Құйрықты амфибиялар өкпесінің гистологиялық құрылысы

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 4

1. НЕГІЗГІ БӨЛІМЖинақтаушы «Сорбұлақ көлінің» экологиялық жағдайы 6

1. 2 Қосмекенділер - қоршаған ортаның ластануының

биоиндикаторлары 14

1. 3 Қосмекенділер өкпесінің жалпы құрылысы 17

1. 3. 1 Құйрықты амфибиялар өкпесінің

гистологиялық құрылысы 19

1. 3. 2 Құйрықсыз амфибиялар өкпесінің

гистологиялық құрылысы 24

2. Материал мен зерттеу тәсілдері 29

3. Зерттеу нәтижелері 32

3. 1 Амфибиялардың өкпе эпителийін гистологиялық

деңгейде зерттеу нәтижелері 32

3. 2 Электронды микроскоп тәсілімен өкпе эпителийінің

құрылысын зерттеу нәтижелері 39

ҚОРЫТЫНДЫ 47

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 48

Қысқартылған белгілердің тізімі

Я - Ядро

Яд. - Ядрошық

ЯМ - Ядро мембранасы

ОД - Осмиофильді денешіктер

МӨ - Микроөсінділер

Кө. - Көпіршіктер

М - Митохондрия

Ц - Цитоплазма

ТЭ - Тыныс эпителийі

ТБ - Тегіс бұлшықет

Пн І - Пневмоциттің І түрі

Пн ІІ - Пневмоциттің ІІ түрі

ӨК - Өкпе кеңістігі

П - Перделер

ТБӨ - Тегіс бұлшықет өсінділері

СФ - Сурфактант

МТ - Май тамшылары

Эр. - Эритроцит

ШКл. - Шырышты клеткалар

ТЭТ - Түйіршікті эндоплазмалық тор

Хр. - Хроматин

Кіріспе

Әлемде ғылыми-техникалық прогрестің дамуына орай айналадағы қоршаған орта елеулі өзгерістерге ұшырап отыр. Мұның өзі барлық тіршілік атаулыға әсер ететін қолайсыз факторлармен - ортаның ластануымен және кейбір табиғи ресурстардың сарқыла бастауымен сабақтас жүреді. Айналадағы ортаның ластануы, жер мен судың қалыпты жағдайдағыдан едәуір өзгеруі адамның өміріне, жануарлар мен өсімдіктердің тіршілігіне, бүкіл табиғат ресурстарының жай-күйіне елеулі нұқсан келтіретіні айқын.

Айналадағы табиғи ортаны қорғау, яғни экология проблемасы бүгінгі таңда жер бетіндегі бүкіл адамзатты толғандырып отыр. Оның бүгінгі заманғы негізгі проблемалардың санатында аталуы әсте кездейсоқ емес.

Соңғы кездері өндіріс көздерінің транспорттың, ауыл-шаруашылығын химиялау, сонымен қатар урбанизациялау процесінің қарқындылығына байланысты планетамыздың тіршілік ортасы биосфераның ластануы өте күрделі мәселеге айналып отыр. Адамзат өзіне қажетті материалдарды өңдеуге байланысты алуан түрлі өндіріс күштері өте қуатты геохимиялық күшке айналды. Осы жағдайдың салдарынан биосфераға элементтердің қайта бөлініп таралуына әсерін тигізуде, бұл мәселе жиі түрде тірі организмдердің қатты улануына әкелуде. Сыртқы ортаның антропогендік ластануынан болатын зиянды заттардың шамасы олардың табиғи мөлшерінен айтарлықтай асып жатыр. Жер бетінде бір жылдың ішінде 7 млрд отын жандырылып, 800 млн тоннадан астам түрлі металдар балқытылады, нәтижесінде қоршаған ортаға жүздеген млн тонна зиянды заттар бөлінеді. Осындай әртүрлі зиянды заттарға өте сезімтал және биоиндикаторлар бола алатын табиғи ортаның негізгі компоненттеріне - топырақ және су ресурстары жатады.

Суға деген қажеттіліктің артуына және қалдықты сулардың көбеюіне байланысты су қорларына үлкен қауіп төнуде. Ал барлық су қоймалары дерлік суда тіршілік ететін жануарлардың көбею мен дамуына қолайлы емес. Сондай су қоймалардың бірі - жинақтаушы « Сорбұлақ көлі » болып табылады. Ол - Алматы қаласының өндірістік және тұрмыстық шаруашылықтың нәтижесінде пайда болатын лас ағынды суды жинақтаушы резервуар. Сорбұлақтағы ағынды ахаба сулар қажетті мөлшерде тазаланбай құйылатындықтан жинақтаушы Сорбұлақта улы заттардың: аммиак, радониттер, фенолдар, пестицидтердің, мұнай өнімі, ауыр металдардың (цинк, никель, медь, кадмий, хром) концентрациясы өскен, сонымен қатар бактериологиялық, вирусологиялық және гельминтологиялық көрсеткіштері нашарлаған. Осындай лас, қолайсыз аудандарда мекендейтін қосмекенділерде әртүрлі морфологиялық аномалиялардың көбеюі байқалады. Себебі көптеген су қоймалары токсиндік және канцерогенді заттар комплексімен ластанған.

Адамзаттың табиғи ортаға тигізетін әсерін биоиндикациялық зерттеу кейінгі жылдары өте үлкен қарқынмен дамып келеді. Сыртқы ортаның жағдайын универсалды биомонитор және биоиндикатор ретінде көрсету үшін қосмекенділерді пайдалану ұсынылады. Қосмекенділердегі көптеген ерекшеліктер оларды биоиндикация үшін қолайлы объект ретінде пайдалануға мүмкіндік береді. Көптеген экологиялық және физиологиялық зерттеулерде амфибиялар бұрыннан модельді объект ретінде пайдаланылып келеді, осы уақытта биоиндикация тұрғысынан маңызды түрлері жақсы зерттелген. Негізгі бақылау әдістері қосмекенділерге жүргізілген, базалық экологиялық параметрлері белгілі кейбір ұсақ сүтқоректілерге қарағанда амфибиялардың басым бөлігінің өмір сүру мерзімі бес, жеті жыл шамасында болады. Нәтижесінде зерттелетін факторлардың әсерін ұзақ уақыт бақылауға болады. Сонымен қатар қосмекенділердегі үлкен антропогендік әсерлерге ұшырау, құрылысы мен құрамындағы өзгерістер, биологиялық белгілердің өзгеруі, дене пішініндегі ерекшелік, өмір сүру мерзімінің ұзруы, субстратпен тығыз байланысы, жоғары өнімділік пен тіршілікке қабілеттілігі, амфибияларды жинап алу мен бақылаудың қарапайымдылығы қосмекенділерді биоиндикациялық зерттеулерге қолдануға әкеледі. Биоиндикациялық зерттеулерден алынған нәтижелер белгілі факторлар әсеріне ұшыраған ортаның сандық және сапалық көрсеткіштері ғана емес, осы факторлардың зерттеу объектісіне тигізер әсері үшін маңызды. Бұндай нәтижелер ғылымда және табиғатты қорау мәселелерінде сөзсіз бағалы. Ғылыми негізделген шынайы биоиндикаторды урбанизацияланған ортадан алу, биоиндикацияның негізгі тапсырмасы.

Осы сұраққа байланысты біз қосмекенділер класының ( Amphibia ) екі өкілін: көл бақасы ( Rana ridibunda ) мен Даната құрбақасын ( Bufo danatensis) қарастырдық, олар биоиндикациялық зерттеу жұмыстары үшін нәтижелі объектілер болып саналады.

1. Жинақтаушы «Сорбұлақ көлінің» экологиялық жағдайы

XX ғасырдың соңғы онжылдығында қалалар саны мен өнеркәсіп орталықтарының өсуімен және индустрия мен ауылшаруашылық өндірісінің қарқынды дамуымен, суды тұрмыстық және өндірістік мақсатта пайдалану, күннен-күнге өсіп келді. Осыған сәйкес, өзендер мен ашық су қоймаларына құйылатын ахаба сулардың көлемі де өсті. Нәтижесінде қазіргі таңда еліміздің көптеген өзен - көлдері, су қоймалары мен жерасты бассейндері ахаба сулармен ластанып, олардың суын қайта коммуналдық - тұрмыстық және өндірістік мақсатта пайдалану мүмкін болмай отыр. [1']

Ахаба су - өндірісте, тұрмыста немесе ауыл-шаруашылығында пайдаланылған, сондай-ақ қандай да бір лас аймақ, оның ішінде елді-мекен (өнеркәсіптік, ауыл-шаруашылықтық, коммуналдық-тұрмыстық, нөсер, т. б. ағындылар) арқылы өткен су. Ахаба су гетерогенді күрделі жүйе болып саналады, оның құрамында коллойдты, еритін және ерімейтін түрде органикалық және минералды қоспалар кездеседі. [2']

Қазіргі кезде қоршаған ортаны қорғау әдістері мен құралдары, соның ішінде су ресурстарын қорғау кеңейтіліп, дамытылуда.

Өзінің керемет табиғи-климат жағдайлары, жер және су ресуртарына бай және қазақ ұлтының консолидациясы мен мемлекет құрылуының тарихи негізі бар Жетісу территориясында - ғылыми және мәдениет орталығы Алматы қаласы құрылып, өсті. Осында ең маңызды индустриальды-аграрлы кешендірінің бірі орналасқан, оның болашақта материал-шикізат, климат, жер және еңбек ресурстарының негізінде керемет потенциалды мүмкіндіктері бар. 50 жыл ішінде Алматы қаласының халқы 50 мыңнан (1929жыл) 1, 0 миллионға жетті (1980жыл) . Қазіргі таңда Алматыда 1, 5миллион адам тұрып жатыр. [3']

Халық санының және өнеркәсіптің өсіміне сәйкес қалалық ағынды сулардың мөлшері де артты.

Осындай шаруашылықтың іс-әрекетінің тездетілген масштабтары қоршаған ортаның шарттарымен және табиғатты рационалды пайдаланумен келіспейді. Сондықтан олар қаланың маңындағы табиғи кешендерге үлкен жүктеме салды. Алматы-Сорбұлақ аймағының экожүйесі әзірше осы жүктемемен күресе алады, бірақ оның бөлек элементтері, мысалы Сорбұлақтағы судың деңгейін алатын болсақ, критикалық деңгейге жетті және компенсациялы іс-шараларды шұғыл қажет етеді.

Алматы қаласының ағынды суларымен дұрыс қолданылмағандықтан, бұл үлкен экологиялық сипатты мәселені тудырды, оларға Жаманқұм көлінің сел арқылы Қаскелен өзенінің арнасына катастрофалық шығып, тасуы нәтижесінде, қаланың миллиондаған ластандырғыш заттары Қапшағай суқоймасына және Іле өзеніне түсті, ол адам құрбандарын және материалды шығындарды болдырды. Кері салдарды болдырмас үшін көптеген уақыт пен материалды және еңбек ресурстары қажет болды. Ал қазіргі кезде зерттеу объектілерін критикалық жағдайы тоқтатылмаған.

Басқа жағынан 1-кестеге (ағынды сулардың мөлшерін қысқарту) сәйкес Сорбұлақтың ахаба сулары азайса, судың түбінде жатқан токсинді заттар атмосфераға шығып қоршаған ортаны, жануарлар мен құстарды уландырады.

Осы жағдайларға шұғыл түрде араласу қажет екені көрініп тұр. Бірақ, бұл кезде қазіргі заманның тенденцияларын бір рет ғана түзету туралы емес, керісінше «Алматы-Сорбұлақ» ВХС-нің бақылауының жаңа стратегиясын ойлап, оны дамытып және бұл стратегия әсері ұзық уақыт болуын қадағалау керек.

1 кесте

Алматы қаласының халық саны мен ағынды сулардың көлемінің динамикасы ^*

^* Дерек көзі: Тюменев С. Д. «Гидроэкологические проблемы накопителя Сорбулак и методы их решений». Дис. канд., геогр. наук - Алматы 2003.

Осылайша, табиғи-шаруашылық жүйелердің дамуындағы су негізгі анықтайын фактор болып табылады, оның ішіне ССШ жатады. Олардың заңдылықтарын және қызметін зерттеу қажетті шарт болып табылады, бұл су ресурстарын бақылауын қамтамасыз етеді. [5', 6', ]

Алматы қаласының ағынды суларының негізгі жинақтағышы Сорбұлақ болып табылады, ол тұйық кешен Алматының солтүстік-батысынан 70км жерде орналасқан. Антропгенді әсерден пайда болған, аридті территориялардағы ағынды емес суқоймалар тобына жатады. Құрғақ климат жағдайында осы суқойманың тіршілігі Алматы қаласы, Талғар және Қарасай аудандарының арнайы каналы арқылы тазартылған ағынды сулар келеді, бұл сулар қалалық шаруашылықтың және халықтың қалдықты суларынан пайда болады. [3']

Алматы-Сорбұлақ ағынды суларының арнайы каналының су режимі, негізінен Алматы мегаполисінің және оның серіктес қалаларының және табиғи-климат жағдайының есебінен анықталады, ол режимдер мен жауын-шашын мөлшеріне, ауа температурасының таралу мен булану, рельеф сипаты және территорияның гидрологиялық және басқа да ерекшеліктеріне байланысты болады. [7']

Сорбұлақ ахаба суларының құрамы аралас, оның ара - қатынасы мынадай: халықтан - 91, 5 . . . 110 млн. м ³ /ж (39-53 %) ; коммуналды-тұрмыстық кәсіпорыннан 62 . . . 74 млн. м ³ /ж (26, 8-30, 4%) және өнеркәсіп орындарынан 34 . . . 77 млн. м ³ /ж (65, 8-16, 3%) . Осы мәліметтерге қарасақ, еліміздің суды тұтынуы шығынға толы. Себебі табиғи көзден алынатын (72%-дан 84%-ға дейін) таза су пайдаланылып болғаннан кейін ластанып, ахаба су ретінде қайта құйылады. [1']

Жалпы қалалық канализация шаруашылық-тұрмыстық және өндіріс орындарының қалдық ахаба суларын қабылдап, оларды тұрғылықты аудандардан, қалалық кәсіпорындарынан және демалыс орындарынан тазалайды (2 кесте) .

2кесте

Кәсіпорындар және олардың ағынды қалдықтары ^*

^* Дерек көзі: Тюменев С. Д. «Гидроэкологические проблемы накопителя Сорбулак и методы их решений». Дис. канд., геогр. наук - Алматы 2003.

Қаладан келетін канализациялық ағынды суларды әртүрлі тазалағыш құралдардан және биологиялық тазартулардан өткізгенімен, оның құрамында аммоний азот қосылысы, БПК 5, СБАЗ, мұнайөнімдері сияқты ластаушы заттардың концентрациясы жоғары болады. Ал кейбіреулерінің концентрациясы тіпті ШРК-дан (ПДК) да асып кетеді (3 кесте) .

3 кесте

Қалалық тазалағыш құралындағы ағынды судың орта айлық химиялық көрсеткіштері ^*

^* Дерек көзі: Тюменев С. Д. «Гидроэкологические проблемы накопителя Сорбулак и методы их решений». Дис. канд., геогр. наук - Алматы 2003.

Қалалық ағынды сулармен келетін ластаушы заттардың көрсеткіштері ылғи жоғары болып келеді. Мысалы: қаладағы автобаза, мехкомбинат, таксопарк, локомотивті депо сияқты кәсіпорындар мұнайөнімдерін дүркін төгу кезінде, канализацияға ондаған және мыңдаған тонна мұнайөнімдерін төгеді. Ал мұндай ластанған сулар шала-шарпы механикалық тазалаудан өтіп, ары қарай каналдар арқылы көптеген ластаушы заттармен бірге ахаба суды жинақтаушы Сорбұлаққа барып құяды (4 кесте) .

4 кесте

Тазалағыш құралдарына түсетін мұнайөнімдерінің мөлшері, 1985ж. (ПДК- 0, 05 мг/л) *

^* Дерек көзі: Тюменев С. Д. «Гидроэкологические проблемы накопителя Сорбулак и методы их решений». Дис. канд., геогр. наук - Алматы 2003.

Сорбұлақ жинақтағышы - суалмасу мүлдем жүрмейтін резервуар орны болып табылады. Арнайы каналдың ағынды суларындағы ауыр металлдардың құрамы Сорбұлақ жинақтағышымен салыстырғанда 1, 5-3, 0 есе артық. Бұл деген осы заттар, өлген биогенді организмдермен бірге суқойманың түбіне шөгеді деген сөз. Металлдардың су түбінен су бетіне ауысуы судың тұз құрамымен, рН көрсеткішімен, су температурасы, микроорганизмдердің іс-әрекетімен анықталады да, желмен аралсу кезінде процесс күшейеді.

Мұнай мен мұнай өнімдерінің ауыр фракциялары су түбіне шөгеді де, қайта суға шыққан кезде суды қайтадан десорбциялау мүмкін, яғни су түбіндегі заттар суқойманың екінші реттік ластандырғыштары бола тұрып, судың сапасына кері әсер етеді.

ГКП «Водоканал» мәліметтері бойынша мұнай өнімдерінің арнайы каналда жыл мезгіліне сәйкес әр түрлі болады 0, 51мг/л -ден 7, 61мг/л -ге дейін болады, ал Сорбұлақ жинақтағышында 3, 73 -дан 5, 06мг/л болады, мұнай өнімдерінің азаюы жазғы уақытта жүреді, себебі жоғары темпаратураларда олар буланып кетеді. [3']

Алматы облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасының есептері бойынша Сорбұлақ жинақтағышында 1973 жылдан 1988 жылға дейін 80784т заттар түскен: темір - 1400т, мыс - 42, 1т, мырыш - 26, 2т, қорғасын - 28, 9т, стронций - 26, 9т, кадмий - 26, 9т, хром - 29т. Яғни Сорбұлақ суының құрамындағы мыс 5-6 есе, мырыш 5 есе, фторид 3 есе және сульфаттың 3 есе шекті мөлшердегі концентрациядан (ПДК) жоғары екендігі байқалды. [4']

Егер осы заттар суқойманың барлық ауданы (60. 2км ² ) бойынша біркелкі орналасқан десек, онда бұл заттардың түбіне 1, 5м болып шөккені. Бұл суқойма кепкен кезде қандай шығын келтіру мүмкін екенін елестету қиын емес.

1990 жылы Сорбұлаққа 10, 5мың га жерді енгізген, 2000 жылда осы ауданды 22, 8 мың га жеткізбек болған. Қазақстанда болып жатқан реформалар мен нарықтық экономикаға өткеннен кейін инфляция процестері қарқынды жүрді де, ол ауылшаруашылық өндірістерді төмендетті. Сондықтан Сорбұлақ массивінде 2000 жылы тек 3, 0мың га жер қалған. Ағынды суларды мал азықтық және техникалық дақылдарды өсіруге пайдалану Сорбұлақ жинақтағышының жүктемесін түсіріп, олардың жер бетіндегі және жер астындағы суларға кері әсерін төмендетер еді. Бірақ, Сорбұлақ жинақтағышының ағынды суларын пайдалану дұрыс дами алмады.

ГКП «Водоканал» және Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, ҚазНАУ және «Казгипроводхоз» Институтының мәліметтері анализденіп, проекттерінің ағынды суларды утилизациялау бағытында келесі ұйғарымдар жасалған:

• Ағынды сулармен жерлерді суарған кезде топырақ ауыр металлдармен ластанады, сондықтан бұл кезде қосымша дайындық жұмыстарды қолдану қажет.
• Жеміс дақылдарды ағынды сулармен суаруға тыйым салынады.
• Ағынды суларды тек мал азықтық және техникалық дақылдарды суару үшін ғана қолдану керек.

«Казгипроводхоз» Институтының 1992 жылы ағынды суларды ПСК Іле өзенінің Қапшағай суқоймасынан 3км төмен ағызу жұмыстарын жүргізді. ПСК бойынша ағынды суларды жүруі бойынша органикалық ластандырғыштар азайған. Ауыр металлдардың әсіресе кадмийдің және никельдің суқоймаларда жинақталу тенденциясы бет алды.

У. И. Кенесариева, Н. Ж. Жакашов, И. А. Снытин, Ж. Г. Тезекбаев, С. С. Альбеков қызметкерлерінің жүргізген зерттеулері бойынша ішек ауруларымен ауру 1994 жылға қарағанда 1995 жылы өсіп кетті. Сальмонеллезбен ауру 1, 5 есе артты, ішек инфекциясымен 2, 5 есе артты, вирусты гепатит - 76, 8%, дизентерия - 43, 1% артты. Барлық аурулардың жартысы 4 айға - тамыз, қыркүйек, қазан, қараша айларына келеді, яғни бұл 1995 жылы егінді ору мезгілі болды. Іле өзеніне ағынды суларды ағызу және ПСК-ның активті қызмет жасаған кезде ішек ауруларымен ауыру және вирусты гепатитпен ауру күрт артып кетті. Осының нәтижесінде келесі ұйғарымдар жасалған:

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс