Ақшалай операциялар құжаттарын рәсімдеу
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Абенова Б. С.
Банктегі ақша операцияларының есебі және аудиті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В050800 – Есеп және аудит
Павлодар
2013
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Есеп және аудит кафедрасы
2013 ж. __________
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ____________ А. Ж. Мусина
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Банктегі ақша операцияларының есебі және аудиті________________________
___________________________________ ____________тақырыбына арналған
5В050800 Есеп және аудит
мамандығы бойынша
(шифрі)
(атауы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Орындаған Б. С. Абенова
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Тобы ҚЕжА-301(қ)
лыми жетекшісі
Аға оқытушысы Х. Г. Бахралинова
(лауазымы, ғылыми (қолы) (аты-жөні, тегі)
дәрежесі)
Х. Г. Бахралинова
Нормабақылаушы
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Павлодар
2013
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Ақшалай операциялардың есебінің және аудитінің теориялық 5
негіздері
1.1 Ақшалай операциялардың көріністері 5
1.2 Ақшалай операциялар аудитінің негізгі міндеттері мен аудит 20
кезеңдері
1.3 Ақшалы операцияның есебінің халықаралық тәжірибесі 25
2 Нұрбанк АҚ-ның Павлодардағы филиалының ақшалай операциялардың 32
есебін ұйымдастырылуы мен жүргізілуі
2.1 Нұрбанк АҚ-ның Павлодардағы филиалының қызметінің сипаттамасы32
мен есептік саясаты
2.2 Ақшалай операциялар құжаттарын рәсімдеу 36
2.3 Ақшалай операциялар есебінің ұйымдастыруы 43
3 Ақшалай операциялардың аудиті 51
3.1 Ақшалай операциялардың ішкі бақылау жүйесі 51
3.2 Аудит негізінде программасы және процедулары 59
3.3 Аудиттың нәтижесінің рәсімдеу және ақшалай операциялардың есебін 66
жетілдіру
Қорытынды 72
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 74
А Қосымшасы Қаржылыө есеп 76
Ә Қосымшасы графикалвқ бөлім 77
Кіріспе
Ақша қаражаттары ең өтімді активтер болады. Өтiмдiк мiндеттемелердiң
өтеуi үшiн кез келген түр, яғни ұзақ уақыт мiндеттемесiн орындау,
бюджетпен, қызыметшiнiң алдында өз мiндеттемелерiн орындауға сонымен қатар
несие берушылар алдында уақытында өз міндеттерді орындауға мүмкiндiк
бередi. Осы барлық қызыметтерді орындау үшін ақша қаражаттар операциялардың
есебін дұрыс жүргізу мен аудиттің өткізуі қайнар көзі болып табылады.
Шаруашылық байланыстары - кәсiпорындардың қызметiнiң керектi шарты,
олар өйткенi жабдықтауды үздiксiздiк, тиеу және қызмет көрсетуінің
уақытылы болуларын қамтамасыз етедi. Басқа олардың сатып алушымен,
тұтынушысымен шаруашылық байланыстары бiр кәсiпорынға сәйкес тауарлық-
заттық құндылықтар, жұмыстар немесе қызметтердiң жабдықтаушысымен сөз
сөйлеген келiсiм шарттарымен жеткізуге мүмкіндік береді.
Ақша қаражаттарының операцияларын есепке алу бойынша есеп сол активтер
бойынша есептермен болып табылады, сондықтан есебiнiң дебетi бойынша қалдық
есепке дейiн қалдық сомаға, тең сомадағы кіреді. Есептiң дебетi бойынша
үлкею немесе айналым банктағы кiрiс немесе үлкеюдi бiлдiредi. Сәйкесiнше
қарыз бойынша айналым қазына кiшiрейту әкеледі.
Ақшалай операциялар ол ақша қаражаттарды пайдалану үшін жүргізілетін
операциялар деп қарастыру болмайды, өйткені ол ақша қаражаттарының мәнің
ашпайды және құқықтық жағынан анық болмайды. Осыдан келе ақша ол монеталар
мен ақшалай қағазға қарағанда берілетін анықтама. Ақша қаражаттарыға
келетін болсақ, банктағы және басқа да несиелік ұйымдар шотындағы
қаражаттарға сәйкес қарастырылады. Банктағы ақшалай операциялар кассалық
операциялар және есеп айырысу операциялар болып бөлінеді.
Кассалық операциялар. Банктер үшін қолма-қол ақшаларды басқару қаржы
нарығыныңкүрделңілігіне байланысты маңызды жағдай болып табылады және оның
атқарымдық міндеттеріне кіреді. Сенімділікті қамтамасыз ету, сондай-ақ
иелік ету, нақты валютаны айырбастау және сату қызыметтері несие
мекемелерінің міндеттеріне кіреді. Сөйтіп банкте көптеген төлем тәртіптері
жүзеге асырылады. Клиенттер-заңды тұлғалар, кәсіпкерлер қолма-қол ақшаларды
өздерінің есеп айырысу шотына төлемдерді жүргізу мақсатында салады, ал
мысалы, жеке тұлғалар қолма-қол ақшаларды депозиттік шотқа олар бойынша
пайыз алу үшін салады.
Кассалық операциялар-бұл банк клиенттері ақшалары мен құндылықтарын
қабылдап-өткізу бойынша банктік опперациялар . Басқаша айтқанда, барлық
кәсіпорындар мен мекемелер, олардың меншік меншік түрлеріне байланыссыз өз
ақшаларын банкте сақтайды және банктің клиенттеріне қолма-қол ақшалай есеп
айырысуын жүргізу бойынша қызымет көрсету- бұл кассадан ақшаны беру,
қабылдау және сақтау.
Есеп айырысу міндеті - қолма-қол ақшалай және қолма-қол ақшасыз
нысанда төлем айналысына қызмет ету болып табылады. Кәсіпорын және ұйымдар
арасындағы төлем айналысы негізінен екінші деңгейдегі банктерде ашылған
банктік шоттар жүйесі арқылы қолма-қол ақшасыз түрде жүзеге асырылады.
Дипломдық жұмыстың өзектiлiгi табыстың үлкеюi үшiн банкке кассадағы
қазына және төлем есептерiнде есепке алуды жетiлдiретiн, сонымен бiрге
клиенттерi бар есеп қалыптарының саны үлкейтуге керегетiндiгiнде. Төңкерiс,
қазiргi банк жүйенi ғылыми-техникалыққа тың есеп қалыптары шаруашылық
ұйымдарының дамытуы үшiн ұсынады. Олардың кәсiпорынына тиiмдi қолдану үшiн
квалификациялы кадрлар қажеттi, бухгалтерлiк есепке алудың төңiрегiдегi
бiлiмдерiменғана емес, компьютерлермен жұмыстың ие болатын дағдыларымен,
интернетпен және бұйрық та иемденушi.
Стандарттар бойынша ақшаның қозғалыны нақты бағаны беруге мүмкiндiк
бермеуге шағылатын қаржы есеп беруi. Дипломдық жұмыста қаржы есеп беруiнiң
халықаралық стандарттары осы мәселенi шешiм қолданудың арқасында талпынады.
Ғылыми жаңалығы қазіргі замандағы банктерде ақшалай операцияларды
бақылау және басқарулар әдістерінің салыстырмалы бағасы болып табылады.
Практикалық маңыздылығы – дипломдық жұмыс нәтижелерің оқу материалдары
бйынша қабылдауға болады.
Зерттеудiң заты - банктердегі ақша қаражаттардың есепке алу және
банктiк есептерге аудит жүргізу.
Зерттеу объектісі – НұрБанкі ПФ АҚ.
НұрБанкі ПФ АҚ ақшалай операциялардың есепке алу және аудит
ережелерiнiң ашылуды дипломдық жұмысының мақсаты.
Қойылған мақсаттың шешiмдерi үшiн келесi міндеттерді орындау керек:
- НұрБанкі ПФ АҚ нақты есеп қалыбының ұғымы ашу;
- ақшалай операциялардың жүргізілуін және есепке алуын қарастыру;
- НұрБанкі ПФ АҚ ақшалай операциялардың есепке алуды ұйымның
ерекшелiгiн талқылану;
- ішкі бақылау жүйесінің тиімділігін бағалау;
- бухгалтерлік есептегі орындалған операциялардың көрсетілуі;
- НұрБанкі ПФ АҚ ақшалай операциялардың есебі мен аудитін жүргізу.
Дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстанда бухгалтерлiк есеп бойынша
оқулықтарды, қаржылық есептіліктi, монографияларды, халықаралық
стандарттарды және де баспасөздегi баптар қолданылды.
1 Ақшалай операциялардың есебінің және аудитінің теориялық
негіздері
1.1 Ақшалай операциялардың көріністері
Ақшалай операциялар анықтамасын зертеу барысында кейбір қиыншылықтар
тудыра бастайды, өйткені қазіргі заңнамасына сәйкес ақшалай операциялар
термині туралы нақты анықтама жоқ.
Ақшалай операциялар ол ақша қаражаттарды падйлану үшін жүргізілетін
операциялар деп қарастыру болмайды, өйткені ол ақша қаражаттарының мәнің
ашпайды және құқықтық жағынан анық болмайды. Осыдан келе ақша ол монеталар
мен ақшалай қағазға қарағанда берілетін анықтама. Ақша қаражаттарыға
келетін болсақ, банктағы және басқа да несиелік ұйымдар шотындағы
қаражаттарға сәйкес қарастырылады. Азаматтық заңнамасына сәйкес ақша
шотындағы ақшалай операциялар туралы сөз болса ол ақша емес, ақшалай
соммасы немесе ақша қаражаттар түрінде есептіледі. Бірақ ойлауға заңгерлік
құқық негізді болады.
Ақша қаражаттармен жүргізілетін операциялардың негізі ҚР ұлттық
валютасымен операциялар және шет елдін валютасымен жүргізілетін
операциялар.
Банктағы ақшалай операцияларға кіреді:
- кассалық операциялар және олардың есебі;
- есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есебі.
Кассалық операциялар.
Банктер үшін қолма-қол ақшаларды басқару қаржы нарығының
күрделңілігіне байланысты маңызды жағдай болып табылады және оның
атқарымдық міндеттеріне кіреді. Сенімділікті қамтамасыз ету, сондай-ақ
иелік ету, нақты валютаны айырбастау және сату қызыметтері несие
мекемелерінің міндеттеріне кіреді. Сөйтіп банкте көптеген төлем тәртіптері
жүзеге асырылады. Клиенттер-заңды тұлғалар, кәсіпкерлер қолма-қол ақшаларды
өздерінің есеп айырысу шотына төлемдерді жүргізу мақсатында салады, ал
мысалы, жеке тұлғалар қолма-қол ақшаларды депозиттік шотқа олар бойынша
пайыз алу үшін салады.
Кассалық операциялар-бұл банк клиенттері ақшалары мен құндылықтарын
қабылдап-өткізу бойынша банктік опперациялар . Басқаша айтқанда, барлық
кәсіпорындар мен мекемелер, олардың меншік түрлеріне байланыссыз өз
ақшаларын банкте сақтайды және банктің клиенттеріне қолма-қол ақшалай есеп
айырысуын жүргізу бойынша қызымет көрсету- бұл кассадан ақшаны беру,
қабылдау және сақтау.
Екінші деңгейдегі банктердің кассалық операццияларды жетілдіру тәртібі
2001жылғы 3 наурызда №58 Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі
банктердің кассалық операциялардың жургізуіережелеріне сәйкес жургізіледі.
Олар бойынша келесілер қарастырылады:
- кассалық операцияларды жүргізу жалпы тәртібі;
- ақшаны жеткізу және сақтау тәртібі;
- ақшаны төлемқабілеттілігін анықтау тәртібі;
- зақымдалған банкноттар мен ақаулы тиындарды айырбастау және жою
тәртібі.
Банктерде клиенттерге кассалық қызымет көрсету, қолма-қол ақшаларды
оңдеу және кассалық жұмыстарды ұйымдамстыру ісін жүргізу үшін келесі
бөлемшелеры: кіріс, шығыс,кіріс-шығыс кассалары, қайта есептеу кассасы,
кешкі касса және т.б. Банктер банктік заңдықтарға сәйкес кассалық және
басқа да банктік операцияларды жүзеге асыру үшін банк орнаспаған жерден де
есеп-кассалық бөлімшелерді ашуға құқылы.
Екінші деңгейлі банктерде (бұдан әрі банктерде) клиентерге қызмет
көрсетулер есеп кассалық, салымдарды қабылдау, несие ұсыну және басқа да
операциялар түрінде көрсетіледі. Банктер клиентерге қызмет көрсету ауқымын
кеңейту арқылы клиентура базасын кеңейтеді. Банктің сенімділігі мен
өтімділігі оның қызметінің кірістілігін мінездейді. Банктің клиенттерге
қызмет көрсетулері Ұлттық Банк ережелеріне сәйкес орындалады. Заңда
көрсетілетін түсініктемелер:
Банк- ҚР банктер және банк қызметі туралы заңға сәйкес банк қызметті
жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым, заңды тұлға болып табылады. Банк
құрылымын 1-сутретте көре аласыздар. h4
1.1-сурет – Банк құрылымын
Еншілес банк-жарғылық капиталының 50% астамы енші беруші банкке
тиесілі екінші деңгейлі банк.
Филиал-заңды тұлға болып табылмайтын, банк тұрған жерден тыс
орналасқан және банктің атынан банк операцияларын жүзеге асыратын, банк
берген өкілеттік шегінде әрекет ететін банк бөлімшесі.
Өкілдік-заңды тұлға болып табылмайтын,банк тұрған жерден тыс
орналасқан, банктің атынан және оның тапсыруы бойынша әректін банк
операцияларын жүзеге асырмайтын банк бөімшесі.
Есеп айырысу-кассалық бөлім-Ұлттық Банк келісімімен ашылатын, заңды
тұлға болып табылмайтын, филиалдық, өкілдік мәртебесі жоқ, Қазақстан
Республикасының аумағында банк операцияларының жекеленген түрлерін
орындайтын аумақтық оқшау бөлімшесі.
Банк есеп айырысу-кассалық бөлімін ашу үшін Ұлттық Банк келісімі және
банктің капиталының ең төменгі мөлшері сақталуы, яғни лицензиясы бар
банктер үшін 1000.000.000 теңге, бір есеп-кассалық бөлімнен көп болса
15.000.000 теңге-аудандық орталықтарда және Алматы мен Астана қалаларында
орналасқан әр бір есеп айырысу-кассалық бөлім ашу үшін , басқа қалаларда
ашылса10 миллион теңге, басқа елді мекендерде орналасқан есеп кассалық
бөлімдерге 5 миллион теңге қосылуы тиіс.Ұлттық Банк келісім беру туралы
мәселені үш ай мерзімінде қарайды.
Қаржылық қадағалау агенттігінен бас банктің жағдайы туралы
мәліметтер алады, яғни пруденциалдық нормативтердің орындалуын қарайды.
Ереже бойынша банктердің есеп айырысу-кассалық бөлімінің ашылу саны
шектелмейді.
Есеп айырысу-кассалық бөлім ашу үшін мына құжаттар талап етіледі:
Банктің есеп айырысу- кассалық бөлім ашуға келісім беру жөнінде өтініш;
Есеп айырысу-кассалық бөлімнің жүргізуге уәкілдігі болатын банк
операцияларының тізімі, ережесі;
Ереже бойынша есеп айырысу-кассалық бөлімнің атында, ашушы банктің аты да
жазылып, қаншасыншы бөлім екендігі көрсетілуі тиіс;
Бөлімшені ашуға жергілікті өкілді және атқарушы органдардың келісімі қажет
емес.
Есеп айырысу-кассалық бөлімді ашуға келісім беруден бас тарту
төмендегі кез келген негіздер бойынша жүргізіледі:
Ұлттық Банк, қаржылық қадағалау агенттігінің қалыптық талаптарына сәйкес
болмаса;
Пруденциалдық қалыптарды және сақталуға міндетті нормалар мен лимиттерді
сақтамау.
Есеп айырысу –кассалық бөлімінің құрылымы франт- офис және бэк офистен
тұрады. Франт-офис-банктің клиентерімен серіктестік келісім шарт құратын
бөлім, ал бэк-офис –орындалған операцияны тіркейтін бөлім. Есеп айырысу –
кассалық бөлімінде бухгалтерлік есептің жүргізілуі негізгі болып табылады.
Халық шаруашылығы мен банктің басқару жүйесіндегі бухгалтерлік есептің
ролін көтермей экономиканы дамыту мүмкін емес. Бухгалтерлік есеп жүйесі
банк басшысына банкті ұйымдастыруды жоспарлау мен бақылау үшін қажетті
қаржылық және экономикалық ақпараттарды дайындау мақсатында жүргізілетін
ақпаратты жүйе.
Бухгалтерлік есеп жүйесінің сапалылығын келесі белгіліермен сипаттауға
болады:
ақпараттарды тиімді өңдеуге мүмкіндік береді
есеп беру мәліметтерін жедел түрде алуға мүмкіндік береді.
нақтылықты жоғарғы дәрежеде қамтамасыз етеді
алаяқтықтың мүмкіндіктерін азайтады.
Уақытылы, толық және обьективті есеп банк жұмысын үнемді жүргізуге,
көп шығын болдырмауға, әрдайым резервтерді іздестіруге, пайданы көбейтуге
мүмкіндік береді. Бухгалтерлік есеп- бұл құжаттар негізінде құрылған
шаруашылық қызметің біртұтас, үздіксіз өзара байланысқан бейнесі. Банктегі
бухгалтерлік есеп өзінің оперативтілігімен ерекшеленеді. Мысалы банк
мекемесінде бір операциялық күннің 3-4 сағатында (9-13 сағатқа дейін)
жүргізілетін есеп айыру, кассалық, несиелік және тағы басқа операциялары
сол күнгі анлитикалық есептің құжаты; яғни клиенттің дербес шотында
көрсетіліп күнделікті баланс құру әдісі арқылы бақыланады. Бұл ақша
айналымы мен есеп несие қатынасының жағдайы туралы жедел ақпарат алуға және
ақша айналымы мен несиелік ресурстар айналымын қадағалауға мүмкіндік
береді. Банктегі бухгалтерлік есептің ең басты обьектісі болып мекемелер
мен шаруашылық ұйымдардан ақшалай құжаттардың қабылдануы мен олардың
бухгалтерлік есепте бейнеленуі болып табылады. Сол сияқты аналитикалық
есептің мерзімінде төленбеген картотекадағы есеп айыру құжаттардың, жедел
міндеттемелердің және банкаралық есеп айыру бойынша операциялардың
жүргізілуі жатады, әр түрлі жердегі төлеушілер мен алушылар арасындағы есеп
айыру кезіндегі қаржылары, банк несиесін ұсынудың және қайтарудың әдістері
мен ережелері, төлемнің ерекшеліктері тағы басқалары жатады. Есеп операция
жұмысын дұрыс және нақты ұйымдастыру банк мекемесінің банк қызметінің жақсы
орындалуына әсерін тигізеді. Бухгалтерлік есептің обьектілері мыналар болып
табылады: қорлар, кассадағы ақша қаржылары, бағалы қағаздар, ақшалай
құжаттар мен қымбат бағалы металдармен жүргізілетін операциялар, шетел
валютасы және онымен жүргізілетін операциялар, бюджеттік және несиелік
мекемелермен есеп айырысу, шаруашылық шығындар және банк шығындары мен
кірістері.
Барлық екінші деңгейлі банктер үшін бухгалтерлік есепті жүргізудегі
құжат айналымымен, есеп беруді ұйымдастыру мен бақылаудың ортақ тәртібі
белгіленген.
Есеп айырысу-кассалық бөлімде заңды және жеке тұлғалардың шоттары
бойынша нақты және нақты ақшасыз түрде есеп ақша құжаттарына сай
орындалатын жұмыс шеңбері-есеп операция жұмысы деп аталады. Есеп айырысу-
кассалық бөлімде операцияларды жүзеге асыратын және олардың сомасын есепте
бейнелейтін қызметкерлер-есеп операция аппараты деп аталады. Есеп операция
жұмысы өзінің жедел сипатымен ерекшеленеді:
есеп-кассалық мекемесіне клиенттерден, байланыс бөлімшелері арқылы түскен
құжаттар сол күні есепке бейнеленіп, өңделуі тиіс;
күнделікті жұмыс күнінің басында бухгалтер клиент шотындағы қалдықты, шотқа
қойылатын талаптарды біліп отыруы тиіс;
мекемелерге күнделікті дербес шоттың көшірмесін және операцияны жүргізу
кезінде қолданылған құжаттың көшірмесін беріп отыруы керек;
күнделікті құжаттардың аналитикалық және синтетикалық есеп материалдарының
өзара салыстырулары жүргізіледі.
есеп-кассалық бөлім операциялық күннің аяқталуына байланысты күнделікті
бухгалтерлік баланс құруы керек.
Жұмысты ұйымдастыруға байланысты барлық аталған талаптар банк
айналымындағы ақша қорытындылары мен құндылықтардың сақталуын қамтамасыз
етеді. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру банк басшысына және бас бухгалтерге
жүктелген, оның құқықтары мен міндеттері заң және нормативті актілерде
белгіленген. Бас бухгалтер заңға қарсы келетін операциялар бойынша қаржылық
тәртіпті бұзатын құжаттарды қабылдауға тиым салынады. Есеп операция
аппараты менеджерлер принципі бойынша жұмыс істейді. Менеджерлерге есеп
ақша құжаттарын толтырып, қол қояды. Есеп операция аппаратының негізгі
міндеттерін, менеджерлерге, бақылаушыға шоттардың белгіленіп берілуін,
қайта бейнеленуін бас бухгалтер арнайы шоттарды белгілеуі туралы кітапқа
тіркеу арқылы жүзеге асырады. Қазіргі кезде банкте жоғалту, жымқыру,
зұлымдық жасау, тәуекелшілікті жою үшін ішкі құрылымдар ашылуы тиіс. Оның
принципі мынандай: әр қызметкер өз бөлімшесінде жүргізілетін операцияларды
қадағалап, сол бойынша жауапты болады. Есеп айырысу-кассалық бөлімде
клиенттерден келіп түскен құжаттар клиенттік деп аталады-бұл құжатты
кәсіпорын басқармасы мен аға бухгалтер қол үлгісі мен мөр үлгісін қояды
және бекітеді. Олар мыналар:
төлем тапсырысы
төлем талап-тапсырысы
есеп айыру чегі
ақшалай чек
хабарламаға қолма-қол жарна
аккредитивке өтініш
Банктік құжаттарға:
мемориалды ордер
кіріс және шығыс кассалық ордер
кіріс және шығыс валюталық ордер
несие беру туралы, несие бөлімінің өкімі
Есеп айырысу-кассалық бөліміне түскен құжаттарды бөлім қызметкерлері
тексеруден өткізеді.
Отандық тәжірибеде банктердің есеп айырысу-кассалық операциялары
мынандай түрге бөлінеді:
Банктік шотар ашу;
Ұлттық немесе шетел валютасында аударым операциялары;
Алдағы уақытта валюталау күні қойылуға тиісті, ұлттық валютадағы аударым
операциялары;
Төлемнің шартын өзгерту не қайтару;
валюталық операцияларға бақылау жасау,
шоттың архивін беру;
шоттан қолма-қол ақша беру; ұсақ ақшаларды ірілеп беру;
банктен кеңсеге дейін немесе керісінше қолма-қол ақшаларды инкассациялау;
құндылықтарды жеткізіп беру;
Салымдарды қабылдау;
Коммуналдық төлемдерді қабылдау;
Басқада операциялар
Банктер есеп айырысу-кассалық операцияларды ұйымдастырушы болып
табылады.
Есеп айырысу-кассалық операциялары мынандай белгілеріне байланысты
жіктеледі:
Есеп айырысу субъектілеріне қарай:
банктік емес секторлар (шаруашылық субъектілер) арасындағы банктер арқылы
есеп айырысулар ;
жеке сектор- ұй шаруашылықтарының банктер арқылы есеп айырысулар;
банктік сектор- банкаралық есеп айырысулар.
Есеп айырысу объектілеріне қарай:
тауарлы операциялар бойынша есеп айырысулар;
бюджет және басқа бюджеттен тыс қорлармен аударымдар;
банк несиелері, вексельдері және басқа да міндеттемелері бойынша
төлемдер.
Есеп айырысу аумағына қарай.
Мемлекет ішіндегі есеп айырысулар, оның ішінде:
бір қаланың ішнде;
қаладан тыс жерлерде, аудандарда, ауылдарда;
Мемлекет арасында есеп айырысулар.
Есеп айырысу уақытына қарай:
сауда операциясы басталғанға дейінгі төлемдер;
мәміле жасалған соң, мерзімді төлемдер;
коммерциялық несие шартында, яғни мәміле жасалған соң белгілі бір уақыттан
кейінгі төлемдер;
мерзімінен бұрын, яғни келіскен мерзімге дейін;
ашық шот бойынша, яғни тауарларды алған сайын үздіксіз төлемдер;
мерзімі кейінге қалдырылған, яғни бастапқы белгіленген мерзімін ұзарту
жолымен;
мерзімі өтіп кеткен төлемдер;
Есеп айырысу жүйілеріне қарай:
пошта байланысы арқылы;
телеграф-телетайп байланысы арқылы;
телефон байланысы арқылы;
электрондық байланыстар арқылы;
Есеп айырысу құралдарына қарай.
Кредиттік аударымның құралдарымен есеп айырысулар:
төлем тапсырмасы.
Дебеттік аударымның құралдарымен есеп айырысулар;
төлем талап-тапсырмасы;
чек;
вексель;
инкассалық өқімдер;
Аралас құралдармен есеп айырысулар, яғни бірде дебеттік, бірде кредиттік
аударымдар түрінде болатын: аккредитив, пластикалық карточкалар, банктік
аударымдар т.б
Есеп айырысушамасына қарай:
ірі төлемдер;
ұсақ төлемдер.
Есеп айырысукезектілігіне қарай:
жалақы, бюджет, сақтандыру т.с.с. төлемдер;
материалдық құндылықтар үшін төлемдер;
несиелер үшін төлемдер;
сот шешімі бойынша төлем құжаттарымен есеп айырысу
Қазіргі таңда Казақстан Республикасында 34 екінші деңгейлі банктердің
1210 есеп айырысу-кассалық бөлімі бар.
Шаруашылық байланыстар банк қызметіндегі қажетті шарттардың бірі болып
табылады. Банктің шаруашылық байланысы келісімдік қатынаспен белгіленеді.
Есеп айыру қатынасы- сатып алушының мерзінде қызметті төлеуі және банк
келісім міндеттемені орындағаннан кейін қарызын қайтаруы.
Ақшасыз есеп айырысу- банктің мекемелерде төлеушінің (ақша жіберуші)
шотынан алушы шотына қаржыларды аудару негізінде жүргізілетін есеп
айырысулар.
Ақшасыз есеп айырысуларды жүзеге асыру процесінде шаруашылық
келісімдерді орындау бойынша, жабдықтаушы мен сатып алушы арасында өзара
бақылау жағдайын туғызатын қарым-қатынас пайда болды, ал банк қойылған есеп-
айыру ережелердің орындалуын және есеп айыру операциялардың заңды түрде
болуын бақылайды.
Ақшасыз есеп айырысуды жүзеге асыру процессінде оларды ұйымдастыру
принциптер маңызды рөл атқарады:h4
- Банк клиентердің шоттарынан қаржыларды өшіруді тек шот иесінің
тапсырысымен ғана жүргізе алады.
- Клиент есеп айырысу формасын таңдай алады және оны төлеуші мен орындаушы
арасындағы келісімдерде белгілей алады.
- Есеп айырысулар Қазақстанның Банкаралық Есеп Айырысу Орталығы, Есеп
Айырысу Кассалық бөлімшелер, клирингтік орталықтар немесе банкаралық
келісулер негізінде бір-біріне корреспонденттік шот ашу арқылы жүзеге
асырылады.
- Төлеуші мен алушы арасындағы есеп айырысу бойынша наразылық екі жақпен
белгіленген тәртіппен банк қатысуынсыз шешіледі.
Банк пен клиент арасындағы есп айырысуды нақты ұйымдастырудың мәні
зор:
Айналым құралдарының айналымдылығына;
Нақты ақшалардың уақытылы түсуіне;
Берешектің азаюына әсер етеді
Барлық ұйым, мекме, шаруашылық, мекемелер арасындағы нақты ақшасыз
есеп айырысу банк мекемесі арқылы жүргізіледі. Банктер есеп айырысу
операцияларын өздерінде ашылған клиентердің шоты негізінде жүзеге асырады.
Банктер:
Мекемелердің ақшалай қаржыларын шотта сақтайды;
Түскен ақша сомасын осы шотқа есепке алады;
Мекемелердің шоттан ақша беру және аударма жасау туралы бұйрығын орындайды;
Клиенттердің банктік ережелер мен келісімдерде қарастырылған басқа да
банктік операциялар бойынша бұйрығын орындайды.
Банктер есеп айырысу операциясын жүргізу кезінде мекемелердің есеп
айырысу құжаттарын дұрыс толтырылуын және есеп айырысу тәртібінің сақталуын
бақылап отырады.
Қазіргі кездегі ақшасыз есеп айырысудың негізгі формалары мынандай:
Төлем тапсырысы
Төлем талап-тапсырысы
Чекпен есеп айырысу
Аккредитив
Төлеуші мен алушы арасындағы есеп айырысу формасы келісім негізінде
анықталады. Есеп айырысу-кассалық бөлімде көбіне төлем тапсырысы, төлем
талап тапсырысы бойынша операциялар көп жүргізіледі. Есеп айырысу бойынша
төлеуші мен алушы арасындағы өзара келіспеушіліктер банктің қатысуынсыз
орнатылған тәртіп бойынша қарастырылады. Есеп-кассалық бөлім тарапынан
жіберілген қателікке бөлім жауапты болады.
Банктік шот-бұл банкпен салымдарды қабылдау бойынша шот иесі
арасындағы келісімдік қарым-қатынастарды бейнелеу әдісі және қаржыларын
бақылауға құқығы бар шот иесінің қаржыларын қолдану мен қамтамасыз етумен
байланысты операцияларды орындау әдісі. Банктік шоттар теңгеде, шетел
валютасында ашылады. Банктік шотты ашу мен жүргізу, банк пен шот иесі
арасында жасалған келісімге негізделеді.
Шот ашу үшін заңды тұлға келесі құжаттарды ұсынуы тиіс:
шот ашуға өтініш;
қол үлгісі және мөр басылымын көрсететін нотариалды куәландырылған құжат;
салық мекемесінен берілген клиенттің салық төлеуші есебіне тіркелгендігі
туралы құжат;
бекітілген формада өкілетті мекемеден берілген клиенттің мемлекттік
тіркеуден өткендігін дәлелдейтін құжат;
бекітілген тәртіппен куәландырылған клиенттің қызметі туралы жарғылық
келісімдер көшірмесі.
Шотты ашу үшін клиент құжаттарды бас бухгалтерге ұсынады. Құжаттар заң
мекемелермен бірге заң мен ережелерге сәйкес тексергеннен соң ; шот ашуға
рұқсат алу үшін банк басшысана жібереді. Шот ашқаны үшін клиенттен банк
тарифіне сәйкес комиссия төлемі ұсталынады.
Банкте ашылған барлық шоттар бас бухгалтермен арнайы кітапта
белгіленеді және әр клиентке оған экономиканың белгілі бір саласына
жататыны бойынша шот нөмірі беріледі. Мысалы: ағымды шот №0000468К01
- алғашқы үш сан және екі сан несие шифрін немесе дербес
шоттың нөмірін көрсетеді;
- 468-шот нөмірі;
- К-ЭВМ үшін бақылау кілті.
Клиенттің ағымды шоты пассивті болып келеді, дебет бойынша клиент
шотынан өшірілген сома орындалады, яғни жалақы, төлем тапсырысы, төлем
талап-тапсырысы.Кредиті бойынша клиент шотына аударымдар, өнімдерді сатудан
түскен қаржылар бойынша аударулар жүргізіледі.
Ағымды шоттың сальдосы-кредиттік болып келеді. Клиенттің ағымды
шотындағы қаржыларының қаншалықты бар екенін көрсетеді. Клиенттің ағымды
шотына уақытылы емес және қате аударуларды жүргізгені үшін , банк уақтылы
емес аудару бойынша әр операциялық күн үшін белгілі бір көлемде пения
төлейді.
Шоттарды жабу жүзеге асырылады:
келісім мерзімі аяқталғаннан соң;
клиент тапсырысы негізінде
заңды тұлғалардың таратылуы немесе қайта ұйымдастырылуы кезінде
шотта қаржы жоқ болса немесе заңды тұлғалар үшін 1 жыл, жеке тұлғалар үшін
3 жыл мерзім ішінде шот бойынша операциялар жүргізілмесе.
Егер шотқа наразылық болса , онда шоттың жабылуына тыйым салынады.
Мысалы картотека №2 (экспорт, импорт бойынша құжаттардың бар болуы) шотты
жабу кезінде клиент банкке пайдаланбаған чектер мен чек кітапшасын ұсынады,
содан кейін бас бухгалтер шоты жабады. Шот жабылған жағдайда заңгер келесі
бөлімшелердің түрлері бар айналым қағазын дайындауы тиіс:
несиелік операциялар;
бухгалтерлік есеп;
экономикалық талдау;
операциялық және т.б.
10 күн ішінде банкте жабылған шоттар бойынша салық мекемесіне хабарлауы
тиіс.
Басқа құңдылықтарды қабылдау баланстан тыс ордерлермен рәсімделеді.
Клиент банкноттар мен тиындар тізімдемесін бірге толтырылған кіріс
кассалық құжаттың бухгалтерия қызыметкерлеріне өткізеді, ол кіріс кассалық
құжаттардың дұрыс толтырылуын тексереді, оны рәсімдейді және кіріс бойынша
кассалық журналда ақша соммасын көрсету үшін құжаттарды бухгалтерлік-
бақылаушыға өткізеді.
Өз кезегінде бухгалтерлік бақылаушыға кіріс кассалық құжатты
қабылдағанна кейін операциялар жүргізетін қызыметкердің қолын және оның
растығын тексереді, онда көрсетілген соманың сәйкестігін, сонымен қатар осы
құжатта көрсетілген соманның растығын салыстырады, содан кейін кіріс
бойынша бас журналға қол қойып тіркейді.
Кассир кіріс кассалық құжаттарады тексергеннен кейін клиентті шақырып,
одан көрсетілген соманы қабылдап алады. Содан кейін құжатта көрсетілген
соманы нақты сомамен салыстырып, сәйкес келген жағдайда кассир құжатқа
қолын қойып, оны ақша салған тұлғаға береді. Егер өткізілген ақша мен
көрсетілген срма арасында сәйкессіздік байқалса, онда өткізілген құжат
қайта рәсімделіп кассалық журналға өзгерістер енгізіледі. Кассир қолма-қол
ақшаны қабылдағанан кейін Хабарландырудан түбіртекті және ордер кесіп
алады және түбіртекті ақша енгізушіге береді, ал кассир қолымен рассталған
ордер ақшаның нақты түсуін кіріс бойынша кассалық журналда белгілейтін және
келесі күні көшірмемен бірге клиентке берілетін бухгалтерия
қызыметкерлеріне бағытталады. Осыдан, клиенттер шотына енгізілген сомалар
бойынша соңғыларға екі құжат ұсынылады-түбіртек және ордер. Бөлек
операциялар бойынша ақшалардың банк кассасына түсуі Кіріс кассалық
ордерлерді жасау жолымен жасауы мүмкін.
Егер клиент белгілі бір себептерге байланысты ақшаны кассаға
өткізбеген жағдайда, онда кассир көрсетілген сомманы касса журналынан
сызып тастау үшін бухгалтер-бақылаушыға кіріс кассалық құжаттарды
қайтарады, ал құжаттардың өзі жойылады.
Жұмыс күннің соныңда кассир кіріс кассалық құжат негізінде бір күн
ішінде кассалық айналым және құңдылықтардың қалдығы туралы есептілік
анықтамасын жасап, олардағы мәліметтерді нақты қабылданған сомамен
салыстырады. Анықтамаға кассир қолын қояды және онда көрсетілген кассалық
айналым кассалық журналдағы жазбалармен салыстырады.
Кассир жұмыс күннің соңында касса меңгерушісіне анықтама және кіріс
құжаттрамен бірге қабылданған ақшаларды буып-түйіп өткізеді. Кассир нақты
құндылықтар мен есептілік құжаттар арасындағы сәйкессіздікті анықтағанан
кейін касса меңгерушісіне хабарлайды, ал нақты сәйкессіздік бойынша акт
жасалыды.
Касса меңгерушісі қабылданған соманы анықтама және кіріс құжаттарымен
салыстырып, қолын қояды. Сонымен қатар жұмыс күні ішінде қабылданған барлық
ақша сомалары операциялық кассаға кірістеліп, сол жұмыс күні ішінде
клиенттердің шоттарына есептелуі қажет.
Клиенттердің банктік шотынан қолма-қол ақша беру ақшалай чектер және
шығыс кассалық ордерлер мен жүзеге асыраылады.
Ақшалай чектік кітаптар қатаң есептеме бланкісіне жатады, олардың
есебі 7339 Әр түрлі құңдылықтар дәне құжаттар баланстан тыс шығыс ордері
толтырылады.
Басқа да құндылықтарды беру баланстан тыс ордерлермен рәсімделеді.
Касса меңгерушісі шығыс операцияларын жүзеге асыруы үшін кассирлерге
қажетті соммасын есептеп береді. Одан кейін касса меңгерушімі операциялық
кассада ақша қалдығын тексеруі және күн басындағы есеп бойынша операциялық
кассалық қолмақол ақшалар мен басқа да құндылықтардың есебі кітапшасындағы
мәліметтерді сәйкестігіне көз жеткізуге қажет.
Клиент қолма-қол ақша алу үшін толтырылған кассалық құжаттарды өзіне
қызымет көрсктуші бухгалтерия қызыметкерлеріне ұсынады, ол сәйкес тексеру
және рәсімдеу жүргізгеннен кейін шығыс бойынша кассалық журналда чек
сомасын немесе шығыс кассалық ордерді жазу үшін оларды кассирге, бухгалтер-
бақылаушыға өткізеді және клиентке ақшалай чектен бақылау маркасын береді,
ал чектің өзін бухгалтерия қызыметкерлері кассирге өткізеді. Шығыс
құжаттарын алғанна кейін, бухгалтер бақылаушы келесілерді жүргізуге
міндетті:
- банктің ақшалай құжаттарына қол қоюға өкілеттілігі бар жауапты
тұлғалардың қолын растап, тексеру;
- санмен көрсетілген соманы жазбаша көрсетілген сомамен салыстыру;
- клиенттің лауазымды тұлғаларының қолын және олардың растығын
тексереді.
Кейін шығыс кассалық құжаттар кассирге өткізіледі, ол келесілерді
тексереді:
- қолма-қол ақша алу кезінде клиенттердің құжаттағы қолын және
клиенттің жеке куәлігін тексереді;
- берілетін қолма-қол ақша сомасын салыстырады;
- кассаға ұсынылатын бақылау маркасының нөмірін ақшалай чектегі
нөмірімен салыстырып, оған бақылау маркасын жабыстырады;
- клиент көзінше берілетін, дайын ақша сомасын қайта есептеп береді
және шығыс құжатына қояды.
Клиент қолма-қол ақша қаражатын касса бақылаушысының қатысуымен
қайта есептеуге құқылы. Қайта есептеу нәтижесінде қолма-қол ақша
жетіспеуші немесе артықшылығы байқалған кезде, қажет болған жағдайда акт
жасалады. Жетіспеген соманы жетіспеушілікке жол берген касса қызымсеткері
клиентке қайтарады.
Жұмыс күннің соңында кассир есепке қабылданған қолма-қол ақша сомасын
шығыс құжаттар сомасы және қолма-қол ақша қалдықтармен салыстырады, содан
кейін бір күн ішіндегі кассалық айналым және құндылықтардың қалдығы туралы
есептік анықтамасын құрайды, қолын қояды және кассалық айналымды бухгалтер-
бақылаушының кассалық журналындағы жазбалармен салыстырады.
Салыстырып тексеру касса журналында кассирдің және кассар
анықтамасында бухгалтер-бақылаушылар қолдарымен рәсімдейді. Сәйкесіздік
анықталған жағдайда кассир ол туралы касса меңгерушісіне хабарлап,
түсінікхат жазып, нақты сәйкессіздік бойынша акт жасайды. Сол күні кем
шыққан ақша сомасын кассир өзі өтеуі қажет, егер бұл мүмкін емес болмаған
жағдайда кассир жетіспеушілікті өтеудің нақты мерзімін көрсетіп міндеттеме
толтыруы қажет. Егер шығыс операцияларын касса меңгерушісі орындаса, онда
бір күн ішіндегі кассалық айналым және құндылықтардың қалдығы туралы
есептілік анықтамасы жасалмайды, ал шығыс бойынша барлық айналымдар бір күн
ішіндегі кассалық айналым туралы жиынтық анықтамаға енгізіледі.
Кассир қолма-қол ақша мен бір күн ішіндегі шығыс кассалық құжаттар
қалдығын есептілік анықтамасымен бірге касса меңгерушісіне қабылданған және
өткізілген ақша есебінің кітабына қол қою арқылы өткізеді. Меңгерушісі
тексеріп, есептілік анықтамасына қолын қойып, оны касса күніндегі
құжаттарға тіркеп тігу үшін жібереді.
Кассир кассалық айналымды операциялық қызыметкерлердің кассалық
журналдармен салыстырғаннан кейін касса меңгерушісіне қолда бар ақша
қалдықтарын анықтама және кассалық құжаттармен бірге белгіленген тәртіпте
өткізіледі. Касса меңгерушісі кассирден ақшаны, есептілік анықтамасы мен
құжаттарды қабылдағанан кейін операциялық қызыметкерлердің кассир
анықтамаларында көрсетілген кассалық айналым сомаларының расталғандығын
және ақша қалдықтары анықтамасының дұрыс шығарылғандығын тексереді. Содан
кейін операциялық касса кассирлерің есептілік анықтамасының мәліметтері мен
қайта есептеу кассасының қабылдаған ақша сомасы туралы журналдағы жазбалары
бойынша, сондай-ақ олардың өзі қабылдап-өткізетін ақша құжаттары бойынша
жиынтық анықтаманы жасайды жәнеолардың нәтижелерін бухгалтерлік есеп
мәліметтерімен салыстырады.
Салыстырып тексеру бір күндік кассалық құжаттарда сақталатын
анықтамада бухгалтерия қызыметкерлерінің қолымен рәсімделеді. Қойма
меңгерушісі бір күн ішіндегі кассалық айналымды салыстырғаннан кейін ақша
кірісі мен шығысының жалпы сомасын кітапқа енгізіп, келесі күні касса
қалдығын шығарады. Кассадағы ақша қалдығы мен бухгалтерия мәліметтері
арасында алшақтық кезінде алшақтық себебін анықтауға шара қолдану үшін
құндылықтарың сақталуына жауапты міндетті тұлғаларға хабарлау қажет. Егер
олар расталса, онда акт толтырылады.
Касса меңгерушісі касса ақпаратынан кейін шығыс және кіріс бойынша
бөлек кассалық құжаттарды қалыптастырады. Баланстан тыс құжаттар алдымен
кіріс, кейін шығыс болып баланстан тыс шоттар нөмірі бойынша тіркеледі. Әр
күн бойынша кассалық құжаттар келесі күнге кешіктірмей бөлек папкаларда
жинақталып, бас бухгалтерге қол қоюға ұсынылуы қажет. Жинақталған
құжаттардың сомалық мәліметтері есептеуіш машиналарда есептеледі.
Валютадағы сома Қазақстан Респубикасының Ұлттық банк бағамы бойынша
теңгедегі шетел самасына сәйкес келуі қажет. Есепті жүргізген қызыметкердің
қолы қойылған кіріс және шығыс кассалық және баланстан тыс ордерлер
бойынша есептілік лентасы бөлек папкада басқа құжаттардың алдында
орналастырады.
Құндылықтардың сақталуына жауапты тұлғалар ақша қоймасында келесілерді
тексеруге міндетті:
- сақталатын құндылықтардың, кітаптар мен құжаттрардың қоймаға
енгізуі;
- айналым кассасы мен басқа да құндылақтардың нақтылағын бухгалтерлік
есеп мәліметтері мен құндылықтар есебі кітабына көрсетілген қалдықтар
сәйкес келуін.
Ақша және басқа да құндылықтарды сақтау.
Қолма-қол ақша мен құндылықтарын сақталуын қамтамасыө ету үшін касса
бөлмесі бөлек орналасып, жабдықталуы керек.Ақша қоймасы- бұл ақша
қаражаттары және басқа да құндылықтар мен құжаттарды сақтау мақсатында
кассалық жұмыс үшін банктерде арнайы ұйымдастырылған бөлме. Кассалық қома
есігі ішкі жағынан жабылуы керек. Әрбір кассирдің жұмыс орны кабиналармен
бөлінуі керек. Кассирлерді кілтпен құлыптанатын сейфтермен, метел
шкафтармен немесе арнайы арбалармен қамтамасыз ету қажет. Кассирлер орнына
уақытша шағын кеткен кездерінде қолма-қол ақшаларды ашық түрде тастап
кетулеріне болмайды.
Айналым кассасының қолма-қол ақшасы сақталатын ақша қоймасы үш кілтпен
және коды бар құлыппен ашылып, жабылады. Құндылықтардың сақталуына жауапты
лауазымды тұлғалар ақша қоймасын ашпастан бұрын
Қауіпсіздік қызымет өкілінің қатысуымен есіктің зақымдалуын, құлыптың
ақаусыздығын тексеріп, одан кейін журналға қолдарын қоюы қажет. Есіктің
және құлыптың зақымдалғандықтың анықтаған жағдайда, сондай-ақ ақша
қоймасына кіруге әрекет ету күндігі туындаса, құндылықтарды сақтауға
жауапты тұлғалардың қолдпры қойылып акт жасалады, соымен қатар банк
басқармасының басшысына хабарлайды.
Ақша қоймасы ішіндегі ақша және басқа да құндылықтар темір тордан
тұратын және құлыппен жабылатын металл стелаждарда сақталуы қажет.
Ақша қоймасында мына заттар бөлек сақталуы қажет:
- операциялық кассаның қолма-қол ақшалары. Сонымен қатар операциялық
касса есебінен берілетін алдын-ала дайындалған ақша қаражаты операциялық
кассаның басқа құндылықтарынан бөлек сақталуы керек;
- шетел валютасы (чектер);
- алтын, платина және басқа да бағалы метелдар;
- басқа да құндылықтар
Касса меңгерушісі әрбір бөлек шкафтарды, стелаждарды сөрелерді кілтпен
құлыптауы керек.
Кассада 7339 Әр түрлі құндылықтар және құжаттар баланстан тыс
шотында есептелетін ақша қоймасында қатаң есептілік бланкісінің есебі
жүргізіледі. Құндылықтарды қабылдау, өткізу қолма-қол ақша операциялары
сияқты сәйкес құжаттар негізінде жүзеге асырылады. Олар кіріс және шығыс
баланстан тыс ордерлермен рәсімделеді. Қоймада орналасқан құндылықтарды
касса меңгерушісі құндылықтарды есепке алу кітабында есептейді.
Кітапта тұжырымдалған қалдықтын дұрыстығы банктегі құндылықтардың
сақталуын жауапты лауазымды тұлғаладын қолдарымен күнделікті куәландырады.
Лауазымды тұлғаладың қолы ақша қоймасындағы ақша және басқа да
құндылықтарды тексеруге қатысатындығын растайды.
Инкассоланған қолма-қол ақшалар.
Банкте жұмыс күні аяқталғаннан кейін клиенттерден ақша ақша қабылдау
үшін кешкі касса ашылуы мүмкін. Кешкі кассаға түскен қолма-қол ақша
клиенттердің шотына келесі операциялық күнінен кешіктірмей есепке алынады.
Кешкі кассалар кәсіпорындар мен ұйымдарға жақсы қызымет етуге қамтамасыз
етеді, бір күн ішінде түскен ақшалай түсімді өткізуге мүмкіндік береді,
банкке ақшаның түсуін жетілдетеді және олардың сақталуын қамтамысз етеді.
Сондықтан банк клиенттердің шотына ақша қаражатын уақытында есепке алу үшін
және клиенттерге жағдай жасау үшін ақша айналымын жеделдету мақсатында
сауда және басқа да кәсіпорындар мен ұйымдардың аұшалай түсімін инкассолау
бойынша жұмыстарды орындайды.
Ақшалай түсім кәсіпорындар, ұйымдар мен мекемелердің шарты бойынша
инкассоланады. Инкассолау шарты жасалған әрбір ұйымға түсім көлеміне
байланысты реттік нөмірі бар сомалар беріледі. Келісілген уақытта банктің
инкассаторлары ұйымдарды аралып шығады.
Кешкі касса қолма-қол ақшаны қабылдау аяқталған бойда қабылдаған қолма-
қол ақшаны кассалық журнал мәліметтерімен немесе кассалық аппараттың
бақылау лентасы кіріс құжаттарының сомасымен салыстырады.
Келесі күннің ертеңінде қабылданған ақша мен құжаттар касса
меңгерушісіне өткізеді. Салыстырып тексеруден кейін барлық мәліметтер
сәйкес келген жағдайда, құжаттарды оларды шотта көрсету үшін бухгалтер-
бақылаушы өткізеді. Касса меңгерушісі құжаттарды мәліметтер мен нақты
қабылданған сомалар сәйкес келмеген жағдайда акт толтырылып, себебін
анықтайды.
Осыдан келіп кәсіпорындар, ұйымдар мен мекемелер жолдау тіөімдемесі
бойынша пломба салынған қалтада кешкі кассаға ақша өткізу туралы банктермен
келісімшартқа отыруларын болады, содан кейін банк кәсіпорындарға, қйымдарға
никассаторлық қалталардың белгілі бір көлемін береді және бекітілген
тәртіпте белгіленген пломб таңбасын алады. Әрбір өткізілетін инкассаторлық
қалтаға клиент үш данадан жолдау тізімдумесін жазып береді, олардың
біріншісі қалтаға салынады, екіншісі мен үшіншісі кешкі касса журналына
тіркеу үшін өткізіледі. Операциялық күн менаралығында инкассоланған түсімі
қайта есептеу кез келген сағатта, ал кейбір кездерде операциялық күн
соңында аяқталады. Операция басында қайта есептеу кассасы инкассаторлық
қалтаға салынған валюталық және басқа да құндылықтарды көрсете отырып,
жүкқұжаттарын операциялық бөлімге береді.
Кәсіпорын және ұйымдардың қаражаты банкте олардың қызмет сипатына
сәйкес ағымды және есеп айырысу шоттарында сақталады. Шаруашылық қызмет
үрдісінде субъектілер арасында анықталған талаптар мен міндеттемелер пайда
болады, оларды реттеу үшін төлем жүйесін ұйымдастыру қажет. Бұл кезде төлем
борышқордың өз міндеттемелерін орындау үрдісі болып табылады, ал оның соңғы
кезең-есеп айырысу.
Осы есеп айырысу міндеті - қолма-қол ақшалай және қолма-қол ақшасыз
нысанда төлем айналысына қызмет ету болып табылады. Кәсіпорын және ұйымдар
арасындағы төлем айналысы негізінен екінші деңгейдегі банктерде ашылған
банктік шоттар жүйесі арқылы қолма-қол ақшасыз түрде жүзеге асырылады.
Банктік шот - бұл банк тәжірибесінде қалыптасқан іскерлік қатынас
салтында қолданылатын заңдылылықтар мен келісімшарттарда қарастырылған,
клиентке банктік қызмет көрсетуді жүзеге асырумен байланысты депозит
қабылдау және банктік операцияларды жүзеге асыру бойынша банк пен клиент
арасындағы келісімшарттық қатынасты бейнелеу әдісі.
Клиенттің есеп айырысу шоты банктік шот келісімше немесе есеп айырысу-
кассалық қызмет келісімшартына сәйкес жүргізіледі. Келісім клиенттің шот
ашуға жазған өтініші негізінде жасалады. Осы келісімшартқа сәйкес банк
клиентке есеп айырысу және басқа да шоттар ды ашады, оған түскен қаржыны
есепке алады, клиент тапсырмасы бойынша шоттан қаржы алады, клиенттен қолма-
қол ақша қабылдайды, босатады, қалдықты сақтағаны үшін пайыз төлейді және
шот бойынша басқа да операцияларды жүргізеді.
Банктік келісімшарттың негізгі деректемелері келесілер: келісім мәні;
салық төлeyшiнiң тіркеу нөмipi көрсетілген салық қызметі органдарында
есепке тұрғандығын куәландыратын кұжат; банктеп ақшалай қаражатты қолдану
тәртібі, сондай-ақ банк көрсететілген қызмет пен оны төлеу тәртібі банктік
келісімшарт екі тарап келісетін басқа да шарттарды қарастыруы мүмкін.
Банктік шот ашу үшін Қазақстан Республиқасының резидент заңды
тұлғалары келесі құжаттарды ұсынуы тиіс:
клиенттің салық есебіне тұрғандығын растайтын сальқ қызметі
берген құжаттың тұпнұсқасы;
мемлекеттік тіркеуден өткендігі растайтын құжат көшірмесі;
жарғының нотариалды бекітілген көшірмесі, ал оқшауланған бөлімшелер үшін -
бекітілген ереженің көшірмесі қол қойылып, мөр басылған карточка үлгісі.
Бұл кезде бip данасы банктің операциялық қызметтерінде, ал екінші данасы
банк клиентіне ic құжатында сақталуы тиіс. Банктер теңге және шетел
валютасында шот ашуға, жүргізуге құқылы, олар: ағымды, жинақтық және
байланыстырма (корреспонденттік) шоттарға бөлінеді.
Ағымды және жинақтық шоттар -занды және жеке тұлғалардың, занды
тұлғалардың оқшауланған бөллімшелердің банктік шоттары, ал байланыстырма
(корреспонденттік) шоттар - банк операцияларының жекелеген түрлерін
өткізетін банктік емес мекемелермен банктердің банктік шоттары.
Егер клиент банкте бірнеше шот ашқысы келсе және егер банктік шот
алғашқы шот ашылған банкте немесе филиалында ашылса, сондай-ақ құжаттарының
толық бар екендігі туралы бекітімі болса, онда банк құжаттарды кайта талап
етуі мүмкін.
Кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын заңды немесе жеке тұлғаға шот ашқан
жағдайда, банк салық қызметін үш жұмыс күні ішінде хабардар eтyi тиіс.
Қазіргі кезде екінші деңгейдегі банктер мен жекелеген банктік операцияларды
өткізетін ұйымдар қолма-қол ақшасыз төлемдер мен ақша аударымдарын клиентке
банктік шот ашпастан жүргізе алады. 2000 жылы 13 қазанда қабылданған № 395
Қазақстан Республикасы аумағында қолма-қол ақшасыз төлемдер мен аударымдар
жасау ережесінде көрсетілген, банктік шот ашпай жүргізетін төлемдер мен
ақша аударымдарына, ақша жіберуі мен НұрБанкінің банктік шоттарды
қолданбай, ақша аударымы үшін қолма-қол ақша енгізіп және жіберуін
көрсеткен НұрБанкі есебіне қолма-қол ақшасыз тәрттпен немесе банктік
шотқа қатыссыз НұрБанкінің қолма-қол ақшаны алуы саналады.
Заңды тұлғалар мен оның бөлімшелерінің қолма-қол ақшасыз төлемі және
ақша аударымы, олардың банктік шот ашып, салық және бюджетке міндетті
төлемдерді, сондай-ақ зейнетақы жарнасын төлегеннең соң жүргізіледі.
Есеп айырысу шоты арқылы жүргізілген операциялар бойынша банк клиентке
шот көшірмесін ұсынады. Есеп айырысу шотынан көшірмесі келесі
деректемелерден тұрады: клиент аты, есеп айырысу шотының нөмірі, соңғы
операция датасы, корреспонденток шот нөмірі, құжат нөмірі, сомасы.
Көшірмеде берілген жазба бойынша тиісті құжаттар ұсынылады. Көшірме
клиентке сенімхат нгізінде беріледі.
Банктік шот ашпастан жүргізілетін қолма-қол ақшасыз төлем және ақша
аударымдарына, қолма-қол ақша қабылдауға негіз болатын түбіртек, қолма-қол
жарнаға хабарландыру, хабарлама шоттар және басқа да құжаттар қолданылады.
Аталған құжаттар төлем құжаттары немесе төлем хабарламалары болып табылады.
Олар банкке банк бекпен операциялық күн ағымында қабылданады және Қазақстан
Республикасы Ұлттық банктің нормативтік құқықтық актілерімен бекітілген
төлем хабарламасынын нысаны болмаса, алушы банк бекітткен немесе іскерлік
қатынаста қалыптасқан нысанда қабылданады.
Төлем хабарламаларында міндетті түрде келесі деректемелер болуы қажет:
төлем хабарламасының аты;
төлем хабарламасының нөмipi, күні, айы, жылы;
ақша жөнелтуші және банк жеке тұлғаның тегі, аты, әкесінің аты (бар
болса) немесе ақша жөнелтуін немесе банк заңды тұлғаның ұйымдық-құқықтық
нысанын қоса алғандағы толық атауы;
ақша жөнелтуші немесе банктің дербес сәйкестендірілген коды. Жеке
тұлғаның дербес сәйкестендірілген коды болмаған жағдайда, оның жеке басын
куәландыратын құжат деректері, сондай-ақ пошталық мекен-жайы (елі, қаласы,
индексі көшесі үй және пәтер номipi) көрсетіледі.
банк, жөнелтуін және банкітің ұйымдастыру құқылық нысандарын қоса толық
атауы, олардың сәйкестілген коды;
ақша жөнелтуін коды - КОД, банк коды - КБЕ, төлем тағайындауы және
оның Қазақстан Республикасының Ұлттык банкі нормативтік-құқыктык актілері
мен белгіленген кодтық бeлгiлeyi;
санмен және сөзбен көрсетілген төлем сомасы;
салық төлетушінің тіркеу номipi (СТН), егер ақша жөнелтуші немесе банк
дербес сәйкестендірілген коды көрсетілместен аудару жасалатын болса;
егер жөнелтуші заңды тұлға болса, оның өкілетті тұлғаларының аты-жөні,
қолы, мекеме мөpi. Егер жөнелтуші жеке тұлға болса оның қоры;
Қазақстан Республикасының заңдылығында қарастырылған басқа да деректемелер.
Алушы-банк ақша жөнелтушіден төлем хабарламасын алады және оны акцептейді.
Төлем хабарламасын алу кеіңде алушы-банк жөнелтушіге қолма-қол ақшаны
қабылдағаны туралы тиісті бeкiтiмдi береді. Төлем хабарламасын акцептей
отырып, алушы-банк банк есебіне ақша аударымдарын жүзеге асыруға
міндеттеме қабылдайды, алушы-банк оны Қазақстан Республикасының заң
aктілеpi белгілеген мерзімде орындайды. Банктік шот ашпастан орындалған
клиенттік төлемдер мен ақша аударымдары бойынша банк комиссиялық сыйақы
ұстайды. Егер бұл алушы-банк пен ақша жөнелтуші арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Абенова Б. С.
Банктегі ақша операцияларының есебі және аудиті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В050800 – Есеп және аудит
Павлодар
2013
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Есеп және аудит кафедрасы
2013 ж. __________
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ____________ А. Ж. Мусина
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Банктегі ақша операцияларының есебі және аудиті________________________
___________________________________ ____________тақырыбына арналған
5В050800 Есеп және аудит
мамандығы бойынша
(шифрі)
(атауы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Орындаған Б. С. Абенова
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Тобы ҚЕжА-301(қ)
лыми жетекшісі
Аға оқытушысы Х. Г. Бахралинова
(лауазымы, ғылыми (қолы) (аты-жөні, тегі)
дәрежесі)
Х. Г. Бахралинова
Нормабақылаушы
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Павлодар
2013
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Ақшалай операциялардың есебінің және аудитінің теориялық 5
негіздері
1.1 Ақшалай операциялардың көріністері 5
1.2 Ақшалай операциялар аудитінің негізгі міндеттері мен аудит 20
кезеңдері
1.3 Ақшалы операцияның есебінің халықаралық тәжірибесі 25
2 Нұрбанк АҚ-ның Павлодардағы филиалының ақшалай операциялардың 32
есебін ұйымдастырылуы мен жүргізілуі
2.1 Нұрбанк АҚ-ның Павлодардағы филиалының қызметінің сипаттамасы32
мен есептік саясаты
2.2 Ақшалай операциялар құжаттарын рәсімдеу 36
2.3 Ақшалай операциялар есебінің ұйымдастыруы 43
3 Ақшалай операциялардың аудиті 51
3.1 Ақшалай операциялардың ішкі бақылау жүйесі 51
3.2 Аудит негізінде программасы және процедулары 59
3.3 Аудиттың нәтижесінің рәсімдеу және ақшалай операциялардың есебін 66
жетілдіру
Қорытынды 72
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 74
А Қосымшасы Қаржылыө есеп 76
Ә Қосымшасы графикалвқ бөлім 77
Кіріспе
Ақша қаражаттары ең өтімді активтер болады. Өтiмдiк мiндеттемелердiң
өтеуi үшiн кез келген түр, яғни ұзақ уақыт мiндеттемесiн орындау,
бюджетпен, қызыметшiнiң алдында өз мiндеттемелерiн орындауға сонымен қатар
несие берушылар алдында уақытында өз міндеттерді орындауға мүмкiндiк
бередi. Осы барлық қызыметтерді орындау үшін ақша қаражаттар операциялардың
есебін дұрыс жүргізу мен аудиттің өткізуі қайнар көзі болып табылады.
Шаруашылық байланыстары - кәсiпорындардың қызметiнiң керектi шарты,
олар өйткенi жабдықтауды үздiксiздiк, тиеу және қызмет көрсетуінің
уақытылы болуларын қамтамасыз етедi. Басқа олардың сатып алушымен,
тұтынушысымен шаруашылық байланыстары бiр кәсiпорынға сәйкес тауарлық-
заттық құндылықтар, жұмыстар немесе қызметтердiң жабдықтаушысымен сөз
сөйлеген келiсiм шарттарымен жеткізуге мүмкіндік береді.
Ақша қаражаттарының операцияларын есепке алу бойынша есеп сол активтер
бойынша есептермен болып табылады, сондықтан есебiнiң дебетi бойынша қалдық
есепке дейiн қалдық сомаға, тең сомадағы кіреді. Есептiң дебетi бойынша
үлкею немесе айналым банктағы кiрiс немесе үлкеюдi бiлдiредi. Сәйкесiнше
қарыз бойынша айналым қазына кiшiрейту әкеледі.
Ақшалай операциялар ол ақша қаражаттарды пайдалану үшін жүргізілетін
операциялар деп қарастыру болмайды, өйткені ол ақша қаражаттарының мәнің
ашпайды және құқықтық жағынан анық болмайды. Осыдан келе ақша ол монеталар
мен ақшалай қағазға қарағанда берілетін анықтама. Ақша қаражаттарыға
келетін болсақ, банктағы және басқа да несиелік ұйымдар шотындағы
қаражаттарға сәйкес қарастырылады. Банктағы ақшалай операциялар кассалық
операциялар және есеп айырысу операциялар болып бөлінеді.
Кассалық операциялар. Банктер үшін қолма-қол ақшаларды басқару қаржы
нарығыныңкүрделңілігіне байланысты маңызды жағдай болып табылады және оның
атқарымдық міндеттеріне кіреді. Сенімділікті қамтамасыз ету, сондай-ақ
иелік ету, нақты валютаны айырбастау және сату қызыметтері несие
мекемелерінің міндеттеріне кіреді. Сөйтіп банкте көптеген төлем тәртіптері
жүзеге асырылады. Клиенттер-заңды тұлғалар, кәсіпкерлер қолма-қол ақшаларды
өздерінің есеп айырысу шотына төлемдерді жүргізу мақсатында салады, ал
мысалы, жеке тұлғалар қолма-қол ақшаларды депозиттік шотқа олар бойынша
пайыз алу үшін салады.
Кассалық операциялар-бұл банк клиенттері ақшалары мен құндылықтарын
қабылдап-өткізу бойынша банктік опперациялар . Басқаша айтқанда, барлық
кәсіпорындар мен мекемелер, олардың меншік меншік түрлеріне байланыссыз өз
ақшаларын банкте сақтайды және банктің клиенттеріне қолма-қол ақшалай есеп
айырысуын жүргізу бойынша қызымет көрсету- бұл кассадан ақшаны беру,
қабылдау және сақтау.
Есеп айырысу міндеті - қолма-қол ақшалай және қолма-қол ақшасыз
нысанда төлем айналысына қызмет ету болып табылады. Кәсіпорын және ұйымдар
арасындағы төлем айналысы негізінен екінші деңгейдегі банктерде ашылған
банктік шоттар жүйесі арқылы қолма-қол ақшасыз түрде жүзеге асырылады.
Дипломдық жұмыстың өзектiлiгi табыстың үлкеюi үшiн банкке кассадағы
қазына және төлем есептерiнде есепке алуды жетiлдiретiн, сонымен бiрге
клиенттерi бар есеп қалыптарының саны үлкейтуге керегетiндiгiнде. Төңкерiс,
қазiргi банк жүйенi ғылыми-техникалыққа тың есеп қалыптары шаруашылық
ұйымдарының дамытуы үшiн ұсынады. Олардың кәсiпорынына тиiмдi қолдану үшiн
квалификациялы кадрлар қажеттi, бухгалтерлiк есепке алудың төңiрегiдегi
бiлiмдерiменғана емес, компьютерлермен жұмыстың ие болатын дағдыларымен,
интернетпен және бұйрық та иемденушi.
Стандарттар бойынша ақшаның қозғалыны нақты бағаны беруге мүмкiндiк
бермеуге шағылатын қаржы есеп беруi. Дипломдық жұмыста қаржы есеп беруiнiң
халықаралық стандарттары осы мәселенi шешiм қолданудың арқасында талпынады.
Ғылыми жаңалығы қазіргі замандағы банктерде ақшалай операцияларды
бақылау және басқарулар әдістерінің салыстырмалы бағасы болып табылады.
Практикалық маңыздылығы – дипломдық жұмыс нәтижелерің оқу материалдары
бйынша қабылдауға болады.
Зерттеудiң заты - банктердегі ақша қаражаттардың есепке алу және
банктiк есептерге аудит жүргізу.
Зерттеу объектісі – НұрБанкі ПФ АҚ.
НұрБанкі ПФ АҚ ақшалай операциялардың есепке алу және аудит
ережелерiнiң ашылуды дипломдық жұмысының мақсаты.
Қойылған мақсаттың шешiмдерi үшiн келесi міндеттерді орындау керек:
- НұрБанкі ПФ АҚ нақты есеп қалыбының ұғымы ашу;
- ақшалай операциялардың жүргізілуін және есепке алуын қарастыру;
- НұрБанкі ПФ АҚ ақшалай операциялардың есепке алуды ұйымның
ерекшелiгiн талқылану;
- ішкі бақылау жүйесінің тиімділігін бағалау;
- бухгалтерлік есептегі орындалған операциялардың көрсетілуі;
- НұрБанкі ПФ АҚ ақшалай операциялардың есебі мен аудитін жүргізу.
Дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстанда бухгалтерлiк есеп бойынша
оқулықтарды, қаржылық есептіліктi, монографияларды, халықаралық
стандарттарды және де баспасөздегi баптар қолданылды.
1 Ақшалай операциялардың есебінің және аудитінің теориялық
негіздері
1.1 Ақшалай операциялардың көріністері
Ақшалай операциялар анықтамасын зертеу барысында кейбір қиыншылықтар
тудыра бастайды, өйткені қазіргі заңнамасына сәйкес ақшалай операциялар
термині туралы нақты анықтама жоқ.
Ақшалай операциялар ол ақша қаражаттарды падйлану үшін жүргізілетін
операциялар деп қарастыру болмайды, өйткені ол ақша қаражаттарының мәнің
ашпайды және құқықтық жағынан анық болмайды. Осыдан келе ақша ол монеталар
мен ақшалай қағазға қарағанда берілетін анықтама. Ақша қаражаттарыға
келетін болсақ, банктағы және басқа да несиелік ұйымдар шотындағы
қаражаттарға сәйкес қарастырылады. Азаматтық заңнамасына сәйкес ақша
шотындағы ақшалай операциялар туралы сөз болса ол ақша емес, ақшалай
соммасы немесе ақша қаражаттар түрінде есептіледі. Бірақ ойлауға заңгерлік
құқық негізді болады.
Ақша қаражаттармен жүргізілетін операциялардың негізі ҚР ұлттық
валютасымен операциялар және шет елдін валютасымен жүргізілетін
операциялар.
Банктағы ақшалай операцияларға кіреді:
- кассалық операциялар және олардың есебі;
- есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есебі.
Кассалық операциялар.
Банктер үшін қолма-қол ақшаларды басқару қаржы нарығының
күрделңілігіне байланысты маңызды жағдай болып табылады және оның
атқарымдық міндеттеріне кіреді. Сенімділікті қамтамасыз ету, сондай-ақ
иелік ету, нақты валютаны айырбастау және сату қызыметтері несие
мекемелерінің міндеттеріне кіреді. Сөйтіп банкте көптеген төлем тәртіптері
жүзеге асырылады. Клиенттер-заңды тұлғалар, кәсіпкерлер қолма-қол ақшаларды
өздерінің есеп айырысу шотына төлемдерді жүргізу мақсатында салады, ал
мысалы, жеке тұлғалар қолма-қол ақшаларды депозиттік шотқа олар бойынша
пайыз алу үшін салады.
Кассалық операциялар-бұл банк клиенттері ақшалары мен құндылықтарын
қабылдап-өткізу бойынша банктік опперациялар . Басқаша айтқанда, барлық
кәсіпорындар мен мекемелер, олардың меншік түрлеріне байланыссыз өз
ақшаларын банкте сақтайды және банктің клиенттеріне қолма-қол ақшалай есеп
айырысуын жүргізу бойынша қызымет көрсету- бұл кассадан ақшаны беру,
қабылдау және сақтау.
Екінші деңгейдегі банктердің кассалық операццияларды жетілдіру тәртібі
2001жылғы 3 наурызда №58 Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі
банктердің кассалық операциялардың жургізуіережелеріне сәйкес жургізіледі.
Олар бойынша келесілер қарастырылады:
- кассалық операцияларды жүргізу жалпы тәртібі;
- ақшаны жеткізу және сақтау тәртібі;
- ақшаны төлемқабілеттілігін анықтау тәртібі;
- зақымдалған банкноттар мен ақаулы тиындарды айырбастау және жою
тәртібі.
Банктерде клиенттерге кассалық қызымет көрсету, қолма-қол ақшаларды
оңдеу және кассалық жұмыстарды ұйымдамстыру ісін жүргізу үшін келесі
бөлемшелеры: кіріс, шығыс,кіріс-шығыс кассалары, қайта есептеу кассасы,
кешкі касса және т.б. Банктер банктік заңдықтарға сәйкес кассалық және
басқа да банктік операцияларды жүзеге асыру үшін банк орнаспаған жерден де
есеп-кассалық бөлімшелерді ашуға құқылы.
Екінші деңгейлі банктерде (бұдан әрі банктерде) клиентерге қызмет
көрсетулер есеп кассалық, салымдарды қабылдау, несие ұсыну және басқа да
операциялар түрінде көрсетіледі. Банктер клиентерге қызмет көрсету ауқымын
кеңейту арқылы клиентура базасын кеңейтеді. Банктің сенімділігі мен
өтімділігі оның қызметінің кірістілігін мінездейді. Банктің клиенттерге
қызмет көрсетулері Ұлттық Банк ережелеріне сәйкес орындалады. Заңда
көрсетілетін түсініктемелер:
Банк- ҚР банктер және банк қызметі туралы заңға сәйкес банк қызметті
жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым, заңды тұлға болып табылады. Банк
құрылымын 1-сутретте көре аласыздар. h4
1.1-сурет – Банк құрылымын
Еншілес банк-жарғылық капиталының 50% астамы енші беруші банкке
тиесілі екінші деңгейлі банк.
Филиал-заңды тұлға болып табылмайтын, банк тұрған жерден тыс
орналасқан және банктің атынан банк операцияларын жүзеге асыратын, банк
берген өкілеттік шегінде әрекет ететін банк бөлімшесі.
Өкілдік-заңды тұлға болып табылмайтын,банк тұрған жерден тыс
орналасқан, банктің атынан және оның тапсыруы бойынша әректін банк
операцияларын жүзеге асырмайтын банк бөімшесі.
Есеп айырысу-кассалық бөлім-Ұлттық Банк келісімімен ашылатын, заңды
тұлға болып табылмайтын, филиалдық, өкілдік мәртебесі жоқ, Қазақстан
Республикасының аумағында банк операцияларының жекеленген түрлерін
орындайтын аумақтық оқшау бөлімшесі.
Банк есеп айырысу-кассалық бөлімін ашу үшін Ұлттық Банк келісімі және
банктің капиталының ең төменгі мөлшері сақталуы, яғни лицензиясы бар
банктер үшін 1000.000.000 теңге, бір есеп-кассалық бөлімнен көп болса
15.000.000 теңге-аудандық орталықтарда және Алматы мен Астана қалаларында
орналасқан әр бір есеп айырысу-кассалық бөлім ашу үшін , басқа қалаларда
ашылса10 миллион теңге, басқа елді мекендерде орналасқан есеп кассалық
бөлімдерге 5 миллион теңге қосылуы тиіс.Ұлттық Банк келісім беру туралы
мәселені үш ай мерзімінде қарайды.
Қаржылық қадағалау агенттігінен бас банктің жағдайы туралы
мәліметтер алады, яғни пруденциалдық нормативтердің орындалуын қарайды.
Ереже бойынша банктердің есеп айырысу-кассалық бөлімінің ашылу саны
шектелмейді.
Есеп айырысу-кассалық бөлім ашу үшін мына құжаттар талап етіледі:
Банктің есеп айырысу- кассалық бөлім ашуға келісім беру жөнінде өтініш;
Есеп айырысу-кассалық бөлімнің жүргізуге уәкілдігі болатын банк
операцияларының тізімі, ережесі;
Ереже бойынша есеп айырысу-кассалық бөлімнің атында, ашушы банктің аты да
жазылып, қаншасыншы бөлім екендігі көрсетілуі тиіс;
Бөлімшені ашуға жергілікті өкілді және атқарушы органдардың келісімі қажет
емес.
Есеп айырысу-кассалық бөлімді ашуға келісім беруден бас тарту
төмендегі кез келген негіздер бойынша жүргізіледі:
Ұлттық Банк, қаржылық қадағалау агенттігінің қалыптық талаптарына сәйкес
болмаса;
Пруденциалдық қалыптарды және сақталуға міндетті нормалар мен лимиттерді
сақтамау.
Есеп айырысу –кассалық бөлімінің құрылымы франт- офис және бэк офистен
тұрады. Франт-офис-банктің клиентерімен серіктестік келісім шарт құратын
бөлім, ал бэк-офис –орындалған операцияны тіркейтін бөлім. Есеп айырысу –
кассалық бөлімінде бухгалтерлік есептің жүргізілуі негізгі болып табылады.
Халық шаруашылығы мен банктің басқару жүйесіндегі бухгалтерлік есептің
ролін көтермей экономиканы дамыту мүмкін емес. Бухгалтерлік есеп жүйесі
банк басшысына банкті ұйымдастыруды жоспарлау мен бақылау үшін қажетті
қаржылық және экономикалық ақпараттарды дайындау мақсатында жүргізілетін
ақпаратты жүйе.
Бухгалтерлік есеп жүйесінің сапалылығын келесі белгіліермен сипаттауға
болады:
ақпараттарды тиімді өңдеуге мүмкіндік береді
есеп беру мәліметтерін жедел түрде алуға мүмкіндік береді.
нақтылықты жоғарғы дәрежеде қамтамасыз етеді
алаяқтықтың мүмкіндіктерін азайтады.
Уақытылы, толық және обьективті есеп банк жұмысын үнемді жүргізуге,
көп шығын болдырмауға, әрдайым резервтерді іздестіруге, пайданы көбейтуге
мүмкіндік береді. Бухгалтерлік есеп- бұл құжаттар негізінде құрылған
шаруашылық қызметің біртұтас, үздіксіз өзара байланысқан бейнесі. Банктегі
бухгалтерлік есеп өзінің оперативтілігімен ерекшеленеді. Мысалы банк
мекемесінде бір операциялық күннің 3-4 сағатында (9-13 сағатқа дейін)
жүргізілетін есеп айыру, кассалық, несиелік және тағы басқа операциялары
сол күнгі анлитикалық есептің құжаты; яғни клиенттің дербес шотында
көрсетіліп күнделікті баланс құру әдісі арқылы бақыланады. Бұл ақша
айналымы мен есеп несие қатынасының жағдайы туралы жедел ақпарат алуға және
ақша айналымы мен несиелік ресурстар айналымын қадағалауға мүмкіндік
береді. Банктегі бухгалтерлік есептің ең басты обьектісі болып мекемелер
мен шаруашылық ұйымдардан ақшалай құжаттардың қабылдануы мен олардың
бухгалтерлік есепте бейнеленуі болып табылады. Сол сияқты аналитикалық
есептің мерзімінде төленбеген картотекадағы есеп айыру құжаттардың, жедел
міндеттемелердің және банкаралық есеп айыру бойынша операциялардың
жүргізілуі жатады, әр түрлі жердегі төлеушілер мен алушылар арасындағы есеп
айыру кезіндегі қаржылары, банк несиесін ұсынудың және қайтарудың әдістері
мен ережелері, төлемнің ерекшеліктері тағы басқалары жатады. Есеп операция
жұмысын дұрыс және нақты ұйымдастыру банк мекемесінің банк қызметінің жақсы
орындалуына әсерін тигізеді. Бухгалтерлік есептің обьектілері мыналар болып
табылады: қорлар, кассадағы ақша қаржылары, бағалы қағаздар, ақшалай
құжаттар мен қымбат бағалы металдармен жүргізілетін операциялар, шетел
валютасы және онымен жүргізілетін операциялар, бюджеттік және несиелік
мекемелермен есеп айырысу, шаруашылық шығындар және банк шығындары мен
кірістері.
Барлық екінші деңгейлі банктер үшін бухгалтерлік есепті жүргізудегі
құжат айналымымен, есеп беруді ұйымдастыру мен бақылаудың ортақ тәртібі
белгіленген.
Есеп айырысу-кассалық бөлімде заңды және жеке тұлғалардың шоттары
бойынша нақты және нақты ақшасыз түрде есеп ақша құжаттарына сай
орындалатын жұмыс шеңбері-есеп операция жұмысы деп аталады. Есеп айырысу-
кассалық бөлімде операцияларды жүзеге асыратын және олардың сомасын есепте
бейнелейтін қызметкерлер-есеп операция аппараты деп аталады. Есеп операция
жұмысы өзінің жедел сипатымен ерекшеленеді:
есеп-кассалық мекемесіне клиенттерден, байланыс бөлімшелері арқылы түскен
құжаттар сол күні есепке бейнеленіп, өңделуі тиіс;
күнделікті жұмыс күнінің басында бухгалтер клиент шотындағы қалдықты, шотқа
қойылатын талаптарды біліп отыруы тиіс;
мекемелерге күнделікті дербес шоттың көшірмесін және операцияны жүргізу
кезінде қолданылған құжаттың көшірмесін беріп отыруы керек;
күнделікті құжаттардың аналитикалық және синтетикалық есеп материалдарының
өзара салыстырулары жүргізіледі.
есеп-кассалық бөлім операциялық күннің аяқталуына байланысты күнделікті
бухгалтерлік баланс құруы керек.
Жұмысты ұйымдастыруға байланысты барлық аталған талаптар банк
айналымындағы ақша қорытындылары мен құндылықтардың сақталуын қамтамасыз
етеді. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру банк басшысына және бас бухгалтерге
жүктелген, оның құқықтары мен міндеттері заң және нормативті актілерде
белгіленген. Бас бухгалтер заңға қарсы келетін операциялар бойынша қаржылық
тәртіпті бұзатын құжаттарды қабылдауға тиым салынады. Есеп операция
аппараты менеджерлер принципі бойынша жұмыс істейді. Менеджерлерге есеп
ақша құжаттарын толтырып, қол қояды. Есеп операция аппаратының негізгі
міндеттерін, менеджерлерге, бақылаушыға шоттардың белгіленіп берілуін,
қайта бейнеленуін бас бухгалтер арнайы шоттарды белгілеуі туралы кітапқа
тіркеу арқылы жүзеге асырады. Қазіргі кезде банкте жоғалту, жымқыру,
зұлымдық жасау, тәуекелшілікті жою үшін ішкі құрылымдар ашылуы тиіс. Оның
принципі мынандай: әр қызметкер өз бөлімшесінде жүргізілетін операцияларды
қадағалап, сол бойынша жауапты болады. Есеп айырысу-кассалық бөлімде
клиенттерден келіп түскен құжаттар клиенттік деп аталады-бұл құжатты
кәсіпорын басқармасы мен аға бухгалтер қол үлгісі мен мөр үлгісін қояды
және бекітеді. Олар мыналар:
төлем тапсырысы
төлем талап-тапсырысы
есеп айыру чегі
ақшалай чек
хабарламаға қолма-қол жарна
аккредитивке өтініш
Банктік құжаттарға:
мемориалды ордер
кіріс және шығыс кассалық ордер
кіріс және шығыс валюталық ордер
несие беру туралы, несие бөлімінің өкімі
Есеп айырысу-кассалық бөліміне түскен құжаттарды бөлім қызметкерлері
тексеруден өткізеді.
Отандық тәжірибеде банктердің есеп айырысу-кассалық операциялары
мынандай түрге бөлінеді:
Банктік шотар ашу;
Ұлттық немесе шетел валютасында аударым операциялары;
Алдағы уақытта валюталау күні қойылуға тиісті, ұлттық валютадағы аударым
операциялары;
Төлемнің шартын өзгерту не қайтару;
валюталық операцияларға бақылау жасау,
шоттың архивін беру;
шоттан қолма-қол ақша беру; ұсақ ақшаларды ірілеп беру;
банктен кеңсеге дейін немесе керісінше қолма-қол ақшаларды инкассациялау;
құндылықтарды жеткізіп беру;
Салымдарды қабылдау;
Коммуналдық төлемдерді қабылдау;
Басқада операциялар
Банктер есеп айырысу-кассалық операцияларды ұйымдастырушы болып
табылады.
Есеп айырысу-кассалық операциялары мынандай белгілеріне байланысты
жіктеледі:
Есеп айырысу субъектілеріне қарай:
банктік емес секторлар (шаруашылық субъектілер) арасындағы банктер арқылы
есеп айырысулар ;
жеке сектор- ұй шаруашылықтарының банктер арқылы есеп айырысулар;
банктік сектор- банкаралық есеп айырысулар.
Есеп айырысу объектілеріне қарай:
тауарлы операциялар бойынша есеп айырысулар;
бюджет және басқа бюджеттен тыс қорлармен аударымдар;
банк несиелері, вексельдері және басқа да міндеттемелері бойынша
төлемдер.
Есеп айырысу аумағына қарай.
Мемлекет ішіндегі есеп айырысулар, оның ішінде:
бір қаланың ішнде;
қаладан тыс жерлерде, аудандарда, ауылдарда;
Мемлекет арасында есеп айырысулар.
Есеп айырысу уақытына қарай:
сауда операциясы басталғанға дейінгі төлемдер;
мәміле жасалған соң, мерзімді төлемдер;
коммерциялық несие шартында, яғни мәміле жасалған соң белгілі бір уақыттан
кейінгі төлемдер;
мерзімінен бұрын, яғни келіскен мерзімге дейін;
ашық шот бойынша, яғни тауарларды алған сайын үздіксіз төлемдер;
мерзімі кейінге қалдырылған, яғни бастапқы белгіленген мерзімін ұзарту
жолымен;
мерзімі өтіп кеткен төлемдер;
Есеп айырысу жүйілеріне қарай:
пошта байланысы арқылы;
телеграф-телетайп байланысы арқылы;
телефон байланысы арқылы;
электрондық байланыстар арқылы;
Есеп айырысу құралдарына қарай.
Кредиттік аударымның құралдарымен есеп айырысулар:
төлем тапсырмасы.
Дебеттік аударымның құралдарымен есеп айырысулар;
төлем талап-тапсырмасы;
чек;
вексель;
инкассалық өқімдер;
Аралас құралдармен есеп айырысулар, яғни бірде дебеттік, бірде кредиттік
аударымдар түрінде болатын: аккредитив, пластикалық карточкалар, банктік
аударымдар т.б
Есеп айырысушамасына қарай:
ірі төлемдер;
ұсақ төлемдер.
Есеп айырысукезектілігіне қарай:
жалақы, бюджет, сақтандыру т.с.с. төлемдер;
материалдық құндылықтар үшін төлемдер;
несиелер үшін төлемдер;
сот шешімі бойынша төлем құжаттарымен есеп айырысу
Қазіргі таңда Казақстан Республикасында 34 екінші деңгейлі банктердің
1210 есеп айырысу-кассалық бөлімі бар.
Шаруашылық байланыстар банк қызметіндегі қажетті шарттардың бірі болып
табылады. Банктің шаруашылық байланысы келісімдік қатынаспен белгіленеді.
Есеп айыру қатынасы- сатып алушының мерзінде қызметті төлеуі және банк
келісім міндеттемені орындағаннан кейін қарызын қайтаруы.
Ақшасыз есеп айырысу- банктің мекемелерде төлеушінің (ақша жіберуші)
шотынан алушы шотына қаржыларды аудару негізінде жүргізілетін есеп
айырысулар.
Ақшасыз есеп айырысуларды жүзеге асыру процесінде шаруашылық
келісімдерді орындау бойынша, жабдықтаушы мен сатып алушы арасында өзара
бақылау жағдайын туғызатын қарым-қатынас пайда болды, ал банк қойылған есеп-
айыру ережелердің орындалуын және есеп айыру операциялардың заңды түрде
болуын бақылайды.
Ақшасыз есеп айырысуды жүзеге асыру процессінде оларды ұйымдастыру
принциптер маңызды рөл атқарады:h4
- Банк клиентердің шоттарынан қаржыларды өшіруді тек шот иесінің
тапсырысымен ғана жүргізе алады.
- Клиент есеп айырысу формасын таңдай алады және оны төлеуші мен орындаушы
арасындағы келісімдерде белгілей алады.
- Есеп айырысулар Қазақстанның Банкаралық Есеп Айырысу Орталығы, Есеп
Айырысу Кассалық бөлімшелер, клирингтік орталықтар немесе банкаралық
келісулер негізінде бір-біріне корреспонденттік шот ашу арқылы жүзеге
асырылады.
- Төлеуші мен алушы арасындағы есеп айырысу бойынша наразылық екі жақпен
белгіленген тәртіппен банк қатысуынсыз шешіледі.
Банк пен клиент арасындағы есп айырысуды нақты ұйымдастырудың мәні
зор:
Айналым құралдарының айналымдылығына;
Нақты ақшалардың уақытылы түсуіне;
Берешектің азаюына әсер етеді
Барлық ұйым, мекме, шаруашылық, мекемелер арасындағы нақты ақшасыз
есеп айырысу банк мекемесі арқылы жүргізіледі. Банктер есеп айырысу
операцияларын өздерінде ашылған клиентердің шоты негізінде жүзеге асырады.
Банктер:
Мекемелердің ақшалай қаржыларын шотта сақтайды;
Түскен ақша сомасын осы шотқа есепке алады;
Мекемелердің шоттан ақша беру және аударма жасау туралы бұйрығын орындайды;
Клиенттердің банктік ережелер мен келісімдерде қарастырылған басқа да
банктік операциялар бойынша бұйрығын орындайды.
Банктер есеп айырысу операциясын жүргізу кезінде мекемелердің есеп
айырысу құжаттарын дұрыс толтырылуын және есеп айырысу тәртібінің сақталуын
бақылап отырады.
Қазіргі кездегі ақшасыз есеп айырысудың негізгі формалары мынандай:
Төлем тапсырысы
Төлем талап-тапсырысы
Чекпен есеп айырысу
Аккредитив
Төлеуші мен алушы арасындағы есеп айырысу формасы келісім негізінде
анықталады. Есеп айырысу-кассалық бөлімде көбіне төлем тапсырысы, төлем
талап тапсырысы бойынша операциялар көп жүргізіледі. Есеп айырысу бойынша
төлеуші мен алушы арасындағы өзара келіспеушіліктер банктің қатысуынсыз
орнатылған тәртіп бойынша қарастырылады. Есеп-кассалық бөлім тарапынан
жіберілген қателікке бөлім жауапты болады.
Банктік шот-бұл банкпен салымдарды қабылдау бойынша шот иесі
арасындағы келісімдік қарым-қатынастарды бейнелеу әдісі және қаржыларын
бақылауға құқығы бар шот иесінің қаржыларын қолдану мен қамтамасыз етумен
байланысты операцияларды орындау әдісі. Банктік шоттар теңгеде, шетел
валютасында ашылады. Банктік шотты ашу мен жүргізу, банк пен шот иесі
арасында жасалған келісімге негізделеді.
Шот ашу үшін заңды тұлға келесі құжаттарды ұсынуы тиіс:
шот ашуға өтініш;
қол үлгісі және мөр басылымын көрсететін нотариалды куәландырылған құжат;
салық мекемесінен берілген клиенттің салық төлеуші есебіне тіркелгендігі
туралы құжат;
бекітілген формада өкілетті мекемеден берілген клиенттің мемлекттік
тіркеуден өткендігін дәлелдейтін құжат;
бекітілген тәртіппен куәландырылған клиенттің қызметі туралы жарғылық
келісімдер көшірмесі.
Шотты ашу үшін клиент құжаттарды бас бухгалтерге ұсынады. Құжаттар заң
мекемелермен бірге заң мен ережелерге сәйкес тексергеннен соң ; шот ашуға
рұқсат алу үшін банк басшысана жібереді. Шот ашқаны үшін клиенттен банк
тарифіне сәйкес комиссия төлемі ұсталынады.
Банкте ашылған барлық шоттар бас бухгалтермен арнайы кітапта
белгіленеді және әр клиентке оған экономиканың белгілі бір саласына
жататыны бойынша шот нөмірі беріледі. Мысалы: ағымды шот №0000468К01
- алғашқы үш сан және екі сан несие шифрін немесе дербес
шоттың нөмірін көрсетеді;
- 468-шот нөмірі;
- К-ЭВМ үшін бақылау кілті.
Клиенттің ағымды шоты пассивті болып келеді, дебет бойынша клиент
шотынан өшірілген сома орындалады, яғни жалақы, төлем тапсырысы, төлем
талап-тапсырысы.Кредиті бойынша клиент шотына аударымдар, өнімдерді сатудан
түскен қаржылар бойынша аударулар жүргізіледі.
Ағымды шоттың сальдосы-кредиттік болып келеді. Клиенттің ағымды
шотындағы қаржыларының қаншалықты бар екенін көрсетеді. Клиенттің ағымды
шотына уақытылы емес және қате аударуларды жүргізгені үшін , банк уақтылы
емес аудару бойынша әр операциялық күн үшін белгілі бір көлемде пения
төлейді.
Шоттарды жабу жүзеге асырылады:
келісім мерзімі аяқталғаннан соң;
клиент тапсырысы негізінде
заңды тұлғалардың таратылуы немесе қайта ұйымдастырылуы кезінде
шотта қаржы жоқ болса немесе заңды тұлғалар үшін 1 жыл, жеке тұлғалар үшін
3 жыл мерзім ішінде шот бойынша операциялар жүргізілмесе.
Егер шотқа наразылық болса , онда шоттың жабылуына тыйым салынады.
Мысалы картотека №2 (экспорт, импорт бойынша құжаттардың бар болуы) шотты
жабу кезінде клиент банкке пайдаланбаған чектер мен чек кітапшасын ұсынады,
содан кейін бас бухгалтер шоты жабады. Шот жабылған жағдайда заңгер келесі
бөлімшелердің түрлері бар айналым қағазын дайындауы тиіс:
несиелік операциялар;
бухгалтерлік есеп;
экономикалық талдау;
операциялық және т.б.
10 күн ішінде банкте жабылған шоттар бойынша салық мекемесіне хабарлауы
тиіс.
Басқа құңдылықтарды қабылдау баланстан тыс ордерлермен рәсімделеді.
Клиент банкноттар мен тиындар тізімдемесін бірге толтырылған кіріс
кассалық құжаттың бухгалтерия қызыметкерлеріне өткізеді, ол кіріс кассалық
құжаттардың дұрыс толтырылуын тексереді, оны рәсімдейді және кіріс бойынша
кассалық журналда ақша соммасын көрсету үшін құжаттарды бухгалтерлік-
бақылаушыға өткізеді.
Өз кезегінде бухгалтерлік бақылаушыға кіріс кассалық құжатты
қабылдағанна кейін операциялар жүргізетін қызыметкердің қолын және оның
растығын тексереді, онда көрсетілген соманың сәйкестігін, сонымен қатар осы
құжатта көрсетілген соманның растығын салыстырады, содан кейін кіріс
бойынша бас журналға қол қойып тіркейді.
Кассир кіріс кассалық құжаттарады тексергеннен кейін клиентті шақырып,
одан көрсетілген соманы қабылдап алады. Содан кейін құжатта көрсетілген
соманы нақты сомамен салыстырып, сәйкес келген жағдайда кассир құжатқа
қолын қойып, оны ақша салған тұлғаға береді. Егер өткізілген ақша мен
көрсетілген срма арасында сәйкессіздік байқалса, онда өткізілген құжат
қайта рәсімделіп кассалық журналға өзгерістер енгізіледі. Кассир қолма-қол
ақшаны қабылдағанан кейін Хабарландырудан түбіртекті және ордер кесіп
алады және түбіртекті ақша енгізушіге береді, ал кассир қолымен рассталған
ордер ақшаның нақты түсуін кіріс бойынша кассалық журналда белгілейтін және
келесі күні көшірмемен бірге клиентке берілетін бухгалтерия
қызыметкерлеріне бағытталады. Осыдан, клиенттер шотына енгізілген сомалар
бойынша соңғыларға екі құжат ұсынылады-түбіртек және ордер. Бөлек
операциялар бойынша ақшалардың банк кассасына түсуі Кіріс кассалық
ордерлерді жасау жолымен жасауы мүмкін.
Егер клиент белгілі бір себептерге байланысты ақшаны кассаға
өткізбеген жағдайда, онда кассир көрсетілген сомманы касса журналынан
сызып тастау үшін бухгалтер-бақылаушыға кіріс кассалық құжаттарды
қайтарады, ал құжаттардың өзі жойылады.
Жұмыс күннің соныңда кассир кіріс кассалық құжат негізінде бір күн
ішінде кассалық айналым және құңдылықтардың қалдығы туралы есептілік
анықтамасын жасап, олардағы мәліметтерді нақты қабылданған сомамен
салыстырады. Анықтамаға кассир қолын қояды және онда көрсетілген кассалық
айналым кассалық журналдағы жазбалармен салыстырады.
Кассир жұмыс күннің соңында касса меңгерушісіне анықтама және кіріс
құжаттрамен бірге қабылданған ақшаларды буып-түйіп өткізеді. Кассир нақты
құндылықтар мен есептілік құжаттар арасындағы сәйкессіздікті анықтағанан
кейін касса меңгерушісіне хабарлайды, ал нақты сәйкессіздік бойынша акт
жасалыды.
Касса меңгерушісі қабылданған соманы анықтама және кіріс құжаттарымен
салыстырып, қолын қояды. Сонымен қатар жұмыс күні ішінде қабылданған барлық
ақша сомалары операциялық кассаға кірістеліп, сол жұмыс күні ішінде
клиенттердің шоттарына есептелуі қажет.
Клиенттердің банктік шотынан қолма-қол ақша беру ақшалай чектер және
шығыс кассалық ордерлер мен жүзеге асыраылады.
Ақшалай чектік кітаптар қатаң есептеме бланкісіне жатады, олардың
есебі 7339 Әр түрлі құңдылықтар дәне құжаттар баланстан тыс шығыс ордері
толтырылады.
Басқа да құндылықтарды беру баланстан тыс ордерлермен рәсімделеді.
Касса меңгерушісі шығыс операцияларын жүзеге асыруы үшін кассирлерге
қажетті соммасын есептеп береді. Одан кейін касса меңгерушімі операциялық
кассада ақша қалдығын тексеруі және күн басындағы есеп бойынша операциялық
кассалық қолмақол ақшалар мен басқа да құндылықтардың есебі кітапшасындағы
мәліметтерді сәйкестігіне көз жеткізуге қажет.
Клиент қолма-қол ақша алу үшін толтырылған кассалық құжаттарды өзіне
қызымет көрсктуші бухгалтерия қызыметкерлеріне ұсынады, ол сәйкес тексеру
және рәсімдеу жүргізгеннен кейін шығыс бойынша кассалық журналда чек
сомасын немесе шығыс кассалық ордерді жазу үшін оларды кассирге, бухгалтер-
бақылаушыға өткізеді және клиентке ақшалай чектен бақылау маркасын береді,
ал чектің өзін бухгалтерия қызыметкерлері кассирге өткізеді. Шығыс
құжаттарын алғанна кейін, бухгалтер бақылаушы келесілерді жүргізуге
міндетті:
- банктің ақшалай құжаттарына қол қоюға өкілеттілігі бар жауапты
тұлғалардың қолын растап, тексеру;
- санмен көрсетілген соманы жазбаша көрсетілген сомамен салыстыру;
- клиенттің лауазымды тұлғаларының қолын және олардың растығын
тексереді.
Кейін шығыс кассалық құжаттар кассирге өткізіледі, ол келесілерді
тексереді:
- қолма-қол ақша алу кезінде клиенттердің құжаттағы қолын және
клиенттің жеке куәлігін тексереді;
- берілетін қолма-қол ақша сомасын салыстырады;
- кассаға ұсынылатын бақылау маркасының нөмірін ақшалай чектегі
нөмірімен салыстырып, оған бақылау маркасын жабыстырады;
- клиент көзінше берілетін, дайын ақша сомасын қайта есептеп береді
және шығыс құжатына қояды.
Клиент қолма-қол ақша қаражатын касса бақылаушысының қатысуымен
қайта есептеуге құқылы. Қайта есептеу нәтижесінде қолма-қол ақша
жетіспеуші немесе артықшылығы байқалған кезде, қажет болған жағдайда акт
жасалады. Жетіспеген соманы жетіспеушілікке жол берген касса қызымсеткері
клиентке қайтарады.
Жұмыс күннің соңында кассир есепке қабылданған қолма-қол ақша сомасын
шығыс құжаттар сомасы және қолма-қол ақша қалдықтармен салыстырады, содан
кейін бір күн ішіндегі кассалық айналым және құндылықтардың қалдығы туралы
есептік анықтамасын құрайды, қолын қояды және кассалық айналымды бухгалтер-
бақылаушының кассалық журналындағы жазбалармен салыстырады.
Салыстырып тексеру касса журналында кассирдің және кассар
анықтамасында бухгалтер-бақылаушылар қолдарымен рәсімдейді. Сәйкесіздік
анықталған жағдайда кассир ол туралы касса меңгерушісіне хабарлап,
түсінікхат жазып, нақты сәйкессіздік бойынша акт жасайды. Сол күні кем
шыққан ақша сомасын кассир өзі өтеуі қажет, егер бұл мүмкін емес болмаған
жағдайда кассир жетіспеушілікті өтеудің нақты мерзімін көрсетіп міндеттеме
толтыруы қажет. Егер шығыс операцияларын касса меңгерушісі орындаса, онда
бір күн ішіндегі кассалық айналым және құндылықтардың қалдығы туралы
есептілік анықтамасы жасалмайды, ал шығыс бойынша барлық айналымдар бір күн
ішіндегі кассалық айналым туралы жиынтық анықтамаға енгізіледі.
Кассир қолма-қол ақша мен бір күн ішіндегі шығыс кассалық құжаттар
қалдығын есептілік анықтамасымен бірге касса меңгерушісіне қабылданған және
өткізілген ақша есебінің кітабына қол қою арқылы өткізеді. Меңгерушісі
тексеріп, есептілік анықтамасына қолын қойып, оны касса күніндегі
құжаттарға тіркеп тігу үшін жібереді.
Кассир кассалық айналымды операциялық қызыметкерлердің кассалық
журналдармен салыстырғаннан кейін касса меңгерушісіне қолда бар ақша
қалдықтарын анықтама және кассалық құжаттармен бірге белгіленген тәртіпте
өткізіледі. Касса меңгерушісі кассирден ақшаны, есептілік анықтамасы мен
құжаттарды қабылдағанан кейін операциялық қызыметкерлердің кассир
анықтамаларында көрсетілген кассалық айналым сомаларының расталғандығын
және ақша қалдықтары анықтамасының дұрыс шығарылғандығын тексереді. Содан
кейін операциялық касса кассирлерің есептілік анықтамасының мәліметтері мен
қайта есептеу кассасының қабылдаған ақша сомасы туралы журналдағы жазбалары
бойынша, сондай-ақ олардың өзі қабылдап-өткізетін ақша құжаттары бойынша
жиынтық анықтаманы жасайды жәнеолардың нәтижелерін бухгалтерлік есеп
мәліметтерімен салыстырады.
Салыстырып тексеру бір күндік кассалық құжаттарда сақталатын
анықтамада бухгалтерия қызыметкерлерінің қолымен рәсімделеді. Қойма
меңгерушісі бір күн ішіндегі кассалық айналымды салыстырғаннан кейін ақша
кірісі мен шығысының жалпы сомасын кітапқа енгізіп, келесі күні касса
қалдығын шығарады. Кассадағы ақша қалдығы мен бухгалтерия мәліметтері
арасында алшақтық кезінде алшақтық себебін анықтауға шара қолдану үшін
құндылықтарың сақталуына жауапты міндетті тұлғаларға хабарлау қажет. Егер
олар расталса, онда акт толтырылады.
Касса меңгерушісі касса ақпаратынан кейін шығыс және кіріс бойынша
бөлек кассалық құжаттарды қалыптастырады. Баланстан тыс құжаттар алдымен
кіріс, кейін шығыс болып баланстан тыс шоттар нөмірі бойынша тіркеледі. Әр
күн бойынша кассалық құжаттар келесі күнге кешіктірмей бөлек папкаларда
жинақталып, бас бухгалтерге қол қоюға ұсынылуы қажет. Жинақталған
құжаттардың сомалық мәліметтері есептеуіш машиналарда есептеледі.
Валютадағы сома Қазақстан Респубикасының Ұлттық банк бағамы бойынша
теңгедегі шетел самасына сәйкес келуі қажет. Есепті жүргізген қызыметкердің
қолы қойылған кіріс және шығыс кассалық және баланстан тыс ордерлер
бойынша есептілік лентасы бөлек папкада басқа құжаттардың алдында
орналастырады.
Құндылықтардың сақталуына жауапты тұлғалар ақша қоймасында келесілерді
тексеруге міндетті:
- сақталатын құндылықтардың, кітаптар мен құжаттрардың қоймаға
енгізуі;
- айналым кассасы мен басқа да құндылақтардың нақтылағын бухгалтерлік
есеп мәліметтері мен құндылықтар есебі кітабына көрсетілген қалдықтар
сәйкес келуін.
Ақша және басқа да құндылықтарды сақтау.
Қолма-қол ақша мен құндылықтарын сақталуын қамтамасыө ету үшін касса
бөлмесі бөлек орналасып, жабдықталуы керек.Ақша қоймасы- бұл ақша
қаражаттары және басқа да құндылықтар мен құжаттарды сақтау мақсатында
кассалық жұмыс үшін банктерде арнайы ұйымдастырылған бөлме. Кассалық қома
есігі ішкі жағынан жабылуы керек. Әрбір кассирдің жұмыс орны кабиналармен
бөлінуі керек. Кассирлерді кілтпен құлыптанатын сейфтермен, метел
шкафтармен немесе арнайы арбалармен қамтамасыз ету қажет. Кассирлер орнына
уақытша шағын кеткен кездерінде қолма-қол ақшаларды ашық түрде тастап
кетулеріне болмайды.
Айналым кассасының қолма-қол ақшасы сақталатын ақша қоймасы үш кілтпен
және коды бар құлыппен ашылып, жабылады. Құндылықтардың сақталуына жауапты
лауазымды тұлғалар ақша қоймасын ашпастан бұрын
Қауіпсіздік қызымет өкілінің қатысуымен есіктің зақымдалуын, құлыптың
ақаусыздығын тексеріп, одан кейін журналға қолдарын қоюы қажет. Есіктің
және құлыптың зақымдалғандықтың анықтаған жағдайда, сондай-ақ ақша
қоймасына кіруге әрекет ету күндігі туындаса, құндылықтарды сақтауға
жауапты тұлғалардың қолдпры қойылып акт жасалады, соымен қатар банк
басқармасының басшысына хабарлайды.
Ақша қоймасы ішіндегі ақша және басқа да құндылықтар темір тордан
тұратын және құлыппен жабылатын металл стелаждарда сақталуы қажет.
Ақша қоймасында мына заттар бөлек сақталуы қажет:
- операциялық кассаның қолма-қол ақшалары. Сонымен қатар операциялық
касса есебінен берілетін алдын-ала дайындалған ақша қаражаты операциялық
кассаның басқа құндылықтарынан бөлек сақталуы керек;
- шетел валютасы (чектер);
- алтын, платина және басқа да бағалы метелдар;
- басқа да құндылықтар
Касса меңгерушісі әрбір бөлек шкафтарды, стелаждарды сөрелерді кілтпен
құлыптауы керек.
Кассада 7339 Әр түрлі құндылықтар және құжаттар баланстан тыс
шотында есептелетін ақша қоймасында қатаң есептілік бланкісінің есебі
жүргізіледі. Құндылықтарды қабылдау, өткізу қолма-қол ақша операциялары
сияқты сәйкес құжаттар негізінде жүзеге асырылады. Олар кіріс және шығыс
баланстан тыс ордерлермен рәсімделеді. Қоймада орналасқан құндылықтарды
касса меңгерушісі құндылықтарды есепке алу кітабында есептейді.
Кітапта тұжырымдалған қалдықтын дұрыстығы банктегі құндылықтардың
сақталуын жауапты лауазымды тұлғаладын қолдарымен күнделікті куәландырады.
Лауазымды тұлғаладың қолы ақша қоймасындағы ақша және басқа да
құндылықтарды тексеруге қатысатындығын растайды.
Инкассоланған қолма-қол ақшалар.
Банкте жұмыс күні аяқталғаннан кейін клиенттерден ақша ақша қабылдау
үшін кешкі касса ашылуы мүмкін. Кешкі кассаға түскен қолма-қол ақша
клиенттердің шотына келесі операциялық күнінен кешіктірмей есепке алынады.
Кешкі кассалар кәсіпорындар мен ұйымдарға жақсы қызымет етуге қамтамасыз
етеді, бір күн ішінде түскен ақшалай түсімді өткізуге мүмкіндік береді,
банкке ақшаның түсуін жетілдетеді және олардың сақталуын қамтамысз етеді.
Сондықтан банк клиенттердің шотына ақша қаражатын уақытында есепке алу үшін
және клиенттерге жағдай жасау үшін ақша айналымын жеделдету мақсатында
сауда және басқа да кәсіпорындар мен ұйымдардың аұшалай түсімін инкассолау
бойынша жұмыстарды орындайды.
Ақшалай түсім кәсіпорындар, ұйымдар мен мекемелердің шарты бойынша
инкассоланады. Инкассолау шарты жасалған әрбір ұйымға түсім көлеміне
байланысты реттік нөмірі бар сомалар беріледі. Келісілген уақытта банктің
инкассаторлары ұйымдарды аралып шығады.
Кешкі касса қолма-қол ақшаны қабылдау аяқталған бойда қабылдаған қолма-
қол ақшаны кассалық журнал мәліметтерімен немесе кассалық аппараттың
бақылау лентасы кіріс құжаттарының сомасымен салыстырады.
Келесі күннің ертеңінде қабылданған ақша мен құжаттар касса
меңгерушісіне өткізеді. Салыстырып тексеруден кейін барлық мәліметтер
сәйкес келген жағдайда, құжаттарды оларды шотта көрсету үшін бухгалтер-
бақылаушы өткізеді. Касса меңгерушісі құжаттарды мәліметтер мен нақты
қабылданған сомалар сәйкес келмеген жағдайда акт толтырылып, себебін
анықтайды.
Осыдан келіп кәсіпорындар, ұйымдар мен мекемелер жолдау тіөімдемесі
бойынша пломба салынған қалтада кешкі кассаға ақша өткізу туралы банктермен
келісімшартқа отыруларын болады, содан кейін банк кәсіпорындарға, қйымдарға
никассаторлық қалталардың белгілі бір көлемін береді және бекітілген
тәртіпте белгіленген пломб таңбасын алады. Әрбір өткізілетін инкассаторлық
қалтаға клиент үш данадан жолдау тізімдумесін жазып береді, олардың
біріншісі қалтаға салынады, екіншісі мен үшіншісі кешкі касса журналына
тіркеу үшін өткізіледі. Операциялық күн менаралығында инкассоланған түсімі
қайта есептеу кез келген сағатта, ал кейбір кездерде операциялық күн
соңында аяқталады. Операция басында қайта есептеу кассасы инкассаторлық
қалтаға салынған валюталық және басқа да құндылықтарды көрсете отырып,
жүкқұжаттарын операциялық бөлімге береді.
Кәсіпорын және ұйымдардың қаражаты банкте олардың қызмет сипатына
сәйкес ағымды және есеп айырысу шоттарында сақталады. Шаруашылық қызмет
үрдісінде субъектілер арасында анықталған талаптар мен міндеттемелер пайда
болады, оларды реттеу үшін төлем жүйесін ұйымдастыру қажет. Бұл кезде төлем
борышқордың өз міндеттемелерін орындау үрдісі болып табылады, ал оның соңғы
кезең-есеп айырысу.
Осы есеп айырысу міндеті - қолма-қол ақшалай және қолма-қол ақшасыз
нысанда төлем айналысына қызмет ету болып табылады. Кәсіпорын және ұйымдар
арасындағы төлем айналысы негізінен екінші деңгейдегі банктерде ашылған
банктік шоттар жүйесі арқылы қолма-қол ақшасыз түрде жүзеге асырылады.
Банктік шот - бұл банк тәжірибесінде қалыптасқан іскерлік қатынас
салтында қолданылатын заңдылылықтар мен келісімшарттарда қарастырылған,
клиентке банктік қызмет көрсетуді жүзеге асырумен байланысты депозит
қабылдау және банктік операцияларды жүзеге асыру бойынша банк пен клиент
арасындағы келісімшарттық қатынасты бейнелеу әдісі.
Клиенттің есеп айырысу шоты банктік шот келісімше немесе есеп айырысу-
кассалық қызмет келісімшартына сәйкес жүргізіледі. Келісім клиенттің шот
ашуға жазған өтініші негізінде жасалады. Осы келісімшартқа сәйкес банк
клиентке есеп айырысу және басқа да шоттар ды ашады, оған түскен қаржыны
есепке алады, клиент тапсырмасы бойынша шоттан қаржы алады, клиенттен қолма-
қол ақша қабылдайды, босатады, қалдықты сақтағаны үшін пайыз төлейді және
шот бойынша басқа да операцияларды жүргізеді.
Банктік келісімшарттың негізгі деректемелері келесілер: келісім мәні;
салық төлeyшiнiң тіркеу нөмipi көрсетілген салық қызметі органдарында
есепке тұрғандығын куәландыратын кұжат; банктеп ақшалай қаражатты қолдану
тәртібі, сондай-ақ банк көрсететілген қызмет пен оны төлеу тәртібі банктік
келісімшарт екі тарап келісетін басқа да шарттарды қарастыруы мүмкін.
Банктік шот ашу үшін Қазақстан Республиқасының резидент заңды
тұлғалары келесі құжаттарды ұсынуы тиіс:
клиенттің салық есебіне тұрғандығын растайтын сальқ қызметі
берген құжаттың тұпнұсқасы;
мемлекеттік тіркеуден өткендігі растайтын құжат көшірмесі;
жарғының нотариалды бекітілген көшірмесі, ал оқшауланған бөлімшелер үшін -
бекітілген ереженің көшірмесі қол қойылып, мөр басылған карточка үлгісі.
Бұл кезде бip данасы банктің операциялық қызметтерінде, ал екінші данасы
банк клиентіне ic құжатында сақталуы тиіс. Банктер теңге және шетел
валютасында шот ашуға, жүргізуге құқылы, олар: ағымды, жинақтық және
байланыстырма (корреспонденттік) шоттарға бөлінеді.
Ағымды және жинақтық шоттар -занды және жеке тұлғалардың, занды
тұлғалардың оқшауланған бөллімшелердің банктік шоттары, ал байланыстырма
(корреспонденттік) шоттар - банк операцияларының жекелеген түрлерін
өткізетін банктік емес мекемелермен банктердің банктік шоттары.
Егер клиент банкте бірнеше шот ашқысы келсе және егер банктік шот
алғашқы шот ашылған банкте немесе филиалында ашылса, сондай-ақ құжаттарының
толық бар екендігі туралы бекітімі болса, онда банк құжаттарды кайта талап
етуі мүмкін.
Кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын заңды немесе жеке тұлғаға шот ашқан
жағдайда, банк салық қызметін үш жұмыс күні ішінде хабардар eтyi тиіс.
Қазіргі кезде екінші деңгейдегі банктер мен жекелеген банктік операцияларды
өткізетін ұйымдар қолма-қол ақшасыз төлемдер мен ақша аударымдарын клиентке
банктік шот ашпастан жүргізе алады. 2000 жылы 13 қазанда қабылданған № 395
Қазақстан Республикасы аумағында қолма-қол ақшасыз төлемдер мен аударымдар
жасау ережесінде көрсетілген, банктік шот ашпай жүргізетін төлемдер мен
ақша аударымдарына, ақша жіберуі мен НұрБанкінің банктік шоттарды
қолданбай, ақша аударымы үшін қолма-қол ақша енгізіп және жіберуін
көрсеткен НұрБанкі есебіне қолма-қол ақшасыз тәрттпен немесе банктік
шотқа қатыссыз НұрБанкінің қолма-қол ақшаны алуы саналады.
Заңды тұлғалар мен оның бөлімшелерінің қолма-қол ақшасыз төлемі және
ақша аударымы, олардың банктік шот ашып, салық және бюджетке міндетті
төлемдерді, сондай-ақ зейнетақы жарнасын төлегеннең соң жүргізіледі.
Есеп айырысу шоты арқылы жүргізілген операциялар бойынша банк клиентке
шот көшірмесін ұсынады. Есеп айырысу шотынан көшірмесі келесі
деректемелерден тұрады: клиент аты, есеп айырысу шотының нөмірі, соңғы
операция датасы, корреспонденток шот нөмірі, құжат нөмірі, сомасы.
Көшірмеде берілген жазба бойынша тиісті құжаттар ұсынылады. Көшірме
клиентке сенімхат нгізінде беріледі.
Банктік шот ашпастан жүргізілетін қолма-қол ақшасыз төлем және ақша
аударымдарына, қолма-қол ақша қабылдауға негіз болатын түбіртек, қолма-қол
жарнаға хабарландыру, хабарлама шоттар және басқа да құжаттар қолданылады.
Аталған құжаттар төлем құжаттары немесе төлем хабарламалары болып табылады.
Олар банкке банк бекпен операциялық күн ағымында қабылданады және Қазақстан
Республикасы Ұлттық банктің нормативтік құқықтық актілерімен бекітілген
төлем хабарламасынын нысаны болмаса, алушы банк бекітткен немесе іскерлік
қатынаста қалыптасқан нысанда қабылданады.
Төлем хабарламаларында міндетті түрде келесі деректемелер болуы қажет:
төлем хабарламасының аты;
төлем хабарламасының нөмipi, күні, айы, жылы;
ақша жөнелтуші және банк жеке тұлғаның тегі, аты, әкесінің аты (бар
болса) немесе ақша жөнелтуін немесе банк заңды тұлғаның ұйымдық-құқықтық
нысанын қоса алғандағы толық атауы;
ақша жөнелтуші немесе банктің дербес сәйкестендірілген коды. Жеке
тұлғаның дербес сәйкестендірілген коды болмаған жағдайда, оның жеке басын
куәландыратын құжат деректері, сондай-ақ пошталық мекен-жайы (елі, қаласы,
индексі көшесі үй және пәтер номipi) көрсетіледі.
банк, жөнелтуін және банкітің ұйымдастыру құқылық нысандарын қоса толық
атауы, олардың сәйкестілген коды;
ақша жөнелтуін коды - КОД, банк коды - КБЕ, төлем тағайындауы және
оның Қазақстан Республикасының Ұлттык банкі нормативтік-құқыктык актілері
мен белгіленген кодтық бeлгiлeyi;
санмен және сөзбен көрсетілген төлем сомасы;
салық төлетушінің тіркеу номipi (СТН), егер ақша жөнелтуші немесе банк
дербес сәйкестендірілген коды көрсетілместен аудару жасалатын болса;
егер жөнелтуші заңды тұлға болса, оның өкілетті тұлғаларының аты-жөні,
қолы, мекеме мөpi. Егер жөнелтуші жеке тұлға болса оның қоры;
Қазақстан Республикасының заңдылығында қарастырылған басқа да деректемелер.
Алушы-банк ақша жөнелтушіден төлем хабарламасын алады және оны акцептейді.
Төлем хабарламасын алу кеіңде алушы-банк жөнелтушіге қолма-қол ақшаны
қабылдағаны туралы тиісті бeкiтiмдi береді. Төлем хабарламасын акцептей
отырып, алушы-банк банк есебіне ақша аударымдарын жүзеге асыруға
міндеттеме қабылдайды, алушы-банк оны Қазақстан Республикасының заң
aктілеpi белгілеген мерзімде орындайды. Банктік шот ашпастан орындалған
клиенттік төлемдер мен ақша аударымдары бойынша банк комиссиялық сыйақы
ұстайды. Егер бұл алушы-банк пен ақша жөнелтуші арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz