Инвестициялық нарықта коммерциялық банктің әрекеттерінің түрлері
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Қаржы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
2014 ж. ___ _________ ____________ Д. З. Айгужинова
(қолы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Коммерциялық банк инвестициялық нарықтағы қаржылық делдал ретінде
5В050900 – Қаржы мамандығы бойынша
Орындаған _______________ Д. К. Айткенова
(қолы)
Тобы ҚҚарж-301(қ)
Ғылыми жетекшісі
Аға оқытушы ________________ Р. С. Ещанова
(қолы)
Нормабақылаушы ________________ М. М. Мухамедова
(қолы)
Павлодар
2014
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Айткенова Д. К.
Коммерциялық банк инвестициялық нарықтағы қаржылық делдал ретінде
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В050900 – Қаржы мамандығы
Павлодар
2014
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қаржылық делдалдар ретінде коммерциялық банктердің инвестициялық 6
нарықтағы әрекеттерінің теориялық аспектісі
1.1 Коммерциялық банк қаржылық делдалдық субъектісі ретінде 6
1.2 Инвестициялық нарықта коммерциялық банктің әрекеттерінің түрлері 15
1.3 Инвестициялық нарықта коммерциялық банктердің қаржылық 24
делдалдығының шетелдік тәжірибесі
2 Инвестиция нарығындағы коммерциялық банктердің әрекеттерін талдау 36
2.1 АҚ Kaspibank әрекеттерінің сипаттамасы 36
2.2 Kaspibank АҚ қаржылық әрекеттерін талдау 41
2.3 Инвестиция нарығында Қазақстанның коммерциялық банктердің 48
әрекеттерін талдау
3 Инвестициялық нарықта коммерциялық банктердің әрекеттерін белсенді54
етудің болашағы зор бағыттары
3.1 Коммерциялық банктердің делдалдық әрекеттерін дамыту тенденциялары54
мен мәселелері
3.2 Қор нарығындағы АҚ Kaspibankтің инвестициялық стратегиясы 66
Қорытынды 76
Қолданылған әдебиеттер тізімі 81
А қосымшасы Консолидированная финансовая отчетность 84
АО Kaspibank за 2011-2012 жж.
Ә қосымшасы Графикалық бөлім 87
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі инвестициялық нарықта банктердің
делдалдық әрекеттерінің мынадай категорияларының мазмұнын нақтылау
қажеттілігімен анықталады: инвестициялық нарықта банктердің делдалдық
әрекеттері, инвестициялық-банктік әрекеттер, инвестициялық банк шетелдік
тәжірибені еске алумен және қаржылық нарықтағы және банктік саладағы жаңа
құбылыстарды жарыққа шығару, жаһандану үдерістерімен байланысты және
банктік технологиялардың эволюциясымен қатысты; инвестициялық банктік
қызмет саласының нарығында отандық банктердің рөлі мен орнын анықтау ,
олардың даму тенденциясы; мемлекеттік органдардың реттеу және заңды
әрекеттерінің бағыттарын іздестірумен, инвестициялық әрекеттердің саласында
қазақстандық банктердің ұстанымдарын күшейтуді іске асырып, бірінші кезекте
оның бағыттарын инвестициялық ресурстарға деген отандық өнеркәсіптік
компаниялардың қажеттіліктерін қанағаттандыру, банктік әрекеттердің
кезеңдерін анықтау, банктің инвестициялық әрекеттерін жүзеге асыруда
мүдделердің қақтығыстарына жол бермеу және қаржылық тұрақтылықты банктердің
ұстануы жолға қойылады.
Қазіргі уақытта коммерциялық банктер қаржылық құралдардың барлық
түрлерінде инвестициялық қызметтің барлық кешенін ұсыну мүмкіндіктерін
қажет етеді. Бұл көбінесе олардың капиталының лайықты деңгейіне қатысты.
Сол үшін олар инвестициялық банкингтің қызметінің барлық түрлерін ұсына
алмайды. Бұлардан басқа, банктер құнды қағаздар нарығының кәсіби
қатысушылары ретінде тәуекелді инвестициялық операциялардың жүзеге асуы
үшін капиталдандырылмаған.
Банктік капиталдың мүмкіндіктерін тиімді пайдалану Қазақстанның
экономикасының шынайы секторының инвестициялау бағытында қаржылық
құралдарды дамыту мен қаржылық ресурстардың жаңа түрлерін шоғырландыруды
талап етеді. Басқаша айтқанда, өндіріске банктік инвестицияның ағыны құнды
қағаздардың даму деңгейіне қатысты, яғни еркін ішкі және сыртқы қаржылық
реурстарды аккумулирлеу жалғасып, оларды ұлттық экономиканың оңтайлы
бағыттарына ыңғайлау жолға қойылған. Осылармен байланысты жоғарыда келтіріп
отырған тақырып өзекті, сол сияқты инвестициялық нарықта коммерциялық
банктердің әрекеттерінің мәселелерін теориялық және тәжірибелік негізде
жүзеге асырудың әлі де орын алып отырған кемшін тұстары аталмыз зерттеу
тақырыбын таңдауға себепкер болды.
Ғылыми тұрғыда шешімін табатын мәселенің қазіргі жағдайда бағалануы.
Делдалдықтың жалпы теориясы көрініс алған авторлардың жұмыстары бар:
Н. Спулбер мен Б. Финглетон. Қаржылық делдалдықтың теориясын ең
алғашқы негізін қалаушылар Г. Гёрли мен Э. Шоу болы саналады, кейінірек
қаржылық интермедиация сұрақтарымен айналысқан – Дж. Тобин. Неоклассикалық
теорияға сай, банк кәсіпорын болып саналады, яғни оның алдында ресурстарды
оңтайлы пайдалану арқылы кірісті молайту мәселесі тұр. Көптеген зерттеулер
банктік фирманың моделі мен шығындардың негізінде анықтауға негізделген.
Шешілетін ғылыми мәселенің қазіргі жағдайын бағалау. Қаржылық
делдалдықты дамыту мәселелері, қаржылық ресурстарды тиімді пайдалану
мынадай шетелдік ғалымдардың еңбектерінде кеңінен қолданылды, қарастырылды:
Д. У. Блэкуэлл, Д. Д. Ван-Хуз, Э. Дж. Долан, Р. Дорнбуш,
Д. С. Кидуэлл, Р. Л. Миллер, Р. Л. Петерсон, П. Роуз, Дж. Ф. Синки Мл.,
С. Фишер, Р. Шмалензи және басқа да авторлар.
Отандық және ресейлік экономистердің арасында ерекше атап өтерлік
жұмыстардың авторлары: Сейткасимова Г. С., Макыш С. Б., Абишев А. А.,
Хамитов Н. Ы., А. И. Ачкасов, Ю. А. Бабичева, А. П. Белых, М. 3. Бора,
Э. Н. Василишена, Е. А. Воробьёвой, М. Б. Диченко, В. В.
Иванов, Д. А. Кисилёв, Г. Г. Коробова, Ю. И.
Коробов, И. Д. Мамонова, Ю. С.
Масленченкова, Е. В. Неволиной, Г. С. Панова, Н. Э. Соколинская,
А. Н. Трифонова, Н. В. Фадейкина, И. Ф. Цисарь, яғни зерттеліп
отырған мәселенің теориялық, методологиялық және тәжірибелік бағыттары
қарастырылғңан.
Отандық жағдайларда коммерциялық банктердің инвестициялық әрекеттерінің
маңызды қырларының бірқатарының жан-жақты қарастырылмауы мен жоғары
деңгейдегі өзектілігі, сол сияқты оларды жүзеге асырудағы жаңа қарым-
қатынастардың қажеттіліктері дипломдық жұмыстың тақырыбын айқындауға жол
ашты және оның мақсаттары мен міндеттерін айқындады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мынада, инвестиция нарығында коммерциялық
банктердің қызметінің ерекшеліктерін теориялық қарастыру негізінде
инвестициялық нарықта делдалдық әрекеттерді жандандыру бойынша тәжірибелік
нұсқауларды дайындау.
Алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу мақсатында келесі міндеттерді
шешу жүктеледі:
инвестициялық нарықта коммерциялық банктің қаржылық делдалдар ретіндегі
әрекеттерінің теориялық негіздерін қарастыру;
коммерциялық банктің әрекеттерінің барысын қаржылық делдалдық субъектісі
ретіндегі жағдайларда қарастыру;
инвестициялық нарықта коммерциялық банктің қаржылық делдалдық бағытындағы
шетелдік тәжірибесін қарастыру;
инвестициялық нарықта АҚ Kaspibank әрекетіне талдау жүргізу;
АҚ Kaspibank әрекетіне сипаттама беру;
АҚ Kaspibank қаржылық әрекетіне талдау;
инвестициялық нарықта Қазақстанның коммерциялық банкінің әрекеттерін
зерттеу;
инвестициялық нарықта коммерциялық банктің әрекеттерін белсенді етудің
болашағы зор бағыттарын дайындау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны – АҚ Kaspibank.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні – экономикалық қатынастардың жиынтығы,
коммерциялық банктің инвестициялық әрекетінің үдерісінде туындайды.
Зерттеудің теориялық негізін шетелдік, ресейлік, отандық ғалымдардың
еңбектері құрайды, коммерциялық банктің инвестициялық әрекеті мен
инвестиция нарығы саласында жазылған жұмыстар құрайды.
Зерттеудің методологиялық негізі ҚР заңдары мен нормативтік актілері.
Жұмыста статистикалық және экономикалық талдау әдістері қолданылды, жүйелі
әдіс, эмпирикалық зерттеу әдісі (салыстыру).
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде жылдық есептік құжаттар,
статистикалық деректер, салалық журналдар, ғылыми әдебиеттер, әдістемелік
әдебиеттер.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы мынада, теориялық ережелерді
жинақтау мен қарастыру негізінде басты мәселені қарастыру, зерттеу
жұмысында тәжірибелік талдау материалының кең көлемі ұсынылды, Қазақстанның
индустриалды-инновациялық даму жағдайында инвестициялық әрекеттерін
жетілдіруге бағытталған.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы мынада, коммерциялық
банктердің әрекеттерін инвестициялық нарықта белсенді болашағы зор белсенді
бағытқа бағыттау, жұмыста ұсынылған деректерді АҚ Kaspibank
жұмыстарында пайдалануға болады.
1 Қаржылық делдалдар ретінде коммерциялық банктердің инвестициялық
нарықтағы әрекеттерінің теориялық аспектісі
1.1 Коммерциялық банк қаржылық делдалдық субъектісі ретінде
Қазіргі экономикада инновациялық белсенділікті күшейту инвестициялық
әрекеттерді белсенді етуді талап етеді, барлық қаржылық механизмдерді
пайдалану мен көлемді қаржылық ресурстарды тарту мәселесі қойылған.
Мемлекет, несиелік-банктік институттар, шаруашылық субъектілері
экономиканың шынайы секторында инвестициялық қажеттіліктерді
қанағаттандыруда көздерді белсенді іздестіру жұмыстарын іске асыруда, яғни
ішкі резервтерді қолдану арқылы, сол сияқты шетелдік капиталды тарту
есебінен.
Еркін ресурстарды инвестициялық капиталға трансформациялау үдерісінде
маңызды рөлге ие болатын жұмыстар жетерлік, мақсаты – нарықтық экономиканың
бәсекеге қабілеттілігін көтеру мен экономиканың шынайы секторының
нәтижелігін арттыру, сол сияқты қаржылық-делдалдық сектордың маңыздылығы.
Қаржылық делдалдық – бұл базалық үдерісі, қаржылық жүйе үшін қажет, оның
лайықты жүзеге асуы үшін, мемлекет пен қоғамның қаржылық ресурстарын
пайдалану тиімділігінің деңгейіне қатысты. Тиімділік деп түсінетініміз,
қаржылық-делдалдық сектордың қаржылық қаражатты бәсекелестік ортада
аккумулирлеу қабілеттілігі, сол сияқты ұзақ мерзімді экономикалық өсудің
көзқарасы тұрғысынан орналастырылған ресурстарды максимальды реттеуді
қамтамасыз ету.
Тұрғындардың жинақтарын аккумулирлеу үшін өзіндік міндеттемелерді
эмиттендіре отырып, қаржылық делдалдар әр түрлі құралдарды құрады, салым үй
шаруашылығына экономикалық тұрғыда толықтай жүзеге асуына түрткі болады,
сол сияқты жинақтардың әлеуметтік мақсаты көзделеді.
Еркін уақытша қаражатты қайта реттеу әдістеріне байланысты қаржылық
делдалдардың келесі түрлері орын алады, бұл жағдай 1.1-суретте көрсетілген:
депозиттік типтегі қаржылық делдалдар: коммерциялық банктер өзіндік
міндеттемелерді жоғары ликвидті және тіркелген салымдар сомасы бойынша
қалыптастырады (депозиттермен), заңды және физикалық тұлғалардың алдында
қарыздық тіркелген сомасымен сөзсіз міндеттемелерді қабылдайды;
қаржылық делдалдар келісімшарттық-жинақтық түрде: сақтандыру компаниялары
мен зейнетақы қорлары, өздерінің өнімдерін және қызметін ұсынып,
клиенттер үшін қолайлы жағдайлар туғызады, олардың ресурстарын
инвестицияға трансформациялау құралдарымен жұмыс атқарады, яғни өздеріне
экономикалық мәселелерді шешу мүмкіндіктерін ғана алып қоймайды, сол
сияқты клиенттерді әлеуметтік қорғаудың жағдайларын шешеді. Сақтандыру
компаниялары мен зейнетақы қорлары ірі институциональды инвесторлар
болып саналады, нарыққа ұзақ мерзімді елеулі ресурстарды шоғырландырып,
бір уақытта мемлекет пен компанияның қаржылық міндеттемелеріне тұрақты
сұранысты құрады;
1.1-сурет – Қаржы делдалының классификациясы
инвестициялық типтегі қаржылық делдалдар (инвестициялық компаниялар мен
қорлар) екі өзара тығыз байланысты міндеттерді шешеді.
Қаржылық делдалдардың бірінші тобы компанияның құнды қағаздар нарығына
шығуына ықпал етіп, екінші тобы инвесторлардың ақшалай қаражаттарын құнды
қағаздар сатып алу үшін және басқа да қаржылық нарық құралдарын иелік ету
үшін шоғырландырумен айналысады, пай жарнасы құнының өсуінің есебінен
қосымша кіріс алу мүмкіндіктерін ұсынады. Инвестициялық қорлардың алуан
түрлілігі әр түрлі инвестициялық стратегияларды жүзеге асыруға жол салады
және инвестициялық үдеріске консервативті инвесторлардың шағын салымдарын
да тартады.
Жоғарыда атап өтілген институттардың әрқайсысының өз ерекшеліктері бар,
көбінесе олардың әрекеттері арнаулы заңдық актілермен реттеледі. Көбінесе
бір заңды тұлға өзіне қаржылық делдалдардың бірнеше түрлерін біріктіреді,
мысалы, қазіргі банк өзінің негізгі әрекетінен басқа (депозиттерді тарту
мен ссудаларды ұсыну) инвестициялық компаниялардың әрекеттерімен және
зейнетақы ақшаларын тартумен де айналысады. Бүгінгі күні қаржылық делдалдар
өз әрекеттерін анағұрлым диверсификациялап, жиі түрде өз компанияларының
басым бағыттарын көрсете қоймайды, тек қана бұрынғы дәстүрмен ғана баян
етеді.
Банктің дәстүрлі депозиттерді тарту бойынша және ссуда беру
жағдайындағы әрекеттерін қарастыра келе, кейде оларды басқа әрекеттерден
бөле қарау да өте күрделі, осылайша, дәстүрлі банктік қызметтерді қарастыру
көзделеді.
Егер Батыс Еуропада банктерді әмбебаптандыру үдерістері белсенді жүзеге
асатын болса, ал АҚШ –та бұл үдеріс баяу жүруде, ұзақ уақыттар бойы бұл
елде қаржылық делдалдарға әр түрлі әрекеттердің басын қосуға тыйым салынған
болатын. АҚШ –та банктер тек қана төлемдерді қамтамасыз етумен айналысқан,
есептік қызмет көрсеткен, әрине, депозиттер ашып, ссудаларды ұсынған. АҚШ-
та және Батыс Еуропада банктік саланы реттеу басқа қаржылық делдалдардың
реттеуінен алшақ. Сөзсіз, бұл жағдай екі саладағы кейбір айырмашылықтардан
туындауы ықтимал, түсінуге қиын емес – бұл айырмашылық банктің дәстүрлі
әрекетіне қатысты, әрекеттердің басқа түрлері бір-біріне өте ұқсас.
Ұлттық экономиканың дамуының қазіргі кезеңінде қарама-қарсы
тенденциялар молаюда, банктік операцияларды арнаулы несиелік-қаржылық
институттар (пай инвестициялық қорлары, зейнетақы қорлары, сақтандыру
компаниялары және т.б. жүзеге асырады), сол арқылы ұтымды банк
бәсекелестері құрылады.
Сол үшін дипломдық жұмыстың аталмыш тарауында банктің дәстүрлі әрекетін
қарастырамыз: дәстүрлі банктік қызметтер мен басқа да қаржылық делдардармен
жұмыстар.
Банктің дәстүрлі әрекеттерінің бірден-бір принциптік ерекшелігі басқа
қаржылық делдалдарға қарағанда – банктер негізгі институттар болып
саналады, экономиканы нарықтық емес түрде қаржыландыруды жүзеге асырады.
Банктер өздігінен өздерінің потенциалды зайымшылары туралы ақпараттарды
жинайды және инвестициялық мүмкіндіктер туралы жұмыс жасайды: ерекше адами
капитал мен банктік технологияларды қолдана отырып, олар қаржыландыру үшін
лайықты инвестициялық жобаларды анықтайды, аталмыш жобалардың
тәуекелдіктерін анықтап, ссудалық жүктеменің пайызын есептейді. Аталмыш
банктік әрекеттер, егер ол тиімді болса, сөзсіз, экономиканың тиімділігін
арттыруға әкеледі. Бірақ активтер (банк несиегерлері міндеттемелері), яғни
банк өзінің жұмысының кезеңінде ыңғайға ала отрып, кейле ликвидті болмайды.
Төмен өтімділік бұл активтерде елеулі шығынсыз сыртқы бағалауды жүзеге
асырмайды.
Зайым ашудан кейін банк көбінесе оны қамтамасыз ете алады, жобаның
орындалуының мониторингін жүзеге асырады, сол сияқты бұл оны
қаржыландырудың қосымша қаражаты бөлінеді. Бұл бақылау жобаның жүзеге
асуында оның табысының ықтималдығын арттырады, тұрақты мониторинг зайымшыны
қаражатты мақсатты пайдалануға ынталандырады. Банктің өзі үшін, сол сияқты
қоғам үшін аталмыш посткелісімшартты қатынастар, бірінші көзқарас бойынша,
тиімді болып саналады және ресурстардың аллокациясы тиімділігінің артуына
жағдай жасайды. Бірақ өзінің зайымшысы туралы банк алатын мәліметтер зайым
жүзеге асуға дейін және одан кейін оның ішкі ақпараты болып саналады.
Салымшыға өзінің депозитінің тәуекелдігін бағалау өте қиын, нақты
қандай инвестициялық жобаға оның ақшасы бағытталатынын түсіну қиын. Сол
үшін бір депозиттің тәуекелдігін бағалауда барлық инвестициялық жобалардың
орташа тәуекелдігін есептеу керек, яғни банк несие ұсынған, бұның өзі маман
еместер үшін күрделі міндеттер болып саналады. Басқа қаржылық делдалдардың
активтердің тәуекелдігін бағалауы анағұрлым жеңіл, өйткені олар көбінесе
ликвидті құнды қағаздарға салады. Нарықтың өзі бұл қағаздардың тәуекелдігін
бағалайды, бұл арада ақпараттық үлкен асимметрия жоқ, яғни банк пен
несиегерге қатысты. Сөзсіз, нарықтық бағалау әрдайым объективті емес, бірақ
қысқа мерзімді кезеңде көптеген конъюнктуралық факторларға байланысты,
бірақ экономистердің ортасында мынадай мәселе бар, ұзақ мерзімді кезеңде
нарық активтердің кірісі мен бағасын нақты анықтайды, соған сай олардың
тәуекелдігін де. Сол үшін де банктік активтердің тәуекелдіктерін бағалау
бөгде бақылаушылар үшін анағұрлым күрделі, банк үшін де, басқа қаржылық
делдалдардың активтерді бағалауына қарағанда.
Әрі қарай қазіргі талдаудағы банктік әрекеттің ұғымын қарастырамыз.
О. И. Лаврушин былай деп жазады: Банктік әрекеттерге банк қызметінен
шығатын операциялары ғана қатысты емес, сол сияқты оларға негізделген
әрекеттер, бұл, негізінен, несиелік мекемелер, ұйым құруға бағытталған
әрекеттер немесе банк топтарын лайықты міндеттерді шешу мақсатында құру,
банктік холдингтер құру, банктерді реқұрылымдау бойынша операциялар және
банкроттықпен байланысты оларды тарату жұмыстары. Біздің көзқарасымыз
бойынша, О. И. Лаврушиннің аталмыш анықтамасы қазіргі жағдайлардағы банктік
әрекеттердің мәнінің өзгерістерін дәлелдейді.
Ресей ғалымдарының соңғы жұмыстарының бірі, ерекше назар аударуда,
біздің көзқарасымыз бойынша бұл еңбек э.ғ.д., профессор
Н. И. Парусимованың монографиясы Банктік іс: даму моделі, бұнда басты
назар банктік істің трансформациясына арналған, нарықтық экономиканың
дамуының тарихи кезеңдерімен қатысты. Оның үстіне, келесі анықтама
ұсынылады, банктік істі трансформациялау – бұл жаңа қатынастардың
пішініне айналдыру, сол сияқты банктік бизнестің жаңа сапасына көшу, оның
өзара байланысты өнімдері мен институттарына назар аудару. Ол ішкі және
сыртқы факторлардың ықпалымен тұрақты және трансформациялық жағдайларда
орын алады, яғни қалыпты банктік бизнестің үдерісін жалғастырады және оны
белгісіз етеді. Трансформациялық жағдай тұрақты қаржылық жағдайға көшумен
аяқталады немесе эволюциялық өзгерістердің жаңа түйінінің басталуымен
қалыптасқан жүйеде дағдарыс орын алуы ықтимал. Ізінше банктік жүйені
экономиканың шынайы секторына сай қалыпқа ендіреді.
Парусимов Н. И. трансформация теориясына сәйкес, атап өтуінше, банктік
жағдайдың ауысымды жағдайы бірнеше кезеңдерден тұрады, олардың қатарына
енеді: деформация кезеңі, кристаллизация кезеңі, оңтайландыру кезеңі.
Деформация кезеңі бұрынғы байланыстардың бүлінуін сипаттайды және
ресурстардың елеулі қысқартуын назарға алады. Кристаллизация кезеңі жаңа
элементтер мен байланыстардың туындауын сипаттайды, яғни өзінің бұрынғы
заңдарына бағыну әрекеті басталады. Оңтайландыру кезеңі– бұл жаңа
қатынастар мен институттардың белең алуы. Оның үстіне, аталмыш
өзгерістердің барлығы көптеген елдердің банктік ісінде XX ғасырдың 50-60-шы
жылдарында жүзеге асып, көптеген ғалымдар қаржылық революция деп атайды.
ХХ ғасырдың 80-ші жылдарында банктік істі трансформациялаудың жаңа кезеңі
басталады, нақты айтқанда, банктік бизнес пен банктік өнімдердің жаңа
институттары құрылады. Банктік өнімдер, яғни ғасырлар бойы қалыптасқан,
жаңа пішіндер трансформациялана бастайды, сол сияқты стандартты,
синдицирленген мәнге ие болады.
Аталмыш автордың тұжырымымен біз келісе отырып, мына мәселені аңғарамыз
банкирлік әрекеттерден қазіргі несие фабрикасына дейін банктік істер
өтті, ақтық шамада, эволюциялық дамудың он бір сатысы көп салалы банктік
бизнестің түріне айналды, банктік салада өзінің міндеттерін шешіп, жүзеге
асырып, капитал саласында өндірістік үдеріс қажеттіліктеріне лайықты
жұмыстар жалғасын табады.
Осылайша, келесі үлгідегі тұжырымдарды жасауға болады:
экономикалық жүйедегі өзгерістер банктік істің трансформациясын негіздеді;
банктік істің эволюциясы үдерісінде депозиттік-алмастыру бизнесі істері,
қарапайым алмастыру банктерімен жүзеге асып, пайыздық-инвестициялық
бизнесті жандандырады, өкілдері ретінде капиталистік банктер орын алды;
банктік істің әрі қарай жалғасатын эволюциясы өзінің көптеген
клиенттерімен, қаржылық серіктестерімен жүзеге асатын қаржылық бизнестің
өткен жүзжылдығының ортасында туындауына әкелді;
қазіргі уақытта көптеген факторлардың ықпалымен, нақты айтқанда, банктік
бизнесті интернационализациялау, қаржылық инновацияны дамыту,
бәсекелестік, шоғырланым мен капиталды орталықтандыру, банктік
әрекеттерді компьютерлендіру және басқа да факторлар әмбебеп банктер
тарапынан ақпараттық-кепілдендірілген, виртуалды банктік бизнеске көшуге
жол салды.
Сол үшін қазіргі уақытта басты назар халықаралық банктік реттеу
мәселелеріне арналады, яғни ақылға сыйымды, банктік тәуекелдіктерді
болдырмауға жеткілікті және банктік дағдарыстарды болдырмауға ықпал етіп,
банктік істі трансформациялауды талап етеді, дәстүрлі банктік
операцияларларға кезекке жаңа банктік өнімдер келіп, жаңа технологиялар
пайда болды, сол сияқты бүгінгі күні біз ақпараттық-кепілдендірілген,
виртуалды банктік бизнеске ден қоюдамыз.
Қаржылық жаһандану және технологиялық өзгерістер жағдайында, яғни
қаржылық нарықта жүзеге асатын, еркін уақытша қаражаттардың корпоративті
ақшалай ресурстарға қарқынды айналу қажеттіліктері және тұрғындардың
инвестициялық ресурстарға жинағы қаржылық делдалдық мәселесін,
механизмдерін жандандырудың қуатты алғышарты болып саналады.
Қаржылық нарықта делдалдылықты дамытудың қазіргі тенденциясы қаржылық
делдалдықтың мынадай субъектілерінің ықпалының салаларын кеңейтумен
ұштасады, атап айтқанда, банктер, сөзсіз ұлттық экономиканың дамуының
маңызды алғышарты.
Банктер қаржылық-несиелік үдерістерді басқарудың орталықтары ретінде
барлық өзінің сан алуан көріністерімен нарықтық экономикада ерекше рөлге
ие болады, өз алдына қаржылық-инвестициялық кілтті тобын иелік етіп, ақша
айналымының басты реттеуіші қызметін атқарады, оның тұрақтылығын қамтамасыз
етеді.
Атап өтерлігі, банктер құрылымдық саясаттың қуатты құралын иелік етіп,
экономиканы реттеудің әрекеттерін жалғастырады, қаржыны қайта бөлу жолымен
жүзеге асырып, инвестицияны коммерциялық әрекеттер үшін банктік несиелеу
пішінінде капиталмен үйлестіреді, өндірістік және әлеуметтік нысандардың
құру мен дамыту үдерістерімен шұғылданады.
Банктік жүйе несиелік жүйенің негізгі тобы болып саналады, қаржылық
және несиелік операциялардың негізгі жағдайларын бақылайды.
Банк және банктік әрекеттер ұғымдары жалпы мәнге ие, яғни біртекті
анықтаумен алға тарту мүмкін емес. Осылайша, банктік әрекеттер ұғымдары
елеулі өзгерістерді бастан кешті. Бірінші кезекте, бұл банктік істің
эволюциясымен байланысты, банктік әрекеттермен қатысты. ҚР Заңы Банктер
мен банктік әрекеттер туралы банктік әрекеттерді банктік операцияларды
орындау ретінде анықталады. Осыған ұқсас анықтамаларды Қазақстанның
бірқатар ғалым-экономистері ұстанады, сол сияқты басқа да СНГ елдері
ғалымдары да осы ұғымды қолданады. Отандық экономистер К. Ж. Садвакасованың
пікірінше, банктік әрекет ұғымы – бұл банктік мекемелердің қаржылық-
делдалдық әрекеті, банктік операциялардың орындалуы мен банктік қызмет
көрсетуде, депозиттік-алмастыру, пайыздық-инвестициялық, қаржылық және
инвестициялық-кепілдік, виртуалды бизнестің, салымшылар мен депозит
салушылардың түрлерін жүзеге асыруға бағытталған. 1.2-суретте банктік
мекемелердің қаржылық-делдалдық әрекеттері алға тартылған, А. Ж.
Садвакасова тарапынан ұсынылған.
1.2-сурет – Банктік мекемелердің қаржылық-делдалдық әрекеттері
Бұл анықтама бойынша банктік әрекеттер инвестициялық нарықта
қаржылық делдалдық субъектілері ретінде банктің мәнін толық анықтауға жол
ашады, банктің әрекеттерінің барлық жақтарынан көрініс беріп, қазіргі
қаржылық құралдар мен қаржылық инновацияларды ескереді.
Коммерциялық банктер делдалдық мекемелер ретінде операцияларды жүзеге
асырады, ұсыныс пен сұраныстарды есепке алумен мәміле жүргізу
мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді.
Банк бұндай делдал ретінде мына жағдайларда қызметке енеді, яғни ол
физикалық және заңды тұлғалардан ақша алу кезінде, сол сияқты оны басқа
тұлғаларға жолдау барысында. Банк бір уақытта несиегер және зайымшы ретінде
қызметке еніп, бұл делдалдық рөлде бір уақытта ақшалай есептеулер делдалы
қызметін атқарады.
Қазақстанның құнды қағаздар нарығында жеткілікті деңгейді белсенділік
пен толық жүйенің жеткіліксіздігінің ізінше , коммерциялық банктер қаржлық
делдалдылықтың басты субъектісі болып қала береді, ал дамыған елдерде
ақшалай ресурстардың ағыны ресурстардың бір түрінен басқасына және нарықтың
бір сегментінен басқасына жүйелі түрде ағылып жатады. Банктер ақшалай
қаражатты тартудың әр түрлі пішіндеріне деген қажеттіліктерді
қанағаттандырады, сол сияқты оларды экономиканы қаржыландыру мақсатына
жұмсайды. Осы орайда Қазақстанның банктік жүйесі делдалдық қызметін атқару
көзқарасының тұрғысынан әлі де болса тиімділігі төмен болуымен бірге,
тәуекелдіктің елеулі потенциалын иелік етеді.
Банктің ресурстық базасын кеңейтудің маңызды көзі, яғни қаржылық
делдалдық тиімділігін көтеруге жол салатын бағыт – клиенттердің ақшалай
қаражаттарын банктерге тарту. Оның үстіне, заңды тұлғалардың заңды түрде
бекітілген міндеттері несиелік мекемелерде есепшоттар ашу, ол қолма-қол
емес есептесу амалдарын жүзеге асыру үшін қажет, банктерге уақытша еркін
актив операцияларды жүзеге асыру мен көлемді ресурстарды игеруге
мүмкіндіктер ұсынады.
Қазақстандық кломмерциялық банктердің қаржылық делдалдықтың
субъектілері ретіндегі басты рөлі қаржылық нарықта ақшалай ресурстардың
елеулі көлемін инвестициялау мен аккумуляциялау үдерістерін ғылыми терең
зерттеу қажеттілігін алға тартады.
Ресей экономистерінің пікірі бойынша, банк қаржылық делдал ретінде алға
тартылуда мына әрекеттерді жалғастырады: біріншіден, институт ретінде,
дәстүрлі түрде қаржылық нарық арқылы инвестицияларға және несиеге жинақты
трансформациялауды жүзеге асырушы, екіншіден, қаржылық нарықтың институты
ретінде, агенттікке қатысты қызмет түрлерін атқарушы.
Банктік саладағы зерттеулердің терең де молдығына қарамастан, атап
өтерлігі, отандық ғылым коммерциялық банктердің қаржылық делдалдық
мәселелеріне (интермедиация) назарды жеткілікті бөлмеу үстінде.
Қаржылық делдалдық теориясы методологиялық қарым-қатынастарға
негізделеді, яғни интермедиацияны институттар, құралдар мен нарық жиынтығы
ретінде қарастырады, түрлі экономикалық агенттердің қажеттіліктерін
қанағаттандырушы (Р. Л. Миллер, Д. Д. Ван-Хуз және басқалары).
Банк, қаржылық делдал ретінде (financial intermediary) несиелік
ресурстарды трансформациялайды және қаржылық тәуекелдіктерді реттейді.
Банк – бұл қаржылық институт, экономикалық сенімділік принципіне
сүйенеді, өз есебіне инвестицияға жинақты трансформациялауды жүзеге асырып
(қаржылық нарық арқылы) бұл субъектілердің мақұлдауынсыз, тәуекелдіктерді
өздеріне алып (несиелік нарық арқылы), сол сияқты агенттікке қатысты қызмет
түрлерін ұсынып, өз клиенттерінің тапсырмасы бойынша ақшалай ресурстарды
жүргізу қосылады.
Ғылымда берік орын алып отырған ұғымдарға назар аударсақ, қызмет – бұл
қандай да бір нысанның қасиетінің сыртқы көрініс беруі, мынадай тұжырым
жасауға болады, коммерциялық банктің делдалдық қызметі арнаулы доминантты
қасиет ретінде орын алады, оның рөлін несиелік-инвестициялық қаржыландыруда
аңғартып, экономикалық өсудің құрамдас бөлігі ретінде сенімділікке негіздей
отрып, экономикалық өсу жағдайларын басты мақсат тұтады.
Осылайша, банктің қаржылық делдал ретіндегі мәні оның ресурстарын
трансформациялауға негізделеді, сол сияқты оларды әр түрлі мазмұндағы
активтердің ағынына айналдырады. ҚР-да мұндай активтердің қатарына, ең
алдымен, заңды және физикалық тұлғаларға ұсынылатын несиелер енеді, белглі
мәнді инвестициялық салымдарды иелік ету алады. Банктер корпоративті
несиелік тиімділігі жоғары несиелік жобалардың болмауы жағдайында және
азаматтарды несиелеудің тәуекелдігінің жоғары болуы қаражатты кірісі аз,
бірақ анағұрлым өтімділігі жоғары активтерге салу көзделеді.
Банктердің делдалдық және агенттік операциялары (қызметі)
қарастырылатын контексте түсінік ұғымдары аясында банктің клиенттермен
сенімді қарым-қатынастарының тағайындалуы арқасында зерттеледі. Бұлардан
басқа, делдалдық және агенттендіру ұғымдары жүзеге асырылатын
әрекеттердің уақытша параметрлерін бағалаудан тыс қарастырылады, сол сияқты
ұғым икемді үдерістермен ашылмайды, банктің қаржылық ағынының қозғалыстарын
қамтамасыз етіп, кейбіреулері – статикалық үдерістермен, яғни бір реттік
операцияларға қатысты өркендейді және тікелей банк-агенттің ресурстарын
трансформациялаумен қатысты емес.
Делдалдық және агенттендіру ұғымдары өзара қарым-қатынаста, басты
назарға ағын және қор ұғымдарын алып, 1.3-суретте көрсетілген
үлгідегідей орын алады.
Агенттендіруге қарым-қатынас қорға болатын қатынастай, бір реттік
мәндегі агенттік операцияларды атқарудан көрініс алады, сол сияқты ол
белгілі уақыт аясында банктің қаржылық есептерінің деректері бойынша
өлшемге енеді. Делдалдыққа қарым-қатынас ағынға қатынас тәрізді белгілі
уақытқа сай ақша айналымының өлшемдік құрылымдарын аңғартады.
Делдалдық икемді, оңтайлы үдеріс, міндетті түрде банктің қаржылық
ағындарын трансформациялаумен байланысты. Осы орайда банктік құқықтық
қатынастары нарық субъектілерімен құжаттық түрде реттелмейді, бірақ
депозиттік (салымдық) келісімшарттар бекітіледі.
1.3-сурет – Банк қызметтерінің ара қатынасы
Соңғылары делдалдықтың барлық үдерісіне бірдей қатынасқа ие емес, тек
қана интермедиацияның бірінші сатысына ғана лайықты. Агенттеу, өз
кезегінде, – бұл операция (қызмет), ресурстарды трансформациялаумен
байланысты емес, бірақ әрқашан агенттік келісімшарттарды бекіту арқылы
жүзеге асырылады. Соңғысына енетін банктің сатуға және сатып алуға
байланысты келісімшарттары, клиенттердің тапсырмасы бойынша акциялар,
облигациялар, шетел валюталары және т.б..
Банктердің қаржылық делдалдық үдерісі екі экономикалық-технологиялық
кезеңге жіктелген – ресурстарды тарту мен орналастыру. Бірінші кезең
(тарту) мен соңғы кезеңнің (орналастыру) принциптері экономикалық ғылымда
өте жақсы байқалады. Бұл принциптерді сақтамау делдалдықтың барлық
үдерістерінің бұзылуына соғатын болады.
Нарықтық экономикада, мысалы, батыс елдері үлгісінде, банктік әрекеттер
өзіндік банктік істің аясынан шығады және қатынастардың барлық жиынтығына
қатысты болады, қаржылық делдалдық көмегімен жүзеге асырылады. Оның үстіне,
банктік әрекеттің негізі мен мәні өз алдына байланысты элементтер
арасындағы қарым-қатынасты құрайды, нақты айтқанда, нарықтық
инфрақұрылымның субъектілерінің арасындағы өзара әрекеттерді ұйымдастыру
көзделеді, соның ішінде коммерциялық банктер мен мемлекеттік басқару
органдары арасындағы байланыс, яғни бір уақытта реттеуші рөлді атқарумен
қоса қабат нарықтық өзара қарым-қатынастардың қатысушысы болып саналады.
Қаржылық делдалдардың түрлерін иелік етуге байланысты қаржылық
делдалдарды ұйымдастырудың екі түрін атап өтуге болады.
Қаржылық нарықтың экономикасы (ақшаға экзогенді ұсыныс жүйесі) –
американдық тип қаржыландыруды қаржылық нарық арқылы иелік ету амалдарын
құрайды.
Қарыз болу экономикасы (ақшаға эндогенді ұсыныс жүйесі система) –
француз (жапондық) тип, банктік несие арқылы қаржыландыруды иелік ету
жүйесі.
Алайда қазіргі уақытта делдалдық әрекеттерде екі негізгі қаржылық
шектеулермен банктер активтер мен пассивтердің жабылу мерзімінің сай
келмейтінін байқатады, сол сияқты капитал жинақтаудың төменгі қарқыны
байқалады. Сол сияқты, банктік сектордың дамуына кедергі болатын себеп –
банктік сектордың тиімсіз инвестициялық әрекеттері, қаржылық-несиелік
қажетті ресурстарға қажетті экономиканың шынайы секторына қол жеткізудің
орын алмауын аңғартады.
1.2 Инвестициялық нарықта коммерциялық банктің әрекеттерінің түрлері
Инвестициялық нарықта коммерциялық банктердің әрекеттерінің түрлерінің
мазмұны мен мәнін зерттеуде басты назар мына терминдерді айырмашылықтарын
ажыратуға арналады банктің инвестициялық операциялары мен құнды
қағаздармен банктердің әрекеттері, қазіргі экономикалық әдебиеттерде
категориялардың бір жақты түсінігі болмайды.
Соңғы жылдары ғылыми әдебиеттерде аталмыш ұғымдардың қарым-қатынастары
өзгерді.
Инвестициялардың нарығын анықтау бойынша екі негізгі қарым-қатынас
қарастырамыз және бұл нарықта коммерциялық банктің әрекеттерінің түрлерінің
мазмұнын құрайды.
Бірінші қарым-қатынас – құнды қағаздар нарығында банктердің
әрекеттері кең ауқымда, инвестициялық нарық немесе банктің
инвестициялық әрекеттері ұғымдарына қарағанда. Аталмыш қарым-қатынастың
қолдаушылары отандық және ресейлік ғалым-экономистер (Абуталипов Б. К.,
Яковлев Д. С.).
Екінші қарым-қатынас – инвестицияның нарығының түсінігі анағұрлым кең
және күрделі, құнды қағаздар нарығы ұғымына қарағанда. Аталмыш қарым-
қатынастың жақтастары – отандық және ресейлік ғалым – экономистер (Алина Г.
Б., Демчук О. А.)
Бірінші қарым-қатынастың аясында, қосалқы инвестициялық операциялар
ретінде түсінілетіні, банктердің операциялары, құнды қағаздарға салымдармен
қатысты, кіріс алу мен өтімділікті қолдаудың мақсатында өрістейді, қазіргі
уақытта құнды қағаздар өтімділік құралдары ретінде орын алады және бұл
қазақстандық банктердің тәжірибесінде дәлелденген. Осылайша, түсінік
құнды қағаздар нарығында банк әрекеттері ауқымы кең, инвестициялық
операцияларға немесе инвестициялық банк әрекеттеріне қарағанда.
Өкінішке орай, қазіргі штел және отандық экономикалық әдебиеттерде
құнды қағаздар нарығындағы банк әрекеттері түсінігі орын алмайды;
Ғылым мен банктік тәжірибенің талаптарына сәйкес, қажеттілік
көзқарастары тұрғысынан құнды қағаздар нарығындағы банк әрекеттері
түсінігін үш ұстаным тұрғысынан қарастыруға болады:
банк-эмитент ұстанымы тұрғысынан – бұл банктің әрекеті, өзіндік құнды
қағаздардың эмиссиясымен байланысты, мақсаты - өзіндік капиталды арттыру
мен құнды қағаздардың нарығында қосымша ресурстарды тарту;
банк-инвестор ұстанымы тұрғысынан – әрекет, кіріс алу мақсатында басқа
эмитенттердің құнды қағаздарын инвестициялаумен байланысты;
банк-делдал ұстанымы тұрғысынан – әрекет сату сатып алумен қатысты және
құнды қағаздарды сенімді басқарумен клиенттердің тапсырмасы бойынша
лайықты іске асырады.
Аталмыш қарым-қатынасты негіздеу ретінде, құнды қағаздар нарығында
банктердің әрекеттерінің түрлерін жіктеу қарастырылды, құнды қағаздар
операцияларының сан алуан түрлерін жүзеге асырумен қатысты.
Банктер, 1.4-суреттен көрініп тұрғандай, өзіндік акциялардың эмитенті
ретінде орын алады, облигациялар мен басқа құнды қағаздар, заң бойынша
қарастырылып, сонымен бірге инвесторлардың рөлінде орын алады, өз
есепшоттарынан құнды қағаздарды иелік етіп және ең соңында, банктер құнды
қағаздармен делдалдық операцияларды жүзеге асыруға құқық иелік етеді,
комиссионды сыйақыны бұл әрекет үшін алады.
1.4-сурет – Құнды қағаздар нарығындағы коммерциялық банктердің
әрекеттері
Құнды қағаздардың нарығында банктер эмитенттер, инвесторлар және
нарықтық кәсіби қатысушылары рөлін атқара алады.
Банктердің әрекеттері эмитенттер ретінде өз аясына өзіндік құнды
қағаздардың эмиссиясы бойынша операциялар ғана емес, сол сияқты
инвесторлардың мүдделерін жүзеге асыруды қамтамасыз ету бойынша әрекеттерді
мақсатты түрде жүзеге асырып, құнды қағаздармен банкте эмиттендіріп, соның
ішінде мына мәселелерді де өз үдерісінде жүзеге асыруды нысан етеді
- пайыз бен дивидендтерді төлеуді;
мерзімі жақындағанда қарыздық құнды қағаздарды жабуды;
банкті басқаруда акция иегерлері қатысуы үшін жағдайлар жасауды, олардың
қатарына акционерлердің жалпы жиналыстарын өткізу де енеді;
банк-эмитенттің әрекеті туралы ақпараттарды ұсыну.
Құнды қағаздардың нарығында инвесторлар рөлінде орын ала отырып,
банктер өздерінің ресурстарының бір бөлігін әр түрлі қаржылық құралдарға
кіріс алу мақсатында салады.
Банктердің әрекеттері институциональды инвесторлар ретінде алға
тартады:
құнды қағаздарды сату мен сатып алу бойынша операцияларды жүзеге асыру;
иелік етілген құнды қағаздарға қосалқы кепілге несиелерді тарту;
иелік етілген құнды қағаздармен расталған банк-инвесторлардың құқықтарын
жүзеге асыру бойынша операцияларды іске асыру:
пайыздық көрсеткіштерді алу, құнды қағаздарды жабуға жататын дивидендтер
мен лайықты сомаға иелік ету;
акционерлік қоғам-эмитентпен басқару әрекеттеріне қатысу;
акционер немесе несиегер ретінде банкроттық шарасына қатысу; қоғамның
таратылуы жағдайында мүліктің лайықты деп танылатын үлесін алу.
Белгілі болғандай, банктер құнды қағаздардың нарығында кәсіби
әрекеттердің келесі түрлерін жүзеге асыруға құқылы:
делдалдық – мемлекеттік құнды қағаздармен;
дилерлік – мемлекеттік құнды қағаздармен, сол сияқты басқа да құнды
қағаздардың түрлерімен;
кастодиальды;
клирингті.
Құнды қағаздардың нарығындағы банктердің кәсіби әрекеттерінің
қазақстандық тәжірибесі әлі де болса даму кезеңінде, сол үшін барлық
коммерциялық банктердің барлығы бірдей қор нарығында белгілі әрекеттерді
жүзеге асыра алмайды. Бірақ сонда да бірқатар банктер орын алады, құнды
қағаздардың нарығында кәсіби әрекеттердің бірнеше түрлерін жүзеге асыру
лицензияларын иелік етеді, сол сияқты оларды әрі қарай жандандыру ақтық
нәтижеде толыққанды және кәсіби қызмет түрлерін қалыптастыру жүзеге асады,
барлығы құнды қағаздармен байланысты.
Әлемдік тәжірибеде кәсіби әрекеттердің көптеген түрлері орын алады:
құнды қағаздардың бірнеше түрлерін араластыру, компанияның құйылуы мен
сіңірілуі, венчурлік қаржыландыру, инвестициялық жобаларды бағалау,
трастылық қызметтер, клиенттер үшін құнды қағаздардың нарығын қалыптастыру,
акционерлердің тіркелуін жүзеге асыру, құнды қағаздармен мәмілелерді тіркеу
және басқа да әрекеттер жүзеге асады, яғни банктер үшін дамыту
перспективасында орын алады, құнды қағаздардың нарығында қазақстандық
нарықта өз әрекеттерін жүзеге асыру жалғасын табады.
Құнды қағаздармен операциялар – аяқталған әрекет немесе құнды
қағаздармен әрекеттердің бірқатар ретті жүйесі немесе қор нарығындағы
ақшалай қаражатпен алға қойылған мақсаттарға қол жеткізуді көздейтін мақсат-
міндеттер:
субъектілердің операцияларын, әрекеттерін қаржылық ресурстармен қамтамасыз
ету (банктер) – өзіндік капиталды арттыру мен қалыптастыру, зайымдық
капиталды тарту мен ресурстарды айналымға жолдау. Өзінің экономикалық
тағайындалымына қарай – бұл пассив операциялар, яғни құнды қағаздар
эмиссиясы арқылы жүзеге асырылады, сол үшін эмиссиондық операциялар
атауына ие болады;
- өзінің атынан операциялардың субъектісі қор активтеріне қаржылық және
салымдық ресурстарды салу жағдайлары. Өзінің экономикалық тағайындалымына
қарай – бұл актив операциялар, яғни қор биржасында қор құндылықтарын иелік
етумен байланысты жүзеге асырылады, сауда жүйесінде, биржадан тыс нарықта
іске асады, сол себепті олар инвестициялық операциялар деген атауларға ие
болады, ұзақ мерзімді болашаққа ыңғай алған. Бұндай қарым-қатынас нарықтың
тиімділігінің жеткліктілігінде орын алуы ықтимал, жақсы сападағы құнды
қағаздармен үйлестірілген. Қоржынның орын алуының жалғасымдылығы қор
нарығындағы үдерістердің тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Басқарудың белсенді, сол сияқты пассив моделі ретінде клиенттің
тапсырмасы негізінде жүзеге асуы ықтимал және клиенттердің есебінен
жалғасып, келісімшарт арқылы орын алады.
Қоржынды жүзеге асырудың негізгі сұрағы – әр түрлі қасиеттегі құнды
қағаздар арасындағы пропорцияны қалай анықтауға байланысты. Сонда,
классикалық консервативті (тәуекелдігі аз) қоржынды құрудың негізгі
принциптері болып саналады: консервативтілік принциптері, диверсификация
принциптері және жеткілікті өтімділік принциптері.
Консервативтілік принциптері. Сенімділігі жоғары және тәуекелді
үлестердің арасындағы қатынасты мына үлгіде қолдайды, яғни тәуекелді
үлестен ықтимал шығындар лайықты ықтималдық шамасында сенімді активтердің
крістерімен жабылады.
Инвестициялық тәуекелдік, осылайша, негізгі соманың бөлігінің шығынынан
тұрады, тек қана аса жоғары көлемді қамтымайтын жоғары кіріс алуды
көздейді.
Диверсификация принциптері. Салымдардың диверсификациясы – қоржындық
инвестициялаудың негізгі принципі. Диверсификация тәуекелдікті азайтады,
бұл орайда мына мәселе ыңғай алады, бір құнды қағаздар бойынша жоғары
кірістер басқа қағаздар бойынша жоғары кірістермен компенсациялайды.
Тәуекелдіктерді азайту құнды қағаздардың қоржынына қосылуға қол
жеткізіледі, кең ауқымды салаларды қамтып, өзара бір-бірімен тығыз
байланысты, олардың іскерлік белсенділігінің кезеңдік тербелістердің
синхрондылығынан бой алып шығады. Оңтайлы шама – құнды қағаздардың
сегізінен 20 түріне дейін ыңғай алады.
Өтімділік жеткіліктілігі принциптері. Ол мынадан тұрады, жылдам жүзеге
асырылатын активтердің үлесін деңгейден лайықты шамада қолдау қолға алады,
жоғары кірісті мәмілелердің күтпеген жерден ыңғай алған түрлерін іске асыру
үшін жеткілікті шамада ыңғай алып, сол сияқты ақшалавй қаражатқа
клиенттердің қажеттіліктерін қанағаттандырады. Тәжірибе байқатқандай,
қаражаттың елеулі бөлігін анағұрлым өтімді қаражатқа, яғни құнды қағаздарға
салу (кірістілігі аз болса да) тиімді болады, осы орайда ұсыныстардың
жекелеген тиімді түрлері мен нарықтың коньюнктурасының өзгерістерініңі
қарқынды түрлеріне жылдам бейімделу де көзделеді. Бұлардан басқа, көптеген
клиенттермен келісімшарттар қарапайым түрде олардың қаражатының бір бөлігін
ликвидті пішінде ұстауды міндеттейді.
Бұл факторлардың қатынасы және құнды қағаздардың қоржынының типтерін
анықтауға жол саладаы. Қоржынның типі – бұл оның инвестициялық ерекшелігі,
кіріс пен тәуекелдіктің қатынасына негізделеді. Осы орайда маңызды белгі
ретінде қоржынның типтерінің жіктелімі ерекше болып саналады, яғни аталмыш
кіріс қандай көзден және қандай амалмен алынған: курстық құнның өсуі
есебінен бе әлде ағымдағы төлемдер есебінен бе – дивидендтер, пайыз
есебінен бе.
Қоржынның екі негізгі типі бөле-жара көрсетіледі: қоржын, пайыз бен
кірістің есебінен (кіріс қоржыны) дивиденд алуға лайықты бағытталған
түрлері; қоржын, яғни инвестициялық құндылықтардың оған енетін курстық
құнының өсуіне қатысты бағытталады (өсудің қоржыны). Инвестициялық
қаражатты банктер құнды қағаздарға мынадай үлгіде шоғырландырады, жақын
арадағы біршама жылдардың ішінде жыл сайын инвестиция қоржынының белгілі
бөлігінің мерзімі аяқталатындай.
Әрі қарай екі қарым-қатынас қарастырылады – инвестиция нарығы ұғымы
түсінігі анағұрлым кең ауқымда және күрделі, құнды қағазлдар нарығы
ұғымына қарағанда.
Инвестициялар, сату – сатып алу нысаны ретінде орын алып, ерекше тауар
болып саналады, ерекше нарықта айналымға еніп, сұраныспен, бағамен
ерекшеленеді, сол сияқты нарықтық қатынастардың белгілі субъектілерінің
жиынтығымен ерекшеленеді. Осындай нарық инвестиция нарығы болып саналады.
Экономикалық әдебиеттерде көбінесе оны қаржылық, қор нарығын, құнды
қағаздардың нарығы сияқты ұғым-түсніктермен толықтырады.
Қазіргі экономикалық әдебиеттерді қарастыру арқылы байқалатыны, бүгінгі
күні аталмыш ұғымдарды анықтау бойынша нақты көзқарастар жоқ. Инвестиция
нарығында құнды қағаздар ғана айналымға енбейді, сол сияқты ақшалай қаражат
та аталмыш үдеріске енеді, ұзақ мерзімді несие, мүліктік және
интеллектуалдық құқық, авторлық құқықтан, патенттен, ноу-хаудан шығады.
Бұдан шығатыны, отандық ғалым-экономист Г. Б. Алинаның пікірі бойынша,
инвестицияның нарығы ұғымы анағұрлым кең және өте күрделі ұғымдар, құнды
қағаздар нарығы ұғымына қарағанда. Инвестициялардың нарығының ерекшелігі
мынада, ол өз аясына және құнды қағаздардың нарығына (оның ішінде қор
нарығына) және ақшалай нарыққа (ақшалай талаптар мен міндеттемелер), және
қаржылық нарық (қаржылық талаптар мен міндеттемелер), және ссудалық
капиталдың нарығы (несиелік талаптар мен міндеттемелер).
Шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектерін жан-жақты зерттеулер
инвестиция нарығы ұғымына кең түсінік беруге жол салып, бұл мәселені нарық
субъектілері арасындағы қатынастардың жиынтығы деп түсінеді, капиталдың
қозғалысы үдерісінде туындап, экономиканың инвестициялық қажеттіліктерін
қанағаттандыру мақсатын көздейді.
Осылайша, инвестициялардың нарығы нарықтың субъектілері арасындағы
инвестициялық өнімдер мен қызметті жинақтау мен қайта бөлуге жол ашады.
Аталмыш жағдайларда инвестиция нарығында несиелік және қор механизмдері
қолданылады. Несиелік механизм банктік несиелеуге негізделеді. Уақытша
еркін қаражатты шоғырландыра отырып, коммерциялық банктер оларды негізгі
салаларға бағыттайды және инвестициялық несиелердің арқасында экономиканың
дамушы секторларына бағыттайды.
Аталмыш несиелер ұзақ мерзімге қосалқы инвестициялық жобаларға
беріледі, жоғары мөлшердегі кіріс пен болашақта тиімділікке ие болу
жағдайларын көздейді.
Қор механизмі қаржылық құралдар арқылы жүзеге асырылады, атап айтқанда,
құнды қағаздар ретінде. Құнды қағаздарға салымдардың инвестиция саналуы
тек қана сол уақытта, егер олар өндірісті инвестициялық ресурстармен
қамтамасыз ету үдерісінде қатысатын болса және үстеме құн түрінде кіріс
әкелуге мүдделі болса. Өз кезегінде, инвестиция нарығының тиімді қызметі
қолайлы инвестициялық ахуал қалыптастыруда ынталандырушы рөл атқарады.
Әдетте қолайлы инвестициялық ахуал деп түсінілетін орта –экономиканың
инвестициялық үдерістері жүзеге асатын орын.
Инвестициялық ахуал – оңтайлы атмосфера, экономикалық, әлеуметтік-
экономикалық, әлеуметтік-саяси, заңды-құқықтық, ақпараттық-техникалық
факторларға негізделеді, жаңа құн құру мақсатында инвестицияға жинақты
трансформациялау үдерістерін ынталандырады.
Инвестициялық климат экономиканың шынайы секторын қолдау мақсатында
инвестициялық ресурстарды тартуды мақсат тұтады. Қолайлы жағдайлардан және
ыңғайлы ортадан инвестициялық капиталдың ағыны тығыз байланысты болады,
нәтижесінде экономиканың әрі қарай дамуы жалғасын табады.
Негізгі субъектілер, экономикаға инвестициялық ағындарды бағыттай
отырып, жүзеге асыратын коммерциялық банктер болып саналады, арнаулы
банктік өнімдер мен құралдардың түрінде бұл үшін ерекше мүмкіндіктерді
лайықтандырады. Зерттеулердің негізінде анықталғаны, экономиканың
қажеттіліктеріне қатысты, дәстүрлі банктік өнімдер қарапайым түрден
анағұрлым күрделі, кешенді пішіндеріне түрленеді, осы орайда олар негізінен
жаңа кешенді өнімдердің құрамдас бөлігіне енеді. Инвестицияның нарығында
ресурстардың шектеулі болуынан дәстүрлі депозиттер негізінде жаңа өнімдер
сертификаттар түрінде пайда болды, анағұрлым жоғары өтімділікке ие.
Несиелік нарықтың кемшіліктері анықталды, міндетті түрде оның инвестициялық
бөлігінде:
банктік сектор нарықта уақытша еркін ресурстардың барлық көлемін тартудың
тиімді механизмдерін иелік етпеді;
несиелік қоржынның төменгі ликвидтілігі байқалды;
несиелерді реқаржыландыру механизмдерінің болмауы.
Аталмыш кемшіліктер экономиканың инвестициялық жобаларын жүзеге асыру
үшін банктік несиелерді пайдалануға көп кедергі келтірді. Несиелерді
реқаржыландыру механизміне деген қажеттілік активтердің құрылымдарын
дамытуға түрткі болып, нәтижесінде қосымша ресурстардың босауына әкелді,
яғни банктің инвестициялық әрекеттерінің әрі қарай қарқынды өркендеуіне
соғады. Тиімді және өтімді қаржылық құралдарға қол жеткізудің
қажеттіліктері туындады, бұның өзі құнды қағаздардың туындауына жол салып,
құнды қағаздардың ерекше нарығында айналымда болады, сол арқылы инвестиция
нарығының сегменті болып табылады. Бастапқы үлестік және қарыздық
құралдардың базасында туынды қаржылық құралдар дамыды. Бұның барлығы
кепілді өнімдердің дамуын талап етті және банктің экономиканың басқа
субъектілерімен тәуекелдіктерді бөлу мәселесі шешімін табады. Бастапқы
және қосалқы нарықтың дамуы нарықтың қатысушылары арасында инвестициялық
капиталды бірінен басқасына қайта орналастыруда бөгетсіз мүмкіндіктер
тағайындайды. Сөзсіз, ресурстардың шектеулі ыңғайында, туынды құралдардың
нарығы елеулі рөлге ие болады, сол арқылы ол ақпараттың асимметриялылығы
мәселесіне немесе жалған таңдауға соғады. Бұл жағдайларды болдырмау үшін,
маңызды үдерістер ретінде орын алатыны – ашық, айқындылықты сақтау,
кепілдіктің қатысуы, реттеудің қажетті тетіктерінің болуы.
Осылайша, инвестиция нарығының функциональды құрылымын нарықтық
қатынастардың үздіксіз жүйесі ретінде қарастыруға болады, инвестициялық
өнімдердің жинақталуы мен қайта бөлінуіне жол ашып, нарықтың
субъектілерінің арасындағы қызмет пен өнімдердің сапалылығына мүмкіндіктер
ұсынады. Егер инвестиция нарығын институционалды құрылым көзқарасы
тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда ол өз алдына инвестициялық-банктік
институттардың жиынтығын құрайды, инвестициялық капиталдың қозғалыстарын
қамтамасыз етіп, белгілі мақсаттарға қол жеткізу үшін сұраныс пен
ұсыныстарға сай әрекеттер жалғасатын болады. Сөзсіз іске асатын жайт,
отандық нарық батыспен салыстырғанда көп жұмыс қажет, яғни ғасырлық тарихы
мен тәжірибесі бар батыс мамандарының үдерісі жолға қойылған, ал отандық
жүйе әзірше жас және барлық талаптарға молық көлемде жауап бере алмайды.
Инвестиция нарығының дамуы институциональды қатысушылардың белсенді
әрекеттері үшін алғышарт болып саналады, яғни негізгі жеткізуші мен
инвестициялық капиталдың инвесторлары ретінде орын алады.
Дамушы елдерде банктер әмбебап болып саналады, олар өз аясына
коммерциялық және инвестициялық банктердің қызметін иелік етеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Қаржы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
2014 ж. ___ _________ ____________ Д. З. Айгужинова
(қолы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Коммерциялық банк инвестициялық нарықтағы қаржылық делдал ретінде
5В050900 – Қаржы мамандығы бойынша
Орындаған _______________ Д. К. Айткенова
(қолы)
Тобы ҚҚарж-301(қ)
Ғылыми жетекшісі
Аға оқытушы ________________ Р. С. Ещанова
(қолы)
Нормабақылаушы ________________ М. М. Мухамедова
(қолы)
Павлодар
2014
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Айткенова Д. К.
Коммерциялық банк инвестициялық нарықтағы қаржылық делдал ретінде
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В050900 – Қаржы мамандығы
Павлодар
2014
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қаржылық делдалдар ретінде коммерциялық банктердің инвестициялық 6
нарықтағы әрекеттерінің теориялық аспектісі
1.1 Коммерциялық банк қаржылық делдалдық субъектісі ретінде 6
1.2 Инвестициялық нарықта коммерциялық банктің әрекеттерінің түрлері 15
1.3 Инвестициялық нарықта коммерциялық банктердің қаржылық 24
делдалдығының шетелдік тәжірибесі
2 Инвестиция нарығындағы коммерциялық банктердің әрекеттерін талдау 36
2.1 АҚ Kaspibank әрекеттерінің сипаттамасы 36
2.2 Kaspibank АҚ қаржылық әрекеттерін талдау 41
2.3 Инвестиция нарығында Қазақстанның коммерциялық банктердің 48
әрекеттерін талдау
3 Инвестициялық нарықта коммерциялық банктердің әрекеттерін белсенді54
етудің болашағы зор бағыттары
3.1 Коммерциялық банктердің делдалдық әрекеттерін дамыту тенденциялары54
мен мәселелері
3.2 Қор нарығындағы АҚ Kaspibankтің инвестициялық стратегиясы 66
Қорытынды 76
Қолданылған әдебиеттер тізімі 81
А қосымшасы Консолидированная финансовая отчетность 84
АО Kaspibank за 2011-2012 жж.
Ә қосымшасы Графикалық бөлім 87
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі инвестициялық нарықта банктердің
делдалдық әрекеттерінің мынадай категорияларының мазмұнын нақтылау
қажеттілігімен анықталады: инвестициялық нарықта банктердің делдалдық
әрекеттері, инвестициялық-банктік әрекеттер, инвестициялық банк шетелдік
тәжірибені еске алумен және қаржылық нарықтағы және банктік саладағы жаңа
құбылыстарды жарыққа шығару, жаһандану үдерістерімен байланысты және
банктік технологиялардың эволюциясымен қатысты; инвестициялық банктік
қызмет саласының нарығында отандық банктердің рөлі мен орнын анықтау ,
олардың даму тенденциясы; мемлекеттік органдардың реттеу және заңды
әрекеттерінің бағыттарын іздестірумен, инвестициялық әрекеттердің саласында
қазақстандық банктердің ұстанымдарын күшейтуді іске асырып, бірінші кезекте
оның бағыттарын инвестициялық ресурстарға деген отандық өнеркәсіптік
компаниялардың қажеттіліктерін қанағаттандыру, банктік әрекеттердің
кезеңдерін анықтау, банктің инвестициялық әрекеттерін жүзеге асыруда
мүдделердің қақтығыстарына жол бермеу және қаржылық тұрақтылықты банктердің
ұстануы жолға қойылады.
Қазіргі уақытта коммерциялық банктер қаржылық құралдардың барлық
түрлерінде инвестициялық қызметтің барлық кешенін ұсыну мүмкіндіктерін
қажет етеді. Бұл көбінесе олардың капиталының лайықты деңгейіне қатысты.
Сол үшін олар инвестициялық банкингтің қызметінің барлық түрлерін ұсына
алмайды. Бұлардан басқа, банктер құнды қағаздар нарығының кәсіби
қатысушылары ретінде тәуекелді инвестициялық операциялардың жүзеге асуы
үшін капиталдандырылмаған.
Банктік капиталдың мүмкіндіктерін тиімді пайдалану Қазақстанның
экономикасының шынайы секторының инвестициялау бағытында қаржылық
құралдарды дамыту мен қаржылық ресурстардың жаңа түрлерін шоғырландыруды
талап етеді. Басқаша айтқанда, өндіріске банктік инвестицияның ағыны құнды
қағаздардың даму деңгейіне қатысты, яғни еркін ішкі және сыртқы қаржылық
реурстарды аккумулирлеу жалғасып, оларды ұлттық экономиканың оңтайлы
бағыттарына ыңғайлау жолға қойылған. Осылармен байланысты жоғарыда келтіріп
отырған тақырып өзекті, сол сияқты инвестициялық нарықта коммерциялық
банктердің әрекеттерінің мәселелерін теориялық және тәжірибелік негізде
жүзеге асырудың әлі де орын алып отырған кемшін тұстары аталмыз зерттеу
тақырыбын таңдауға себепкер болды.
Ғылыми тұрғыда шешімін табатын мәселенің қазіргі жағдайда бағалануы.
Делдалдықтың жалпы теориясы көрініс алған авторлардың жұмыстары бар:
Н. Спулбер мен Б. Финглетон. Қаржылық делдалдықтың теориясын ең
алғашқы негізін қалаушылар Г. Гёрли мен Э. Шоу болы саналады, кейінірек
қаржылық интермедиация сұрақтарымен айналысқан – Дж. Тобин. Неоклассикалық
теорияға сай, банк кәсіпорын болып саналады, яғни оның алдында ресурстарды
оңтайлы пайдалану арқылы кірісті молайту мәселесі тұр. Көптеген зерттеулер
банктік фирманың моделі мен шығындардың негізінде анықтауға негізделген.
Шешілетін ғылыми мәселенің қазіргі жағдайын бағалау. Қаржылық
делдалдықты дамыту мәселелері, қаржылық ресурстарды тиімді пайдалану
мынадай шетелдік ғалымдардың еңбектерінде кеңінен қолданылды, қарастырылды:
Д. У. Блэкуэлл, Д. Д. Ван-Хуз, Э. Дж. Долан, Р. Дорнбуш,
Д. С. Кидуэлл, Р. Л. Миллер, Р. Л. Петерсон, П. Роуз, Дж. Ф. Синки Мл.,
С. Фишер, Р. Шмалензи және басқа да авторлар.
Отандық және ресейлік экономистердің арасында ерекше атап өтерлік
жұмыстардың авторлары: Сейткасимова Г. С., Макыш С. Б., Абишев А. А.,
Хамитов Н. Ы., А. И. Ачкасов, Ю. А. Бабичева, А. П. Белых, М. 3. Бора,
Э. Н. Василишена, Е. А. Воробьёвой, М. Б. Диченко, В. В.
Иванов, Д. А. Кисилёв, Г. Г. Коробова, Ю. И.
Коробов, И. Д. Мамонова, Ю. С.
Масленченкова, Е. В. Неволиной, Г. С. Панова, Н. Э. Соколинская,
А. Н. Трифонова, Н. В. Фадейкина, И. Ф. Цисарь, яғни зерттеліп
отырған мәселенің теориялық, методологиялық және тәжірибелік бағыттары
қарастырылғңан.
Отандық жағдайларда коммерциялық банктердің инвестициялық әрекеттерінің
маңызды қырларының бірқатарының жан-жақты қарастырылмауы мен жоғары
деңгейдегі өзектілігі, сол сияқты оларды жүзеге асырудағы жаңа қарым-
қатынастардың қажеттіліктері дипломдық жұмыстың тақырыбын айқындауға жол
ашты және оның мақсаттары мен міндеттерін айқындады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мынада, инвестиция нарығында коммерциялық
банктердің қызметінің ерекшеліктерін теориялық қарастыру негізінде
инвестициялық нарықта делдалдық әрекеттерді жандандыру бойынша тәжірибелік
нұсқауларды дайындау.
Алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу мақсатында келесі міндеттерді
шешу жүктеледі:
инвестициялық нарықта коммерциялық банктің қаржылық делдалдар ретіндегі
әрекеттерінің теориялық негіздерін қарастыру;
коммерциялық банктің әрекеттерінің барысын қаржылық делдалдық субъектісі
ретіндегі жағдайларда қарастыру;
инвестициялық нарықта коммерциялық банктің қаржылық делдалдық бағытындағы
шетелдік тәжірибесін қарастыру;
инвестициялық нарықта АҚ Kaspibank әрекетіне талдау жүргізу;
АҚ Kaspibank әрекетіне сипаттама беру;
АҚ Kaspibank қаржылық әрекетіне талдау;
инвестициялық нарықта Қазақстанның коммерциялық банкінің әрекеттерін
зерттеу;
инвестициялық нарықта коммерциялық банктің әрекеттерін белсенді етудің
болашағы зор бағыттарын дайындау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны – АҚ Kaspibank.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні – экономикалық қатынастардың жиынтығы,
коммерциялық банктің инвестициялық әрекетінің үдерісінде туындайды.
Зерттеудің теориялық негізін шетелдік, ресейлік, отандық ғалымдардың
еңбектері құрайды, коммерциялық банктің инвестициялық әрекеті мен
инвестиция нарығы саласында жазылған жұмыстар құрайды.
Зерттеудің методологиялық негізі ҚР заңдары мен нормативтік актілері.
Жұмыста статистикалық және экономикалық талдау әдістері қолданылды, жүйелі
әдіс, эмпирикалық зерттеу әдісі (салыстыру).
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде жылдық есептік құжаттар,
статистикалық деректер, салалық журналдар, ғылыми әдебиеттер, әдістемелік
әдебиеттер.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы мынада, теориялық ережелерді
жинақтау мен қарастыру негізінде басты мәселені қарастыру, зерттеу
жұмысында тәжірибелік талдау материалының кең көлемі ұсынылды, Қазақстанның
индустриалды-инновациялық даму жағдайында инвестициялық әрекеттерін
жетілдіруге бағытталған.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы мынада, коммерциялық
банктердің әрекеттерін инвестициялық нарықта белсенді болашағы зор белсенді
бағытқа бағыттау, жұмыста ұсынылған деректерді АҚ Kaspibank
жұмыстарында пайдалануға болады.
1 Қаржылық делдалдар ретінде коммерциялық банктердің инвестициялық
нарықтағы әрекеттерінің теориялық аспектісі
1.1 Коммерциялық банк қаржылық делдалдық субъектісі ретінде
Қазіргі экономикада инновациялық белсенділікті күшейту инвестициялық
әрекеттерді белсенді етуді талап етеді, барлық қаржылық механизмдерді
пайдалану мен көлемді қаржылық ресурстарды тарту мәселесі қойылған.
Мемлекет, несиелік-банктік институттар, шаруашылық субъектілері
экономиканың шынайы секторында инвестициялық қажеттіліктерді
қанағаттандыруда көздерді белсенді іздестіру жұмыстарын іске асыруда, яғни
ішкі резервтерді қолдану арқылы, сол сияқты шетелдік капиталды тарту
есебінен.
Еркін ресурстарды инвестициялық капиталға трансформациялау үдерісінде
маңызды рөлге ие болатын жұмыстар жетерлік, мақсаты – нарықтық экономиканың
бәсекеге қабілеттілігін көтеру мен экономиканың шынайы секторының
нәтижелігін арттыру, сол сияқты қаржылық-делдалдық сектордың маңыздылығы.
Қаржылық делдалдық – бұл базалық үдерісі, қаржылық жүйе үшін қажет, оның
лайықты жүзеге асуы үшін, мемлекет пен қоғамның қаржылық ресурстарын
пайдалану тиімділігінің деңгейіне қатысты. Тиімділік деп түсінетініміз,
қаржылық-делдалдық сектордың қаржылық қаражатты бәсекелестік ортада
аккумулирлеу қабілеттілігі, сол сияқты ұзақ мерзімді экономикалық өсудің
көзқарасы тұрғысынан орналастырылған ресурстарды максимальды реттеуді
қамтамасыз ету.
Тұрғындардың жинақтарын аккумулирлеу үшін өзіндік міндеттемелерді
эмиттендіре отырып, қаржылық делдалдар әр түрлі құралдарды құрады, салым үй
шаруашылығына экономикалық тұрғыда толықтай жүзеге асуына түрткі болады,
сол сияқты жинақтардың әлеуметтік мақсаты көзделеді.
Еркін уақытша қаражатты қайта реттеу әдістеріне байланысты қаржылық
делдалдардың келесі түрлері орын алады, бұл жағдай 1.1-суретте көрсетілген:
депозиттік типтегі қаржылық делдалдар: коммерциялық банктер өзіндік
міндеттемелерді жоғары ликвидті және тіркелген салымдар сомасы бойынша
қалыптастырады (депозиттермен), заңды және физикалық тұлғалардың алдында
қарыздық тіркелген сомасымен сөзсіз міндеттемелерді қабылдайды;
қаржылық делдалдар келісімшарттық-жинақтық түрде: сақтандыру компаниялары
мен зейнетақы қорлары, өздерінің өнімдерін және қызметін ұсынып,
клиенттер үшін қолайлы жағдайлар туғызады, олардың ресурстарын
инвестицияға трансформациялау құралдарымен жұмыс атқарады, яғни өздеріне
экономикалық мәселелерді шешу мүмкіндіктерін ғана алып қоймайды, сол
сияқты клиенттерді әлеуметтік қорғаудың жағдайларын шешеді. Сақтандыру
компаниялары мен зейнетақы қорлары ірі институциональды инвесторлар
болып саналады, нарыққа ұзақ мерзімді елеулі ресурстарды шоғырландырып,
бір уақытта мемлекет пен компанияның қаржылық міндеттемелеріне тұрақты
сұранысты құрады;
1.1-сурет – Қаржы делдалының классификациясы
инвестициялық типтегі қаржылық делдалдар (инвестициялық компаниялар мен
қорлар) екі өзара тығыз байланысты міндеттерді шешеді.
Қаржылық делдалдардың бірінші тобы компанияның құнды қағаздар нарығына
шығуына ықпал етіп, екінші тобы инвесторлардың ақшалай қаражаттарын құнды
қағаздар сатып алу үшін және басқа да қаржылық нарық құралдарын иелік ету
үшін шоғырландырумен айналысады, пай жарнасы құнының өсуінің есебінен
қосымша кіріс алу мүмкіндіктерін ұсынады. Инвестициялық қорлардың алуан
түрлілігі әр түрлі инвестициялық стратегияларды жүзеге асыруға жол салады
және инвестициялық үдеріске консервативті инвесторлардың шағын салымдарын
да тартады.
Жоғарыда атап өтілген институттардың әрқайсысының өз ерекшеліктері бар,
көбінесе олардың әрекеттері арнаулы заңдық актілермен реттеледі. Көбінесе
бір заңды тұлға өзіне қаржылық делдалдардың бірнеше түрлерін біріктіреді,
мысалы, қазіргі банк өзінің негізгі әрекетінен басқа (депозиттерді тарту
мен ссудаларды ұсыну) инвестициялық компаниялардың әрекеттерімен және
зейнетақы ақшаларын тартумен де айналысады. Бүгінгі күні қаржылық делдалдар
өз әрекеттерін анағұрлым диверсификациялап, жиі түрде өз компанияларының
басым бағыттарын көрсете қоймайды, тек қана бұрынғы дәстүрмен ғана баян
етеді.
Банктің дәстүрлі депозиттерді тарту бойынша және ссуда беру
жағдайындағы әрекеттерін қарастыра келе, кейде оларды басқа әрекеттерден
бөле қарау да өте күрделі, осылайша, дәстүрлі банктік қызметтерді қарастыру
көзделеді.
Егер Батыс Еуропада банктерді әмбебаптандыру үдерістері белсенді жүзеге
асатын болса, ал АҚШ –та бұл үдеріс баяу жүруде, ұзақ уақыттар бойы бұл
елде қаржылық делдалдарға әр түрлі әрекеттердің басын қосуға тыйым салынған
болатын. АҚШ –та банктер тек қана төлемдерді қамтамасыз етумен айналысқан,
есептік қызмет көрсеткен, әрине, депозиттер ашып, ссудаларды ұсынған. АҚШ-
та және Батыс Еуропада банктік саланы реттеу басқа қаржылық делдалдардың
реттеуінен алшақ. Сөзсіз, бұл жағдай екі саладағы кейбір айырмашылықтардан
туындауы ықтимал, түсінуге қиын емес – бұл айырмашылық банктің дәстүрлі
әрекетіне қатысты, әрекеттердің басқа түрлері бір-біріне өте ұқсас.
Ұлттық экономиканың дамуының қазіргі кезеңінде қарама-қарсы
тенденциялар молаюда, банктік операцияларды арнаулы несиелік-қаржылық
институттар (пай инвестициялық қорлары, зейнетақы қорлары, сақтандыру
компаниялары және т.б. жүзеге асырады), сол арқылы ұтымды банк
бәсекелестері құрылады.
Сол үшін дипломдық жұмыстың аталмыш тарауында банктің дәстүрлі әрекетін
қарастырамыз: дәстүрлі банктік қызметтер мен басқа да қаржылық делдардармен
жұмыстар.
Банктің дәстүрлі әрекеттерінің бірден-бір принциптік ерекшелігі басқа
қаржылық делдалдарға қарағанда – банктер негізгі институттар болып
саналады, экономиканы нарықтық емес түрде қаржыландыруды жүзеге асырады.
Банктер өздігінен өздерінің потенциалды зайымшылары туралы ақпараттарды
жинайды және инвестициялық мүмкіндіктер туралы жұмыс жасайды: ерекше адами
капитал мен банктік технологияларды қолдана отырып, олар қаржыландыру үшін
лайықты инвестициялық жобаларды анықтайды, аталмыш жобалардың
тәуекелдіктерін анықтап, ссудалық жүктеменің пайызын есептейді. Аталмыш
банктік әрекеттер, егер ол тиімді болса, сөзсіз, экономиканың тиімділігін
арттыруға әкеледі. Бірақ активтер (банк несиегерлері міндеттемелері), яғни
банк өзінің жұмысының кезеңінде ыңғайға ала отрып, кейле ликвидті болмайды.
Төмен өтімділік бұл активтерде елеулі шығынсыз сыртқы бағалауды жүзеге
асырмайды.
Зайым ашудан кейін банк көбінесе оны қамтамасыз ете алады, жобаның
орындалуының мониторингін жүзеге асырады, сол сияқты бұл оны
қаржыландырудың қосымша қаражаты бөлінеді. Бұл бақылау жобаның жүзеге
асуында оның табысының ықтималдығын арттырады, тұрақты мониторинг зайымшыны
қаражатты мақсатты пайдалануға ынталандырады. Банктің өзі үшін, сол сияқты
қоғам үшін аталмыш посткелісімшартты қатынастар, бірінші көзқарас бойынша,
тиімді болып саналады және ресурстардың аллокациясы тиімділігінің артуына
жағдай жасайды. Бірақ өзінің зайымшысы туралы банк алатын мәліметтер зайым
жүзеге асуға дейін және одан кейін оның ішкі ақпараты болып саналады.
Салымшыға өзінің депозитінің тәуекелдігін бағалау өте қиын, нақты
қандай инвестициялық жобаға оның ақшасы бағытталатынын түсіну қиын. Сол
үшін бір депозиттің тәуекелдігін бағалауда барлық инвестициялық жобалардың
орташа тәуекелдігін есептеу керек, яғни банк несие ұсынған, бұның өзі маман
еместер үшін күрделі міндеттер болып саналады. Басқа қаржылық делдалдардың
активтердің тәуекелдігін бағалауы анағұрлым жеңіл, өйткені олар көбінесе
ликвидті құнды қағаздарға салады. Нарықтың өзі бұл қағаздардың тәуекелдігін
бағалайды, бұл арада ақпараттық үлкен асимметрия жоқ, яғни банк пен
несиегерге қатысты. Сөзсіз, нарықтық бағалау әрдайым объективті емес, бірақ
қысқа мерзімді кезеңде көптеген конъюнктуралық факторларға байланысты,
бірақ экономистердің ортасында мынадай мәселе бар, ұзақ мерзімді кезеңде
нарық активтердің кірісі мен бағасын нақты анықтайды, соған сай олардың
тәуекелдігін де. Сол үшін де банктік активтердің тәуекелдіктерін бағалау
бөгде бақылаушылар үшін анағұрлым күрделі, банк үшін де, басқа қаржылық
делдалдардың активтерді бағалауына қарағанда.
Әрі қарай қазіргі талдаудағы банктік әрекеттің ұғымын қарастырамыз.
О. И. Лаврушин былай деп жазады: Банктік әрекеттерге банк қызметінен
шығатын операциялары ғана қатысты емес, сол сияқты оларға негізделген
әрекеттер, бұл, негізінен, несиелік мекемелер, ұйым құруға бағытталған
әрекеттер немесе банк топтарын лайықты міндеттерді шешу мақсатында құру,
банктік холдингтер құру, банктерді реқұрылымдау бойынша операциялар және
банкроттықпен байланысты оларды тарату жұмыстары. Біздің көзқарасымыз
бойынша, О. И. Лаврушиннің аталмыш анықтамасы қазіргі жағдайлардағы банктік
әрекеттердің мәнінің өзгерістерін дәлелдейді.
Ресей ғалымдарының соңғы жұмыстарының бірі, ерекше назар аударуда,
біздің көзқарасымыз бойынша бұл еңбек э.ғ.д., профессор
Н. И. Парусимованың монографиясы Банктік іс: даму моделі, бұнда басты
назар банктік істің трансформациясына арналған, нарықтық экономиканың
дамуының тарихи кезеңдерімен қатысты. Оның үстіне, келесі анықтама
ұсынылады, банктік істі трансформациялау – бұл жаңа қатынастардың
пішініне айналдыру, сол сияқты банктік бизнестің жаңа сапасына көшу, оның
өзара байланысты өнімдері мен институттарына назар аудару. Ол ішкі және
сыртқы факторлардың ықпалымен тұрақты және трансформациялық жағдайларда
орын алады, яғни қалыпты банктік бизнестің үдерісін жалғастырады және оны
белгісіз етеді. Трансформациялық жағдай тұрақты қаржылық жағдайға көшумен
аяқталады немесе эволюциялық өзгерістердің жаңа түйінінің басталуымен
қалыптасқан жүйеде дағдарыс орын алуы ықтимал. Ізінше банктік жүйені
экономиканың шынайы секторына сай қалыпқа ендіреді.
Парусимов Н. И. трансформация теориясына сәйкес, атап өтуінше, банктік
жағдайдың ауысымды жағдайы бірнеше кезеңдерден тұрады, олардың қатарына
енеді: деформация кезеңі, кристаллизация кезеңі, оңтайландыру кезеңі.
Деформация кезеңі бұрынғы байланыстардың бүлінуін сипаттайды және
ресурстардың елеулі қысқартуын назарға алады. Кристаллизация кезеңі жаңа
элементтер мен байланыстардың туындауын сипаттайды, яғни өзінің бұрынғы
заңдарына бағыну әрекеті басталады. Оңтайландыру кезеңі– бұл жаңа
қатынастар мен институттардың белең алуы. Оның үстіне, аталмыш
өзгерістердің барлығы көптеген елдердің банктік ісінде XX ғасырдың 50-60-шы
жылдарында жүзеге асып, көптеген ғалымдар қаржылық революция деп атайды.
ХХ ғасырдың 80-ші жылдарында банктік істі трансформациялаудың жаңа кезеңі
басталады, нақты айтқанда, банктік бизнес пен банктік өнімдердің жаңа
институттары құрылады. Банктік өнімдер, яғни ғасырлар бойы қалыптасқан,
жаңа пішіндер трансформациялана бастайды, сол сияқты стандартты,
синдицирленген мәнге ие болады.
Аталмыш автордың тұжырымымен біз келісе отырып, мына мәселені аңғарамыз
банкирлік әрекеттерден қазіргі несие фабрикасына дейін банктік істер
өтті, ақтық шамада, эволюциялық дамудың он бір сатысы көп салалы банктік
бизнестің түріне айналды, банктік салада өзінің міндеттерін шешіп, жүзеге
асырып, капитал саласында өндірістік үдеріс қажеттіліктеріне лайықты
жұмыстар жалғасын табады.
Осылайша, келесі үлгідегі тұжырымдарды жасауға болады:
экономикалық жүйедегі өзгерістер банктік істің трансформациясын негіздеді;
банктік істің эволюциясы үдерісінде депозиттік-алмастыру бизнесі істері,
қарапайым алмастыру банктерімен жүзеге асып, пайыздық-инвестициялық
бизнесті жандандырады, өкілдері ретінде капиталистік банктер орын алды;
банктік істің әрі қарай жалғасатын эволюциясы өзінің көптеген
клиенттерімен, қаржылық серіктестерімен жүзеге асатын қаржылық бизнестің
өткен жүзжылдығының ортасында туындауына әкелді;
қазіргі уақытта көптеген факторлардың ықпалымен, нақты айтқанда, банктік
бизнесті интернационализациялау, қаржылық инновацияны дамыту,
бәсекелестік, шоғырланым мен капиталды орталықтандыру, банктік
әрекеттерді компьютерлендіру және басқа да факторлар әмбебеп банктер
тарапынан ақпараттық-кепілдендірілген, виртуалды банктік бизнеске көшуге
жол салды.
Сол үшін қазіргі уақытта басты назар халықаралық банктік реттеу
мәселелеріне арналады, яғни ақылға сыйымды, банктік тәуекелдіктерді
болдырмауға жеткілікті және банктік дағдарыстарды болдырмауға ықпал етіп,
банктік істі трансформациялауды талап етеді, дәстүрлі банктік
операцияларларға кезекке жаңа банктік өнімдер келіп, жаңа технологиялар
пайда болды, сол сияқты бүгінгі күні біз ақпараттық-кепілдендірілген,
виртуалды банктік бизнеске ден қоюдамыз.
Қаржылық жаһандану және технологиялық өзгерістер жағдайында, яғни
қаржылық нарықта жүзеге асатын, еркін уақытша қаражаттардың корпоративті
ақшалай ресурстарға қарқынды айналу қажеттіліктері және тұрғындардың
инвестициялық ресурстарға жинағы қаржылық делдалдық мәселесін,
механизмдерін жандандырудың қуатты алғышарты болып саналады.
Қаржылық нарықта делдалдылықты дамытудың қазіргі тенденциясы қаржылық
делдалдықтың мынадай субъектілерінің ықпалының салаларын кеңейтумен
ұштасады, атап айтқанда, банктер, сөзсіз ұлттық экономиканың дамуының
маңызды алғышарты.
Банктер қаржылық-несиелік үдерістерді басқарудың орталықтары ретінде
барлық өзінің сан алуан көріністерімен нарықтық экономикада ерекше рөлге
ие болады, өз алдына қаржылық-инвестициялық кілтті тобын иелік етіп, ақша
айналымының басты реттеуіші қызметін атқарады, оның тұрақтылығын қамтамасыз
етеді.
Атап өтерлігі, банктер құрылымдық саясаттың қуатты құралын иелік етіп,
экономиканы реттеудің әрекеттерін жалғастырады, қаржыны қайта бөлу жолымен
жүзеге асырып, инвестицияны коммерциялық әрекеттер үшін банктік несиелеу
пішінінде капиталмен үйлестіреді, өндірістік және әлеуметтік нысандардың
құру мен дамыту үдерістерімен шұғылданады.
Банктік жүйе несиелік жүйенің негізгі тобы болып саналады, қаржылық
және несиелік операциялардың негізгі жағдайларын бақылайды.
Банк және банктік әрекеттер ұғымдары жалпы мәнге ие, яғни біртекті
анықтаумен алға тарту мүмкін емес. Осылайша, банктік әрекеттер ұғымдары
елеулі өзгерістерді бастан кешті. Бірінші кезекте, бұл банктік істің
эволюциясымен байланысты, банктік әрекеттермен қатысты. ҚР Заңы Банктер
мен банктік әрекеттер туралы банктік әрекеттерді банктік операцияларды
орындау ретінде анықталады. Осыған ұқсас анықтамаларды Қазақстанның
бірқатар ғалым-экономистері ұстанады, сол сияқты басқа да СНГ елдері
ғалымдары да осы ұғымды қолданады. Отандық экономистер К. Ж. Садвакасованың
пікірінше, банктік әрекет ұғымы – бұл банктік мекемелердің қаржылық-
делдалдық әрекеті, банктік операциялардың орындалуы мен банктік қызмет
көрсетуде, депозиттік-алмастыру, пайыздық-инвестициялық, қаржылық және
инвестициялық-кепілдік, виртуалды бизнестің, салымшылар мен депозит
салушылардың түрлерін жүзеге асыруға бағытталған. 1.2-суретте банктік
мекемелердің қаржылық-делдалдық әрекеттері алға тартылған, А. Ж.
Садвакасова тарапынан ұсынылған.
1.2-сурет – Банктік мекемелердің қаржылық-делдалдық әрекеттері
Бұл анықтама бойынша банктік әрекеттер инвестициялық нарықта
қаржылық делдалдық субъектілері ретінде банктің мәнін толық анықтауға жол
ашады, банктің әрекеттерінің барлық жақтарынан көрініс беріп, қазіргі
қаржылық құралдар мен қаржылық инновацияларды ескереді.
Коммерциялық банктер делдалдық мекемелер ретінде операцияларды жүзеге
асырады, ұсыныс пен сұраныстарды есепке алумен мәміле жүргізу
мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді.
Банк бұндай делдал ретінде мына жағдайларда қызметке енеді, яғни ол
физикалық және заңды тұлғалардан ақша алу кезінде, сол сияқты оны басқа
тұлғаларға жолдау барысында. Банк бір уақытта несиегер және зайымшы ретінде
қызметке еніп, бұл делдалдық рөлде бір уақытта ақшалай есептеулер делдалы
қызметін атқарады.
Қазақстанның құнды қағаздар нарығында жеткілікті деңгейді белсенділік
пен толық жүйенің жеткіліксіздігінің ізінше , коммерциялық банктер қаржлық
делдалдылықтың басты субъектісі болып қала береді, ал дамыған елдерде
ақшалай ресурстардың ағыны ресурстардың бір түрінен басқасына және нарықтың
бір сегментінен басқасына жүйелі түрде ағылып жатады. Банктер ақшалай
қаражатты тартудың әр түрлі пішіндеріне деген қажеттіліктерді
қанағаттандырады, сол сияқты оларды экономиканы қаржыландыру мақсатына
жұмсайды. Осы орайда Қазақстанның банктік жүйесі делдалдық қызметін атқару
көзқарасының тұрғысынан әлі де болса тиімділігі төмен болуымен бірге,
тәуекелдіктің елеулі потенциалын иелік етеді.
Банктің ресурстық базасын кеңейтудің маңызды көзі, яғни қаржылық
делдалдық тиімділігін көтеруге жол салатын бағыт – клиенттердің ақшалай
қаражаттарын банктерге тарту. Оның үстіне, заңды тұлғалардың заңды түрде
бекітілген міндеттері несиелік мекемелерде есепшоттар ашу, ол қолма-қол
емес есептесу амалдарын жүзеге асыру үшін қажет, банктерге уақытша еркін
актив операцияларды жүзеге асыру мен көлемді ресурстарды игеруге
мүмкіндіктер ұсынады.
Қазақстандық кломмерциялық банктердің қаржылық делдалдықтың
субъектілері ретіндегі басты рөлі қаржылық нарықта ақшалай ресурстардың
елеулі көлемін инвестициялау мен аккумуляциялау үдерістерін ғылыми терең
зерттеу қажеттілігін алға тартады.
Ресей экономистерінің пікірі бойынша, банк қаржылық делдал ретінде алға
тартылуда мына әрекеттерді жалғастырады: біріншіден, институт ретінде,
дәстүрлі түрде қаржылық нарық арқылы инвестицияларға және несиеге жинақты
трансформациялауды жүзеге асырушы, екіншіден, қаржылық нарықтың институты
ретінде, агенттікке қатысты қызмет түрлерін атқарушы.
Банктік саладағы зерттеулердің терең де молдығына қарамастан, атап
өтерлігі, отандық ғылым коммерциялық банктердің қаржылық делдалдық
мәселелеріне (интермедиация) назарды жеткілікті бөлмеу үстінде.
Қаржылық делдалдық теориясы методологиялық қарым-қатынастарға
негізделеді, яғни интермедиацияны институттар, құралдар мен нарық жиынтығы
ретінде қарастырады, түрлі экономикалық агенттердің қажеттіліктерін
қанағаттандырушы (Р. Л. Миллер, Д. Д. Ван-Хуз және басқалары).
Банк, қаржылық делдал ретінде (financial intermediary) несиелік
ресурстарды трансформациялайды және қаржылық тәуекелдіктерді реттейді.
Банк – бұл қаржылық институт, экономикалық сенімділік принципіне
сүйенеді, өз есебіне инвестицияға жинақты трансформациялауды жүзеге асырып
(қаржылық нарық арқылы) бұл субъектілердің мақұлдауынсыз, тәуекелдіктерді
өздеріне алып (несиелік нарық арқылы), сол сияқты агенттікке қатысты қызмет
түрлерін ұсынып, өз клиенттерінің тапсырмасы бойынша ақшалай ресурстарды
жүргізу қосылады.
Ғылымда берік орын алып отырған ұғымдарға назар аударсақ, қызмет – бұл
қандай да бір нысанның қасиетінің сыртқы көрініс беруі, мынадай тұжырым
жасауға болады, коммерциялық банктің делдалдық қызметі арнаулы доминантты
қасиет ретінде орын алады, оның рөлін несиелік-инвестициялық қаржыландыруда
аңғартып, экономикалық өсудің құрамдас бөлігі ретінде сенімділікке негіздей
отрып, экономикалық өсу жағдайларын басты мақсат тұтады.
Осылайша, банктің қаржылық делдал ретіндегі мәні оның ресурстарын
трансформациялауға негізделеді, сол сияқты оларды әр түрлі мазмұндағы
активтердің ағынына айналдырады. ҚР-да мұндай активтердің қатарына, ең
алдымен, заңды және физикалық тұлғаларға ұсынылатын несиелер енеді, белглі
мәнді инвестициялық салымдарды иелік ету алады. Банктер корпоративті
несиелік тиімділігі жоғары несиелік жобалардың болмауы жағдайында және
азаматтарды несиелеудің тәуекелдігінің жоғары болуы қаражатты кірісі аз,
бірақ анағұрлым өтімділігі жоғары активтерге салу көзделеді.
Банктердің делдалдық және агенттік операциялары (қызметі)
қарастырылатын контексте түсінік ұғымдары аясында банктің клиенттермен
сенімді қарым-қатынастарының тағайындалуы арқасында зерттеледі. Бұлардан
басқа, делдалдық және агенттендіру ұғымдары жүзеге асырылатын
әрекеттердің уақытша параметрлерін бағалаудан тыс қарастырылады, сол сияқты
ұғым икемді үдерістермен ашылмайды, банктің қаржылық ағынының қозғалыстарын
қамтамасыз етіп, кейбіреулері – статикалық үдерістермен, яғни бір реттік
операцияларға қатысты өркендейді және тікелей банк-агенттің ресурстарын
трансформациялаумен қатысты емес.
Делдалдық және агенттендіру ұғымдары өзара қарым-қатынаста, басты
назарға ағын және қор ұғымдарын алып, 1.3-суретте көрсетілген
үлгідегідей орын алады.
Агенттендіруге қарым-қатынас қорға болатын қатынастай, бір реттік
мәндегі агенттік операцияларды атқарудан көрініс алады, сол сияқты ол
белгілі уақыт аясында банктің қаржылық есептерінің деректері бойынша
өлшемге енеді. Делдалдыққа қарым-қатынас ағынға қатынас тәрізді белгілі
уақытқа сай ақша айналымының өлшемдік құрылымдарын аңғартады.
Делдалдық икемді, оңтайлы үдеріс, міндетті түрде банктің қаржылық
ағындарын трансформациялаумен байланысты. Осы орайда банктік құқықтық
қатынастары нарық субъектілерімен құжаттық түрде реттелмейді, бірақ
депозиттік (салымдық) келісімшарттар бекітіледі.
1.3-сурет – Банк қызметтерінің ара қатынасы
Соңғылары делдалдықтың барлық үдерісіне бірдей қатынасқа ие емес, тек
қана интермедиацияның бірінші сатысына ғана лайықты. Агенттеу, өз
кезегінде, – бұл операция (қызмет), ресурстарды трансформациялаумен
байланысты емес, бірақ әрқашан агенттік келісімшарттарды бекіту арқылы
жүзеге асырылады. Соңғысына енетін банктің сатуға және сатып алуға
байланысты келісімшарттары, клиенттердің тапсырмасы бойынша акциялар,
облигациялар, шетел валюталары және т.б..
Банктердің қаржылық делдалдық үдерісі екі экономикалық-технологиялық
кезеңге жіктелген – ресурстарды тарту мен орналастыру. Бірінші кезең
(тарту) мен соңғы кезеңнің (орналастыру) принциптері экономикалық ғылымда
өте жақсы байқалады. Бұл принциптерді сақтамау делдалдықтың барлық
үдерістерінің бұзылуына соғатын болады.
Нарықтық экономикада, мысалы, батыс елдері үлгісінде, банктік әрекеттер
өзіндік банктік істің аясынан шығады және қатынастардың барлық жиынтығына
қатысты болады, қаржылық делдалдық көмегімен жүзеге асырылады. Оның үстіне,
банктік әрекеттің негізі мен мәні өз алдына байланысты элементтер
арасындағы қарым-қатынасты құрайды, нақты айтқанда, нарықтық
инфрақұрылымның субъектілерінің арасындағы өзара әрекеттерді ұйымдастыру
көзделеді, соның ішінде коммерциялық банктер мен мемлекеттік басқару
органдары арасындағы байланыс, яғни бір уақытта реттеуші рөлді атқарумен
қоса қабат нарықтық өзара қарым-қатынастардың қатысушысы болып саналады.
Қаржылық делдалдардың түрлерін иелік етуге байланысты қаржылық
делдалдарды ұйымдастырудың екі түрін атап өтуге болады.
Қаржылық нарықтың экономикасы (ақшаға экзогенді ұсыныс жүйесі) –
американдық тип қаржыландыруды қаржылық нарық арқылы иелік ету амалдарын
құрайды.
Қарыз болу экономикасы (ақшаға эндогенді ұсыныс жүйесі система) –
француз (жапондық) тип, банктік несие арқылы қаржыландыруды иелік ету
жүйесі.
Алайда қазіргі уақытта делдалдық әрекеттерде екі негізгі қаржылық
шектеулермен банктер активтер мен пассивтердің жабылу мерзімінің сай
келмейтінін байқатады, сол сияқты капитал жинақтаудың төменгі қарқыны
байқалады. Сол сияқты, банктік сектордың дамуына кедергі болатын себеп –
банктік сектордың тиімсіз инвестициялық әрекеттері, қаржылық-несиелік
қажетті ресурстарға қажетті экономиканың шынайы секторына қол жеткізудің
орын алмауын аңғартады.
1.2 Инвестициялық нарықта коммерциялық банктің әрекеттерінің түрлері
Инвестициялық нарықта коммерциялық банктердің әрекеттерінің түрлерінің
мазмұны мен мәнін зерттеуде басты назар мына терминдерді айырмашылықтарын
ажыратуға арналады банктің инвестициялық операциялары мен құнды
қағаздармен банктердің әрекеттері, қазіргі экономикалық әдебиеттерде
категориялардың бір жақты түсінігі болмайды.
Соңғы жылдары ғылыми әдебиеттерде аталмыш ұғымдардың қарым-қатынастары
өзгерді.
Инвестициялардың нарығын анықтау бойынша екі негізгі қарым-қатынас
қарастырамыз және бұл нарықта коммерциялық банктің әрекеттерінің түрлерінің
мазмұнын құрайды.
Бірінші қарым-қатынас – құнды қағаздар нарығында банктердің
әрекеттері кең ауқымда, инвестициялық нарық немесе банктің
инвестициялық әрекеттері ұғымдарына қарағанда. Аталмыш қарым-қатынастың
қолдаушылары отандық және ресейлік ғалым-экономистер (Абуталипов Б. К.,
Яковлев Д. С.).
Екінші қарым-қатынас – инвестицияның нарығының түсінігі анағұрлым кең
және күрделі, құнды қағаздар нарығы ұғымына қарағанда. Аталмыш қарым-
қатынастың жақтастары – отандық және ресейлік ғалым – экономистер (Алина Г.
Б., Демчук О. А.)
Бірінші қарым-қатынастың аясында, қосалқы инвестициялық операциялар
ретінде түсінілетіні, банктердің операциялары, құнды қағаздарға салымдармен
қатысты, кіріс алу мен өтімділікті қолдаудың мақсатында өрістейді, қазіргі
уақытта құнды қағаздар өтімділік құралдары ретінде орын алады және бұл
қазақстандық банктердің тәжірибесінде дәлелденген. Осылайша, түсінік
құнды қағаздар нарығында банк әрекеттері ауқымы кең, инвестициялық
операцияларға немесе инвестициялық банк әрекеттеріне қарағанда.
Өкінішке орай, қазіргі штел және отандық экономикалық әдебиеттерде
құнды қағаздар нарығындағы банк әрекеттері түсінігі орын алмайды;
Ғылым мен банктік тәжірибенің талаптарына сәйкес, қажеттілік
көзқарастары тұрғысынан құнды қағаздар нарығындағы банк әрекеттері
түсінігін үш ұстаным тұрғысынан қарастыруға болады:
банк-эмитент ұстанымы тұрғысынан – бұл банктің әрекеті, өзіндік құнды
қағаздардың эмиссиясымен байланысты, мақсаты - өзіндік капиталды арттыру
мен құнды қағаздардың нарығында қосымша ресурстарды тарту;
банк-инвестор ұстанымы тұрғысынан – әрекет, кіріс алу мақсатында басқа
эмитенттердің құнды қағаздарын инвестициялаумен байланысты;
банк-делдал ұстанымы тұрғысынан – әрекет сату сатып алумен қатысты және
құнды қағаздарды сенімді басқарумен клиенттердің тапсырмасы бойынша
лайықты іске асырады.
Аталмыш қарым-қатынасты негіздеу ретінде, құнды қағаздар нарығында
банктердің әрекеттерінің түрлерін жіктеу қарастырылды, құнды қағаздар
операцияларының сан алуан түрлерін жүзеге асырумен қатысты.
Банктер, 1.4-суреттен көрініп тұрғандай, өзіндік акциялардың эмитенті
ретінде орын алады, облигациялар мен басқа құнды қағаздар, заң бойынша
қарастырылып, сонымен бірге инвесторлардың рөлінде орын алады, өз
есепшоттарынан құнды қағаздарды иелік етіп және ең соңында, банктер құнды
қағаздармен делдалдық операцияларды жүзеге асыруға құқық иелік етеді,
комиссионды сыйақыны бұл әрекет үшін алады.
1.4-сурет – Құнды қағаздар нарығындағы коммерциялық банктердің
әрекеттері
Құнды қағаздардың нарығында банктер эмитенттер, инвесторлар және
нарықтық кәсіби қатысушылары рөлін атқара алады.
Банктердің әрекеттері эмитенттер ретінде өз аясына өзіндік құнды
қағаздардың эмиссиясы бойынша операциялар ғана емес, сол сияқты
инвесторлардың мүдделерін жүзеге асыруды қамтамасыз ету бойынша әрекеттерді
мақсатты түрде жүзеге асырып, құнды қағаздармен банкте эмиттендіріп, соның
ішінде мына мәселелерді де өз үдерісінде жүзеге асыруды нысан етеді
- пайыз бен дивидендтерді төлеуді;
мерзімі жақындағанда қарыздық құнды қағаздарды жабуды;
банкті басқаруда акция иегерлері қатысуы үшін жағдайлар жасауды, олардың
қатарына акционерлердің жалпы жиналыстарын өткізу де енеді;
банк-эмитенттің әрекеті туралы ақпараттарды ұсыну.
Құнды қағаздардың нарығында инвесторлар рөлінде орын ала отырып,
банктер өздерінің ресурстарының бір бөлігін әр түрлі қаржылық құралдарға
кіріс алу мақсатында салады.
Банктердің әрекеттері институциональды инвесторлар ретінде алға
тартады:
құнды қағаздарды сату мен сатып алу бойынша операцияларды жүзеге асыру;
иелік етілген құнды қағаздарға қосалқы кепілге несиелерді тарту;
иелік етілген құнды қағаздармен расталған банк-инвесторлардың құқықтарын
жүзеге асыру бойынша операцияларды іске асыру:
пайыздық көрсеткіштерді алу, құнды қағаздарды жабуға жататын дивидендтер
мен лайықты сомаға иелік ету;
акционерлік қоғам-эмитентпен басқару әрекеттеріне қатысу;
акционер немесе несиегер ретінде банкроттық шарасына қатысу; қоғамның
таратылуы жағдайында мүліктің лайықты деп танылатын үлесін алу.
Белгілі болғандай, банктер құнды қағаздардың нарығында кәсіби
әрекеттердің келесі түрлерін жүзеге асыруға құқылы:
делдалдық – мемлекеттік құнды қағаздармен;
дилерлік – мемлекеттік құнды қағаздармен, сол сияқты басқа да құнды
қағаздардың түрлерімен;
кастодиальды;
клирингті.
Құнды қағаздардың нарығындағы банктердің кәсіби әрекеттерінің
қазақстандық тәжірибесі әлі де болса даму кезеңінде, сол үшін барлық
коммерциялық банктердің барлығы бірдей қор нарығында белгілі әрекеттерді
жүзеге асыра алмайды. Бірақ сонда да бірқатар банктер орын алады, құнды
қағаздардың нарығында кәсіби әрекеттердің бірнеше түрлерін жүзеге асыру
лицензияларын иелік етеді, сол сияқты оларды әрі қарай жандандыру ақтық
нәтижеде толыққанды және кәсіби қызмет түрлерін қалыптастыру жүзеге асады,
барлығы құнды қағаздармен байланысты.
Әлемдік тәжірибеде кәсіби әрекеттердің көптеген түрлері орын алады:
құнды қағаздардың бірнеше түрлерін араластыру, компанияның құйылуы мен
сіңірілуі, венчурлік қаржыландыру, инвестициялық жобаларды бағалау,
трастылық қызметтер, клиенттер үшін құнды қағаздардың нарығын қалыптастыру,
акционерлердің тіркелуін жүзеге асыру, құнды қағаздармен мәмілелерді тіркеу
және басқа да әрекеттер жүзеге асады, яғни банктер үшін дамыту
перспективасында орын алады, құнды қағаздардың нарығында қазақстандық
нарықта өз әрекеттерін жүзеге асыру жалғасын табады.
Құнды қағаздармен операциялар – аяқталған әрекет немесе құнды
қағаздармен әрекеттердің бірқатар ретті жүйесі немесе қор нарығындағы
ақшалай қаражатпен алға қойылған мақсаттарға қол жеткізуді көздейтін мақсат-
міндеттер:
субъектілердің операцияларын, әрекеттерін қаржылық ресурстармен қамтамасыз
ету (банктер) – өзіндік капиталды арттыру мен қалыптастыру, зайымдық
капиталды тарту мен ресурстарды айналымға жолдау. Өзінің экономикалық
тағайындалымына қарай – бұл пассив операциялар, яғни құнды қағаздар
эмиссиясы арқылы жүзеге асырылады, сол үшін эмиссиондық операциялар
атауына ие болады;
- өзінің атынан операциялардың субъектісі қор активтеріне қаржылық және
салымдық ресурстарды салу жағдайлары. Өзінің экономикалық тағайындалымына
қарай – бұл актив операциялар, яғни қор биржасында қор құндылықтарын иелік
етумен байланысты жүзеге асырылады, сауда жүйесінде, биржадан тыс нарықта
іске асады, сол себепті олар инвестициялық операциялар деген атауларға ие
болады, ұзақ мерзімді болашаққа ыңғай алған. Бұндай қарым-қатынас нарықтың
тиімділігінің жеткліктілігінде орын алуы ықтимал, жақсы сападағы құнды
қағаздармен үйлестірілген. Қоржынның орын алуының жалғасымдылығы қор
нарығындағы үдерістердің тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Басқарудың белсенді, сол сияқты пассив моделі ретінде клиенттің
тапсырмасы негізінде жүзеге асуы ықтимал және клиенттердің есебінен
жалғасып, келісімшарт арқылы орын алады.
Қоржынды жүзеге асырудың негізгі сұрағы – әр түрлі қасиеттегі құнды
қағаздар арасындағы пропорцияны қалай анықтауға байланысты. Сонда,
классикалық консервативті (тәуекелдігі аз) қоржынды құрудың негізгі
принциптері болып саналады: консервативтілік принциптері, диверсификация
принциптері және жеткілікті өтімділік принциптері.
Консервативтілік принциптері. Сенімділігі жоғары және тәуекелді
үлестердің арасындағы қатынасты мына үлгіде қолдайды, яғни тәуекелді
үлестен ықтимал шығындар лайықты ықтималдық шамасында сенімді активтердің
крістерімен жабылады.
Инвестициялық тәуекелдік, осылайша, негізгі соманың бөлігінің шығынынан
тұрады, тек қана аса жоғары көлемді қамтымайтын жоғары кіріс алуды
көздейді.
Диверсификация принциптері. Салымдардың диверсификациясы – қоржындық
инвестициялаудың негізгі принципі. Диверсификация тәуекелдікті азайтады,
бұл орайда мына мәселе ыңғай алады, бір құнды қағаздар бойынша жоғары
кірістер басқа қағаздар бойынша жоғары кірістермен компенсациялайды.
Тәуекелдіктерді азайту құнды қағаздардың қоржынына қосылуға қол
жеткізіледі, кең ауқымды салаларды қамтып, өзара бір-бірімен тығыз
байланысты, олардың іскерлік белсенділігінің кезеңдік тербелістердің
синхрондылығынан бой алып шығады. Оңтайлы шама – құнды қағаздардың
сегізінен 20 түріне дейін ыңғай алады.
Өтімділік жеткіліктілігі принциптері. Ол мынадан тұрады, жылдам жүзеге
асырылатын активтердің үлесін деңгейден лайықты шамада қолдау қолға алады,
жоғары кірісті мәмілелердің күтпеген жерден ыңғай алған түрлерін іске асыру
үшін жеткілікті шамада ыңғай алып, сол сияқты ақшалавй қаражатқа
клиенттердің қажеттіліктерін қанағаттандырады. Тәжірибе байқатқандай,
қаражаттың елеулі бөлігін анағұрлым өтімді қаражатқа, яғни құнды қағаздарға
салу (кірістілігі аз болса да) тиімді болады, осы орайда ұсыныстардың
жекелеген тиімді түрлері мен нарықтың коньюнктурасының өзгерістерініңі
қарқынды түрлеріне жылдам бейімделу де көзделеді. Бұлардан басқа, көптеген
клиенттермен келісімшарттар қарапайым түрде олардың қаражатының бір бөлігін
ликвидті пішінде ұстауды міндеттейді.
Бұл факторлардың қатынасы және құнды қағаздардың қоржынының типтерін
анықтауға жол саладаы. Қоржынның типі – бұл оның инвестициялық ерекшелігі,
кіріс пен тәуекелдіктің қатынасына негізделеді. Осы орайда маңызды белгі
ретінде қоржынның типтерінің жіктелімі ерекше болып саналады, яғни аталмыш
кіріс қандай көзден және қандай амалмен алынған: курстық құнның өсуі
есебінен бе әлде ағымдағы төлемдер есебінен бе – дивидендтер, пайыз
есебінен бе.
Қоржынның екі негізгі типі бөле-жара көрсетіледі: қоржын, пайыз бен
кірістің есебінен (кіріс қоржыны) дивиденд алуға лайықты бағытталған
түрлері; қоржын, яғни инвестициялық құндылықтардың оған енетін курстық
құнының өсуіне қатысты бағытталады (өсудің қоржыны). Инвестициялық
қаражатты банктер құнды қағаздарға мынадай үлгіде шоғырландырады, жақын
арадағы біршама жылдардың ішінде жыл сайын инвестиция қоржынының белгілі
бөлігінің мерзімі аяқталатындай.
Әрі қарай екі қарым-қатынас қарастырылады – инвестиция нарығы ұғымы
түсінігі анағұрлым кең ауқымда және күрделі, құнды қағазлдар нарығы
ұғымына қарағанда.
Инвестициялар, сату – сатып алу нысаны ретінде орын алып, ерекше тауар
болып саналады, ерекше нарықта айналымға еніп, сұраныспен, бағамен
ерекшеленеді, сол сияқты нарықтық қатынастардың белгілі субъектілерінің
жиынтығымен ерекшеленеді. Осындай нарық инвестиция нарығы болып саналады.
Экономикалық әдебиеттерде көбінесе оны қаржылық, қор нарығын, құнды
қағаздардың нарығы сияқты ұғым-түсніктермен толықтырады.
Қазіргі экономикалық әдебиеттерді қарастыру арқылы байқалатыны, бүгінгі
күні аталмыш ұғымдарды анықтау бойынша нақты көзқарастар жоқ. Инвестиция
нарығында құнды қағаздар ғана айналымға енбейді, сол сияқты ақшалай қаражат
та аталмыш үдеріске енеді, ұзақ мерзімді несие, мүліктік және
интеллектуалдық құқық, авторлық құқықтан, патенттен, ноу-хаудан шығады.
Бұдан шығатыны, отандық ғалым-экономист Г. Б. Алинаның пікірі бойынша,
инвестицияның нарығы ұғымы анағұрлым кең және өте күрделі ұғымдар, құнды
қағаздар нарығы ұғымына қарағанда. Инвестициялардың нарығының ерекшелігі
мынада, ол өз аясына және құнды қағаздардың нарығына (оның ішінде қор
нарығына) және ақшалай нарыққа (ақшалай талаптар мен міндеттемелер), және
қаржылық нарық (қаржылық талаптар мен міндеттемелер), және ссудалық
капиталдың нарығы (несиелік талаптар мен міндеттемелер).
Шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектерін жан-жақты зерттеулер
инвестиция нарығы ұғымына кең түсінік беруге жол салып, бұл мәселені нарық
субъектілері арасындағы қатынастардың жиынтығы деп түсінеді, капиталдың
қозғалысы үдерісінде туындап, экономиканың инвестициялық қажеттіліктерін
қанағаттандыру мақсатын көздейді.
Осылайша, инвестициялардың нарығы нарықтың субъектілері арасындағы
инвестициялық өнімдер мен қызметті жинақтау мен қайта бөлуге жол ашады.
Аталмыш жағдайларда инвестиция нарығында несиелік және қор механизмдері
қолданылады. Несиелік механизм банктік несиелеуге негізделеді. Уақытша
еркін қаражатты шоғырландыра отырып, коммерциялық банктер оларды негізгі
салаларға бағыттайды және инвестициялық несиелердің арқасында экономиканың
дамушы секторларына бағыттайды.
Аталмыш несиелер ұзақ мерзімге қосалқы инвестициялық жобаларға
беріледі, жоғары мөлшердегі кіріс пен болашақта тиімділікке ие болу
жағдайларын көздейді.
Қор механизмі қаржылық құралдар арқылы жүзеге асырылады, атап айтқанда,
құнды қағаздар ретінде. Құнды қағаздарға салымдардың инвестиция саналуы
тек қана сол уақытта, егер олар өндірісті инвестициялық ресурстармен
қамтамасыз ету үдерісінде қатысатын болса және үстеме құн түрінде кіріс
әкелуге мүдделі болса. Өз кезегінде, инвестиция нарығының тиімді қызметі
қолайлы инвестициялық ахуал қалыптастыруда ынталандырушы рөл атқарады.
Әдетте қолайлы инвестициялық ахуал деп түсінілетін орта –экономиканың
инвестициялық үдерістері жүзеге асатын орын.
Инвестициялық ахуал – оңтайлы атмосфера, экономикалық, әлеуметтік-
экономикалық, әлеуметтік-саяси, заңды-құқықтық, ақпараттық-техникалық
факторларға негізделеді, жаңа құн құру мақсатында инвестицияға жинақты
трансформациялау үдерістерін ынталандырады.
Инвестициялық климат экономиканың шынайы секторын қолдау мақсатында
инвестициялық ресурстарды тартуды мақсат тұтады. Қолайлы жағдайлардан және
ыңғайлы ортадан инвестициялық капиталдың ағыны тығыз байланысты болады,
нәтижесінде экономиканың әрі қарай дамуы жалғасын табады.
Негізгі субъектілер, экономикаға инвестициялық ағындарды бағыттай
отырып, жүзеге асыратын коммерциялық банктер болып саналады, арнаулы
банктік өнімдер мен құралдардың түрінде бұл үшін ерекше мүмкіндіктерді
лайықтандырады. Зерттеулердің негізінде анықталғаны, экономиканың
қажеттіліктеріне қатысты, дәстүрлі банктік өнімдер қарапайым түрден
анағұрлым күрделі, кешенді пішіндеріне түрленеді, осы орайда олар негізінен
жаңа кешенді өнімдердің құрамдас бөлігіне енеді. Инвестицияның нарығында
ресурстардың шектеулі болуынан дәстүрлі депозиттер негізінде жаңа өнімдер
сертификаттар түрінде пайда болды, анағұрлым жоғары өтімділікке ие.
Несиелік нарықтың кемшіліктері анықталды, міндетті түрде оның инвестициялық
бөлігінде:
банктік сектор нарықта уақытша еркін ресурстардың барлық көлемін тартудың
тиімді механизмдерін иелік етпеді;
несиелік қоржынның төменгі ликвидтілігі байқалды;
несиелерді реқаржыландыру механизмдерінің болмауы.
Аталмыш кемшіліктер экономиканың инвестициялық жобаларын жүзеге асыру
үшін банктік несиелерді пайдалануға көп кедергі келтірді. Несиелерді
реқаржыландыру механизміне деген қажеттілік активтердің құрылымдарын
дамытуға түрткі болып, нәтижесінде қосымша ресурстардың босауына әкелді,
яғни банктің инвестициялық әрекеттерінің әрі қарай қарқынды өркендеуіне
соғады. Тиімді және өтімді қаржылық құралдарға қол жеткізудің
қажеттіліктері туындады, бұның өзі құнды қағаздардың туындауына жол салып,
құнды қағаздардың ерекше нарығында айналымда болады, сол арқылы инвестиция
нарығының сегменті болып табылады. Бастапқы үлестік және қарыздық
құралдардың базасында туынды қаржылық құралдар дамыды. Бұның барлығы
кепілді өнімдердің дамуын талап етті және банктің экономиканың басқа
субъектілерімен тәуекелдіктерді бөлу мәселесі шешімін табады. Бастапқы
және қосалқы нарықтың дамуы нарықтың қатысушылары арасында инвестициялық
капиталды бірінен басқасына қайта орналастыруда бөгетсіз мүмкіндіктер
тағайындайды. Сөзсіз, ресурстардың шектеулі ыңғайында, туынды құралдардың
нарығы елеулі рөлге ие болады, сол арқылы ол ақпараттың асимметриялылығы
мәселесіне немесе жалған таңдауға соғады. Бұл жағдайларды болдырмау үшін,
маңызды үдерістер ретінде орын алатыны – ашық, айқындылықты сақтау,
кепілдіктің қатысуы, реттеудің қажетті тетіктерінің болуы.
Осылайша, инвестиция нарығының функциональды құрылымын нарықтық
қатынастардың үздіксіз жүйесі ретінде қарастыруға болады, инвестициялық
өнімдердің жинақталуы мен қайта бөлінуіне жол ашып, нарықтың
субъектілерінің арасындағы қызмет пен өнімдердің сапалылығына мүмкіндіктер
ұсынады. Егер инвестиция нарығын институционалды құрылым көзқарасы
тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда ол өз алдына инвестициялық-банктік
институттардың жиынтығын құрайды, инвестициялық капиталдың қозғалыстарын
қамтамасыз етіп, белгілі мақсаттарға қол жеткізу үшін сұраныс пен
ұсыныстарға сай әрекеттер жалғасатын болады. Сөзсіз іске асатын жайт,
отандық нарық батыспен салыстырғанда көп жұмыс қажет, яғни ғасырлық тарихы
мен тәжірибесі бар батыс мамандарының үдерісі жолға қойылған, ал отандық
жүйе әзірше жас және барлық талаптарға молық көлемде жауап бере алмайды.
Инвестиция нарығының дамуы институциональды қатысушылардың белсенді
әрекеттері үшін алғышарт болып саналады, яғни негізгі жеткізуші мен
инвестициялық капиталдың инвесторлары ретінде орын алады.
Дамушы елдерде банктер әмбебап болып саналады, олар өз аясына
коммерциялық және инвестициялық банктердің қызметін иелік етеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz