыз болып
қалады.
Тозу – моральдық және физикалық сипатынан айыратын процесс. Негізгі
қорлар тозуының екі түрі бар физикалық және моральдық.
Физикалық тозуда негізгі қорлардың тұтыну құнының жоғалтуы болады,
яғни еңбек процесінің, табиғат күштерінің әсер етуімен технико-экономикалық
және әлеуметтік сипатының нашарлауы, сонымен қатар негізгі қоррларды
пайдаланбау есесінен.
Өндірісте тозған негізгі қорлардың көпшілік бөлігі, мысалға
өнеркәсіпте халық шаруашылығында елеулі шығындарға алып келеді, себебі
біріншіден – құрал-жабдықтың көнеруі оны жұмыс жағдайында сақтап тұру үшін
капиталдық жөндеуге қаржы салуды көбейтуді қажет етеді; екіншіден –
ескірген өндіріс түгелдей жаңа техниканы пайдалануға мүмкіндігі жоқ. Осының
салдарынан өнім және қызмет көрсету көлемі азаяды. Техникалы қартта қалған
және моральды тозған шығынды өндіріс ғылыми техникалық прогресске бөгет
жасайтын тоқырау аймағын тудырады.
Моральдық тозу көбінесе физикалық тозудан ерте келеді, яғни әлі
пайдалануға болатын негізгі қорлар экономикалық тиімсіз болады. Өз
кезегінде моральдық тозу екі түрге (немесе екі факторға) бөлінеді:
Моральдық тозудың бірінші түрі – машиндердің жарты бөлігінің құнын
физикалық тозусыз жоғалту, яғни сол машиндердің жаңа жағдайдағы
дайындалуының арзандау нәтижесінен (ғылыми техникалық прогресстің
жетістіктерін пайдаланып). Бұл түрдің моральдық тозуы дәл сондай
конструкциялы машиндерді шығару үшін жұмыс уақытының азаюынан болып тұр.
Моральдық тозудың бірінші түрі құрал-жабдықтың қызмет ету уақытының
ұзақтығымен, оның физикалық тозуының дәрежесімен байланысты емес, ол өнімді
дайындау құнын төмендететін техникалық прогресстің қарқынына байланысты.
Моральдық тозудың бірінші түрінде негізгі қорлардың тұтыну құны, құрал-
жабдықтың өнімділігі өзгермейді, тек негізгі қорлар құны өзгереді.
Моральдық тозудың екінші түрі - бұл бар машиндердің, құрал-
жабдықтардың әрекет ету ұзақтығының қысқаруы, оның өнімділігінің және
қуаттылығының төменделуімен, ал көне машиндердің жаңалармен салыстырғандағы
эксплуатациясы өндірісті үлкен шығындарға алып келетіменен серттелген.
Тозуды анықтау әдістері.
Физикалық тозу негізгі қорлардың қызметтену негізінде анықталады:
Ттозу(ф) = Тф Тн · 100%
мұндағы, Тф – нақты қызмет ету уақыты (жыл);
Тн – нормативті қызмет ету уақыты (жыл).
Тозуды толық анықтау үшін негізгі қорлардың элементінің жағдайын
анықтау қажет.
Моральдық тозудың бірінші түрі баланстық және қалпына келтірілген
құнның қатынасы негізінде анықталады:
Ттозу(м1) = Фб – Фв Фб · 100% мұндағы,
Фб – баланстық құн (мың тг.);
Фв – қалпына келтірілген құн (мың тг.).
Моральдық тозудың екінші түрі көп жағдайда құрал-жабдықтардың
өнімділігін салыстыру негізінде анықталады.
Ттозу(м2) = Пр2 – Пр1 Пр2 · 100%
мұндағы, Пр1 – қозғалыстағы негізгі қорлардың өнімділігі;
Пр2 – жаңа негізгі қорлардың өнімділігі.
Бірақ бұл кезде жаңа негізгі қорлар қамтамасыз ете алатын шикізат
және материалдарды үнемдеу немесе еңбек күшін үнемдеу есептелмейді.
Сондықтан моральдық тозудың екінші түрін дәл есептеу үшін келесі формуланы
қолданып негізгі қорларды және өндіріс шығындарын салыстыру қажет.
Ттозу(м2) = Изд2 – Изд1 Изд2 · 100%
мұндағы, Изд1 – қозғалыстағы негізгі қорлардың өндіріс шығындары
Изд2 – жаңа негізгі қорлардың өндіріс шығындары .
Негізгі қорлардың амортизациясы.
Амортизация термині тікелей мағынада негізгі қорлардың өлімі
жоқтығын, олардың тозуды толтыру, қалыптасу мүмкіндіктерін білдіреді.
Амортизация процесі негізгі қорлардың қызмет ету уақыты ішінде өзінің
құнын бөлектеп шығарылатын өнімге ауыстыруын және тұтынылған негізгі
қорларды өтеу үшін осы құнның келесі пайдалануын айтамыз.
Негізгі қорлардың ауыстырылған өнім құрамындағы құны өндіріс
сферасынан кетіп айналу сферасына түседі.
Өнімді шығарғаннан кейін сәйкесінше негізгі қор құнына ауыстырылған
ақша бөлігі амортизациялық қорға тұседі, онда толық мөлшерге дейін
негізінде бастапқы құнына сәйкес жиналады (тозған негізгі қорларды
шегергенде). Бұл амортизациялық қор (жиналған ақша сомасы) тозған негізгі
қорлар орнына жаңа негізгі қорлардың заттық элементтерін сатып алуға
пайдаланылады, яғни негізгі қорлардың қайта қалыптасуы жүреді.
Амортизацияның негізгі функциялары – қайта өндірісті қамтамасыз ету,
негізгі қорлардың есебі және қайта қалыптасуы.
Одан басқа анықталған деңгейде негізгі қорларды толық пайдалануын
қарастырып ынталандырушы функцияны да орындайды: құрал-жабдықтың
функционирлеу мезгіл қанша ұзақ болса, сонша көп өнім шығарылады және
сонша тез негізгі қорлардың құны ауыстырылады.
Шаруашылық практикада амортизацияны есептеу үшін амортизациялық
аударымдар қолданылады, яғни аударылған құнның ақшалай көрінісі.
Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстың, қызмет көрсетулердің
өзіндік құнын құрайтын негізгі бір элементтері болып табылады.
Амортизациялық аударымдардың сомасын көтеру немесе төмендету өндірісте
шығындардың, қосылған жылдық табыстың мөлшерінің бұзылуына, сәйкесінше
салық салуда қайшылықтарға алып келеді.
Амортизацияның объективті негізі болып өндірістік процесте және
бағаның қалыптасуында еңбек құралдарының қатысу ерекшеліктері табылады.
Осыдан негізгі қорлардың жұмыс уақытының ұзақтығы олардың құны бір
өндірістік циклда өнімге түгел емес бөлшектен ауыстырылады, олардың
физикалық және моральдық тозу шамасына байланысты. Амортизация өнім құнының
бір бөлігі есебінде бірнеше кезеңдерден өтеді: бітпеген өндіріс элементі
ретінде, дайын және шығарылған өнім ретінде. Бітпеген өндіріс және дайын
өнім кезеңдерінде оның қозғалысы айналым құралдарының аванс беруін қажет
етеді.
Амортизациялық аударымдар шығып кеткен негізгі қорларды қайта
өндіруге бағытталады. Сондықтан функционирленуінің барлық кезеңіндегі
амортизациялық аударымдар оның бастапқы құнына тең болуы керек, олардың
жоюдан түскен таза түсіімінен басқа
Өнімге ауыстырылған құн көлемі келесіндей анықталады; біріншіден
негізгі қорлардың бастапқы құнымен, бастапқы құн қанша жоғары болса, сонша
негізгі қорлар құнының ауыстырылатын бөлігі көп болады.
Екіншіден, бұл мөлшер негізгі қорлар түрімен анықталады, мысалға:
өнеркәсіпте ғимараттардың нормативті қызмет ету уақыты 30-50 жыл (өндіріс
спецификасына байланысты), ал машиндердің және құрал-жабдықтардың қызмет
ету уақыты – 3-15, 15-20 жылға дейін.
Үшіншіден, өнімге ауыстырылатын негізгі қорлар құнының мөлшері
өндіріс спецификасының саласымен де шартталған: бір салаларда өнеркәсіптік
өнім өндірісіне шығын амортизация үлесі өнеркәсіптердегі орташадан жоғары,
бірінде төмен болады.
Амортизациялық аударымдардың көлемі норма амортизациясы бойынша
негізгі қорлардың бастапқы құнынан олардың жұмыс уақытының мөлшерін
есептеумен анықталады.
Осыған байланысты амортизация нормасы мына формула бойынша
анықталады:
На = Фп (б) – ФпФп · tсл · 100%
мұндағы На – жыл ішіндегі амортизация нормасы (%);
Фп (б) – негізгі қорлардың бастапқы құны;
Фп – жойылатын құн;
tсл – негізгі қорлардың жұмыс жасау мерзімі.
Амортизация нормасы негізгі қорлар құнының жылдық процентін өтеумен
байланысты. Амортизация нормасы амортизациялық аударымының жылдық
мөлшерінің негізгі қорлардың ортажылдық құнына қатынасымен анықталады.
Көпшілік салаларда өндірістің технологиялық ерекшеліктеріне, құрал-
жабдықтар жұмысының ауыстырылуына және режиміне, жасалған жұмыстың жүктеме
деңгейіне және физикалық көлеміне, сыртқы ортаның шарттарына, географиялық
орналасуына (объектілердің) және т.б. факторларға байланысты амортизация
нормасы көтерілуі немесе төмендетілуі мүмкін.
Амортизация нормалары экономикалық оқшауланған және негізгі қорларды
уақытында төлеуге бағытталуы қажет. Оларды есептегенде негізгі қорлардың
экономикалық лайықты жұмыс жасау уақытын келесі факторлардың есебімен дұрыс
анықтау маңызды болып табылады: моральдық тозуы (бірінші және екінші түрі);
техникалық қайта құралдануының перспективалық жоспары; құрал-жабдық
балансы; модернизация мүмкіндіктері және капиталдық жөндеу. Амортизация
деңгейі капитал салымдарының және жаңа техниканың тиімді вариантын таңдауда
маңызды роль ойнайды.
Бухгалтерлік есептің 6 стандартына сәйкес амортизацияны есептеу үшін
келесі әдістер қолданылады:
1. Бірқалыпты құнды тізімнен шығару;
2. Жасалған жұмыс көлеміне сәкес құнды тізімнен шығару (өндірістік әдіс);
3. Тездетілген тізімнен шығару:
а) кішірейетін қалдық
б) сандардың сомасы бойынша құнды тізімнен шығару (комулятивтік әдіс).
Бірқалыпты құнды тізімнен шығару әдісі – объектінің
амортизацияланатын құнын ай сайын тең сомада тізімнен шығару. Бұл әдіс
негізгі қорлардың объектісін пайдаланудан түскен пайда оны пайдалану
уақытының әр кезеңінде бірдей деп болжаған кезде қолданылады, яғни
объектінің қалатын пайдалылығы бірқалыпты болады.
Өндірістік әдіс амортизациялық аударымдар тек қана объектіні
пайдалану мерзімен анықталады, яғни амортизация сомасының және өндірістік
қуаттылықтың арасында тікелей байланыс бар. Бұл кезде амортизацияны анықтау
үшін жұмыс жасау мезгілі ескерілмейді. Өндірістік қауттылық өнім шығару
бірлігімен, экпслуатация сағатымен, жүріс бірлігімен және т.б. берілуі
мүмкін. Активтің қалдық құны жойылу құнына жеткенше өндіріс қуаттылығына
тіке пропорционалды жыл сайын төмендей береді. Бұл әдіс эксплуатация уақыты
техникалық көрсеткіштерге немесе субъекттің шаруашылық қызметінде
өзгерулермен шектеулі болған кезде қолайлы.
Өндірістік әдісті таңдауда объектінің өндірістік қуаттылығын
пайдаланудан байланысты амортизацияның ауытқу көлемі жылдан жылға
амортизацияның өзгеретін тенденциялар туралы нақты анықтамалар бермейтінін
және өзіндік құнды және қаржылық жағдайын анықтауда тікелей әсерін
тигізетінін ескеру қажет.
Технологияны жетілдіру жағдайында құрал-жабдықтар моральды тез
тозады. Сондықтан қаржылық шарттарды құру мақсатында өндіріске ғылыми
техникалық жетістіктерді енгізуді тездету үшін және негізгі қорларды
жаңартуда мүдделігін көтеру үшін субъектілер амортизацияның жеделтілген
есептеу әдісін қолдануларына болады:
а) сандардың сомасы бойынша құнды тізімнен шығару әдісі (кумулятивті);
б) кішірейетін қалдық әдісі.
Сандардың сомасы бойынша құнда тізімнен шығару әдісі есептік
коэффициентін анықтаудан тұрады, коэффициент бөлімі пайдалы жұмыс істеу
жылдарының сомасына тең, ал алымы кері қатардағы қызмет мезгілінің қалған
жыл мөлшерінен тұрады. Бұл коэффициент әр түрлі эксплуатация мезгілінде әр
түрлі, бірақ амортизацияланатын құнның тұрақты мөлшеріне қолданылады. Бұл
әдісті қолданғанда бірінші жылдары амортизациялық аударымдар сомасы келесі
жылдарға қарағанда айтарлықтай жоғары болады.
Кішірейетін қалдық әдісі амортизацияны есептеу бастапқы құнмен емес
баланстық құнмен жүргізуден тұрады. Тіке сызықты әдісте амортизация нормасы
екі еселенеді. Бұл кезде амортизация сомасы жылдан-жылға төмендейді,
алғашқы жылдары ол айтарлықтай көп болады. Амортизацияны есептеген кезде
қалдық құнды жойылу құнына дейін төмендету үшін пайдаланатын амортизация
сомасы мөлшерімен шектелетін соңғы жылды қоспағандағы жоспарланатын жойылу
құны амортизацияны есептеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМОТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
1. Бөлім. КӘСІПОРЫНДА НЕГІЗГІ ӨНДІРІСТІК ҚОРЛАРДЫ
ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Негізгі өндірістік құралдардың экономикалық мәні мен жіктелуі
1.2 Негізгі қорлар қозғалысы, жағдайы және бар болу көрсеткіштері
1.3 Негізгі қорларды бақылау
1.4 Негізгі қорлардың тозуы және амортизациясы
2 . Негізгі өндірістік қорларды тиімді пайдалануды талдау
2.1 Кәсіпорын қызметінің технико-экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.2 AVTOMAN ЖШС негізгі қорлар динамикасын және құрылымы
2.3 Негізгі қорларды тиімді пайдалануды талдау
2.4 Негізгі қорларды тиімді пайдалануды оңтайландыру
3 . Негізгі қорларды тиімді пайдалануды оңтайландыру
жолдары мен резервтері.
3.1 Негізгі қорларды тиімді пайдалануды көтеру резервтері
3.2 Кәсіпорынның негізгі қорларын тиімді пайдалану жолдарын жоғарылату
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста келесі нормотивтік стандарттарға
сілтемелер жасалған :
ҚР Конститутциясы
ГОСТ Р 1.0-92 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік стандарттау
жүйесі. Негізгі ережелер.ГОСТ Р 1.2-92 Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік стандарттау жүйесі. Мемлекеттік стандарттарды әзірлеу тәртібі.
ГОСТ Р 1.3-92 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік стандарттау
жүйесі. Техникалық шарттарды мақұлдау, бекіту және тіркеу тәртібі.
ГОСТ Р 1.4-92 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жүйесі.
Кәсіпорындар стандарттары. Жалпы ережелер.
ГОСТ Р 1.5-92 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жүйесі.
Стандарттарды құруға, баяндауға, ресімдеуге және мазмұнына қойылатын жалпы
талаптар.
Қазақстан дамуының жаңа белесіндегі Қазақстан-2050 Стратегиясы:
ҚР Президентінің Жолдауы, 2012 жыл [Элeктрoндық рeсурс]:
http:www.akorda.kz
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Халқына жыл
сайынғы Жолдауы. 18.03.16 Егемен Қазақстан
Қазақстан Республикасының заңы “Жауапкершілігі шектеулі және
қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы ”Егемен Қазақстан.1998 ж.
Шаруашылық серіктестіктер туралы: Заң және оның түсініктемелері.
Фемида. 1996 ж. №4.
Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлығы № 2255
2 мамыр 1995 жыл “Шаруашылық серіктестіктер туралы”. ҚР экономика және
кәсіпкерлік. 1997 ж. №26.
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыста сәйкес анықтамаларымен келесі терминдер
қолданылды :
Негізгі құралдар - ұзақ уақыт бойы материалдық өндіріс
саласында сонымен қатар өндірістік емес салада да , еңбек құралы
ретінде қызмет еткен ( бір жылдан астам ) және бірлік құны
айталықтай мәнге йе материалдық активтер.
Негізгі қорлар – бұл өзінің құнын бөлектеп жоғалатын және ұзақ
кезең бойы натуралды қалпын өзгертпей сақтайтын материалды заттай
құндылықтар.
Ағымдық құн – бұл белгіленген уақытқа негізгі қорлардың
пайдаланып жүрген нарықтық бағасының құны.
Баланстық құн – бұл негізгі қорлардың активі есепте және есептемеде
көрсетілетін жиналған амортизация сомасын шегеріп тастағандағы бастапқы
және ағымды құн..
Жойылу құны – негізгі қорлар жойылған кезде туатын запас
бөлшектерінің, ломның, қалдықтардың болжамды бағасы.
Амортизация - термині тікелей мағынада негізгі қорлардың өлімі
жоқтығын, олардың тозуды толтыру, қалыптасу мүмкіндіктерін білдіреді.
Амортизация нормасы – объект құнының тиімді қолдану мерзімі
аралығында белгіленген мерзімділікпен өндіріс шығындарына қосылатын үлесі
(пайызбен).
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Дипломдық жұмыста келесі белгілер мен қысқартулар
пайдаланылды:
ҚР - Қазақстан Республикасы
ЖШС – Жауапкершілігі шектеулі серіктетігі
ШҚО – Шығыс Қазақстан облысы
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастарға өтумен байланысты әр бір қоғам даму жолдарын
таңдау алдында тұрады. Нарықтық экономикада шынайы экономикалық
процестердің қиындығы, олардың қайшылығы және біртекті еместігі қоғамның
прогрессивті тенденциялардың дамуына жауап беретін экономикалық саясаттың
бағыттарын таңдау үшін айтарлықтай қиындықтар туғызады.
Қазіргі экономика – бұл бір-біріне қайшы келетін топтар қатынасы:
нарықтық қатынастар жүйесі және барлық экономиканың саналы реттелуі.
Бұл мәселелерді шешу үшін кәсіпорынды тек қана техникалық потенциалмен
қамтамасыз етіп қоймай сонымен қатар оларды пайдаланудың тиімділігін көтеру
қажет.
Өнім өндірісі және қызмет көрсету процессінде келесі экономикалық
ресурстардың түрлерін пайдаланылады: табиғи ресурстар (жер, сулы және
тоғайлы, жер қойнауы); еңбек ресурстары (адамдар және олардың қызмет
көрсету және тауарларды шығару мүмкіндігі); өндіріс қорлары (өндірістік
ғимараттар, құрылыстар, станоктар, тасымал құралдары, материалдар, шикізат,
энергия, запас бөлшектер және т.б.), адамдардың кәсіпкерлік қабілеттілігі.
Өндірістің заттанған құралдары кәсіпорын капиталы деп аталады. Капитал
өндіріс құралы ретінде өнімді шығаруға қатысатын, бірақ өндіріс процесінде
олардың функциясы бойынша ажыратылатын еңбек құралдары және еңбек заттары
болып бөлінеді.
Еңбек құралдары негізгі өндірістік қорлардың заттай мағынасын құрайды, яғни
негізгі капиталды, ал еңбек заттары айналым капиталын құрайды.
Негізгі қорлар өндіріс сферасында функциянирленеді және республиканың
ұлттық байлығының басты бөлігін құрайды. Олар республиканың, кәсіпорынның
техникалық потенциалын анықтайды, олардың құрамының сапалығынан және
жағдайынан өндіріс темпінің өсуі байланысты.
Нарықтық жағдайда кәсіпорын меншік формасына байланыссыз өзінің
меншілігінің, амортизациясының, пайдасының, кредиттерінің есебінен құрал-
жабдықтарды алады, цехтер салады. Өндіріс тиімді болу үшін, ал негізгі
өндірістік қорларды құруға және сатып алуға жұмсалған қаражаттар бекерге
жоғалтылмауы үшін негізгі қорлар толық және тиімді пайдалануы қажет.
Кәсіпорын негізгі қорларын қалай пайдалануына қарай олардың пайдасы
байланысты болады, демек кәсіпорынның ары қарай дамуы да осыған байланысты.
Осыдан дипломдық жұмыс тақырыбы Кәсіпорынның негізгі қорларын тиімді
пайдалануды оңтайландыру таңдалады. Пайдалану анализі және негізгі
қорлар есебінің мәселесіне келессі экономист ғалымдардың Е.Е. Савицкая,
Л.А. Виногоров, Г.В. Снитко және т.б. жұмыстары арналған, олардың еңбектері
осы жұмыста тақырыпты ашу үшін пайдаланған. Осы ғалымдармен негізгі
қорлардың есебі және анализі облысында теориялық және методологиялық
сұрақтарға айтарлықтай еңбектер енгізген.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде Кәсіпорында негізгі өндірістік
қорларды пайдаланудың теориялық негіздері таңдалған тақырыптың
теориялық негіздері беріледі, яғни негізгі қорлар нені көрсетеді,
кәсіпорынның техникалық потенциалы қалай, негізгі қорлардың
классификациясы, құрамы және құрылымы зерттеледі. Қазіргі жағдайға негізгі
қорлардың мағынасы және мақсаттары келтірілген. Негізгі қорлардың
амортизациясы оның жәй-жәй қалпына келу процесі ретінде зерттеледі.
Кәсіпорынның негізгі қорларының әр түрлі бағалануы қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімі анализ жасауда және дипломдық жұмысты
жазуда база ретінде пайдаланылатын AVTOMAN ЖШС негізгі қорларын талдауға
арналған. Талданып отырған кәсіпорын қызметін толықтай көрсету үшін екінші
бөлімнің бірінші бөлігінде оның экономикалық жағдайын сипаттайтын барлық
технико-экономикалық көрсеткіштеріне талдау жүргізіледі. Кәсіпорынның 2
жылдық мәліметтерін пайдаланып олардың абсолютті өзгеруін, көрсеткіштердің
өсу темпін, оларды тиімді пайдалануды және т.б. анықтауға болады.
Кәсіпорынның дамуына байланысты болатын оның техникалық потенциалын
тереңірек зерттеу үшін, олардың пайдалануындағы әлсіз жақтарын шығару үшін,
негізгі қорлардың барына және қозғалысына, техникалық жағдайына талдау
жүргізіледі. Негізгі қорлардың тиімді пайдалану көрсеткіштерінің анализі,
олардың ішінде бізде негізгі қорлардың қорқайтарым және қор сыйымдылық
көрсеткіштері бар. Олардың өзгеру себептері, оларды өзгертетін факторлар
зерттеледі.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде кәсіпорынның негізгі қорларын тиімді
пайдаланудың негізгі жолдары және бағыттары келтірілген. Оларды
пайдаланудың анализін және есебін жүргізуді жетілдіру. Кәсіпорынның негізгі
қорларының активті бөлігін құрайтын және оларды тиімді пайдалануды арттыру
кәсіпорынның экономикалық жағдайын жақсартуға және оның дамуына алып
келетін анализденетін кәсіпорын үшін құрылыс техникасын дамыту
перспективалары және тенденциялары қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізгі болып кәсіпорында негізгі
қорлардың есебі және анализі сұрақтарын қамтитын нормативтік, заңдылық,
арнаулы, кезеңдік әдебиеттер табылады.
Кәсіпорынның негізгі қорларын пайдалануды оңтайландыру
қарастырылған . Әлемдік нарықтың өнім өндіру саласының жағдайы
экономикадағы алатын орны көрсетілген.
Қазақстан Республикасы мен Шығыс Қазақстан облысы бойынша
өнеркәсіптік кәсіпорындардағы негізгі қорларды пайдалану
көрсеткіштеріне жан – жақты талдау жүргізіліп , оның ішінде
өнеркәсіптің алатын орны , жағдайы және оны ұйымдастырудың
қажеттілігі анықталған,
Жол жөндеу нарығын дамыту қажеттілігі ескеріп кәсіпорынның
бизнес жоспары әзірленіп экономикалық тиімділігі анықталған.
Зерттеу объектісі: AVTOMAN жол жөндеу кәсіпорыны
Зерттеу заты: өнеркәсіп саласындағы кәсіпорын іс-әрекеті
Зерттеу мақсаты мен мәселелері: Өнеркәсіптік өнім сферасының
теориялық негіздерін зерттеу , дамыған елдердегі қызмет көрсету
саласының экономикадағы алатын рөлін анықтау , ҚР және ШҚО да
жол жөндеудің кәзіргі жағдайына және өнеркәсіп саласындағы жалпы
қызмет көлеміндегі үлесіне талдау жүргізу және кәсіпорынды
оңтайландыру жолдарын қарастыру , кәсіпкерлік іс - әрекетте
өнеркәсіптік қызметті ұйымдастырудың экономикалық тиімділігін
жоғарлату үшін бизнес жоспар әзірлеу
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі ретінде экономика классиктері
еңбектері, сондай-ақ, экономиканы мемлекеттік реттеу мәселесін шешу
сұрақтары бойынша шетел және отандық ғалымдардың еңбектері қолданылды.
Дипломдық жұмысты орындау барысында жүйелі, логикалық, экономикалы-
статистикалық әдістер, салыстыру және детерминантты талдау әлістері
қолданылды.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық негіздері: мемлекеттік қызметті жүргізу және
дамытуға қатысты дайындалған оқу-құралдары, бұқаралық ақпараттық құралдары,
ИНТЕРНЕТ жүйесі, Қазақстан Республикасының заңдары мен Ұлттық
бағдарламалары, статистика Агенттігінің мәліметтері және ШҚО-ның статистика
мен әкімшілік сайттарынан алынған деректер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы – диплом жұмысында Қазақстанның қазіргі қоғамдық
жағдайлардағы дамуының ғылыми негіздемесі жасалынып, оны әрі қарай
жетілдірудің нақты жолдары көрсетілген.
1. КӘСІПОРЫНДА НЕГІЗГІ ӨНДІРІСТІК ҚОРЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Негізгі өндірістік құралдардың экономикалық мәні мен
жіктелуі .
Негізгі өндірістік қорлар елдің экономикалық әлеуетінің маңызды
сипаттамаларының бірі болып табылады . Сол себепті олардың
өндіріске тинізер ықпалын , олардың барынша тиімді пайдалануды
зерттеу үлкен қызығушылық тудырады .
Қайсыбір еңбек құралын негізгі қорға жатқызу мәселесін шешуде
екі критерий пайдаланылады :
- Қызмет ету мерзімі
- еңбек құралдарының бірлік құны .
Негізгі құралдар дегеніміз - ұзақ уақыт бойы материалдық өндіріс
саласында сонымен қатар өндірістік емес салада да , еңбек құралы
ретінде қызмет еткен ( бір жылдан астам ) және бірлік құны
айталықтай мәнге йе материалдық активтер .
Негізгі құралдарға мыналар жатады : жылжымайтын мүлік ( жер
телімдері , ғимараттар , құрылымдар , көпжылдық көшеттер және басқа да
, жермен тығыз байланысқан және оларды оның міндетіне залал
келтірусіз болмайтын нысандар ) , көлік құралдары , құрал жабдықтар ,
аулау құралы , өндірістік және шаруашылық құрал - саймандар , ересек
жұмыс және мал басы арнайы саймандар және өзге негізгі құралдар .
Мақсатына қарай материалдық активтер есепте негізгі құрал ,
тауарлық материалдық қор немесе қаржылық инвестициялар түрінде
көрсетіледі .
Негізгі капиталға пайдалы қызмет мерзімі бар бір жылдан
асатын мүлік жатқызылады .
Негізгі қорларға тән қасиеттері оған кейбір еңбек заттарын да
жатқызуға болады деп тұжырымдауға мүмкіндік береді ( сонымен
қатар , көп еңбек құралдарын айналым қорына да жатқызуға болатыны
белгілі) . Негізгі қорларға кейбір қосалқы материалдар , мысалы
атомэлектр станцияларындағы , кемедегі атомдық отын , химиялық
өндірістегі катализаторлар кіруі мүмкін егер олар еңбек
құралдарының басым бөлігі секілді өз құнын өнімге беретініне
қарамай олар еңбек құралдары болып табылмайды
Жердің табиғи байлығының пайдалы қазбалардың және т.с.с басқа да
құндылықтардың экономикалық табиғаты ерекше қызығушылық тудыруда
.Өз бетінше табиғи байлықтардың құны жоқ , демек ол өндірістік
қорға кірмейді . Бірақ оларға жұмсалған шығын оның құнын құрайды
да осылай оны өндірістік қорға жатқызады . Мысалы жер жеке алғанда
өндірістік қорға жатпайды . Бірақ оған салынған қаржы , каналдар ,
суарушы құрлымдар тұрғызуда , қойнау бетін тегістеу , шаруашылық
құрлыстар салу және т.б өндірістік негізгі қорларды құрайды .
Жердің экономикалық болмысын және құнын бағалауды бекіту
оқшауланған телімдерді кәсіпорын баланысына тұрғызуға мүмкіндік береді
, ал бұл жағдай жерді тиімді пайдалануға әкеледі .
Кәсіпорынның негізгі белгісі – оның меншігінде, шаруа жүргізуінде
немесе оперативті басқаруында жекешеленген мүлкінің бар болуы. Ол
кәсіпорынның функционирленуінің материалды-техникалық мүмкіндігін, оның
экономикалық сенімділігін және дербестігін қамтамасыз етеді. Белгілі бір
мүліксіз ірі, кіші кәсіпорындар немесе жеке кәсіпкерлер өзінің қызметін
жүзеге асыра алмайды.
Негізгі қорлар – бұл өзінің құнын бөлектеп жоғалатын және ұзақ кезең
бойы натуралды қалпын өзгертпей сақтайтын материалды заттай құндылықтар.
Негізгі қорлардың кеңейтілген қайта өндіріс процесіне қатысу сипатына
байланысты олар өндірістік және өндірістік емес негізгі қорлар болып
бөлінеді.
Өндірістің әр бір процесі өндіріс қорларының қатысуымен жүзеге асырылады,
олар келесідей болып бөлінеді:
1. Еңбекке заттары (материалдар, шикізаттар, сатып алынатын жартылай
фабрикаттар);
2. Еңбек құралдары (станоктар, машиналар және т.б.).
Еңбек құралдарын басқару нәтижесінде адам еңбек затына тікелей әсер етеді
және өндіріс процесінде еңбек өнімін шығарады.
Еңбек процесінде ресурстарға және оларды тұтыну қатынасынан көпшілігінде
шығарылатын өнім көлемі, олардың сапалылығы, жұмысшының оның жанұясының
пайдасы және өмір сүру деңгейі, ал ақырғысында ел халқының терең
экономикалық дағдарысын анықтайтын бірден-бір себеп болып адам өмірінде
бағаның көтерілуі ресурстардың тиімсіз пайдалануы табылады.
Ресурстар болып жоғарыда айтылғандай мемлекет оның әкімшілік орталықтары,
кәсіпорындар, қоғамдық ұйымдар, мекемелер, жанұя, жай адам иемденетін
өндіріс құралдары, барлық мүмкін байлық қорлары, құндылықтар табылады.
Ресурстар материалдық, адамдық, қаржылық және табиғи болып бөлінеді. Осы
жұмыста олардың ішінен біріншісі қарастырылған.
Негізгі қорлар – бұл еңбек құралдарына заттай айналған өндірістік
қорлардың бөлігі, ұзақ кезең бойы өзінің натуралды формасын сақтайды,
өнімге өз құнын бөлектен ауыстырады және тек қана бірнеше өндірістік
циклдарды жүргізгеннен кейін өтеледі.
Ресурстарды негізгі және айналымға бөлудің негізіне өндірісте жүргізетін,
және өз құнын шығарылатын өнімге, қызметке ауыстырудың әр түрлі сипатына
әр мәнді принцип қойылған. Негізгі қорлар өзінің әлеуметтік мәніне қарай
меншік объектісі болып табылады және тұтынушылық құн, пайдалы заттар,
сонымен қатар еңбекте тұрып қалған құн секілді натуралды түрде көрінеді.
Құрылыс кәсіпорындарының негізгі қорлары олардың материалды-техникалық
базасының негізін құрайды, олардың өсімі және жетілуі өнімнің сапасын
көтеруінің және бәсеке қабілеттілігінің негізгі шарты болып табылады.
Негізгі қорларды көптеген өндірістік циклдер ішінде пайдаланады, олар
жәй-жәй тозады, қасиетін және қалпын сақтап өзінің құнын жаңа шыққан өнімге
ауыстырады.
Негізгі қорларға қарағанда айналым қорлары бір өндірістік процеске
қатысады және өзінің құнын шыққан өнімге толықтай ауыстырады (мысалға, құн
өзінің құнын жаңа пайда болған өнім-нанға толықтай ауы стырады).
Материалды активтер сатып алыну мақсатына байланысты негізгі қорлар
есебінде, құрамында, тауарлы-материалдық қорларда немесе қаржылық
инвестицияларда көрінеді, ал қайта сату мақсатымен сатып алынған болса –
тауарлы материалдық қор құрамында; ұзақ уақыт бойы қаржы салу мақсатымен
сатып алынған болса қаржылық инвестиция болып көрінеді.
Негізгі қорлар өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты
төмендегілерге бөлінеді:
өндірістік – бұл өндіріс процесіне тікелей қатысатын немесе оған жағдай
жасайтын негізгі қорлар. Оның құрамына өндірістік ғимараттар және
құрылыстар, машиналар және құрал-жабдықтар, өлшейтін және бақылайтын
құралдар және жабдықтар, лабораториялық құралдар, көлік құралдары,
өндірістік және шаруашылық инвентарь, инструменттер, көпжылдық отырғызулар.
Негізгі өндірістік қорларды пайдалануды сипаттайтын экономикалық жалпылығын
көрсеткіш болып қорқайтарым табылады, ол натуралды немесе ақша өлшеміндегі
негізгі қорлардың бірлігіне өнім өндірісін сипаттайды;
өндірістік емес – тұтынуға белгіленген негізгі қорлар. Олар өндіріс
процесіне қатыспайды, кәсіпорын жұмысшыларының мәдени-тұрмыстық
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін арналған.
Тәнділігі бойынша негізгі қорлар келесідей бөлінеді:
меншікті – ол субъектке тиесілі және оның балансында болатын негізгі
қорлар;
арендаға алынған – ол басқа бір субъекттен аренда шартымен белгіленген бір
мерзімге алынған негізгі қорлар. Ағымды аренда кезеңде оны аренда берушінің
балансында болады, ал арендаға алушы шотында 001 Жалға берілген негізгі
қорлар көрсетіледі. Арендаға берілген негізгі қорлар қатарына ұзақ
мерзімге жалға берілген негізгі қорлар жатады, егер арендаға алушы келісім
шартта белгіленген сатып алу құнын аренда уақыты біткеннен кейін немесе
бітпей тұрып өткізсе, онда ол аренда алушының меншігіне өтеді. Оларды
сәйкесінше 121, 122, 123, 124, 125 субшоттарда Ұзақ мерзімді жалға
берілетін негізгі қорлар есептейді.
қозғалыстағы - өндірісте және шаруашылық қызметте пайдаланылатын негізгі
қорлар;
тоқтап тұрған – уақытша пайдаланылмайтын негізгі қорлар;
запастағылар – қозғалыстағы негізгі қорларды жөндеуде, аварияда немесе
жойылып кеткенде ауыстыруға арналып қойылған негізгі қорлар.
Заттай құрамына байланысты негізгі қорлар:
мүлікті – заттай құрамы бар объектілер (ғимараттар, құрылыстар, машиналар,
құрал-жабдықтар);
мүліксіз – жерге, тоғайлық және сулы жерлерге (құрылыстардан басқа) капитал
салымдары, яғни заттай формасы жоқ шығындар (жер учаскілерін
жоспарлау,жалға алынған негізгі қорларға капиталдық шығындар және т.б.).
Өндірілген өнім және көрсетілген қызмет қай экономика саласына және қызмет
түріне жатса, соған қатысқан негізгі қорлар сол экономика саласына және
қызмет түріне жатады.
Негізгі қорлар жасайтын функциясына және мақсатты белгілеуіне байланысты
келесі түрлерге бөлінеді:
1.Жер – субъекттің меншік құқығымен сатып алынған жер көлемі және құны.
Жерге деген меншік құқығы Жер учаскесіне меншік құқық актісі мен
бекітілуі тиіс. Инвентарлы болып жер учаскісіне меншік құқығы актісі
берілген әрбір жер саналады.
2. Ғимараттар – еңбекке жағдай жасау, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет
көрсету, баспанап және материалды құндылықтарды сақтауға арналған
архитектурлы-құрылыстық объектілер. Инвентарлы объект болып әрбір бөлек
тұрған ғимарат саналады.
Схема 1. Кәсіпорынның негізгі қоры.
3. Құрылыстар – еңбек затын өзгертпейтін функцияларды орындау жолымен
өндіріс процесін жүзеге асыру үшін арналған инженерлі-құрылыстық объектілер
(шахталар, мұнай және газ скважиналары, платиналар, эстакадалар, мосттар).
Инвентарлы болып әрбір бөлек тұрған құрылыс саналады.
4. Таратқыш құрылғылар – электро, жылу және механикалық энергияны
тасымалдауға арналған құрылғылар (электроөткізу линиялары, жылу желісі,
құбырлар).
5. Машиналар және құрал-жабдықтар. Инвентарлы объектісі болып
әрбір машина саналады, егер ол басқа бір объектінің бөлігі болмаса, өзінің
құрамына кіретіндер құралдар, керек-жарақтар, қоршаулар, фундамент негізгі
қорлардың бұл тобы 5-ке бөлінеді:
5.1 Күш машиналары және құрал-жабдықтар – жылу және электроэнергияны
шығаратын машиналар, генераторлар; әр түрлі энергияны механикалық энергияға
айналдырылатын машина-двигательдері (тракторлар және өзі жүретін шассилер,
бу двигательдері, турбиналар, іштен жану двигательдері).
5.2 Күш машиналары және құрал-жабдықтар – еңбек өнімін шығару
процесінде еңбек затына механикалық, теориялық және химиялық әсер етуге
арналған машиналар, аппараттар және құрал-жабдықтар (токарлы станоктар,
насостар, электромоторлары, экскаваторлар, грейдерлер).
5.3Өлшегіш және реттеуіш құралдар, жабдықтар және лабораториялық
құралдар – бұл өндірістік процессті реттеу және өлшеу үшін арналған құрал-
жабдықтар (дизаторлар, амперметрлер, микроскоптар, суөлшегіштер,
монометрлер).
5.4 Есептеуіш техника – бұл процестерді автоматтандыруға және
жылдамдатуға арналған машиналар, құрал-жабдықтар (компьютерлер және т.б.
есептеуіш құралдар).
5.5 Басқа да машиналар және құрал-жабдықтар – машиналар,
аппараттар және басқа да құрал-жабдықтар (телефон станцияларының,
радиобуындарының құралдары).
6. Көлік құралдары – адамдарды және жүктерді тасуға арналған жүру
құралдары (автомобиль, теміржол, су транспорттарының қозғалу составы).
Инвентарлы объектісі болып барлық оған қатысты құрал және жабдықтармен
бірге бөлек объектілер табылады.
7. Аспаптар (құралдар) – бұл механикаландырылған және
механикаландырылмаған қол еңбек құралдары немесе металдарды, ағаштарды және
т.б. өңдеуге арналған машинаға бекітілген жабдықтар (кесетін, соғатын,
езетін, жұқартатын еңбек құралдары – электро дрельдер, электро вибраторлар
және т.б.). Инвентарлы объектісі болып тек қана басқа инвентарлық
объектінің құрамына кірмейтін құралдар жатады.
8. Өндірістік жабдықтар және құралдар - өндірістік операцияларды
жасауға немесе жеңілдетуге арналған құралдар – жұмысстолы, шкафтар, және
т.б.
9. Шаруашылық инветарь – конторлық және шаруашылық инвентарь
(cтолдар, шкафтар және клемдер).
10. Көпжылдық отырғызулар – жасанды, көпжылдық оптырғызулар (жеміс-
жидектер, жүзім ағаштары, көпжылдық гүл отырғызулары, роза плантациялары,
тірі шарбақтар және т.б.).
11. Жерді жақсарту үшін капитал шығындары (құрылыссыз) –
шаруашылыққа пайдалану үшін жерді жақсарту шараларына инвентарлы сипаттағы
шығындар (жер учаскелерін жоспарлау, алаңды тастардан тазарту және т.б.).
12. Басқа да негізгі қорлар – библиотекалық қорлар, музей
құндылықтары және т.б.
Нарықтық экономикаға өту жағдайында бухгалтерлік есептің мақсаты
негізгі қорлардың қозғалысын, шығуын, түсімін дұрыс және уақытылы
қадағалау; пайдалану жерлерінде олардың бар болуын және сақталуын бақылау;
негізгі қорлардың тозуын уақытылы және дәл есептеу, сонымен қатар оның
есепте дұрыс айқындалуы; жөндеуге кеткен шығындарды анықтау және осы
мақсатқа бөлінген қаржыларды тиімді пайдалануды басқару; тиімді пайдалануды
басқару, мамшиндердің, құрал-жабдықтардың, көлік құралдарының және басқа да
объектілердің жұмысының тиімділігін көтеру үшін резервтерді табу, сонымен
қатар өнім шығаруын көтеру үшін өндірістік алаңдарды қолдану; негізгі
қорлардың пайдаланбайтын, артық объектілерін шығару; кәіспорын басшысын
есептеу техника құралдары базасында есептеп шығару жұмыстарын
автоматтандыру жолымен негізгі қорлардың жағдайы туралы қажетті ақпаратпен
оперативті қамтамасыз ету.
Негізгі қорлар қандай да болмасын өндірістің маңызды факторы болып
табылады. Олардың жағдайы және тиімді пайдаланылуы кәсіпорынның шаурашылық
қызметінің ақырғы нәтижесінде тікелей әсерін тигізеді.
Нарықтық экономикаға өту шарттары еңбек коллективін өндірістің барлық
материалды-құндық факторларын соның ішінде негізгі қорларды тиімді
пайдалануды көтеру резервтерін тұрақты іздеуге ниеттейді. Бұл резервтерді
мұқият экономикалық талдау жүргізудің арқасында тауып және іс жүзінде
қолдануға болады.
Негізгі қорлардың жағдайы және оларды пайдалану – аналитикалық
жұмыстың негізгі бір аспектісі болып табылады, себебі дәл осылар әр бір
өндірісті тиімді пайдаланудың негізгі факторы – ғылыми-техникалық
прогрестің материалды айналуы болып табылады.
Кәсіпорынның негізгі қорларын және өндірістік қуаттылықтарын толық
және тиімді пайдалану оның баруына әсерін тигізеді: оның еңбек
өнімділігінің өсуіне, қорқайтарымның, өнім шығарудың көбеюіне, оның өзіндік
құнының төмендеуіне, капитал салымдарын үнемдеуге.
Өнеркәсіпті-өндірістік негізгі қорларды тиімді пайдалануды және
жағдайын талдау мақсаты болып: кәсіпорынның және оның құрылымдық
бөлімшілерінің негізгі қорлармен қамтамасыз етілуін анықтау, оларға деген
қажеттілігін анықтау, олардың өсу жоспарының орындалуын, жаңаруын және
шығуын анықтау, негізгі қорлардың техникалық жағдайын әсіресе активті
бөлігін зерттеу, негізгі қорлардың пайдалану дәрежесін және оған әсер еткен
факторларды анықтау, құрал-жабдықтар паркінің толықтай қолданылуын және
комплекттігін анықтау, қорқайтарым өсімінің резервтерін шығару, негізгі
қорларды тиімді пайдалану есебінен өнім көлемін және пайданы көтеру.
Негізгі қорлар пайдалануына байланысты қозғалыстағы, запастағы және
тоқтатылғандар болып, тиістілігі бойынша – жеке меншіктегі және арендаға
берілгендер болып бөлінеді.
Қозғалыстағы – эксплуатациядағы негізгі қорлар (жұмыстағы, жөндеудегі
немесе тоқтаудағылар).
Запастағы негізгі қорларға запаста тұрған құрал-жабдықтар және көлік
құралдары (складтағы резервте тұрғандар), эксплуатациядан шыққан негізгі
қорларды ауыстыруға арналған.
Тоқтатылған негізгі қорлар кәсіпорынның немесе бөлек цехтардың
уақытша эксплуатациясын тоқтатуын белгіленген тәртіппен құжатты
хатталғандар.
Жеке меншіктегі сол кәсіпорынға тиесілі негізгі қорлар. Арендаға
алынған басқа бір кәсіпорыннан (ұйымдардан) уақытша пайдалануға салынған
негізгі қорлар.
Негізгі өндірістік қорлардың түрлік құрылымы әр саладағы өнеркәсіп
кәсіпорындарында бірдей емес. Мысалға, ғимамраттардың негізгі қорлардың
толық құны жеңіл тамақ өнеркәсібіндегі үлесі көбірек (44%), құрылыстар –
жанар-жағармай өнеркәсібінде (17%), таратқыш құрылғылар –
электроэнергетикада (32%), машина және құрал-жабдықтар – машина
құрастыратын кешенді кәсіпорындарында (45%).
1.2. Негізгі қорлар қозғалысы, жағдайы және бар болу көрсеткіштері.
Негізгі қорлардың толық барын көп жағдайда белгіленген бір мезгілдегі
жағдайын сипаттайды. Мысалға, есептік жылдың жыл басына және жыл аяғына бар
болуын негізгі қорлар балансынан алуға болады. Бірақ кейбір жағдайларда
негізгі капиталдың бар болуы орташа бір кезең ішіндегі негізгі қорлардың
қозғалысы салдарынан олардың түсімі және шығысы жүрген туралы сипаттама
қажет болады. Орташа бір кезең ішіндегі бар болуын статистика орташа
шамалардың формуласын пайдаланамыз: а) кезеңнің басындағы және аяғындағы
мәліметтері бар болған кезде – орташа арифметикалық жәй; б) тең емес
интервалды уақыт моментіне мәліметтер бар болғанда – орташа арифметикалық.
салмақтанған; в) тең интервалды периодты уақыт моментіне мәліметтер бар
болғанда – момент қатарының орташа хронологиялық. Бір сөзбен айтқанда
негізгі қорлардың ортажылдық құны - бұл кәсіпорынның жыл ішіндегі негізгі
қорлардың бар болуының орташа мағыналы көрсеткішінің құны. Негізгі
қорлардың ортажылдық баланстық құнынан басқа негізгі қорлардың ортажылдық
құны ортажылдық бағада есептелуі мүмкін.
Негізгі қорлардың ортажылдық құнын келесі формуламен есептеуге
болады.
Фс = Фн + Фв · Тв12 – Фл · Тл12 (1.1)
мұндағы, Фн – негізгі қорлардың жыл басындағы құны;
Фв – жыл ішінде енгізілген негізгі қорлар құны;
Фл – жыл ішінде шыққан негізгі қорлар құны;
Тв – жыл ішінде енгізілген негізгі қорлардың
функционирлену уақыты;
Тл – жыл ішінде негізгі қорлардың шыққаннан кейінгі
өтіп кеткен уақыт.
Негізгі қорлардың тозушылық дәрежесін тозу коэффициенті арқылы
есептейді, ол негізгі қорларды тозу сомасының, оның толық құнына
қатынасымен анықталады немесе жарамдылық коэффициентінің 1 (100%) толығуын
айтамыз.
Ктозу = 1 – Кжарамд.
Негізгі қорлардың жарамдылық дәрежесін анықтау үшін жарамдылық
коэффициенті пайдаланылады, ол негізгі қорлардың қалдық құнының толық
бастапқы құнына қатынасымен анықталады. Жарамдылық коэффициенті шығарылатын
өнімге әлі ауыстырылмаған негізгі қорлар көлемін сипаттайды. Ол тозу
коэффициентіне кері пропорционалды.
Кжарамд. = 1 - Ктозу
Тозу және жарамдылық коэффициенттерін жағдайына қарай жыл басына және
жыл аяғына есептелінеді. Олар негізгі қордың жағдайын оның техникалық
деңгейін сипаттайды.
Негізгі қорлар қозғалысының көрсеткіштері период ішінде негізгі
қорлардың түскенде және шыққанда оның көлемін және құрылымын сипаттайды.
Негізгі қорларды жаңарту коэффициенті есептік кезең аяғына оның жаңару
дәрежесін сипаттайды, негізгі қорлардың қайта өндіріс көрсеткіші болып
табылады, есептік жылы қозғалысқа түскен жаңа негізгі қорлар құнының жыл
аяғындағы негізгі қорлар құнына қатынасымен анықталады:
Жаңа негізгі қорлар құны
Жыл аяғындағы негізгі қорлар құны
Ол қозғалысқа енгізілген негізгі қорлардың
қатынастық сипатын көрсетеді.
Негізгі қорларды толықтырулар тек қана жаңасын сатып алу нәтижесінде ғана
емес санымен қатар эксплуатацияда болған негізгі қорлардың түсімін сипаттау
үшін түсім коэффициенті пайдаланылады:
Жыл ішінде түскен негізгі қорлар
құны
Негізгі қорлардың жыл аяғындағы
құны
Негізгі қорлардың қайта өндіріс динамикасын талдау үшін негізгі
қорды жаңартудың интенсивті коэффициенті пайдаланылады:
Жойылған негізгі қорлар құны
Қайта енгізілген негізгі қорлар құны
Бұл коэффициентті көтерген жағдайда негізгі қорларды ауыстыру
интенсивтілігі төмендейді және керісінше.
Негізгі қорлардың тек қана тозуы және өте ескіргендігінен
пайдаланылатын негізгі қордың шығу дәрежесін сипаттайтын жою коэффициенті:
Негізгі қордың қозғалысының барлық көрсеткіштері баланстық құннан
шыға есептелінеді. Негізгі қорлардың қозғалысы туралы толық мәліметтерді
негізгі қордың балансынан алуға болады.
Негізгі қорларды пайдалану үшін әр түрлі көрсеткіштер қолданылады,
оларды шартты 2 топқа бөлуге болады: жалпыланғыш және жеке көрсеткіштер.
Жалпылағыш көсреткіштер, оған бірінші кезекте қорқайтарымын және
рентабельділікті жатқызады, халық шаурашылығының барлық деңгейінде негізгі
қорларды пайдалануды сипаттау үшін қолданылады.
Жеке көрсеткіштер – натуралды, көбінесе кәсіпорында немесе оның
бөлімшелерінде негізгі қорларды пайдалануды сипаттау үшін қолданылады. Бұл
көрсеткіштер негізгі қорларды пайдаланудың экстенсивті және интенсивті
көрсеткіштеріне бөлінеді.
Негізгі қорларды экстенсивті пайдалану көрсеткіштері олардың
уақыттағы пайдалануын сипаттайды, ал интенсивті пайдалану көрсеткіші
анықталған құрал-жабдық түрінен уақыт бірлігіне өнім түсімінің көлемін
сипаттайды.
Негізгі қорларды пайдаланудың экстенсивті көрсеткіштерінің
маңыздыларына жоспарлы, тәртіпті және календарлы құрал-жабдықтың жұмыс
уақытын пайдалану коэффициенттері, құрал-жабдық жұмысының сменалық
коэффициенті, ішкі сменалық тұрып қалулар көрсеткіштері және т.б. жатады.
Экстенсивті пайдаланудың жеке көрсеткіштерінің ішінен құрал-жабдық
жұмысын ауыстыру коэффициенті ерекше орын алады, ол бір тәулік ішіндегі
машино-смен сомасының барлық машина санына қатынасымен анықталады. Құрал-
жабдық жұмысының ауыстыру коэффициентін көтеру – бұл өнім өндіріс көлемінің
өсуінің және негізгі қорларды тиімді пайдаланудың маңызды көзі болып
табылады.
Құрал-жабдықтар жұмысын ауыстыру коэффициенті келесі формуламен
анықталады:
Ауыстыру машиндері
Құрал-жабдықтар мөлшері
Құрал-жабдықтарды пайдаланудың ауыстырымдылығын көтерудің
басты мақсаты – бұл негізгі қорларды қалыптастыруды жетілдіру. Оларды дәл
қалыптастыру процесінде кәсіпорын өзгешілік есебімен – жұмыс күші және
негізгі қорлар арасында ең басты пропорцияға жету қажет.
Негізгі қорларды экстенсивті пайдалану көрсеткішінің ішінде құрал-
жабдықтарды ауыстыру көрсеткішін толықтыратын құрал-жабдықтардың
ішкісменалық тұрып қалу көрсеткіші де маңызды мағынаға ие. Құрал-
жабдықтардың ішкісменалық тұрып қалуларының негізгі себептері - өндірісті
ұйымдастырудың төмен деңгейі, жұмыс орындарының құрал-саймандармен,
материалдармен, детальдармен жабдықталуы; құрал-жабдықтардың түзелмеуі және
жоспарда қарастырылмаған ремонттар; жұмысшылардың жетілмеуі. Құрал-
жабдықтардың ішкі сменалық тұрып қалуын төмендету үшін ең алдымен құрал-
жабдық жұмысының бақылауын және есебін жақсарту, станоктардың және
машиндердің жұмыс есебін автоматтандыру және механикаландырудың әр түрлі
жүйелерін кеңінен пайдалану.
Құрал-жабдықтарды экстенсивті және интенсивті пайдалану
көрсеткіштерінен басқа өндірістік алаңдарды және құрылыстарды пайдалану
көрсеткіштері де маңызды орынға ие. Өндірістік алаңдарды тиімді пайдалану
капиталды құрылыссыз өнім өндіруді көтеруге мүмкіндік береді және осымен
капитал салымдарының мөлшері қысқартады; босатылған өндірістік алаңдарда
өндірісті жаңа құрылысты жүргізгенге қарағанда тез ұйымдастыруға болады,
осының арқасында уақыт ұтамыз.
Көп жағдайда жоғарыда айтылып кеткен құрал-жабдықтарды пайдаланудың
экстенсивті негізгі қорлардың бөлек көрсеткіштерінің пайдалану дәрежесін
ғана көрсетеді, сондықтан негізгі қорлардың барлық пайдалану массасын
анықтау үшін кәсіпорындарда, халық шаруашылығының салаларында жалпылағыш
көрсеткіштері қолданылады.
Олардың ішінде маңыздысы – негізгі қорлардың қорқайтарымы, өнім
бағасының негізгі қорлардың орташа жылдық құнына қатынасымен анықталады.
ФО = QFc
мұндағы, Q - өндіріс көлемі;
Fc – негізгі қорлардың орташа жылдық құны.
Қорқайтарым негізгі өндірістік қорларға жұмсалған әрбір тенгені
пайдаланудан жалпы қайтарымды көрсетеді. Бұл көрсеткішті есептегенде
негізгі қорларды пайдаланудың және өндіріс нәтижелерінің кезеңдік
салыстырғандығына назар аудару қажет.
1.3. Негізгі қорларды бағалау.
Материалды активтерді негізгі қор деп есептеу сәтінде қажетті шарт
болып олардың бағалануының біріңғай әдістемесі табылады. Осыған байланысты
негізгі қорлардың бастапқы, ағымды, баланстық, өткізу құнын және жойылу
құнын бөледі.
Негізгі қорлардың бастапқы құны.
Негізгі қорлар бухгалтерлік есепте бастапқы құн бойынша кіріске
алынған кезде көрінеді, ол өзіне барлық қажетті шығындардың нақты
жұмсалуын, төленген қайтарылмайтын салықтар және жинақтар, сонымен қатар
активті жұмыс жағдайына және оны белгіленіміне пайдалануымен тікелей
байланысты жеткізу, монтаждау, қондыру, эксплуатацияға жүргізу шығындары
және басқа да әр түрлі шығындардың жұмсалуын қосады. Жер учаскесінің
бастапқы құнына келесілер кіреді:
Шотта көрсетілген сатып алу бағасы;
Қозғалмайтын мүлік жөнінде агенттерге комиссиондық сый-ақылар;
Сату-сатып алу келісім шартын жасаған заңгердің қызметіне төлем;
Салықтар және жинақтар;
Мақсатты пайдалануға жерді дайындау шығындары (ғимараттарды
құлату, тазарту, тегістеу) және т.б.
Сатып алынған құрал-жабдықтың бастапқы құнына келессілер жатады: Сатып алу
құны;
Тасымалдауға кеткен шығындар (соның ішінде тасымалдау кезіндегі
сақтандыру);
Монтаж;
Құрал-жабдықтардың эксплуатацияға жарамдылығын тексеру мақсатымен сынау
жүргізу және т.б.
Ғимараттардың және құрылыстардың құрылысын жүргізгенде негізгі қорлардың
бастапқы құнына құрылыс бойынша барлық шығындар кіреді:
-Материалдар;
-Еңбекақы төлеу;
-Үстеме шығындардың сәйкес үлесі;
-Архитекторлар, заңгерлердің қызметіне төлемдер;
-Құрылыс кезіндегі сақтандыруға шығындар;
- Құрылыс кезіндегі сақтандыруға шығындар;
-Құрылыс кезіндегі берілген кредит проценті;
- Құрылысқа рұқсат алуға кеткен шығындар.
Негізгі қорлар объектісінің бастапқы құны анықталады:
-Негізгі қорлар субъектісінің өзім дайындалған кезде немесе оларды фактілік
шығындар сомасымен сатып алу;
-Объектілерді басқа бір заңды немесе жеке тұлғалардан эксперттік жолмен
немесе қабылдау-беру актісі бойынша тегін алған кезде.
Ағымдық құн – бұл белгіленген уақытқа негізгі қорлардың пайдаланып
жүрген нарықтық бағасының құны. Әр түрлі уақытта эксплуатацияға енгізілген
біртекті негізгі қорлар олардың өндірісіне әр түрлі шығын деңгейі
көрсетеді. Сондықтан оларды ағымдық құн бойынша бағалау қажеттілігі туады.
Баланстық құн – бұл негізгі қорлардың активі есепте және есептемеде
көрсетілетін жиналған амортизация сомасын шегеріп тастағандағы бастапқы
және ағымды құн. Бұл негізгі қорлардың өндірілетін өніміне, жұмысына және
қызмет көрсетуіне немесе ағымды шығындарға әлі ауыстырылмаған құны. Бұл
құнның төмендеуі негізгі қорларды эксплуатацияда табу уақытының жоғарылау
себебінен болады.
Жойылу құны – негізгі қорлар жойылған кезде туатын запас
бөлшектерінің, ломның, қалдықтардың болжамды бағасы.
1.4. Негізгі қорлардың тозуы және амортизациясы.
Негізгі қорлар өндіріс процесіне ұзақ уақыт бойы қатысып, жәй-жәй
тоза бастайды, яғни физикалық күштің, техникалық және экономикалық
факторлардың әсер етуімен өзінің құрамын жоғалтады және жарамсыз болып
қалады.
Тозу – моральдық және физикалық сипатынан айыратын процесс. Негізгі
қорлар тозуының екі түрі бар физикалық және моральдық.
Физикалық тозуда негізгі қорлардың тұтыну құнының жоғалтуы болады,
яғни еңбек процесінің, табиғат күштерінің әсер етуімен технико-экономикалық
және әлеуметтік сипатының нашарлауы, сонымен қатар негізгі қоррларды
пайдаланбау есесінен.
Өндірісте тозған негізгі қорлардың көпшілік бөлігі, мысалға
өнеркәсіпте халық шаруашылығында елеулі шығындарға алып келеді, себебі
біріншіден – құрал-жабдықтың көнеруі оны жұмыс жағдайында сақтап тұру үшін
капиталдық жөндеуге қаржы салуды көбейтуді қажет етеді; екіншіден –
ескірген өндіріс түгелдей жаңа техниканы пайдалануға мүмкіндігі жоқ. Осының
салдарынан өнім және қызмет көрсету көлемі азаяды. Техникалы қартта қалған
және моральды тозған шығынды өндіріс ғылыми техникалық прогресске бөгет
жасайтын тоқырау аймағын тудырады.
Моральдық тозу көбінесе физикалық тозудан ерте келеді, яғни әлі
пайдалануға болатын негізгі қорлар экономикалық тиімсіз болады. Өз
кезегінде моральдық тозу екі түрге (немесе екі факторға) бөлінеді:
Моральдық тозудың бірінші түрі – машиндердің жарты бөлігінің құнын
физикалық тозусыз жоғалту, яғни сол машиндердің жаңа жағдайдағы
дайындалуының арзандау нәтижесінен (ғылыми техникалық прогресстің
жетістіктерін пайдаланып). Бұл түрдің моральдық тозуы дәл сондай
конструкциялы машиндерді шығару үшін жұмыс уақытының азаюынан болып тұр.
Моральдық тозудың бірінші түрі құрал-жабдықтың қызмет ету уақытының
ұзақтығымен, оның физикалық тозуының дәрежесімен байланысты емес, ол өнімді
дайындау құнын төмендететін техникалық прогресстің қарқынына байланысты.
Моральдық тозудың бірінші түрінде негізгі қорлардың тұтыну құны, құрал-
жабдықтың өнімділігі өзгермейді, тек негізгі қорлар құны өзгереді.
Моральдық тозудың екінші түрі - бұл бар машиндердің, құрал-
жабдықтардың әрекет ету ұзақтығының қысқаруы, оның өнімділігінің және
қуаттылығының төменделуімен, ал көне машиндердің жаңалармен салыстырғандағы
эксплуатациясы өндірісті үлкен шығындарға алып келетіменен серттелген.
Тозуды анықтау әдістері.
Физикалық тозу негізгі қорлардың қызметтену негізінде анықталады:
Ттозу(ф) = Тф Тн · 100%
мұндағы, Тф – нақты қызмет ету уақыты (жыл);
Тн – нормативті қызмет ету уақыты (жыл).
Тозуды толық анықтау үшін негізгі қорлардың элементінің жағдайын
анықтау қажет.
Моральдық тозудың бірінші түрі баланстық және қалпына келтірілген
құнның қатынасы негізінде анықталады:
Ттозу(м1) = Фб – Фв Фб · 100% мұндағы,
Фб – баланстық құн (мың тг.);
Фв – қалпына келтірілген құн (мың тг.).
Моральдық тозудың екінші түрі көп жағдайда құрал-жабдықтардың
өнімділігін салыстыру негізінде анықталады.
Ттозу(м2) = Пр2 – Пр1 Пр2 · 100%
мұндағы, Пр1 – қозғалыстағы негізгі қорлардың өнімділігі;
Пр2 – жаңа негізгі қорлардың өнімділігі.
Бірақ бұл кезде жаңа негізгі қорлар қамтамасыз ете алатын шикізат
және материалдарды үнемдеу немесе еңбек күшін үнемдеу есептелмейді.
Сондықтан моральдық тозудың екінші түрін дәл есептеу үшін келесі формуланы
қолданып негізгі қорларды және өндіріс шығындарын салыстыру қажет.
Ттозу(м2) = Изд2 – Изд1 Изд2 · 100%
мұндағы, Изд1 – қозғалыстағы негізгі қорлардың өндіріс шығындары
Изд2 – жаңа негізгі қорлардың өндіріс шығындары .
Негізгі қорлардың амортизациясы.
Амортизация термині тікелей мағынада негізгі қорлардың өлімі
жоқтығын, олардың тозуды толтыру, қалыптасу мүмкіндіктерін білдіреді.
Амортизация процесі негізгі қорлардың қызмет ету уақыты ішінде өзінің
құнын бөлектеп шығарылатын өнімге ауыстыруын және тұтынылған негізгі
қорларды өтеу үшін осы құнның келесі пайдалануын айтамыз.
Негізгі қорлардың ауыстырылған өнім құрамындағы құны өндіріс
сферасынан кетіп айналу сферасына түседі.
Өнімді шығарғаннан кейін сәйкесінше негізгі қор құнына ауыстырылған
ақша бөлігі амортизациялық қорға тұседі, онда толық мөлшерге дейін
негізінде бастапқы құнына сәйкес жиналады (тозған негізгі қорларды
шегергенде). Бұл амортизациялық қор (жиналған ақша сомасы) тозған негізгі
қорлар орнына жаңа негізгі қорлардың заттық элементтерін сатып алуға
пайдаланылады, яғни негізгі қорлардың қайта қалыптасуы жүреді.
Амортизацияның негізгі функциялары – қайта өндірісті қамтамасыз ету,
негізгі қорлардың есебі және қайта қалыптасуы.
Одан басқа анықталған деңгейде негізгі қорларды толық пайдалануын
қарастырып ынталандырушы функцияны да орындайды: құрал-жабдықтың
функционирлеу мезгіл қанша ұзақ болса, сонша көп өнім шығарылады және
сонша тез негізгі қорлардың құны ауыстырылады.
Шаруашылық практикада амортизацияны есептеу үшін амортизациялық
аударымдар қолданылады, яғни аударылған құнның ақшалай көрінісі.
Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстың, қызмет көрсетулердің
өзіндік құнын құрайтын негізгі бір элементтері болып табылады.
Амортизациялық аударымдардың сомасын көтеру немесе төмендету өндірісте
шығындардың, қосылған жылдық табыстың мөлшерінің бұзылуына, сәйкесінше
салық салуда қайшылықтарға алып келеді.
Амортизацияның объективті негізі болып өндірістік процесте және
бағаның қалыптасуында еңбек құралдарының қатысу ерекшеліктері табылады.
Осыдан негізгі қорлардың жұмыс уақытының ұзақтығы олардың құны бір
өндірістік циклда өнімге түгел емес бөлшектен ауыстырылады, олардың
физикалық және моральдық тозу шамасына байланысты. Амортизация өнім құнының
бір бөлігі есебінде бірнеше кезеңдерден өтеді: бітпеген өндіріс элементі
ретінде, дайын және шығарылған өнім ретінде. Бітпеген өндіріс және дайын
өнім кезеңдерінде оның қозғалысы айналым құралдарының аванс беруін қажет
етеді.
Амортизациялық аударымдар шығып кеткен негізгі қорларды қайта
өндіруге бағытталады. Сондықтан функционирленуінің барлық кезеңіндегі
амортизациялық аударымдар оның бастапқы құнына тең болуы керек, олардың
жоюдан түскен таза түсіімінен басқа
Өнімге ауыстырылған құн көлемі келесіндей анықталады; біріншіден
негізгі қорлардың бастапқы құнымен, бастапқы құн қанша жоғары болса, сонша
негізгі қорлар құнының ауыстырылатын бөлігі көп болады.
Екіншіден, бұл мөлшер негізгі қорлар түрімен анықталады, мысалға:
өнеркәсіпте ғимараттардың нормативті қызмет ету уақыты 30-50 жыл (өндіріс
спецификасына байланысты), ал машиндердің және құрал-жабдықтардың қызмет
ету уақыты – 3-15, 15-20 жылға дейін.
Үшіншіден, өнімге ауыстырылатын негізгі қорлар құнының мөлшері
өндіріс спецификасының саласымен де шартталған: бір салаларда өнеркәсіптік
өнім өндірісіне шығын амортизация үлесі өнеркәсіптердегі орташадан жоғары,
бірінде төмен болады.
Амортизациялық аударымдардың көлемі норма амортизациясы бойынша
негізгі қорлардың бастапқы құнынан олардың жұмыс уақытының мөлшерін
есептеумен анықталады.
Осыған байланысты амортизация нормасы мына формула бойынша
анықталады:
На = Фп (б) – ФпФп · tсл · 100%
мұндағы На – жыл ішіндегі амортизация нормасы (%);
Фп (б) – негізгі қорлардың бастапқы құны;
Фп – жойылатын құн;
tсл – негізгі қорлардың жұмыс жасау мерзімі.
Амортизация нормасы негізгі қорлар құнының жылдық процентін өтеумен
байланысты. Амортизация нормасы амортизациялық аударымының жылдық
мөлшерінің негізгі қорлардың ортажылдық құнына қатынасымен анықталады.
Көпшілік салаларда өндірістің технологиялық ерекшеліктеріне, құрал-
жабдықтар жұмысының ауыстырылуына және режиміне, жасалған жұмыстың жүктеме
деңгейіне және физикалық көлеміне, сыртқы ортаның шарттарына, географиялық
орналасуына (объектілердің) және т.б. факторларға байланысты амортизация
нормасы көтерілуі немесе төмендетілуі мүмкін.
Амортизация нормалары экономикалық оқшауланған және негізгі қорларды
уақытында төлеуге бағытталуы қажет. Оларды есептегенде негізгі қорлардың
экономикалық лайықты жұмыс жасау уақытын келесі факторлардың есебімен дұрыс
анықтау маңызды болып табылады: моральдық тозуы (бірінші және екінші түрі);
техникалық қайта құралдануының перспективалық жоспары; құрал-жабдық
балансы; модернизация мүмкіндіктері және капиталдық жөндеу. Амортизация
деңгейі капитал салымдарының және жаңа техниканың тиімді вариантын таңдауда
маңызды роль ойнайды.
Бухгалтерлік есептің 6 стандартына сәйкес амортизацияны есептеу үшін
келесі әдістер қолданылады:
1. Бірқалыпты құнды тізімнен шығару;
2. Жасалған жұмыс көлеміне сәкес құнды тізімнен шығару (өндірістік әдіс);
3. Тездетілген тізімнен шығару:
а) кішірейетін қалдық
б) сандардың сомасы бойынша құнды тізімнен шығару (комулятивтік әдіс).
Бірқалыпты құнды тізімнен шығару әдісі – объектінің
амортизацияланатын құнын ай сайын тең сомада тізімнен шығару. Бұл әдіс
негізгі қорлардың объектісін пайдаланудан түскен пайда оны пайдалану
уақытының әр кезеңінде бірдей деп болжаған кезде қолданылады, яғни
объектінің қалатын пайдалылығы бірқалыпты болады.
Өндірістік әдіс амортизациялық аударымдар тек қана объектіні
пайдалану мерзімен анықталады, яғни амортизация сомасының және өндірістік
қуаттылықтың арасында тікелей байланыс бар. Бұл кезде амортизацияны анықтау
үшін жұмыс жасау мезгілі ескерілмейді. Өндірістік қауттылық өнім шығару
бірлігімен, экпслуатация сағатымен, жүріс бірлігімен және т.б. берілуі
мүмкін. Активтің қалдық құны жойылу құнына жеткенше өндіріс қуаттылығына
тіке пропорционалды жыл сайын төмендей береді. Бұл әдіс эксплуатация уақыты
техникалық көрсеткіштерге немесе субъекттің шаруашылық қызметінде
өзгерулермен шектеулі болған кезде қолайлы.
Өндірістік әдісті таңдауда объектінің өндірістік қуаттылығын
пайдаланудан байланысты амортизацияның ауытқу көлемі жылдан жылға
амортизацияның өзгеретін тенденциялар туралы нақты анықтамалар бермейтінін
және өзіндік құнды және қаржылық жағдайын анықтауда тікелей әсерін
тигізетінін ескеру қажет.
Технологияны жетілдіру жағдайында құрал-жабдықтар моральды тез
тозады. Сондықтан қаржылық шарттарды құру мақсатында өндіріске ғылыми
техникалық жетістіктерді енгізуді тездету үшін және негізгі қорларды
жаңартуда мүдделігін көтеру үшін субъектілер амортизацияның жеделтілген
есептеу әдісін қолдануларына болады:
а) сандардың сомасы бойынша құнды тізімнен шығару әдісі (кумулятивті);
б) кішірейетін қалдық әдісі.
Сандардың сомасы бойынша құнда тізімнен шығару әдісі есептік
коэффициентін анықтаудан тұрады, коэффициент бөлімі пайдалы жұмыс істеу
жылдарының сомасына тең, ал алымы кері қатардағы қызмет мезгілінің қалған
жыл мөлшерінен тұрады. Бұл коэффициент әр түрлі эксплуатация мезгілінде әр
түрлі, бірақ амортизацияланатын құнның тұрақты мөлшеріне қолданылады. Бұл
әдісті қолданғанда бірінші жылдары амортизациялық аударымдар сомасы келесі
жылдарға қарағанда айтарлықтай жоғары болады.
Кішірейетін қалдық әдісі амортизацияны есептеу бастапқы құнмен емес
баланстық құнмен жүргізуден тұрады. Тіке сызықты әдісте амортизация нормасы
екі еселенеді. Бұл кезде амортизация сомасы жылдан-жылға төмендейді,
алғашқы жылдары ол айтарлықтай көп болады. Амортизацияны есептеген кезде
қалдық құнды жойылу құнына дейін төмендету үшін пайдаланатын амортизация
сомасы мөлшерімен шектелетін соңғы жылды қоспағандағы жоспарланатын жойылу
құны амортизацияны есептеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz