Қысқамерзімді активтердің аудиті
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Абдрахманов А. С.
Қысқамерзімді активтердің есебі және аудиті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В050800 – Есеп және аудит
Павлодар
2013
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Есеп және аудит кафедрасы
20___ж. __________
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ____________ А. Ж. Мусина
(қолы) (аты- жөні)
ДИПЛОМдық жұмыс
Қысқамерзімді активтердің есебі және аудиті тақырыбына арналған
5В050800 Есеп және аудит мамандығы бойынша
(шифрі) (атауы)
Орындаған Абдрахманов А.С.
Тобы ЕжА-301(қ) (қолы) (тегі,инициалдар)
Ғылыми жетекшісі
Аға оқытушы Темиргалиева А. Б.
(қызметі, ғылыми (қолы) (тегі,инициалдар)
жетекшісі)
Нормабақылаушы Бахралинова Х.Г.
(қолы) (тегі,инициалдар)
Павлодар
2013
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қысқамерзімді активтердің есебі мен аудитінің теориялық 6
аспектілері
1.1 Қысқамерзімді активтердің мәні және құрамы 6
1.2 Қысқамерзімді активтер есебі мен аудитінің мақсаттары мен 21
міндеттері
1.3 Қысқамерзімді активтердің есебі мен аудитінің халықаралық 26
тәжірибесі
2 Қысқамерзімді активтердің есебі (Ромат ЖШС үлгісінде) 31
2.1 Кәсіпорын сипаттамасы мен қысқамерзімді активтердің есебі 31
облысындағы есеп саясаты
2.2 Қысқамерзімді активтердің синтетикалық және аналитикалық есебі 42
2.3 Қысқамерзімді активтерді қаржылық есептілікте көрсету 56
3 Қысқамерзімді активтердің аудиті 63
3.1 Ішкі бақылау жүйесінің тиімділігін бағалау және аудит 63
бағдарламасын әзірлеу
3.2 Аудиторлық процедуралар 77
3.3 Аудит қорытындыларын рәсімдеу 83
Қорытынды 92
Қолданылған әдебиеттер тізімі 94
Кіріспе
Қазақстанның әлемдік экономикаға дендеп енуі отандық кәсіпорындар мен
ұйымдардың қаржылық есептіліктерінің сапалылығы мен шынайлығы мәселелерін
көтеруде. Сондықтан, бухгалтерлік есеп есептілікті дамытуға арналған
тұжырымдамада қаржылық есептіліктің сапасын көтеру келешек мақсаттардың
негізгі бағыты ретінде танылуда. Қазіргі экономикалық жағдайда ұйымдар
стратегиялық шешімдерді қабылдауда бухгалтерлік есепке маңызды рөл беруде.
Ұйымдар мен кәсіпорындар өз қызметінде белгілі бір мақсатты көздейді.
Оларға жету үшін бухгалтер жүргізетін есебі мен аудиті жөніндегі ақпаратты
білуі керек. Барлық алынған ақпаратты өңдеп, кәсіпорынның қалыпты жұмыс
жүргізуіне және басшылардың арнайы қабылданатын шешімдеріне қажетті
ақпаратты ұсыну қажет.
Кәсiпорынның күрделi экономикалық тетiгiн нық, дұрыс жолға қойылған
есеп жүйесiнсiз, сондай–ақ сенiмдi экономикалық ақпаратсыз басқару iс
жүзiнде мүмкiн емес. Сондықтан шаруашылық жүргiзудiң қазiргi жағдайында
есепке алу мәлiметтерi кәсiпорынның және оның құрылымдық бөлімшелерiнiң
қызметiн жедел басқару үшiн, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлау
жасау үшiн өте қажет.
Барлық есептік ақпарат кәсіпорынның бухгалтериясында қажетті қаржы –
шаруашылық ақпаратты өндіріске түбегейлі қажетті, әрі үнемі үздіксіз
жүргізілетін маңызды ақпараттарды жоғары деңгейде өңдейді.
Өңделетін есептік ақпараттар қатарындағы қысқамерзімді активтердің
есебі мен аудитіне көп назар аударған жөн. Себебі ұйымның барлық
қысқамерзімді активтері үнемі қозғалыста болып, өзінің бастапқы қалпын
сатылай өзгертіліп, соңғы нәтижелік жалпы шығындар мен таза пайдаға тікелей
әсерде болатыны мәлім. Сонымен қатар, осы тұрғыдан алғанда қысқамерзімді
активтердің үлесі кәсіпорынның жаңа деңгейге кеңейтілу кезіндегі мөлшері
де, есептеу кезінде қысқамерзімді активтердің есебi мен оның аудитi өзектi
болып есептелiнедi.
Қысқамерзімді активтерді оперативті бақылау және талдауды, олар жайлы
ақпаратты өңдеу үшін басқарушы есептік және ақпараттық жүйеде жиналатын
мәліметтер мынандай талаптарға сай болуы тиіс: атаулылық, оперативтілік,
дер кезінде, айқын сенімді, релеванттық, пайдалы, мерзімінен бұрын,
талдамалылығы, түсінікті, бастамашылдық, жүйелі болуы тиіс.
Қысқамерзімді активтердің есебі және аудиті – экономикалық субъектіні
жоспарлау, бақылау және басқару іс-әрекетін реттеу мен тез арада дұрыс және
уақытылы шешім қабылдау процесі арқылы басқару үшін ағымдағы активтер жайлы
ақпаратпен қамтамасыз етеді.
Қысқамерзімді активтер есебі мен аудиторлық қызметтің негізгі міндеті
экономикалық субъектілердің қаржылық–шаруашылық қызметін реттейтін
заңдылықтардың сақталуының сапалы тексерілуін қамтамасыз ету, бухгалтерлік
есепті жүргізу, есептілік құру және ақпаратты пайдаланушыларды кәсіпорынның
қаржылық жағдайы туралы ақпаратпен қамтамасыз ету болып табылады. Іскерлік
ортада есеп мәліметтері аудиторлық қорытындымен расталмаған кәсіпкерлерге
сенім аз болады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – кәсіпорынның басқару құралына аса
қажетті әрі аса маңызды есептеменің бөлігі қысқамерзімді активтердің есебі
мен аудиті осы дипломдық жұмыста кеңінен және түбегейлі қарастырылады.
Негізінен баланстың бірінші бабына сәйкес орналасқан пайдалану мерзімі бір
жылдан аспайтын активтер жатады. Олардың есебі басқа да өндірістік
өнімдердің толық өзіндік құнын есептеу үшін және атқарылып болған істің
нәтижесінде өзінің құнын толық аударады. Сол сияқты қаржылық есептілік
беруде қысқамерзімді активтер есебі өте маңызды, сонымен қатар оларға үнемі
бақылау мен тексеру жүргізіледі және оның шаруашылық субъектіге өзіндік
үлесі анықталып мониторинг жүргізіледі. Шаруашылық әдістердің және
кәсіпорындардың қаржылық есептілікті айтарлықтай сенімді болу үшін
аудиторлық тексерулер жүргізілуді қажет етеді. Аудиторлық қорытынды соңғы
жылдары елімізде жедел қарқындап, барынша дамып келе жатқан сала. Қазіргі
кезде толық немесе әрбір сала бойынша қандай болмасын аудиторлық
тексерулердің бірнеше түрлері бар. Сол себепті аудитор қазіргі нарықтық
жағдайда шаруашылық субъектіге тәуелсіз тексеру жүргізу арқылы қорытынды
жасайды. Яғни, аудиторлық қорытынды есептілікке сенімділікті артуға ауадай
қажет екендігін дәлелдеді деуге толық негіз бар.
Ғылыми зерттелу дәрежесі. Қысқамерзімді активтердің есебі мен аудиті
мәселелерін қазақстандық зерттеушілер Әбдішүкіров Р. С., Радостовец В.К.,
Назарова В. Л., Кеулімжаев К. К., Әжібаева Н., Баймұхаметова А.С.,
Сейдахметова Ф.С. және ресейлік зерттеушілер Качалин В.В. және т.б.
авторлардың жұмыстарында ашылып қарастырылған.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі ретінде фармацевтикалық компания
Ромат жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қысқамерзімді активтердің
есебі мен аудиті.
Диплом жұмысының мақсаты қысқамерзімді активтердің есебі мен аудитін
ұйымдастыру және жүргізу ерекшеліктерін зерттеу болып табылады.
Диплом жұмысының мақсатына қарай келесі міндеттер қалыптасады:
- қысқамерзімді активтер есебі мен аудитінің теориялық негіздерін,
шетелдік тәжірибесін зерттеу;
- ұйымның сипаттамасын және есептік саясатын зерделеу, қаржы-
шаруашылық іс-әрекетінің негізгі көрсеткіштерін талдау;
- ұйымның қысқамерзімді активтер есебін ұйымдастыру және жүргізу
ерекшеліктерін зерттеу;
- қысқамерзімді активтерді қаржылық есептілікте көрсету;
- РоматЖШС-де қысқамерзімді активтер аудитің жүргізу.
Диплом жұмысының құрылымы зерттеу мақсатын және міндеттерін көрсету
тиіс.
Диплом жұмысының бірінші бөлімінде қысқамерзімді активтердің есебі мен
аудитінің теориялық аспектілері және тәжірибесі қарыстырылған.
Екінші бөлім Ромат ЖШС қысқамерзімді активтердің есебін жүргізу
ерекшеліктері қарастырылған.
Үшінші бөлімде қысқамерзімді активтердің аудиті жайлы баяндалады.
Жүргізілген жұмыс бойынша жалпы нәтижелер қортынды бөлімде
көрсетілген.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы жауапкершілігі шектеулі серіктестік
үлгісінде қысқамерзімді активтердің есебі мен аудитінің ерекшеліктерін
зерттеу болып табылады.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы зерттеу нәтижелерін талданатын
кәсіпорынның іс-әрекетінде, сонымен қатар саланың басқа ұйымдарында
пайдалану мүмкіндігінде болып табылады.
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негізі ретінде
бухгалтерлік есеп және аудит бойынша нормативтік-құқықтық құжаттар,
халықаралық қаржылық есептілік стандарттары (ХҚЕС), отандық және шетел
ғалымдарының еңбектері және Ромат ЖШС есептік құжатнамасы болып табылады.
1 Қысқамерзімді активтердің есебі мен аудитінің теориялық аспектілері
1. Қысқамерзімді активтердің мәні және құрамы
Активтер – жасалған әрекет нәтижесінде пайда болған келешекте
экономикалық пайда алуды жоспарланған әрекетінің нәтижесінде қалыптасқан
жеке кәсіпкермен немесе ұйыммен бақыланатын ресурстар.
Активтерді өтеу мерзімі бойынша бөлінеді:
- ұзақ мерзімді (бір жылдан аса);
- қысқа мерзімді немесе өтпелі (бір жылға дейн).
Активтердің өзіне тән келесі белгілері бар:
- оларға өткен кезең операциясының нәтижесінде алынған экономикалық
ресурстар жатады;
- олар жеткілікті түрде шынайы бағаланады;
- болашақта ұйымға пайда әкелуге қабылетті экономикалық ресурстар.
Жалпы кәсіпорындағы активтер 1.1-суретте көрсетілгендей жіктеледі.
Ұзақ мерзімді активтер және қысқамерзімді активтер кәсіпорынның өндірістік
процесіне тікелей қатысып, нәтижесінде өндірілген өнімнің нақты өзіндік
құнын анықтайтын маңызды элемент болып табылады. Сол себепті,
кәсіпорындардың өндірілген өнімінің және жалпы кәсіпкерлік қызметінің
рентабельділігі ұзақ мерзімді активтермен (негізгі құралдар, жылжымайтын
мүлік, ғимараттар) қатар, қысқамерзімді (ағымдағы) активтерді басқару
жүйесін тиімді ұйымдастыруды талап етеді.
АКТИВТЕР
Қысқамерзімді Ұзақмерзімді
Ақша қаражаты Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар
Қысқа мерзімді қаржы Ұзақ мерзімді дебиторлық берешек
инвестициялары
Қысқа мерзімді дебиторлық берешекҮлестік қатысу әдісімен есепке алынатын
инвестициялар
Қорлар Инвестициялық жылжымайтын мүлік
Ағымдағы салық активтері Негізгі құралдар
Сатуға арналған ұзақ мерзімді Биологиялық активтер
активтер
Өзге қысқа мерзімді активтер Барлау және бағалау активтері
Материалдық емес активтер
Кейінге қалдырылған салықтық активтер
Өзге ұзақ мерзімді активтер
1.1-сурет – Активтердің пайдалану мерзіміне қарай жіктелуі
Актив деп кәсіпорын бақылауындағы, сатып алу кезінде өзіндік құны
өлшемге келетін экономикалық ресурстарды айтады. Активтер бухгалтерлік
есепте бастапқы құны бойынша, яғни оларды сатып алудың, жасаудың және
салудың іс жүзіндегі шығындары бойынша көрсетіледі. Бастапқы құнды
өзгертуге тек қосымша күрделі салымдар жасалған, ішінара жойылған, сондай-
ақ Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімдеріне сәйкес жүргізілетін
активтерді бағалау жағдайларында ғана жол беріледі.
Активтер – өндірістік және бейөндірістік мақсаттағы жылжымайтын және
жылжитын мүлік түріндегі меншік, сондай-ақ шаруашылық мақсатта пайдаланылып
жүрген жер, орман-тоғай, пайдалы қазбалар қоры, ақшалай құны бар, заңи және
жеке тұлғалардың меншігі болып табылатын нәрселердің барлығы. Елдің
шетелден алынған ақшалай табысының оның шетелдегі шығысынан асып түсуі.
ХҚЕС 1 сәйкес актив қысқа мерзімді болып саналады, егер:
- оны өткiзу көзделсе, не ол кәсiпорынның қалыпты операциялық
кезеңiнiң барысында сатуға немесе пайдалануға арналса;
- ол негiзiнен сауда мақсаттарына арналса;
- оны есепті күннен кейін он екі айдың ішінде сату ұйғарылса; не
- ол ақша қаражаты немесе ақша қаражатының баламалары нысанында болса
(7 Ақша қаражатының қозғалысы туралы есептер (IAS) ХҚЕС-ында
анықталғандай), бұған есепті күннен кейін, ең болмағанда, он екі
айдың ішінде қандай да болсын міндеттеменің орнын толтыру үшін оны
айырбастауға немесе пайдалануға тыйым салынған реттер кірмейді.
Қалған активтердiң барлығы міндетті түрде ұзақ мерзiмдi активтер
ретiнде топтастырылуы тиiс.
Қысқа мерзімді активтер – қолма-қол ақша түріндегі және қолма-қол
ақшаға айналдырылған, сондай-ақ сатуға болатын немесе бір жыл ішіндегі
оперативтік өндірістік өткізу циклі бойына пайдалануға болатын активтер.
Активтер – бұл субъектінің белгіленген құнмен бағаланатын мүлкі немесе
болашақ пайда. Бұл өткен кезеңнің бақылау қорытындысы бойынша болашақта
экономикалық табыс әкелетін немесе ұйымның меншіктік ресурсы. Сондай өтімді
активтерге пайыз түрінде табыс әкелмейтін және иелеріне өздерінің
міндеттемелері бойынша төлем төлеуге мүмкіндік беретін, оңай өткізілетін
қаражат (қысқа мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздар, ірі компаниялардың
акциялары мен облигациялары, ағымдағы шоттар, қолма-кол ақша).
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметі барысында өздерінің өндірген дайын
бұйымдары, сату үшін сатып алған тауарлары, сатып алған, бірақ әзірге
ұйымға келіп түспеген тауарлары (жолдағы тауарлар), аяқталмаған өндіріс,
басқаларға көрсеткен қызметтері, сондай-ақ жұмыстарды орындау және
қызметтерді көрсету барысында пайдалануға арналған қосалқы бөлшектері,
отындары, ыдыс және ыдыстық материалдары, жартылай фабрикаттар және басқа
да материалдары сол ұйымның тауарлық-материалдық қоры түріндегі
қысқамерзімді активтері болып табылады.
Қысқамерзімді активтерді жоспарлау, есептеу және талдау
тәжірибелерінде келесі белгілері бойынша жіктейді:
- жоспарлау, басқару, бақылау тәжірибелеріне байланысты нормаланатын
және нормаланбайтын айналым құралдары;
- айналым капиталын қалыптастыру көздеріне байланысты-жеке меншік
айналым капиталы және қарызданған айналым капиталы;
- өтімділігіне байланысты, яғни ақшаға айналу жылдамдығына байланысты –
тез өткізілетін айналым құралдары және баяу өткізілетін айналым
құралдары;
- капитал салымдарының тәуекел салымдарына байланысты- минималды
тәуекелділікті салымдар айналым капиталы, азайтылған тәуекелділікті
салымдар айналым капиталы, орташа тәуекелділікті салымдар айналым
капиталы, жоғары тәуекелділікті салымдар айналым капиталы;
- өндіріс процесіндегі функцияларды рөліне байланысты –айналмалы
өндірістік қорлар және айналыс қоры;
- материалдық – заттық мазмұнына байланысты-еңбек құралдары
(шикізат,материалдар,жанармай,аяқта лмаған өндіріс және т.б.) дайын
өнім мен тауарлар, ақша қаражаттары және де есепшоттағы қаражаттар.
1.2-сурет – Қысқамерзімді активтердің құрамы
Қысқамерзімді активтердің құрамына кіретін құралдарға 1.2-суретте
көрсетілгендей өндірістік қорлар (өндіріс сферасындағы өндірістік қорлар) –
бұл кәсіпорындардың, бірлестіктердің, ұйымдардың өндірістік қорларының бір
өндірістік айналымда түгел тұтынылып және өзінің құнын дайындалатын өнімге
толығымен кіретін бөлігі. Әдетте, өзінің табиғи нысанын сақтамайды
және аяқталғаннан кейін ақшалай нысанда қайтарылады.Олар:
- шикізаттар мен материалдар;
- негізгі материалдар;
- сатып алынған жартылай фабрикаттар;
- жанар май;
- қосымша материалдар;
- арзан бағалы тез тозатын құралдар;
- өндіріс процесіндегі құралдар;
- аяқталмаған өндіріс;
- өзі өндірген жартылай фабрикаттар.
Айналыс қорлары (айналыстағы айналым құралдары):
- кәсіпорын қоймаларындағы дайын өнім;
- тиелген бірақ ақысы төленбеген өнім;
- қайта сатуға алынған тауарлар;
- ақша қаражаттары;
- касса;
- есепшот;
- валюталық шот;
- бағалы қағаздар.
Қысқамерзімді активтердің ең жоғары өтімді активтер арасында ең
өтімдісі алдымен ақша қаражаты болып саналады. Ақша қаражаты – бұл жоғары
өтімді актив және жалпыға бірдей айырбас құралы, сонымен бірге барлық
қалған активтерді бағалау мен есептеудің негізі болып табылады. Ақша
қаражаты міндеттемелерді тез арада өтеуге қабылетті болуы өте маңызды.
Жалпы ақша қаражаттары Қысқа мерзімді активтер атты бухгалтерлік
есеп шоттарының үлгі жоспарының алғашқы бөлімнің бірінші тобына кіреді. Бұл
бөлімнің шоттары қысқа мерзімді ретінде жіктелетін ұйымның активтерін
есепке алуға арналған.
Бухгалтерлік есептің № 7 Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі
есеп деп аталатын халықаралық стандартына сәйкес ақша қаражатына қаржылық
ұйымдарда ағымдық шоттардағы ақша, қолма-қол купюралар, монеталар, валюта
және айналымдық несиелік – ақшалай құжаттар жатады.
Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп өзіне ақша құралдарындағы
өзгерістер мен осындай өзгерістерді операциялық, инвестициялық және
қаржылық қызметтен өзгерістерге бөліп, субъектінің кезеңдегі ақша
қаражатының баламалары туралы ақпаратты қамтиды.
Ақша қаражатының баламалары инвестициялаудан немесе басқа мақсаттардан
гөрі қысқа мерзімді ақша міндеттемелерін өтеу үшін ұсталады. Осылайша,
әдетте, инвестиция алынған күннен бастап үш ай немесе одан аз болатын өтеу
мерзімі болған кезде ғана ақша қаражатының баламасы анықтамасында болады.
Банктік овердрафттар, әдетте, қарыз алумен ұқсас, яғни қаржылық қызмет
ретінде қаралады. Солай бола тұрса да, егер банктік овердрафт талап ету
бойынша өтеуге жатса және субъектінің ақша қаражатын басқарудың
инструментарийінің ажырамас бөлігі болап табылатын болса, банктік
овердрафттар ақша қаражатының құрамдас бөлігі және ақша қаражатының
баламасы болып табылады.
Ақша қаражатының қозғалысы туралы есепте кәсіпорын тиесілілігі бойынша
операциялық қызметке, инвестициялық және қаржылық қызметке сыныпталған
кезеңдегі ақша қаражатының ағынын көрсетеді.
Ақша қаражатының эквиваленті деп ақша, қаражатының белгілі бір
сомасына жеңіл айнала алатын және құндылығын өзгерту қаупіне аз ұшырайтын
қысқа мерзімді өтімділігі жоғары салымдарды айтады. Мысалы, банктік
овердрафт. Овердрафт –бұрын дебеттік қалдықтан асатын сомаға төлем
жасағанда активті шотта пайда болатын кредиттік қалдық. Яғни, банк төлеген
сома клиент шотындағы ақшадан асып түссе овердрафт туындайды. Овердрафт
әдетте қысқа мерзімді міндеттеме ретінде есепке алынады.
Кәсіпорынның күнделікті ағымдағы шаруашылық іс-әрекетіне қажет нақты
ақша кассада сақталады. Кассаға қабылданған нақты ақша КО-1 нысанындағы
кассалық кіріс ордері бойынша кіріске алынады. Кассадан берілген нақты ақша
КО-2 нысанында кәсіпорынның шығыс ордері куәландырады. Кәсіпорында кассаның
кіріс және шығыс ордерлерінің мәлеметтері жүзеге асқан соң касса кітабына
(КО-4) тіркеледі.
Кассадағы операциялар есебі 1000 Ақша қаражаты бөлімшесінің 1010
Кассадағы теңгемен ақша қаражаты шотында жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының банк мекемелері заңды тұлғалар арасындаға
есеп айырысуларды жүргізу үшін және ақша қаражаттарын сақтау үшін теңгемен
және шетел валютасында банктік шоттар ашады. Банктік шот – бұл клиентке
банктік қызмет көрсету және ақша қабылдау туралы банк пен клиент арасындағы
келісімдік қатынасты бекіту әдісі. Ұйымдар банктерде ағымдық,
корреспонденттік, жинақтық, депозиттік және карт-шоттар аша алады.
Қазақстанда ҚР Төлемдер және ақша аударымдары туралы Заңына сәйкес
банк мекемелері арқылы іске асырылатын қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың
бірыңғай жүйесі жұмыс істейді.
Ағымдық шоттар бойынша операциялар шот иесінің жазбаша бұйрығы
негізінде жүргізіледі. Субъектінің банктегі ағымдық шотына нақты ақша
қабылдануы және берілуі немесе нақты ақшасыз есеп айырысу үшін кең тараған
құжаттар:
- қолма-қол ақша жарнасына хабарландыру;
- ақшалай чек;
- төлем тапсырыс;
- төлем талап-тапсырыс.
Кәсіпорын банкіден уақтылы (күн сайын немесе банк тағайындаған
уақытта) ағымдық шотынан үзінді, яғни есепті кезеңдегі жасалған операциялар
тізбегін алып отырады. Банкінің үзіндісіне басқа да ұйымдар мен
кәсіпорындардан ағымдық шотқа келіп түскен және одан аударылған ақша
қаражаты бойынша құжаттар, сондай-ақ кәсіпорыннан келген құжаттар
тіркеледі.
Шетел валютасымен байланысты операциялар № 21 Валюталық бағам
өзгерістерінің әсері ХҚЕС реттеледі. Кәсіпорындарда шетел валютасындағы
ақша қаражатының есебі 1032 Банктегі ағымдық шоттағы валютамен ақша
қаражаты шотарында жүргізілуі мүмкін. Бұл шоттар активті. Бұл шоттардың
дебетінде есепті мерзімнің басындағы және соңындағы шетел валютасымен ақша
қаражатының қалдығы, шетел валютасымен түскен ақша қаражаты, ал кредитінде
шыққан шетел валютасы көрсетіледі. Бұл шоттардың аналитикалық және
синтетикалық есебі 1010 және 1030 шоттарындағы есеп тәріздес жүргізіледі.
№ 21 Валюталық бағам өзгерістерінің әсері ХҚЕС –на сәйкес, шетел
валютасындағы операция шетел валютасында көрінетін және реттелетін мәміле
болып табылады. Оған келесі мәмілелер жатады:
- бағасы шетел валютасында көрсетілген тауарлар мен қызметтерді сатып
алғанда немесе сатқанда;
- берешек сома шетел валютасында көрсетілгенде;
- валютаны айырбастау келісімін орындалмаған тарап болып табылса.
Шетел валютасын теңгемен қайта есептегенде ҚР Ұлттық Банкімен
бекітілген бағам емес, нарықтық бағамды қолдану керек делінген.
Шетел валютасындағы операциялар есепте операцияны валютада жүргізу
күнгі бағаммен бейнеленеді.
Қаржылық есептілікті дайындау және ұсыну қағидаларымен бекітілген тану
критерилеріне сәйкес, операцияны жүргізу күні болып операцияны есептілікте
тану күні саналады. Шетел валютасында көрініс тапқан баланс баптарын қайта
бағалау мақсатында олар ақшалай және ақшалай емес болып екі топқа бөлінеді.
Шетел валютасындағы ақша қаражаты және шетел валютасының тұрақты
сомасы төлемі арқылы алынатын немесе өтелетін активтер мен міндеттемелер
ақшалай бап болып табылады. Мысалы, қысқамерзімді дебиторлық және
кредиторлық борыштар, алынған және берілген несиелер. Балансты құру кезінде
шетел валютасындағы ақшалай баптар есептілікті құру күнінің бағамы бойынша
қайта есептеледі.
Ақшалай баптарға жатпайтын баптар ақшалай емес болып саналады. Мұндай
баптарға негізгі құралдар, материалдық емес активтер, тауарлық-материалдық
қорлар және т.б. жатады. Олар қайта бағаланбайды және баланста операцияны
жүргізу күнгі бағаммен көрсетіледі.
Ақшалай баптарды балансты құру күніне немесе есеп айырысу күніне қайта
бағалау (қайта есептеу) нәтижесінде туындайтын бағамдық айырмалар пайда мен
зиян туралы есепте бейнеленеді.
Дебиторлық берешек. Өндірістік қызмет барысында ұйымдар өнімді
өткізумен, жабдықтаушылардан материалдардың келіп түсуімен, қаржылық
міндеттемелерінің орындалуы және тағы басқаларымен байланысты әр түрлі
қарым–қатынасқа түседі. Осыған байланысты ақшалай есеп айырысулар не нақты
ақшасыз есеп айырысу түрінде, не қолма – қол ақша айналымы түрінде
жүргізіледі. Ақшалай есеп айырысу жүйесінің дұрыс және тиімді
ұйымдастырылуы кәсіпорын қызметі барысында үлкен роль атқарады.
Ақша құралдары және оның эквиваленттерінен басқа қысқамерзімді өтімді
активтерінің маңызды түрлерінің бірі дебиторлық борыш (алынуға тиісті
шоттар) және алынған вексельдер болып табылады. Олар тауарды несиеге
сатқанда пайда болады. Алынуға тиісті шоттар осы кәсіпорынның басқа
компанияның ақша құралдарына, тауарлары мен қызметтеріне және өзге де
ақшалай емес активтеріне қойылатын талабы болып табылады. Басқа заңды және
жеке тұлғалардың кәсіпорынға қарызы дебиторлық борыш болып табылады.
Дебиторлық берешек шот-фактурамен немесе ресми қарыздық міндеттемемен
расталады (вексельдер).
Дебиторлық берешек деп белгілі бір қарым–қатынасқа байланысты заңды
және жеке тұлғалардың шаруашылық субьектісінің алдындағы сатып алған
тауарлары, субьектінің оларға көрсеткен қызметтері үшін, сондай–ақ
жұмысшылар мен қызметкерлердің субьектіден аванс ретінде алған немесе
несиеге, қарызға алған тауарлары мен материалдары үшін қайтаруға тиісті
борыштарын айтады. Осы субьектіге берешек борышы бар кәсіпорындар мен
ұйымдар және тұлғалар дебиторлар болып табылады. Есеп беретін уақыттан
кейінгі бір жыл ішінде алынатын дебиторлық берешектер ағымдағы активтер
қатарында есептелінеді. Бір жылдан астам уақыт ішінде алынатын дебиторлық
борыштар ұзақмерзімді активтерге жатады.
Дебиторлық берешек активінің келесі үш сипаттамасы болуы керек:
- келешек экономкиалық пайданы іске асыру;
- осы ұйым басқаратын ресурс түрінде ұсыну;
- келешекте алынатын пайданы өзіне енгізбей, бірақ қазіргі таңда
ұйымның бақылауында болмау.
Дебиторлық берешектің жіктелуі 1.3-суретте көрсетілген.
1.3-сурет – Дебиторлық берешектің жіктелуі
Өтеу мерзімі бойынша дебиторлық берешек қысқамерзімді және
ұзақмерзімді болып бөлінеді. Қысқамерзімді дебиторлық берешек – өтеу
мерзімі бір жылға дейін, ұзақмерзімді – бір жылдан аса. Қалыптасу сипатына
қарай дебиторлық берешек қалыпты және ақталмаған деп бөлінеді. Қалыпты
дебиторлық берешек кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын орындау, сонымен
қатар, қолданыстағы есеп айрысу нысандарымен кесімді. Ақталмаған дебиторлық
берешек – есеп айрысу және қаржылық тәртіптің орындалмауы, бухгалтерлік
есепті жүргізу кемшіліктері болғанда, материалдық құндылықтарды жіберу
бақылауының баяулату нәтижесінде туындайтын берешек.
Іс-әрекет түрлері бойынша дебиторлық берешек саудалық және саудалық
емес болып бөлінеді. Саудалық дебиторлық берешек – негізгі іс-әрекет
нәтижесінде өткізілген тауарлар мен қызметтер үшін сатыпалушылар
міндеттемелерінің сомасы. Саудалық емес берешек – негізгі емес іс-әрекет
нәтижесінде туындайтын берешек.
Сонымен қатар, бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспарына сәйкес
сатыпалушылардың және тапсырысберушілердің дебиторлық берешегі, еншілес
ұйымдардың дебиторлық берешегі, қауымдастырылған және бірлесіп бақыланатын
ұйымдардың дебиторлық берешегі, филиалдар және құрылымдық бөлімшелердің
дебиторлық берешегі, қызметкерлердің дебиторлық берешегі, жал бойынша
берешек, алынатын сыйақылар, өзге дебиторлық берешек болып бөлінеді.
Дебиторлық борыштар төлеу мерзіміне сәйкес немесе борышты өтеу
мерзіміне қарай келесі түрлерге бөлінеді. Қысқа мерзімді қарыздар- ұйымның
бір жылға дейінгі қарызы, ал бір жылдан жоғары- ұзақ мерзімді қарыздар
болып саналады.
Дебиторлық берешекті қалыпты өтеу мерзімі 5-90 күн болып табылады, бұл
мерзімнен асып кесте дебиторлық борыштың өтелу мерзімі өтіп кеткен болып
саналады. Дебиторлық борыштың түрлеріне қарай бөлінуі келесі 1.4-суретте
көрсетілген.
1.4-сурет – Ағымдағы дебиторлық борыштың түрлері
Халықаралық және ұлттық стандарттар арасында дебиторлық борыш есебін
жүргізу тәртібі мен есептілікте бейнеленуін тікелей реттейтін стандарт жоқ.
Дебиторлық борыштың баланста қөрсетілуі № 1 Қаржылық есептілікті ұсыну
ХҚЕС анықталады, бұл жерде саудалық және басқа да дебиторлық борыштың
баланста бейнеленуі талап етіледі. Сонымен қатар 72 тармақта бас, еншілес,
қауымдастырылған ұйымның және басқа да байланыс жақтардың бөлек баптарында
дебиторлық борыштың бөлек ашылуы тиіс екендігі айтылдады.
Дебиторлық борыштар қаржылық активтер түсінігінің ішіне кіреді және
жекелеген мәселелері № 39 Қаржылық құралдар: тану мен бағалау ХҚЕС
регламенттеледі, бұл жерде дебиторлық борышты тану мен бағалау критерилері
құрылады. Осы стандарт бойынша қаржылық актив бастапқыда нақты шығындар
бойынша анықталады, яғни берілген құралдың тең әділ құнымен бағаланады (66
тармақ). Дебиторлық борыш өнім өткізуде, қызмет көрсеткенде немесе жұмыс
орындағанда пайда болады және сатып алушылардан алынатын ақшалай қаражат
өлшемінде көрсетіледі. Дебиторлық борыш баланста күмәнді талаптар бойынша
құрылған резервтерді шегеру арқылы көрсетіледі.
Сонымен дебиторлық борыш жасалған саудалық, саудалық емес операциялар
нәтижесінде пайда болады. Саудалық дебиторлық борыш дегеніміз кәсіпорынның
қалыпты қызметі нәтижесінде сатылған тауарлар мен қызметтер үшін сатып
алушының міндеттеме сомасын айтамыз. Саудалық емес дебиторлық борышқа
қызметкерлердің дебиторлық борышы, алынуға тиісті дивидендтер мен пайыздар,
сақтандыру жағдайлары туындағанда сақтандыру компаниясына қойылатын
талаптар, мемлекеттік органдарға салықты қайтару бойынша қойылатын талаптар
және т.с.с жатады.
Қазақстандық және халықаралық стандарттарға сәйкес, дебиторлық борыш
тек өзімен байланысты кіріспен бірге танылады. Бұл кезде дебиторлық борыш
бастапқы құны бойынша бағаланады, дебиторлық борыш сомасы күмәнді талаптар
сомасына, ақша женілдіктеріне, сату женілдіктерінің сомасына және
қайтарылған тауарлар сомасына шегеріледі. Нәтижесінде дебиторлық борыштың
таза құны анықталады.
Дебиторлық борыш есебі бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспарының
Қысқа мерзімді активтер атты бірінші бөлімінің 1200-ші бөлімшесінде және
Ұзақ мерзімді активтер атты екінші бөлімінде 2100 бөлімшесінде
есептелінеді. Тауарлар мен қызметтер үшін сатып алушылар мен тапсырыс
берушілермен бір жылдық есеп айырысу есебі 1210 Сатып алушылар мен
тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі шотында жүргізіледі.
Көрсетілген шоттың дебетінде клиенттің айдың басы мен айдың соңындағы қарыз
сомасы және жыл ішінде алынатын сома, кредитінде сатып алушыдан келіп
түскен сома бейнеленеді.
Дебиторлық борыш танылғанда келесі бухгалтерлік өткізбе құрылады:
Дебет 1210 Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық
берешегі және Кредит 6010 Өнімді өткізу мен қызмет көрсетуден түскен
кіріс.
Сатып алушыларды өзіне тарту үшін ұйымдар әр түрлі женілдіктер
жасайды, оларды екі топқа бөлуге болады.
- ақшалай жеңілдіктер;
- сауда женілдіктері.
Төлемді белгілі бір кезең ішінде жасаған сатып алушыларға ақша
жеңілдігі беріледі, яғни шот-фактурада көрсетілген сома жеңілдік сомасына
азаюы тиіс. Мұндай шаралар өткізу көлемін ұлғайту үшін жасалады, сатып
алушыны уақытылы немесе ерте төлем жасауға ынталандырады және төлеу мерзімі
өтіп кеткен және күмәнді қарыздарды азайту үшін жасалады.
Есеп беруге тиісті тұлғалардың есебі 1250 Қызметкерлердің қысқа
мерзімді дебиторлық берешегі шотына ашылған Есеп беруге тиісті
тұлғалардың берешегі аралық шотында жүргізіледі. Бұл шоттың дебетінде есеп
беруге тиісті тұлғалардың айдың басы мен аяғындағы қарызының қалдығы және
есеп беруге тиісті тұлғаның есепті ай ішіндегі дебиторлық берешегі
бейнеленеді. Кредит бойынша қарыздың өтелуі көрсетіледі.
Есеп беруге тиісті тұлға басшыға орындаған жұмыстар туралы рапорт
береді, ал бухгалтерияға іс-сапар куәлігі мен іс-сапар кезіндегі шығыстар
туралы аванстық есеп береді. Іс-сапар шығындарына байланысты аванс сомасы
бухгалтерия жасаған есебі негізінде жүргізіледі.
Іс-сапар шығындарының аванстық есебін тексергенде бухгалтер 2010 жылғы
22 қыркүйектегі № 1428 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының
шегiндегi қызметтiк iссапарлары туралы ереженi бекiту туралы туралы ҚР
Үкімет қаулысын басшылыққа алады. Үкімет қаулысында іс-сапар шығындарын
өтеу нормалары көрсетілген. Мемлекеттік ұйымдарда ұйымдастырушылық және іс-
сапар шығындары салық салғанға дейінгі кірістен шегеріледі. Жоғарыда
айтылған шығындардың барлығына растаушы құжаттар болуы тиіс.
Ұйымның дебиторлық борышы келесі жағдайларда күмәнді талаптар болып
саналады:
- келісім шартта көрсетілген мерзімде немесе төлеу мерзімі
бекітілмеген жағдайда қажетті қалыпты уақытта өтелмесе;
- қажетті кепілдемемен қамтамасыз етілмесе.
Дебиторлық борыштың сенімсіз талаптары деп, Қазақстан Республикасының
заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен борышты айтады. ҚР Азаматтық
кодексінің 178 бабына сәйкес бұл мерзімге 3 жыл берілген.
Күмәнді талаптар бойынша резерв құрудың мәні сатып алушының қарызын
төлемеуден кәсіпорынды сақтандыратын тәуекелдік қорын құру болып табылады.
Мұндай резервтің құрылуы кәсіпорынның экономикалық тұрақсыздықта жұмыс
істеуімен байланысты. Жаппай төлем қабілетін жоғалту жағдайында
кәсіпорындар жөнелтілген өнім, орындалған жұмыс және көрсетілген қызмет
үшін алдын-ала төлем алуға мүдделі. Алайда, сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің әр кез төлемдік қабылеті және алдын-ала төлем жасауға
мүмкіндігі бола бермейді. Осы қалыптасқан жағдайларда сату көлемін арттыру,
соған байланысты пайда мөлшерін ұлғайту мақсатында кәсіпорындар тауарды
төлеу мерзімін кейінге қалдырып, несиеге беруге мәжбүр. Бірақ кәсіпорын
өнімді өткізумен байланысты шығындар шығарғанда сатып алушылар мен тапсырыс
берушілер әр түрлі себептер бойынша қарызын өтей алмауы мүмкін. Дәл осы
жағдайда кәсіпорындар күмәнді талаптар бойынша резерв құру тәжірибесін
қолдануы керек. Бұл резерв кәсіпорынға қаржылық есептілік құруда негізгі
ережелердің бірі – сәйкес келу қағидасының орындалуын қамтамасыз етеді.
Ендеше, бір мәміле немесе оқиға нәтижесінде пайда болған кірістер мен
шығыстар бір уақытта танылады, ал күмәнді талап сомалары өткізілген өнім,
орындалған жұмыс пен көрсетілген қызмет көлеміне сәйкес келуі керек және
тауар өткізілген, жұмыс орындалған және қызмет көрсетілген есерпті
мерзімнің шығындарына жату керек.
Күмәнді талаптар бойынша резервтер есебі 1290 Күмәнді талаптар
бойынша резерв шотында жүргізіледі. Бұл шот контрактивті, өйткені сатып
алушы мен тапсырыс берушілердің дебиторлық борышының бағасын түзетеді.
Есепте күмәнді талаптар бойынша резервтің жәй-күйі мен қозғалысы
туралы ақпарат баланста және пайда мен зиян туралы есете келесідей
көрсетіледі:
- баланстағы дебиторлық борыш 1290 Күмәнді талаптар бойынша резерв
шотында есептелетін күмәнді талаптар бойынша резерв сомасына
азайтылып көрсетіледі;
- пайда мен зиян туралы есепте құрылған резерв сомасы кезең шығыстары
ретінде танылады.
Егер сенімсіз дебиторлық борыш сомасы белгілі болса онда оны
шығыстарға жатқызамыз: Дт 7440 Күмәнді талаптар бойынша шығыстар және Кт
1290 Күмәнді талаптар бойынша резерв
Сенімсіз дебиторлық борыштың сомасын, яғни іздену мерзімі өтіп кеткен
борышты баланстан шығару мына бухгалтерлік жазумен көрсетіледі: Дт 1290
Күмәнді талаптар бойынша резерв және Кт 1210 Сатып алушылар мен
тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі
Күмәнді талап бойынша резервті бағалаудың екі тәсілі бар:
- таза өнімді өткізуден, жұмыс орындағаннан, қызмет көрсетуден пайыз
әдісі;
- дебиторлық борышты төлеу мерзіміне байланысты есепке алу әдісі.
Жойылмаған дебиторлық берешекті есептеудің 2 тәсілі бар.
Тікелей жою тәсілі, осы тәсілге сәйкес үмітсіз талаптар 7440 шотына
үмітсіз талаптарды анықтау моментінде жойылады.
Резервті тәсіл, осы тәсілге сәйкес қолданудың төленбеген есептерінің
күтілетін сомасының бағасы жүргізіледі. Бұл саналған сома есептеуден шығын
сияқты және алуға арналған шоттардың айнымалы азаюы сияқты көрсетіледі, бұл
периодта қолданыс есептеледі.
Егер кәсіпорында жойылмаған дебеторлық берешекті өшіру тікелей жою
тәсілімен орындалса, онда үмітсіз дебеторлық берешекті 7440 шоты есебінен
немесе осы шоттардан ақшалай қаражат түспеген жағдайда жойылады. Бұл
тәсілдің кемшілігі болып үмітсіз дебеторлық берешекті пайда болу кезінен
бастап қана жойылуы саналады.
Сәйкестік принципі қолдану өткен кезде күмәнді дебеторлық берешекті
шығындары сол уақытта ұсталғанды талап етеді. Бұл әдіс кәсіпорында үмітсіз
дебеторлық берешекті пайда болуынын мүмкіншілігі аз болғанда қолданылады.
Резервті тәсіл, күмәнді қарыздарға байланысты шығындар күмәнді
қарыздар бойынша резервті құру жолдарымен көрсетіледі. Ол жылдың аяғында
дебеторлық берешекті хаттауының көрсеткіштерінің негізінде құрылады, 1290
пассивті шотында көрсетіледі.
Дебиторлық берешекті қаржылық есептілік күмәнді талаптар бойынша
резервті есептеуде болады.
Қаржылық есептілік құру моментіне қандай есептердің төленбейтіні
белгісіз болғандықтан, болжамдық шығынды білу мүмкін емес.
Күмәнді қарыздарды бағалаудың екі әдісі бар. Күмәнді талаптармен
резервті құру кезінде кәсіпорын өз қарауы бойынша есептік саясатта екі
әдісі бірін таңдауға және қарастыруға құқылы:
- несиеге толық қолдануынан пайыз әдісі (пайда мен залал туралы есеп)
- төлеу мерзімі бойынша дебиторлық берешекті есептеу әдісі (бухгалтерлік
баланс).
Бірінші әдістің мақсаты күмәнді дебеторлық берешекті шығынының пайда
болу нәтижесінде нақты өлшеулер болып табылады. Екінші әдістің мақсаты
дебеторлық берешекті таза бағасын нақты өлшеу болып табылды.
Несиеге толық қолдануынан пайыз әдісі (кіріс пен шығыс туралы есеп)
Бұл әдістің мәні күмәнді қарыздардың жіберудің толық көлеміндегі пайыз
анықтау болады. Қарыз бойынша резервті пайыз анықтау үшін тауардың
қолданысқа берілу көлемі мен өткен жылдардағы төленбеген есептер сомасын
талдау керек және үмісіз қарыздар сомасы мен қолдану көлемінің орташа пайыз
сәйкестігін анықтау керек. Содан кейін алынған пайыз өтпелі уақыттағы
қолданыс көлеміне қолданылады және осымен резерв сомасын есептеуге
қолданылады.
Мысалы. 1 жылға қолданысқа жіберу көлемі 1049 мың. теңгені құрайды.
Қарыздың пайыз талдау үшін бес есептік период таңдалған. Қолданудың толық
көлемінің күмәнді талаптарының пайыз анықтау кезеңдер пайыздарын қосып,
жалпы кезеңдер санына бөледі, нәтижесінде периодтар ішіндегі орташа пайызды
шығарылады. Содан кейін бұдан күмәнді талаптар бойынша резерв сомасы
есептеледі.
Есептік жыл соңында 7440 шотының дебеті бойынша және 1290 шотының
кредиті бойынша (күмәнді талаптар резерві) тиісті сомасына жазба жасалады.
Төлеу мерзімі бойынша шоттарды есептеу әдісі бойынша қарызды төлеу
мерзімі бойынша күмәнді талаптардың пайыз анықтауында негізделеді. Бұл
пайыз анықтау үшін келесі категориялар арқылы алуға арналған есептерді
сұрыптау керек:
- төлеу мерзімі келмеген есептер;
- 1 күннен 30 күнге дейінгі төлеу мерзімді есептер;
- 31 күннен 60 күнге дейінгі төлеу мерзімді есептер;
- 61 күннен 90 күнге дейінгі төлеу мерзімді есептер;
- 90 күннен көп төлеу мерзімді есептер.
Әр категорияға күмәнді талаптардың болжамды пайыз анықталады. Пайыз
және күмәнді талаптар сомасын анықтау кестесін мысалға келтіріледі. Күмәнді
талаптардың есептерді алу әдісі бойынша төлеу мерзімі арқылы резерв көлемін
анықталады. 1290 шоты бойынша есеп алуға журнал-ордер № 10 беріледі.
Резервті құру есептерді алу әдісі бойынша төлеу мерзімі арқылы алынған
күмәнді талаптар сомасы бухгалтерлік есеп көрсеткішінде есеп беру
периодының басындағы құрылған резерв сомасына төмендейді.
Егер төлету шаралары бәрі қолданылса және сәтсіз болса, онда
бухгалтерлік есепте саналатын үш жыл өткен соң ұзақ мерзімді ДҚ-ны
кәсіпорын жоюы мүмкін. Ол күмәнді талаптар бойынша құрылған резерв, период
шығыны немесе несиеге берілген тауар сатылымының шығыны арқасында жойылады
және екі жыл ішінде баланстан кейінгі есептерді ескеру керек.
Сатып алушыдан сатушыға жүргізілетін акцептсіз қарыз төлемі мүмкін
болмайды, себебі өзара есеп алысудың негізгі түрі акцептсіз ретте
қарастырылған, яғни сатып алушының келісімі бойынша.
Вексельді өңдеу ҚР заңындағы міндеттерін орындамау жағдайлары көп
болғандықтан, келісім - цессия - міндеттемеде ымыра талабы түрінде
қарастырылған.
Цессия келісімі (латын тілінен саззю - ымыра) нормативті - құқылы
құрал болып табылады. Ол төленбейтін төлемдер мәселелерінің шешімінде
кеңінен қолданылады. Цессия келісімі бойынша бір заңды тұлға (цедент) талап
ету құқығын қандай міндеті болмасын (тауарды жеткізу, істелген жұмыс үшін
төлем және т.б) басқа заңды тұлғаға (цессионарийге) толық немесе жартылай
көлемде береді.
Көп таралған түрлердің бірі компаниямен факторингтелген ДҚ сатылуы
болады. Факторингтік компания - бұл белгілі бір қаражатқа кәсіпорыннан ДҚ-
ды сатып алатын қаржылық компания немесе банк. Ол қарызды тікелей тауарды
сатып алушылардан тартып алады.
Көптеген кәсіпорындар өз міндеттемесінің төлем мерзімін ұзарту үшін
борышын шартсыз жазбаша міндеттемемен, яғни вексельмен қамтамасыз етеді.
Қарапайым вексельді есепке алғанда келесі көрсеткіштердің маңызын жақсы
ұғыну қажет:
- өтелу күні;
- вексель мерзімі;
- пайыздық ставка;
- өтелетін сомасы.
Вексельдер пайыздық және пайызсыз болып екіге бөлінеді. Пайыздық
вексельдер бойынша пайыз келесі формуламаен есептелінеді:
Қорлар деп аталатын № 2 ХҚЕС-на сәйкес қосалқы тауар материалдар
қорына өткізілуге дайын тұрған тауарлар, сондай–ақ шикізаттар мен
материалдар және аяқталмаған өндірістің өндіріс аяқталғаннан кейін
өткізілуге жататын өнімдері кіреді.
Сөйтіп, ағымдағы активтер өндірістік немесе өндірістік емес салаларда
болсын үнемі айналыста жүреді.
Тауарлық-материалдық құндылықтар бір жылдың ішінде немесе компанияның
бір операциялық циклының ішінде сатылатын немесе пайдаланылатын
болғандықтан ағымдағы активтер қатарына жатады. ТМҚ шаруашылық
субъектісінде келесі түрлерге бөлінеді:
- өндіріс процессінде немесе жұмыстар орындағанда және қызмет
көрсетілгенде пайдалануға арналған шикізат, материалдар, шала
фабрикаттар және құрастырмалы бұйымдар, отын, ыдыс материалдары,
қосалқы бөлшектер, өндірістік және шаруашылық инвентарьдың өзге
де материалдары (Материалдар шоттары);
- аяқталмаған өндіріс. Оның өзіндік құнына тек шикізат шығындары
ғана емес, сонымен бірге еңбек шығындары және жанама үстеме
шығыстар да кіреді (Негізгі және Көмекші өндіріс, Меншікті
өндірістің шала фабрикаттары шоттары);
- дайын өнім және шаруашылық субъектісінің қалыпты қызметі
барысында сатуға арналған тауарлар (Дайын өнім және Тауар
шоттары).
Тауарлық-материалдық құндылықтар бағалау күрделі процесс болып
табылады және келесі сатылардын тұрады:
- ТМҚ-ға жатқызылатын тауарлардың санын анықтау;
- ТМҚ-ның өзіндік құнына кіруге тиісті шығындарды анықтау;
- ТМҚ құнын шығысқа жатқызу тәртібін анықтау.
- Қорлардың өзіндік құнына келесі шығындар кіреді:
- ТМҚ сатып алуға кеткен шығындар;
- Өнімді өндіруге кеткен шығындар.
Аяқталмаған өндіріс тура (өнімнің бір бірлігін өндірумен тікелей
байланысты шығындар, бұл шығындар көбінесе айнымалы болып келеді) және
жанама (негізгі өндіірске қызмет көрсетумен байланысты шығындар: көмекші
өндіріс жұмысшыларының мерзімдік еңбек ақысы, өндірістік негізгі
құралдардың амортизациясы, өндірістік негізгі құралдарды күту, ағымдық және
күрделі жөндеу шығындары және т.с.с, бұлар өндіріс көлеміне тәуелсіз
болғандықтан, тұрақты шығындар б.т.).
Өзге де шығындар(ТМҚ-ны орналасқан жеріне тасымалдау кезінде немесе
оларды тиісті жағдайға келтіру барысында пайда болса ғана өнімніің өзіндік
құнына кіреді).
Келесі шығындар ТМҚ-ның өндірістік өзіндік құнына кірмейді:
- өткізу шығыстары;
- әкімшілік шығыстар;
- өзге де операциялық шығыстар.
Жалпы, ТМҚ есебі № 2 Қорлар Қаржылық есептіліктің халықаралық
стандартына сәйкес жүргізіледі. Қорлардың құнын анықтау барысында олардың
бағасын дұрыс белгілеу маңызды болып табылады. Есепті кезең ішінде
материалдардың көптеген түрлерінң бағалары өзгеріп тұрады. Материалдың бір
түрі, мысалы, бір ай ішінде әр түрлі бағамен келіп түсуі мүмкін. Сонымен
бірге, материалдардың бір түрін сатып өткізгенде, оның қандай ретпен және
бағамен сатылғандығын анықтау мүмкін емес. Сондықтан, материалдар құнының
болжамды қозғалысын аталмыш стандарттарға сәйкес келесі әдістермен бағалау
ұсынылады:
- ерекшеліктеріне қарай сәйкестендіру әдісі. Бұл әдіс өзара орнын
алмастыруға келмейтін ТМҚ мен арнайы жоба мен тапсырыс бойынша
өндірілген тауарлар және көрсетілген қызметтер бірлігінің өзіндік
құнын анықтауда қолданылады.
- орташа салмақтандырылған құн әдісі. ТМҚ әрбір бірлігінің құны
есепті кезең басындағы біртектес ТМҚ бірліктерінің орташа
салмақтандырылған құны мен есепті кезең ішінде сатып алынған немесе
өндірілген біртектес бірліктердің құнымен анықталады. ТМҚ-ның
орташа салмақтандырылған құны ТМҚ-ның барлық құнын олардың санына
бөлу арқылы анықтайды.
- ФИФО әдісі – Бірінші келді бірінші кетті деген мағынаны
білдіреді. Пайдаланылған немесе сатып өткізілген ТМҚ бірінші келіп
түскен ТМҚ бағасымен бағаланады. Ал есепті кезеңнің соңында ТМҚ
қалған қалдығы мерзім соңында келіп түскен ТМҚ бағасымен
бағаланады.
Қорларды бағалау олардың өзіндік құнына негізделген. Қорлар атты № 2
ХҚЕС сәйкес, 1.5-сурете көрсетілген ТМҚ өзiндiк құнмен сатып өткiзiлетiн
таза құнының ең төменгiсiмен бағаланады.
1.5-сурет – Тауарлы–материалдық қорлардың есеп сатылары
Қаржылық есептілікте қорларды бағалау олардың өзіндік құнына
негізделген. Алайда, Қорлар атты № 2 ХҚЕС сәйкес, ТМҚ өзiндiк құнмен
сатып өткiзiлетiн таза құнының ең төменгiсiмен бағаланады. ТМҚ-ды сатып
өткізудің таза құны, әдеттегi шаруашылық қызмет барысында болжанып отырған
сату бағасымен оларды жинақтауға және сатылуын ұйымдастыруға кеткен
шығындар шегергендегi шығындарға тең болады. Сатып өткізудің таза құны ТМҚ
бүлiнгенде, олар iшнара толық ескiргенде немесе олардың сату бағасының
төмендеуiне байланысты өзiндiк құн қалпына келмейтi жағдайда қолданылады.
ТМҚ-дың өзiндiк құны мен сатып өткізудің таза құнының ең төменгiсiн
анықтау үшiн 3 тәсiл қолданылады.
Баптық әдiс. ТМҚ-дың әрбiр атауы бойынша баланстық құн мен сатып
өткізудің таза құнының ең төменгiсi iрiктелiнiп алынады.
Негiзгi тауар топтары бойынша, яғни әрбiр тауар топтары бойынша
баланстық құн мен сатып өткiзу құнының төменгiлерi iрiктелiнедi.
Босалқылардың жалпы деңгейi бойынша анықтау тәсiлi. Барлық ТМҚ бойынша
баланстық құн мен сатып өткізудің таза құнының ең төменгiсi iрiктелiнiп
алынады.
ТМҚ есебiнде кезеңдiк және үздiксiз жүйе қолданылуы мүмкiн.
Кезеңдiк қолдануда жыл iшiнде ТМҚ-дың есебi нақтыланып егжей-тегжейлi
жүргiзiлмейдi. ТМҚ-дың нақты бары кезең сайын жүргiзiлiп отыратын
құндылықтарды түгендеу нәтижесi бойынша оның түгендеу аяқталмай сатып
өткiзiлген ТМҚ құны анықталмайды. Өйткенi ТМҚ өзiндiк құны төмендегі келесi
сызбамен анықталады:
Үздiксiз есеп жүргiзу жүйесiн қолдану барысында ТМҚ-дың келiп түсуi
мен шығуы олардың баланстық шоттарында толық жүргiзiледi.
Материалдық құндылықтардың барлық түрлері 1300 бөлімшенің активті
шоттарында жүргізіледі.
2. Қысқамерзімді активтер есебі мен аудитінің мақсаттары мен
міндеттері
Қысқамерзімді активтер есебі келесі міндеттері бар:
- қаржылық есептіліктің ішкі және сыртқы пайдаланушыларына қажетті
ұйымның қысқамерзімді активтері туралы толық және нақты
ақпараттың қалыптасуы;
- ұйымның қысқамерзімді активтермен жүргізілетін шаруашылық
операцияларды жүргізу барысында ҚР заңнамаларын сақталуын
бақылау үшін қаржылық есептіліктің ішкі және сыртқы
пайдаланушыларына қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету;
- қысқамерзімді активтермен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Абдрахманов А. С.
Қысқамерзімді активтердің есебі және аудиті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В050800 – Есеп және аудит
Павлодар
2013
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Есеп және аудит кафедрасы
20___ж. __________
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ____________ А. Ж. Мусина
(қолы) (аты- жөні)
ДИПЛОМдық жұмыс
Қысқамерзімді активтердің есебі және аудиті тақырыбына арналған
5В050800 Есеп және аудит мамандығы бойынша
(шифрі) (атауы)
Орындаған Абдрахманов А.С.
Тобы ЕжА-301(қ) (қолы) (тегі,инициалдар)
Ғылыми жетекшісі
Аға оқытушы Темиргалиева А. Б.
(қызметі, ғылыми (қолы) (тегі,инициалдар)
жетекшісі)
Нормабақылаушы Бахралинова Х.Г.
(қолы) (тегі,инициалдар)
Павлодар
2013
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қысқамерзімді активтердің есебі мен аудитінің теориялық 6
аспектілері
1.1 Қысқамерзімді активтердің мәні және құрамы 6
1.2 Қысқамерзімді активтер есебі мен аудитінің мақсаттары мен 21
міндеттері
1.3 Қысқамерзімді активтердің есебі мен аудитінің халықаралық 26
тәжірибесі
2 Қысқамерзімді активтердің есебі (Ромат ЖШС үлгісінде) 31
2.1 Кәсіпорын сипаттамасы мен қысқамерзімді активтердің есебі 31
облысындағы есеп саясаты
2.2 Қысқамерзімді активтердің синтетикалық және аналитикалық есебі 42
2.3 Қысқамерзімді активтерді қаржылық есептілікте көрсету 56
3 Қысқамерзімді активтердің аудиті 63
3.1 Ішкі бақылау жүйесінің тиімділігін бағалау және аудит 63
бағдарламасын әзірлеу
3.2 Аудиторлық процедуралар 77
3.3 Аудит қорытындыларын рәсімдеу 83
Қорытынды 92
Қолданылған әдебиеттер тізімі 94
Кіріспе
Қазақстанның әлемдік экономикаға дендеп енуі отандық кәсіпорындар мен
ұйымдардың қаржылық есептіліктерінің сапалылығы мен шынайлығы мәселелерін
көтеруде. Сондықтан, бухгалтерлік есеп есептілікті дамытуға арналған
тұжырымдамада қаржылық есептіліктің сапасын көтеру келешек мақсаттардың
негізгі бағыты ретінде танылуда. Қазіргі экономикалық жағдайда ұйымдар
стратегиялық шешімдерді қабылдауда бухгалтерлік есепке маңызды рөл беруде.
Ұйымдар мен кәсіпорындар өз қызметінде белгілі бір мақсатты көздейді.
Оларға жету үшін бухгалтер жүргізетін есебі мен аудиті жөніндегі ақпаратты
білуі керек. Барлық алынған ақпаратты өңдеп, кәсіпорынның қалыпты жұмыс
жүргізуіне және басшылардың арнайы қабылданатын шешімдеріне қажетті
ақпаратты ұсыну қажет.
Кәсiпорынның күрделi экономикалық тетiгiн нық, дұрыс жолға қойылған
есеп жүйесiнсiз, сондай–ақ сенiмдi экономикалық ақпаратсыз басқару iс
жүзiнде мүмкiн емес. Сондықтан шаруашылық жүргiзудiң қазiргi жағдайында
есепке алу мәлiметтерi кәсiпорынның және оның құрылымдық бөлімшелерiнiң
қызметiн жедел басқару үшiн, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлау
жасау үшiн өте қажет.
Барлық есептік ақпарат кәсіпорынның бухгалтериясында қажетті қаржы –
шаруашылық ақпаратты өндіріске түбегейлі қажетті, әрі үнемі үздіксіз
жүргізілетін маңызды ақпараттарды жоғары деңгейде өңдейді.
Өңделетін есептік ақпараттар қатарындағы қысқамерзімді активтердің
есебі мен аудитіне көп назар аударған жөн. Себебі ұйымның барлық
қысқамерзімді активтері үнемі қозғалыста болып, өзінің бастапқы қалпын
сатылай өзгертіліп, соңғы нәтижелік жалпы шығындар мен таза пайдаға тікелей
әсерде болатыны мәлім. Сонымен қатар, осы тұрғыдан алғанда қысқамерзімді
активтердің үлесі кәсіпорынның жаңа деңгейге кеңейтілу кезіндегі мөлшері
де, есептеу кезінде қысқамерзімді активтердің есебi мен оның аудитi өзектi
болып есептелiнедi.
Қысқамерзімді активтерді оперативті бақылау және талдауды, олар жайлы
ақпаратты өңдеу үшін басқарушы есептік және ақпараттық жүйеде жиналатын
мәліметтер мынандай талаптарға сай болуы тиіс: атаулылық, оперативтілік,
дер кезінде, айқын сенімді, релеванттық, пайдалы, мерзімінен бұрын,
талдамалылығы, түсінікті, бастамашылдық, жүйелі болуы тиіс.
Қысқамерзімді активтердің есебі және аудиті – экономикалық субъектіні
жоспарлау, бақылау және басқару іс-әрекетін реттеу мен тез арада дұрыс және
уақытылы шешім қабылдау процесі арқылы басқару үшін ағымдағы активтер жайлы
ақпаратпен қамтамасыз етеді.
Қысқамерзімді активтер есебі мен аудиторлық қызметтің негізгі міндеті
экономикалық субъектілердің қаржылық–шаруашылық қызметін реттейтін
заңдылықтардың сақталуының сапалы тексерілуін қамтамасыз ету, бухгалтерлік
есепті жүргізу, есептілік құру және ақпаратты пайдаланушыларды кәсіпорынның
қаржылық жағдайы туралы ақпаратпен қамтамасыз ету болып табылады. Іскерлік
ортада есеп мәліметтері аудиторлық қорытындымен расталмаған кәсіпкерлерге
сенім аз болады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – кәсіпорынның басқару құралына аса
қажетті әрі аса маңызды есептеменің бөлігі қысқамерзімді активтердің есебі
мен аудиті осы дипломдық жұмыста кеңінен және түбегейлі қарастырылады.
Негізінен баланстың бірінші бабына сәйкес орналасқан пайдалану мерзімі бір
жылдан аспайтын активтер жатады. Олардың есебі басқа да өндірістік
өнімдердің толық өзіндік құнын есептеу үшін және атқарылып болған істің
нәтижесінде өзінің құнын толық аударады. Сол сияқты қаржылық есептілік
беруде қысқамерзімді активтер есебі өте маңызды, сонымен қатар оларға үнемі
бақылау мен тексеру жүргізіледі және оның шаруашылық субъектіге өзіндік
үлесі анықталып мониторинг жүргізіледі. Шаруашылық әдістердің және
кәсіпорындардың қаржылық есептілікті айтарлықтай сенімді болу үшін
аудиторлық тексерулер жүргізілуді қажет етеді. Аудиторлық қорытынды соңғы
жылдары елімізде жедел қарқындап, барынша дамып келе жатқан сала. Қазіргі
кезде толық немесе әрбір сала бойынша қандай болмасын аудиторлық
тексерулердің бірнеше түрлері бар. Сол себепті аудитор қазіргі нарықтық
жағдайда шаруашылық субъектіге тәуелсіз тексеру жүргізу арқылы қорытынды
жасайды. Яғни, аудиторлық қорытынды есептілікке сенімділікті артуға ауадай
қажет екендігін дәлелдеді деуге толық негіз бар.
Ғылыми зерттелу дәрежесі. Қысқамерзімді активтердің есебі мен аудиті
мәселелерін қазақстандық зерттеушілер Әбдішүкіров Р. С., Радостовец В.К.,
Назарова В. Л., Кеулімжаев К. К., Әжібаева Н., Баймұхаметова А.С.,
Сейдахметова Ф.С. және ресейлік зерттеушілер Качалин В.В. және т.б.
авторлардың жұмыстарында ашылып қарастырылған.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі ретінде фармацевтикалық компания
Ромат жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қысқамерзімді активтердің
есебі мен аудиті.
Диплом жұмысының мақсаты қысқамерзімді активтердің есебі мен аудитін
ұйымдастыру және жүргізу ерекшеліктерін зерттеу болып табылады.
Диплом жұмысының мақсатына қарай келесі міндеттер қалыптасады:
- қысқамерзімді активтер есебі мен аудитінің теориялық негіздерін,
шетелдік тәжірибесін зерттеу;
- ұйымның сипаттамасын және есептік саясатын зерделеу, қаржы-
шаруашылық іс-әрекетінің негізгі көрсеткіштерін талдау;
- ұйымның қысқамерзімді активтер есебін ұйымдастыру және жүргізу
ерекшеліктерін зерттеу;
- қысқамерзімді активтерді қаржылық есептілікте көрсету;
- РоматЖШС-де қысқамерзімді активтер аудитің жүргізу.
Диплом жұмысының құрылымы зерттеу мақсатын және міндеттерін көрсету
тиіс.
Диплом жұмысының бірінші бөлімінде қысқамерзімді активтердің есебі мен
аудитінің теориялық аспектілері және тәжірибесі қарыстырылған.
Екінші бөлім Ромат ЖШС қысқамерзімді активтердің есебін жүргізу
ерекшеліктері қарастырылған.
Үшінші бөлімде қысқамерзімді активтердің аудиті жайлы баяндалады.
Жүргізілген жұмыс бойынша жалпы нәтижелер қортынды бөлімде
көрсетілген.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы жауапкершілігі шектеулі серіктестік
үлгісінде қысқамерзімді активтердің есебі мен аудитінің ерекшеліктерін
зерттеу болып табылады.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы зерттеу нәтижелерін талданатын
кәсіпорынның іс-әрекетінде, сонымен қатар саланың басқа ұйымдарында
пайдалану мүмкіндігінде болып табылады.
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негізі ретінде
бухгалтерлік есеп және аудит бойынша нормативтік-құқықтық құжаттар,
халықаралық қаржылық есептілік стандарттары (ХҚЕС), отандық және шетел
ғалымдарының еңбектері және Ромат ЖШС есептік құжатнамасы болып табылады.
1 Қысқамерзімді активтердің есебі мен аудитінің теориялық аспектілері
1. Қысқамерзімді активтердің мәні және құрамы
Активтер – жасалған әрекет нәтижесінде пайда болған келешекте
экономикалық пайда алуды жоспарланған әрекетінің нәтижесінде қалыптасқан
жеке кәсіпкермен немесе ұйыммен бақыланатын ресурстар.
Активтерді өтеу мерзімі бойынша бөлінеді:
- ұзақ мерзімді (бір жылдан аса);
- қысқа мерзімді немесе өтпелі (бір жылға дейн).
Активтердің өзіне тән келесі белгілері бар:
- оларға өткен кезең операциясының нәтижесінде алынған экономикалық
ресурстар жатады;
- олар жеткілікті түрде шынайы бағаланады;
- болашақта ұйымға пайда әкелуге қабылетті экономикалық ресурстар.
Жалпы кәсіпорындағы активтер 1.1-суретте көрсетілгендей жіктеледі.
Ұзақ мерзімді активтер және қысқамерзімді активтер кәсіпорынның өндірістік
процесіне тікелей қатысып, нәтижесінде өндірілген өнімнің нақты өзіндік
құнын анықтайтын маңызды элемент болып табылады. Сол себепті,
кәсіпорындардың өндірілген өнімінің және жалпы кәсіпкерлік қызметінің
рентабельділігі ұзақ мерзімді активтермен (негізгі құралдар, жылжымайтын
мүлік, ғимараттар) қатар, қысқамерзімді (ағымдағы) активтерді басқару
жүйесін тиімді ұйымдастыруды талап етеді.
АКТИВТЕР
Қысқамерзімді Ұзақмерзімді
Ақша қаражаты Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар
Қысқа мерзімді қаржы Ұзақ мерзімді дебиторлық берешек
инвестициялары
Қысқа мерзімді дебиторлық берешекҮлестік қатысу әдісімен есепке алынатын
инвестициялар
Қорлар Инвестициялық жылжымайтын мүлік
Ағымдағы салық активтері Негізгі құралдар
Сатуға арналған ұзақ мерзімді Биологиялық активтер
активтер
Өзге қысқа мерзімді активтер Барлау және бағалау активтері
Материалдық емес активтер
Кейінге қалдырылған салықтық активтер
Өзге ұзақ мерзімді активтер
1.1-сурет – Активтердің пайдалану мерзіміне қарай жіктелуі
Актив деп кәсіпорын бақылауындағы, сатып алу кезінде өзіндік құны
өлшемге келетін экономикалық ресурстарды айтады. Активтер бухгалтерлік
есепте бастапқы құны бойынша, яғни оларды сатып алудың, жасаудың және
салудың іс жүзіндегі шығындары бойынша көрсетіледі. Бастапқы құнды
өзгертуге тек қосымша күрделі салымдар жасалған, ішінара жойылған, сондай-
ақ Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімдеріне сәйкес жүргізілетін
активтерді бағалау жағдайларында ғана жол беріледі.
Активтер – өндірістік және бейөндірістік мақсаттағы жылжымайтын және
жылжитын мүлік түріндегі меншік, сондай-ақ шаруашылық мақсатта пайдаланылып
жүрген жер, орман-тоғай, пайдалы қазбалар қоры, ақшалай құны бар, заңи және
жеке тұлғалардың меншігі болып табылатын нәрселердің барлығы. Елдің
шетелден алынған ақшалай табысының оның шетелдегі шығысынан асып түсуі.
ХҚЕС 1 сәйкес актив қысқа мерзімді болып саналады, егер:
- оны өткiзу көзделсе, не ол кәсiпорынның қалыпты операциялық
кезеңiнiң барысында сатуға немесе пайдалануға арналса;
- ол негiзiнен сауда мақсаттарына арналса;
- оны есепті күннен кейін он екі айдың ішінде сату ұйғарылса; не
- ол ақша қаражаты немесе ақша қаражатының баламалары нысанында болса
(7 Ақша қаражатының қозғалысы туралы есептер (IAS) ХҚЕС-ында
анықталғандай), бұған есепті күннен кейін, ең болмағанда, он екі
айдың ішінде қандай да болсын міндеттеменің орнын толтыру үшін оны
айырбастауға немесе пайдалануға тыйым салынған реттер кірмейді.
Қалған активтердiң барлығы міндетті түрде ұзақ мерзiмдi активтер
ретiнде топтастырылуы тиiс.
Қысқа мерзімді активтер – қолма-қол ақша түріндегі және қолма-қол
ақшаға айналдырылған, сондай-ақ сатуға болатын немесе бір жыл ішіндегі
оперативтік өндірістік өткізу циклі бойына пайдалануға болатын активтер.
Активтер – бұл субъектінің белгіленген құнмен бағаланатын мүлкі немесе
болашақ пайда. Бұл өткен кезеңнің бақылау қорытындысы бойынша болашақта
экономикалық табыс әкелетін немесе ұйымның меншіктік ресурсы. Сондай өтімді
активтерге пайыз түрінде табыс әкелмейтін және иелеріне өздерінің
міндеттемелері бойынша төлем төлеуге мүмкіндік беретін, оңай өткізілетін
қаражат (қысқа мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздар, ірі компаниялардың
акциялары мен облигациялары, ағымдағы шоттар, қолма-кол ақша).
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметі барысында өздерінің өндірген дайын
бұйымдары, сату үшін сатып алған тауарлары, сатып алған, бірақ әзірге
ұйымға келіп түспеген тауарлары (жолдағы тауарлар), аяқталмаған өндіріс,
басқаларға көрсеткен қызметтері, сондай-ақ жұмыстарды орындау және
қызметтерді көрсету барысында пайдалануға арналған қосалқы бөлшектері,
отындары, ыдыс және ыдыстық материалдары, жартылай фабрикаттар және басқа
да материалдары сол ұйымның тауарлық-материалдық қоры түріндегі
қысқамерзімді активтері болып табылады.
Қысқамерзімді активтерді жоспарлау, есептеу және талдау
тәжірибелерінде келесі белгілері бойынша жіктейді:
- жоспарлау, басқару, бақылау тәжірибелеріне байланысты нормаланатын
және нормаланбайтын айналым құралдары;
- айналым капиталын қалыптастыру көздеріне байланысты-жеке меншік
айналым капиталы және қарызданған айналым капиталы;
- өтімділігіне байланысты, яғни ақшаға айналу жылдамдығына байланысты –
тез өткізілетін айналым құралдары және баяу өткізілетін айналым
құралдары;
- капитал салымдарының тәуекел салымдарына байланысты- минималды
тәуекелділікті салымдар айналым капиталы, азайтылған тәуекелділікті
салымдар айналым капиталы, орташа тәуекелділікті салымдар айналым
капиталы, жоғары тәуекелділікті салымдар айналым капиталы;
- өндіріс процесіндегі функцияларды рөліне байланысты –айналмалы
өндірістік қорлар және айналыс қоры;
- материалдық – заттық мазмұнына байланысты-еңбек құралдары
(шикізат,материалдар,жанармай,аяқта лмаған өндіріс және т.б.) дайын
өнім мен тауарлар, ақша қаражаттары және де есепшоттағы қаражаттар.
1.2-сурет – Қысқамерзімді активтердің құрамы
Қысқамерзімді активтердің құрамына кіретін құралдарға 1.2-суретте
көрсетілгендей өндірістік қорлар (өндіріс сферасындағы өндірістік қорлар) –
бұл кәсіпорындардың, бірлестіктердің, ұйымдардың өндірістік қорларының бір
өндірістік айналымда түгел тұтынылып және өзінің құнын дайындалатын өнімге
толығымен кіретін бөлігі. Әдетте, өзінің табиғи нысанын сақтамайды
және аяқталғаннан кейін ақшалай нысанда қайтарылады.Олар:
- шикізаттар мен материалдар;
- негізгі материалдар;
- сатып алынған жартылай фабрикаттар;
- жанар май;
- қосымша материалдар;
- арзан бағалы тез тозатын құралдар;
- өндіріс процесіндегі құралдар;
- аяқталмаған өндіріс;
- өзі өндірген жартылай фабрикаттар.
Айналыс қорлары (айналыстағы айналым құралдары):
- кәсіпорын қоймаларындағы дайын өнім;
- тиелген бірақ ақысы төленбеген өнім;
- қайта сатуға алынған тауарлар;
- ақша қаражаттары;
- касса;
- есепшот;
- валюталық шот;
- бағалы қағаздар.
Қысқамерзімді активтердің ең жоғары өтімді активтер арасында ең
өтімдісі алдымен ақша қаражаты болып саналады. Ақша қаражаты – бұл жоғары
өтімді актив және жалпыға бірдей айырбас құралы, сонымен бірге барлық
қалған активтерді бағалау мен есептеудің негізі болып табылады. Ақша
қаражаты міндеттемелерді тез арада өтеуге қабылетті болуы өте маңызды.
Жалпы ақша қаражаттары Қысқа мерзімді активтер атты бухгалтерлік
есеп шоттарының үлгі жоспарының алғашқы бөлімнің бірінші тобына кіреді. Бұл
бөлімнің шоттары қысқа мерзімді ретінде жіктелетін ұйымның активтерін
есепке алуға арналған.
Бухгалтерлік есептің № 7 Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі
есеп деп аталатын халықаралық стандартына сәйкес ақша қаражатына қаржылық
ұйымдарда ағымдық шоттардағы ақша, қолма-қол купюралар, монеталар, валюта
және айналымдық несиелік – ақшалай құжаттар жатады.
Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп өзіне ақша құралдарындағы
өзгерістер мен осындай өзгерістерді операциялық, инвестициялық және
қаржылық қызметтен өзгерістерге бөліп, субъектінің кезеңдегі ақша
қаражатының баламалары туралы ақпаратты қамтиды.
Ақша қаражатының баламалары инвестициялаудан немесе басқа мақсаттардан
гөрі қысқа мерзімді ақша міндеттемелерін өтеу үшін ұсталады. Осылайша,
әдетте, инвестиция алынған күннен бастап үш ай немесе одан аз болатын өтеу
мерзімі болған кезде ғана ақша қаражатының баламасы анықтамасында болады.
Банктік овердрафттар, әдетте, қарыз алумен ұқсас, яғни қаржылық қызмет
ретінде қаралады. Солай бола тұрса да, егер банктік овердрафт талап ету
бойынша өтеуге жатса және субъектінің ақша қаражатын басқарудың
инструментарийінің ажырамас бөлігі болап табылатын болса, банктік
овердрафттар ақша қаражатының құрамдас бөлігі және ақша қаражатының
баламасы болып табылады.
Ақша қаражатының қозғалысы туралы есепте кәсіпорын тиесілілігі бойынша
операциялық қызметке, инвестициялық және қаржылық қызметке сыныпталған
кезеңдегі ақша қаражатының ағынын көрсетеді.
Ақша қаражатының эквиваленті деп ақша, қаражатының белгілі бір
сомасына жеңіл айнала алатын және құндылығын өзгерту қаупіне аз ұшырайтын
қысқа мерзімді өтімділігі жоғары салымдарды айтады. Мысалы, банктік
овердрафт. Овердрафт –бұрын дебеттік қалдықтан асатын сомаға төлем
жасағанда активті шотта пайда болатын кредиттік қалдық. Яғни, банк төлеген
сома клиент шотындағы ақшадан асып түссе овердрафт туындайды. Овердрафт
әдетте қысқа мерзімді міндеттеме ретінде есепке алынады.
Кәсіпорынның күнделікті ағымдағы шаруашылық іс-әрекетіне қажет нақты
ақша кассада сақталады. Кассаға қабылданған нақты ақша КО-1 нысанындағы
кассалық кіріс ордері бойынша кіріске алынады. Кассадан берілген нақты ақша
КО-2 нысанында кәсіпорынның шығыс ордері куәландырады. Кәсіпорында кассаның
кіріс және шығыс ордерлерінің мәлеметтері жүзеге асқан соң касса кітабына
(КО-4) тіркеледі.
Кассадағы операциялар есебі 1000 Ақша қаражаты бөлімшесінің 1010
Кассадағы теңгемен ақша қаражаты шотында жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының банк мекемелері заңды тұлғалар арасындаға
есеп айырысуларды жүргізу үшін және ақша қаражаттарын сақтау үшін теңгемен
және шетел валютасында банктік шоттар ашады. Банктік шот – бұл клиентке
банктік қызмет көрсету және ақша қабылдау туралы банк пен клиент арасындағы
келісімдік қатынасты бекіту әдісі. Ұйымдар банктерде ағымдық,
корреспонденттік, жинақтық, депозиттік және карт-шоттар аша алады.
Қазақстанда ҚР Төлемдер және ақша аударымдары туралы Заңына сәйкес
банк мекемелері арқылы іске асырылатын қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың
бірыңғай жүйесі жұмыс істейді.
Ағымдық шоттар бойынша операциялар шот иесінің жазбаша бұйрығы
негізінде жүргізіледі. Субъектінің банктегі ағымдық шотына нақты ақша
қабылдануы және берілуі немесе нақты ақшасыз есеп айырысу үшін кең тараған
құжаттар:
- қолма-қол ақша жарнасына хабарландыру;
- ақшалай чек;
- төлем тапсырыс;
- төлем талап-тапсырыс.
Кәсіпорын банкіден уақтылы (күн сайын немесе банк тағайындаған
уақытта) ағымдық шотынан үзінді, яғни есепті кезеңдегі жасалған операциялар
тізбегін алып отырады. Банкінің үзіндісіне басқа да ұйымдар мен
кәсіпорындардан ағымдық шотқа келіп түскен және одан аударылған ақша
қаражаты бойынша құжаттар, сондай-ақ кәсіпорыннан келген құжаттар
тіркеледі.
Шетел валютасымен байланысты операциялар № 21 Валюталық бағам
өзгерістерінің әсері ХҚЕС реттеледі. Кәсіпорындарда шетел валютасындағы
ақша қаражатының есебі 1032 Банктегі ағымдық шоттағы валютамен ақша
қаражаты шотарында жүргізілуі мүмкін. Бұл шоттар активті. Бұл шоттардың
дебетінде есепті мерзімнің басындағы және соңындағы шетел валютасымен ақша
қаражатының қалдығы, шетел валютасымен түскен ақша қаражаты, ал кредитінде
шыққан шетел валютасы көрсетіледі. Бұл шоттардың аналитикалық және
синтетикалық есебі 1010 және 1030 шоттарындағы есеп тәріздес жүргізіледі.
№ 21 Валюталық бағам өзгерістерінің әсері ХҚЕС –на сәйкес, шетел
валютасындағы операция шетел валютасында көрінетін және реттелетін мәміле
болып табылады. Оған келесі мәмілелер жатады:
- бағасы шетел валютасында көрсетілген тауарлар мен қызметтерді сатып
алғанда немесе сатқанда;
- берешек сома шетел валютасында көрсетілгенде;
- валютаны айырбастау келісімін орындалмаған тарап болып табылса.
Шетел валютасын теңгемен қайта есептегенде ҚР Ұлттық Банкімен
бекітілген бағам емес, нарықтық бағамды қолдану керек делінген.
Шетел валютасындағы операциялар есепте операцияны валютада жүргізу
күнгі бағаммен бейнеленеді.
Қаржылық есептілікті дайындау және ұсыну қағидаларымен бекітілген тану
критерилеріне сәйкес, операцияны жүргізу күні болып операцияны есептілікте
тану күні саналады. Шетел валютасында көрініс тапқан баланс баптарын қайта
бағалау мақсатында олар ақшалай және ақшалай емес болып екі топқа бөлінеді.
Шетел валютасындағы ақша қаражаты және шетел валютасының тұрақты
сомасы төлемі арқылы алынатын немесе өтелетін активтер мен міндеттемелер
ақшалай бап болып табылады. Мысалы, қысқамерзімді дебиторлық және
кредиторлық борыштар, алынған және берілген несиелер. Балансты құру кезінде
шетел валютасындағы ақшалай баптар есептілікті құру күнінің бағамы бойынша
қайта есептеледі.
Ақшалай баптарға жатпайтын баптар ақшалай емес болып саналады. Мұндай
баптарға негізгі құралдар, материалдық емес активтер, тауарлық-материалдық
қорлар және т.б. жатады. Олар қайта бағаланбайды және баланста операцияны
жүргізу күнгі бағаммен көрсетіледі.
Ақшалай баптарды балансты құру күніне немесе есеп айырысу күніне қайта
бағалау (қайта есептеу) нәтижесінде туындайтын бағамдық айырмалар пайда мен
зиян туралы есепте бейнеленеді.
Дебиторлық берешек. Өндірістік қызмет барысында ұйымдар өнімді
өткізумен, жабдықтаушылардан материалдардың келіп түсуімен, қаржылық
міндеттемелерінің орындалуы және тағы басқаларымен байланысты әр түрлі
қарым–қатынасқа түседі. Осыған байланысты ақшалай есеп айырысулар не нақты
ақшасыз есеп айырысу түрінде, не қолма – қол ақша айналымы түрінде
жүргізіледі. Ақшалай есеп айырысу жүйесінің дұрыс және тиімді
ұйымдастырылуы кәсіпорын қызметі барысында үлкен роль атқарады.
Ақша құралдары және оның эквиваленттерінен басқа қысқамерзімді өтімді
активтерінің маңызды түрлерінің бірі дебиторлық борыш (алынуға тиісті
шоттар) және алынған вексельдер болып табылады. Олар тауарды несиеге
сатқанда пайда болады. Алынуға тиісті шоттар осы кәсіпорынның басқа
компанияның ақша құралдарына, тауарлары мен қызметтеріне және өзге де
ақшалай емес активтеріне қойылатын талабы болып табылады. Басқа заңды және
жеке тұлғалардың кәсіпорынға қарызы дебиторлық борыш болып табылады.
Дебиторлық берешек шот-фактурамен немесе ресми қарыздық міндеттемемен
расталады (вексельдер).
Дебиторлық берешек деп белгілі бір қарым–қатынасқа байланысты заңды
және жеке тұлғалардың шаруашылық субьектісінің алдындағы сатып алған
тауарлары, субьектінің оларға көрсеткен қызметтері үшін, сондай–ақ
жұмысшылар мен қызметкерлердің субьектіден аванс ретінде алған немесе
несиеге, қарызға алған тауарлары мен материалдары үшін қайтаруға тиісті
борыштарын айтады. Осы субьектіге берешек борышы бар кәсіпорындар мен
ұйымдар және тұлғалар дебиторлар болып табылады. Есеп беретін уақыттан
кейінгі бір жыл ішінде алынатын дебиторлық берешектер ағымдағы активтер
қатарында есептелінеді. Бір жылдан астам уақыт ішінде алынатын дебиторлық
борыштар ұзақмерзімді активтерге жатады.
Дебиторлық берешек активінің келесі үш сипаттамасы болуы керек:
- келешек экономкиалық пайданы іске асыру;
- осы ұйым басқаратын ресурс түрінде ұсыну;
- келешекте алынатын пайданы өзіне енгізбей, бірақ қазіргі таңда
ұйымның бақылауында болмау.
Дебиторлық берешектің жіктелуі 1.3-суретте көрсетілген.
1.3-сурет – Дебиторлық берешектің жіктелуі
Өтеу мерзімі бойынша дебиторлық берешек қысқамерзімді және
ұзақмерзімді болып бөлінеді. Қысқамерзімді дебиторлық берешек – өтеу
мерзімі бір жылға дейін, ұзақмерзімді – бір жылдан аса. Қалыптасу сипатына
қарай дебиторлық берешек қалыпты және ақталмаған деп бөлінеді. Қалыпты
дебиторлық берешек кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын орындау, сонымен
қатар, қолданыстағы есеп айрысу нысандарымен кесімді. Ақталмаған дебиторлық
берешек – есеп айрысу және қаржылық тәртіптің орындалмауы, бухгалтерлік
есепті жүргізу кемшіліктері болғанда, материалдық құндылықтарды жіберу
бақылауының баяулату нәтижесінде туындайтын берешек.
Іс-әрекет түрлері бойынша дебиторлық берешек саудалық және саудалық
емес болып бөлінеді. Саудалық дебиторлық берешек – негізгі іс-әрекет
нәтижесінде өткізілген тауарлар мен қызметтер үшін сатыпалушылар
міндеттемелерінің сомасы. Саудалық емес берешек – негізгі емес іс-әрекет
нәтижесінде туындайтын берешек.
Сонымен қатар, бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспарына сәйкес
сатыпалушылардың және тапсырысберушілердің дебиторлық берешегі, еншілес
ұйымдардың дебиторлық берешегі, қауымдастырылған және бірлесіп бақыланатын
ұйымдардың дебиторлық берешегі, филиалдар және құрылымдық бөлімшелердің
дебиторлық берешегі, қызметкерлердің дебиторлық берешегі, жал бойынша
берешек, алынатын сыйақылар, өзге дебиторлық берешек болып бөлінеді.
Дебиторлық борыштар төлеу мерзіміне сәйкес немесе борышты өтеу
мерзіміне қарай келесі түрлерге бөлінеді. Қысқа мерзімді қарыздар- ұйымның
бір жылға дейінгі қарызы, ал бір жылдан жоғары- ұзақ мерзімді қарыздар
болып саналады.
Дебиторлық берешекті қалыпты өтеу мерзімі 5-90 күн болып табылады, бұл
мерзімнен асып кесте дебиторлық борыштың өтелу мерзімі өтіп кеткен болып
саналады. Дебиторлық борыштың түрлеріне қарай бөлінуі келесі 1.4-суретте
көрсетілген.
1.4-сурет – Ағымдағы дебиторлық борыштың түрлері
Халықаралық және ұлттық стандарттар арасында дебиторлық борыш есебін
жүргізу тәртібі мен есептілікте бейнеленуін тікелей реттейтін стандарт жоқ.
Дебиторлық борыштың баланста қөрсетілуі № 1 Қаржылық есептілікті ұсыну
ХҚЕС анықталады, бұл жерде саудалық және басқа да дебиторлық борыштың
баланста бейнеленуі талап етіледі. Сонымен қатар 72 тармақта бас, еншілес,
қауымдастырылған ұйымның және басқа да байланыс жақтардың бөлек баптарында
дебиторлық борыштың бөлек ашылуы тиіс екендігі айтылдады.
Дебиторлық борыштар қаржылық активтер түсінігінің ішіне кіреді және
жекелеген мәселелері № 39 Қаржылық құралдар: тану мен бағалау ХҚЕС
регламенттеледі, бұл жерде дебиторлық борышты тану мен бағалау критерилері
құрылады. Осы стандарт бойынша қаржылық актив бастапқыда нақты шығындар
бойынша анықталады, яғни берілген құралдың тең әділ құнымен бағаланады (66
тармақ). Дебиторлық борыш өнім өткізуде, қызмет көрсеткенде немесе жұмыс
орындағанда пайда болады және сатып алушылардан алынатын ақшалай қаражат
өлшемінде көрсетіледі. Дебиторлық борыш баланста күмәнді талаптар бойынша
құрылған резервтерді шегеру арқылы көрсетіледі.
Сонымен дебиторлық борыш жасалған саудалық, саудалық емес операциялар
нәтижесінде пайда болады. Саудалық дебиторлық борыш дегеніміз кәсіпорынның
қалыпты қызметі нәтижесінде сатылған тауарлар мен қызметтер үшін сатып
алушының міндеттеме сомасын айтамыз. Саудалық емес дебиторлық борышқа
қызметкерлердің дебиторлық борышы, алынуға тиісті дивидендтер мен пайыздар,
сақтандыру жағдайлары туындағанда сақтандыру компаниясына қойылатын
талаптар, мемлекеттік органдарға салықты қайтару бойынша қойылатын талаптар
және т.с.с жатады.
Қазақстандық және халықаралық стандарттарға сәйкес, дебиторлық борыш
тек өзімен байланысты кіріспен бірге танылады. Бұл кезде дебиторлық борыш
бастапқы құны бойынша бағаланады, дебиторлық борыш сомасы күмәнді талаптар
сомасына, ақша женілдіктеріне, сату женілдіктерінің сомасына және
қайтарылған тауарлар сомасына шегеріледі. Нәтижесінде дебиторлық борыштың
таза құны анықталады.
Дебиторлық борыш есебі бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспарының
Қысқа мерзімді активтер атты бірінші бөлімінің 1200-ші бөлімшесінде және
Ұзақ мерзімді активтер атты екінші бөлімінде 2100 бөлімшесінде
есептелінеді. Тауарлар мен қызметтер үшін сатып алушылар мен тапсырыс
берушілермен бір жылдық есеп айырысу есебі 1210 Сатып алушылар мен
тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі шотында жүргізіледі.
Көрсетілген шоттың дебетінде клиенттің айдың басы мен айдың соңындағы қарыз
сомасы және жыл ішінде алынатын сома, кредитінде сатып алушыдан келіп
түскен сома бейнеленеді.
Дебиторлық борыш танылғанда келесі бухгалтерлік өткізбе құрылады:
Дебет 1210 Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық
берешегі және Кредит 6010 Өнімді өткізу мен қызмет көрсетуден түскен
кіріс.
Сатып алушыларды өзіне тарту үшін ұйымдар әр түрлі женілдіктер
жасайды, оларды екі топқа бөлуге болады.
- ақшалай жеңілдіктер;
- сауда женілдіктері.
Төлемді белгілі бір кезең ішінде жасаған сатып алушыларға ақша
жеңілдігі беріледі, яғни шот-фактурада көрсетілген сома жеңілдік сомасына
азаюы тиіс. Мұндай шаралар өткізу көлемін ұлғайту үшін жасалады, сатып
алушыны уақытылы немесе ерте төлем жасауға ынталандырады және төлеу мерзімі
өтіп кеткен және күмәнді қарыздарды азайту үшін жасалады.
Есеп беруге тиісті тұлғалардың есебі 1250 Қызметкерлердің қысқа
мерзімді дебиторлық берешегі шотына ашылған Есеп беруге тиісті
тұлғалардың берешегі аралық шотында жүргізіледі. Бұл шоттың дебетінде есеп
беруге тиісті тұлғалардың айдың басы мен аяғындағы қарызының қалдығы және
есеп беруге тиісті тұлғаның есепті ай ішіндегі дебиторлық берешегі
бейнеленеді. Кредит бойынша қарыздың өтелуі көрсетіледі.
Есеп беруге тиісті тұлға басшыға орындаған жұмыстар туралы рапорт
береді, ал бухгалтерияға іс-сапар куәлігі мен іс-сапар кезіндегі шығыстар
туралы аванстық есеп береді. Іс-сапар шығындарына байланысты аванс сомасы
бухгалтерия жасаған есебі негізінде жүргізіледі.
Іс-сапар шығындарының аванстық есебін тексергенде бухгалтер 2010 жылғы
22 қыркүйектегі № 1428 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының
шегiндегi қызметтiк iссапарлары туралы ереженi бекiту туралы туралы ҚР
Үкімет қаулысын басшылыққа алады. Үкімет қаулысында іс-сапар шығындарын
өтеу нормалары көрсетілген. Мемлекеттік ұйымдарда ұйымдастырушылық және іс-
сапар шығындары салық салғанға дейінгі кірістен шегеріледі. Жоғарыда
айтылған шығындардың барлығына растаушы құжаттар болуы тиіс.
Ұйымның дебиторлық борышы келесі жағдайларда күмәнді талаптар болып
саналады:
- келісім шартта көрсетілген мерзімде немесе төлеу мерзімі
бекітілмеген жағдайда қажетті қалыпты уақытта өтелмесе;
- қажетті кепілдемемен қамтамасыз етілмесе.
Дебиторлық борыштың сенімсіз талаптары деп, Қазақстан Республикасының
заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен борышты айтады. ҚР Азаматтық
кодексінің 178 бабына сәйкес бұл мерзімге 3 жыл берілген.
Күмәнді талаптар бойынша резерв құрудың мәні сатып алушының қарызын
төлемеуден кәсіпорынды сақтандыратын тәуекелдік қорын құру болып табылады.
Мұндай резервтің құрылуы кәсіпорынның экономикалық тұрақсыздықта жұмыс
істеуімен байланысты. Жаппай төлем қабілетін жоғалту жағдайында
кәсіпорындар жөнелтілген өнім, орындалған жұмыс және көрсетілген қызмет
үшін алдын-ала төлем алуға мүдделі. Алайда, сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің әр кез төлемдік қабылеті және алдын-ала төлем жасауға
мүмкіндігі бола бермейді. Осы қалыптасқан жағдайларда сату көлемін арттыру,
соған байланысты пайда мөлшерін ұлғайту мақсатында кәсіпорындар тауарды
төлеу мерзімін кейінге қалдырып, несиеге беруге мәжбүр. Бірақ кәсіпорын
өнімді өткізумен байланысты шығындар шығарғанда сатып алушылар мен тапсырыс
берушілер әр түрлі себептер бойынша қарызын өтей алмауы мүмкін. Дәл осы
жағдайда кәсіпорындар күмәнді талаптар бойынша резерв құру тәжірибесін
қолдануы керек. Бұл резерв кәсіпорынға қаржылық есептілік құруда негізгі
ережелердің бірі – сәйкес келу қағидасының орындалуын қамтамасыз етеді.
Ендеше, бір мәміле немесе оқиға нәтижесінде пайда болған кірістер мен
шығыстар бір уақытта танылады, ал күмәнді талап сомалары өткізілген өнім,
орындалған жұмыс пен көрсетілген қызмет көлеміне сәйкес келуі керек және
тауар өткізілген, жұмыс орындалған және қызмет көрсетілген есерпті
мерзімнің шығындарына жату керек.
Күмәнді талаптар бойынша резервтер есебі 1290 Күмәнді талаптар
бойынша резерв шотында жүргізіледі. Бұл шот контрактивті, өйткені сатып
алушы мен тапсырыс берушілердің дебиторлық борышының бағасын түзетеді.
Есепте күмәнді талаптар бойынша резервтің жәй-күйі мен қозғалысы
туралы ақпарат баланста және пайда мен зиян туралы есете келесідей
көрсетіледі:
- баланстағы дебиторлық борыш 1290 Күмәнді талаптар бойынша резерв
шотында есептелетін күмәнді талаптар бойынша резерв сомасына
азайтылып көрсетіледі;
- пайда мен зиян туралы есепте құрылған резерв сомасы кезең шығыстары
ретінде танылады.
Егер сенімсіз дебиторлық борыш сомасы белгілі болса онда оны
шығыстарға жатқызамыз: Дт 7440 Күмәнді талаптар бойынша шығыстар және Кт
1290 Күмәнді талаптар бойынша резерв
Сенімсіз дебиторлық борыштың сомасын, яғни іздену мерзімі өтіп кеткен
борышты баланстан шығару мына бухгалтерлік жазумен көрсетіледі: Дт 1290
Күмәнді талаптар бойынша резерв және Кт 1210 Сатып алушылар мен
тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі
Күмәнді талап бойынша резервті бағалаудың екі тәсілі бар:
- таза өнімді өткізуден, жұмыс орындағаннан, қызмет көрсетуден пайыз
әдісі;
- дебиторлық борышты төлеу мерзіміне байланысты есепке алу әдісі.
Жойылмаған дебиторлық берешекті есептеудің 2 тәсілі бар.
Тікелей жою тәсілі, осы тәсілге сәйкес үмітсіз талаптар 7440 шотына
үмітсіз талаптарды анықтау моментінде жойылады.
Резервті тәсіл, осы тәсілге сәйкес қолданудың төленбеген есептерінің
күтілетін сомасының бағасы жүргізіледі. Бұл саналған сома есептеуден шығын
сияқты және алуға арналған шоттардың айнымалы азаюы сияқты көрсетіледі, бұл
периодта қолданыс есептеледі.
Егер кәсіпорында жойылмаған дебеторлық берешекті өшіру тікелей жою
тәсілімен орындалса, онда үмітсіз дебеторлық берешекті 7440 шоты есебінен
немесе осы шоттардан ақшалай қаражат түспеген жағдайда жойылады. Бұл
тәсілдің кемшілігі болып үмітсіз дебеторлық берешекті пайда болу кезінен
бастап қана жойылуы саналады.
Сәйкестік принципі қолдану өткен кезде күмәнді дебеторлық берешекті
шығындары сол уақытта ұсталғанды талап етеді. Бұл әдіс кәсіпорында үмітсіз
дебеторлық берешекті пайда болуынын мүмкіншілігі аз болғанда қолданылады.
Резервті тәсіл, күмәнді қарыздарға байланысты шығындар күмәнді
қарыздар бойынша резервті құру жолдарымен көрсетіледі. Ол жылдың аяғында
дебеторлық берешекті хаттауының көрсеткіштерінің негізінде құрылады, 1290
пассивті шотында көрсетіледі.
Дебиторлық берешекті қаржылық есептілік күмәнді талаптар бойынша
резервті есептеуде болады.
Қаржылық есептілік құру моментіне қандай есептердің төленбейтіні
белгісіз болғандықтан, болжамдық шығынды білу мүмкін емес.
Күмәнді қарыздарды бағалаудың екі әдісі бар. Күмәнді талаптармен
резервті құру кезінде кәсіпорын өз қарауы бойынша есептік саясатта екі
әдісі бірін таңдауға және қарастыруға құқылы:
- несиеге толық қолдануынан пайыз әдісі (пайда мен залал туралы есеп)
- төлеу мерзімі бойынша дебиторлық берешекті есептеу әдісі (бухгалтерлік
баланс).
Бірінші әдістің мақсаты күмәнді дебеторлық берешекті шығынының пайда
болу нәтижесінде нақты өлшеулер болып табылады. Екінші әдістің мақсаты
дебеторлық берешекті таза бағасын нақты өлшеу болып табылды.
Несиеге толық қолдануынан пайыз әдісі (кіріс пен шығыс туралы есеп)
Бұл әдістің мәні күмәнді қарыздардың жіберудің толық көлеміндегі пайыз
анықтау болады. Қарыз бойынша резервті пайыз анықтау үшін тауардың
қолданысқа берілу көлемі мен өткен жылдардағы төленбеген есептер сомасын
талдау керек және үмісіз қарыздар сомасы мен қолдану көлемінің орташа пайыз
сәйкестігін анықтау керек. Содан кейін алынған пайыз өтпелі уақыттағы
қолданыс көлеміне қолданылады және осымен резерв сомасын есептеуге
қолданылады.
Мысалы. 1 жылға қолданысқа жіберу көлемі 1049 мың. теңгені құрайды.
Қарыздың пайыз талдау үшін бес есептік период таңдалған. Қолданудың толық
көлемінің күмәнді талаптарының пайыз анықтау кезеңдер пайыздарын қосып,
жалпы кезеңдер санына бөледі, нәтижесінде периодтар ішіндегі орташа пайызды
шығарылады. Содан кейін бұдан күмәнді талаптар бойынша резерв сомасы
есептеледі.
Есептік жыл соңында 7440 шотының дебеті бойынша және 1290 шотының
кредиті бойынша (күмәнді талаптар резерві) тиісті сомасына жазба жасалады.
Төлеу мерзімі бойынша шоттарды есептеу әдісі бойынша қарызды төлеу
мерзімі бойынша күмәнді талаптардың пайыз анықтауында негізделеді. Бұл
пайыз анықтау үшін келесі категориялар арқылы алуға арналған есептерді
сұрыптау керек:
- төлеу мерзімі келмеген есептер;
- 1 күннен 30 күнге дейінгі төлеу мерзімді есептер;
- 31 күннен 60 күнге дейінгі төлеу мерзімді есептер;
- 61 күннен 90 күнге дейінгі төлеу мерзімді есептер;
- 90 күннен көп төлеу мерзімді есептер.
Әр категорияға күмәнді талаптардың болжамды пайыз анықталады. Пайыз
және күмәнді талаптар сомасын анықтау кестесін мысалға келтіріледі. Күмәнді
талаптардың есептерді алу әдісі бойынша төлеу мерзімі арқылы резерв көлемін
анықталады. 1290 шоты бойынша есеп алуға журнал-ордер № 10 беріледі.
Резервті құру есептерді алу әдісі бойынша төлеу мерзімі арқылы алынған
күмәнді талаптар сомасы бухгалтерлік есеп көрсеткішінде есеп беру
периодының басындағы құрылған резерв сомасына төмендейді.
Егер төлету шаралары бәрі қолданылса және сәтсіз болса, онда
бухгалтерлік есепте саналатын үш жыл өткен соң ұзақ мерзімді ДҚ-ны
кәсіпорын жоюы мүмкін. Ол күмәнді талаптар бойынша құрылған резерв, период
шығыны немесе несиеге берілген тауар сатылымының шығыны арқасында жойылады
және екі жыл ішінде баланстан кейінгі есептерді ескеру керек.
Сатып алушыдан сатушыға жүргізілетін акцептсіз қарыз төлемі мүмкін
болмайды, себебі өзара есеп алысудың негізгі түрі акцептсіз ретте
қарастырылған, яғни сатып алушының келісімі бойынша.
Вексельді өңдеу ҚР заңындағы міндеттерін орындамау жағдайлары көп
болғандықтан, келісім - цессия - міндеттемеде ымыра талабы түрінде
қарастырылған.
Цессия келісімі (латын тілінен саззю - ымыра) нормативті - құқылы
құрал болып табылады. Ол төленбейтін төлемдер мәселелерінің шешімінде
кеңінен қолданылады. Цессия келісімі бойынша бір заңды тұлға (цедент) талап
ету құқығын қандай міндеті болмасын (тауарды жеткізу, істелген жұмыс үшін
төлем және т.б) басқа заңды тұлғаға (цессионарийге) толық немесе жартылай
көлемде береді.
Көп таралған түрлердің бірі компаниямен факторингтелген ДҚ сатылуы
болады. Факторингтік компания - бұл белгілі бір қаражатқа кәсіпорыннан ДҚ-
ды сатып алатын қаржылық компания немесе банк. Ол қарызды тікелей тауарды
сатып алушылардан тартып алады.
Көптеген кәсіпорындар өз міндеттемесінің төлем мерзімін ұзарту үшін
борышын шартсыз жазбаша міндеттемемен, яғни вексельмен қамтамасыз етеді.
Қарапайым вексельді есепке алғанда келесі көрсеткіштердің маңызын жақсы
ұғыну қажет:
- өтелу күні;
- вексель мерзімі;
- пайыздық ставка;
- өтелетін сомасы.
Вексельдер пайыздық және пайызсыз болып екіге бөлінеді. Пайыздық
вексельдер бойынша пайыз келесі формуламаен есептелінеді:
Қорлар деп аталатын № 2 ХҚЕС-на сәйкес қосалқы тауар материалдар
қорына өткізілуге дайын тұрған тауарлар, сондай–ақ шикізаттар мен
материалдар және аяқталмаған өндірістің өндіріс аяқталғаннан кейін
өткізілуге жататын өнімдері кіреді.
Сөйтіп, ағымдағы активтер өндірістік немесе өндірістік емес салаларда
болсын үнемі айналыста жүреді.
Тауарлық-материалдық құндылықтар бір жылдың ішінде немесе компанияның
бір операциялық циклының ішінде сатылатын немесе пайдаланылатын
болғандықтан ағымдағы активтер қатарына жатады. ТМҚ шаруашылық
субъектісінде келесі түрлерге бөлінеді:
- өндіріс процессінде немесе жұмыстар орындағанда және қызмет
көрсетілгенде пайдалануға арналған шикізат, материалдар, шала
фабрикаттар және құрастырмалы бұйымдар, отын, ыдыс материалдары,
қосалқы бөлшектер, өндірістік және шаруашылық инвентарьдың өзге
де материалдары (Материалдар шоттары);
- аяқталмаған өндіріс. Оның өзіндік құнына тек шикізат шығындары
ғана емес, сонымен бірге еңбек шығындары және жанама үстеме
шығыстар да кіреді (Негізгі және Көмекші өндіріс, Меншікті
өндірістің шала фабрикаттары шоттары);
- дайын өнім және шаруашылық субъектісінің қалыпты қызметі
барысында сатуға арналған тауарлар (Дайын өнім және Тауар
шоттары).
Тауарлық-материалдық құндылықтар бағалау күрделі процесс болып
табылады және келесі сатылардын тұрады:
- ТМҚ-ға жатқызылатын тауарлардың санын анықтау;
- ТМҚ-ның өзіндік құнына кіруге тиісті шығындарды анықтау;
- ТМҚ құнын шығысқа жатқызу тәртібін анықтау.
- Қорлардың өзіндік құнына келесі шығындар кіреді:
- ТМҚ сатып алуға кеткен шығындар;
- Өнімді өндіруге кеткен шығындар.
Аяқталмаған өндіріс тура (өнімнің бір бірлігін өндірумен тікелей
байланысты шығындар, бұл шығындар көбінесе айнымалы болып келеді) және
жанама (негізгі өндіірске қызмет көрсетумен байланысты шығындар: көмекші
өндіріс жұмысшыларының мерзімдік еңбек ақысы, өндірістік негізгі
құралдардың амортизациясы, өндірістік негізгі құралдарды күту, ағымдық және
күрделі жөндеу шығындары және т.с.с, бұлар өндіріс көлеміне тәуелсіз
болғандықтан, тұрақты шығындар б.т.).
Өзге де шығындар(ТМҚ-ны орналасқан жеріне тасымалдау кезінде немесе
оларды тиісті жағдайға келтіру барысында пайда болса ғана өнімніің өзіндік
құнына кіреді).
Келесі шығындар ТМҚ-ның өндірістік өзіндік құнына кірмейді:
- өткізу шығыстары;
- әкімшілік шығыстар;
- өзге де операциялық шығыстар.
Жалпы, ТМҚ есебі № 2 Қорлар Қаржылық есептіліктің халықаралық
стандартына сәйкес жүргізіледі. Қорлардың құнын анықтау барысында олардың
бағасын дұрыс белгілеу маңызды болып табылады. Есепті кезең ішінде
материалдардың көптеген түрлерінң бағалары өзгеріп тұрады. Материалдың бір
түрі, мысалы, бір ай ішінде әр түрлі бағамен келіп түсуі мүмкін. Сонымен
бірге, материалдардың бір түрін сатып өткізгенде, оның қандай ретпен және
бағамен сатылғандығын анықтау мүмкін емес. Сондықтан, материалдар құнының
болжамды қозғалысын аталмыш стандарттарға сәйкес келесі әдістермен бағалау
ұсынылады:
- ерекшеліктеріне қарай сәйкестендіру әдісі. Бұл әдіс өзара орнын
алмастыруға келмейтін ТМҚ мен арнайы жоба мен тапсырыс бойынша
өндірілген тауарлар және көрсетілген қызметтер бірлігінің өзіндік
құнын анықтауда қолданылады.
- орташа салмақтандырылған құн әдісі. ТМҚ әрбір бірлігінің құны
есепті кезең басындағы біртектес ТМҚ бірліктерінің орташа
салмақтандырылған құны мен есепті кезең ішінде сатып алынған немесе
өндірілген біртектес бірліктердің құнымен анықталады. ТМҚ-ның
орташа салмақтандырылған құны ТМҚ-ның барлық құнын олардың санына
бөлу арқылы анықтайды.
- ФИФО әдісі – Бірінші келді бірінші кетті деген мағынаны
білдіреді. Пайдаланылған немесе сатып өткізілген ТМҚ бірінші келіп
түскен ТМҚ бағасымен бағаланады. Ал есепті кезеңнің соңында ТМҚ
қалған қалдығы мерзім соңында келіп түскен ТМҚ бағасымен
бағаланады.
Қорларды бағалау олардың өзіндік құнына негізделген. Қорлар атты № 2
ХҚЕС сәйкес, 1.5-сурете көрсетілген ТМҚ өзiндiк құнмен сатып өткiзiлетiн
таза құнының ең төменгiсiмен бағаланады.
1.5-сурет – Тауарлы–материалдық қорлардың есеп сатылары
Қаржылық есептілікте қорларды бағалау олардың өзіндік құнына
негізделген. Алайда, Қорлар атты № 2 ХҚЕС сәйкес, ТМҚ өзiндiк құнмен
сатып өткiзiлетiн таза құнының ең төменгiсiмен бағаланады. ТМҚ-ды сатып
өткізудің таза құны, әдеттегi шаруашылық қызмет барысында болжанып отырған
сату бағасымен оларды жинақтауға және сатылуын ұйымдастыруға кеткен
шығындар шегергендегi шығындарға тең болады. Сатып өткізудің таза құны ТМҚ
бүлiнгенде, олар iшнара толық ескiргенде немесе олардың сату бағасының
төмендеуiне байланысты өзiндiк құн қалпына келмейтi жағдайда қолданылады.
ТМҚ-дың өзiндiк құны мен сатып өткізудің таза құнының ең төменгiсiн
анықтау үшiн 3 тәсiл қолданылады.
Баптық әдiс. ТМҚ-дың әрбiр атауы бойынша баланстық құн мен сатып
өткізудің таза құнының ең төменгiсi iрiктелiнiп алынады.
Негiзгi тауар топтары бойынша, яғни әрбiр тауар топтары бойынша
баланстық құн мен сатып өткiзу құнының төменгiлерi iрiктелiнедi.
Босалқылардың жалпы деңгейi бойынша анықтау тәсiлi. Барлық ТМҚ бойынша
баланстық құн мен сатып өткізудің таза құнының ең төменгiсi iрiктелiнiп
алынады.
ТМҚ есебiнде кезеңдiк және үздiксiз жүйе қолданылуы мүмкiн.
Кезеңдiк қолдануда жыл iшiнде ТМҚ-дың есебi нақтыланып егжей-тегжейлi
жүргiзiлмейдi. ТМҚ-дың нақты бары кезең сайын жүргiзiлiп отыратын
құндылықтарды түгендеу нәтижесi бойынша оның түгендеу аяқталмай сатып
өткiзiлген ТМҚ құны анықталмайды. Өйткенi ТМҚ өзiндiк құны төмендегі келесi
сызбамен анықталады:
Үздiксiз есеп жүргiзу жүйесiн қолдану барысында ТМҚ-дың келiп түсуi
мен шығуы олардың баланстық шоттарында толық жүргiзiледi.
Материалдық құндылықтардың барлық түрлері 1300 бөлімшенің активті
шоттарында жүргізіледі.
2. Қысқамерзімді активтер есебі мен аудитінің мақсаттары мен
міндеттері
Қысқамерзімді активтер есебі келесі міндеттері бар:
- қаржылық есептіліктің ішкі және сыртқы пайдаланушыларына қажетті
ұйымның қысқамерзімді активтері туралы толық және нақты
ақпараттың қалыптасуы;
- ұйымның қысқамерзімді активтермен жүргізілетін шаруашылық
операцияларды жүргізу барысында ҚР заңнамаларын сақталуын
бақылау үшін қаржылық есептіліктің ішкі және сыртқы
пайдаланушыларына қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету;
- қысқамерзімді активтермен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz