Несиені қайтаруға ынталандыру
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Қаржы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
2014 ж. ___ _________. ____________ Д. З. Айгужинова
(қолы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Коммерциялық банктің несиелік операцияларын кепілдемелік қамтамасыз етуінің
дамуы
5В050900 – Қаржы мамандығы бойынша
Орындаған М. Е. Асаинова
(қолы)
Тобы ҚҚарж-301(қ)
Ғылыми жетекшісі
экон. ғыл. канд., доцент Д. З. Айгужинова
(қолы)
Нормабақылаушы М. М. Мухамедова
(қолы)
Павлодар
2014
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Асаинова М. Е.
Коммерциялық банктің несиелік операцияларын кепілдемелік қамтамасыз етуінің
дамуы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В050900 – Қаржы мамандығы
Павлодар
2014
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Банктік ссудаларға кепілдікті қамтамасыз етудің жалпы теориялық 6
қарым-қатынастары
1.1 Кепіл түсінігі және оның несиелік мәміледегі мәні 6
1.2 Несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің пішіндері мен кепілді 14
іріктеудің өлшемдері
1.3 Банктік ссудаларды кепілдік қамтамасыз етуді бағалаудың негізгі 19
әдістері
2 2011-2012 жылдардағы Банк Хоум Кредит АҚ несиелік операцияларын 26
кепілдік қамтамасыз етудің жүйесін талдау
2.1 Банктің ұйымдастырушылық-экономикалық құрылымы мен әрекетінің 26
ерекшеліктері
2.2 Банктің қаржылық жағдайын талдау 32
2.3 Банктің несиелік әрекеттерін бағалау 38
3 Коммерциялық банктердің кепілдік әрекеттерін жандандыру жолдары 46
3.1 Банктің кепілдік қоржынын қалыптастырудың бағыттары 46
3.2 Кепілге қатысты банктік несиелеуді кешенді басқару 50
Қорытынды 57
Қолданылған әдебиеттер тізімі 59
А қосымшасы 2011-2012 жылдардағыХоум Кредит Банк АҚ қаржылық
есептемесі 62
Ә қосымшасы Графикалық бөлім 66
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Коммерциялық банктердің несиелік
әрекеттері жаһандық және ұлттық макроэкономикалық ортадағы белгісіздіктің
тәуекелдіктерінің артуы жағдайында несиелік белсенділіктің бірде өрлеу,
бірде төмендеу жағдайларымен ерекшеленеді.
Тәуекелдіктердің артуының кезеңінде, несиелік операцияларға қатысты
мәселеде, ссудалар бойынша мерзімі ұзартылған қарыздың артуынан,
коммерциялық банктер басты назарды несиені кері қайтарудың қосалқы
көздеріне шоғырландырады және негізінен, кепілге, жүзеге асыру
механизмдері, өкінішке орай, белгілі көлемде несиегерлер мен зайымшылардың
мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді.
Қазіргі тәжірибе кепілдік механизмнің кемшіліктерін алға тартады,
несиелік мәміленің келісімшарттық міндеттемелерінің орындалмауымен, яғни
бұзылуымен қатысты, несие бойынша қамтамасыз ету құнын бағалаудың
қателіктері, олардың мониторингінің жүзеге аспауы, кепілдік механизмнің
құқықтық қамтамасыз етілмеуі және басқа да жағдайлар ықпал етеді.
Банктік секторда мерзімі ұзартылған қарыздың өсу тенденциясы байқалады,
осы орайда тұтастай өсу қарқыны несиелеудің көлемінің өзгерісінің
динамикасына сай келеді.
Кепілдік механизмнің қызметімен байланысты мәселелер, өз алдына
теориялық және қолданбалы аспектідегі мүдделерді құрайды. Теориялық салада
басты назарды кепіл және кепілдік механизм ұғымдарын нақтылау сұрақтары
туындайды, олардың элементтерін ұйымдастыру, кепіл заттарымен банктің
жұмысының тәжірибесін дамыту негіздері ретінде жүзеге асырады, әдістемелік
қамтамасыз етуді дамыту мен жандандыру мәселелері шешімін табады.
Бұндай қажеттілік анағұрлым өткір пішінде дағдарыстар кезеңінде
танылады, клиент үшін күрес, банктің талаптарының өзіндік өлшемдеріне жауап
беретін тұстары күшейеді. Бұрынғыша өзекті болып қалатын сұрақ, кепіл затын
бағалаумен байланысты, мониторинг жүргізу бойынша банктің ішкі жағдайын
сақтау мен дайындауға қатысты.
Соның өзінде, банктік тәжірибені талдау байқатқандай, кепілдік
құқықтарды жүзеге асыру әрқашан қамтамасыз етілмейді. Бұл жағдай мысалы,
зайымшының қамтамасыз етуді ұсынушы өндірістік кезеңінің ауытқуына соғуы
ықтимал немесе деректік тұрғыда болмауымен немесе кепіл затына сиқыр
жасаумен ұштасуы мүмкін.
Бұндай құбылыстардың себептері болып табылады: кепілді үшінші жақ
тұлғадан қабылдау, зайымшының балансына кепілдік активтердің болмауы,
құжаттарды лайықсыз толтыру, кепіл затына меншік құқығын нақтылаушы
жайлардың әбден шешімін таба алмауы, банктің жағынан мониторингті
ұйымдастырудың лайықты жүзеге аспауынан.
Басты назарға кепілдік механизмді жүзеге асырудың кемшіліктерін
қабылдай отырып, теориялық және қолданбалы мүддені мына мәселелер алға
тартады: кепілдік механизмнің қызметінің мазмұны мен принциптерін іске
асыру, кепілдің құнын бағалау мен несие бойынша қамтамасыз ету мониторингін
жүзеге асыру.
Өкінішке орай, ғылыми әдебиеттерді талдау байқатқандай, кепілдік
механизмнің қызметінің әрекеттегі тәжірибесінің аталмыш тобы жеткілікті
көлемдегі теориялық негіздемелерге ие емес. Бұның өзі кепілдік механизмнің
қызметінің саласындағы теориялық-әдістемелік мәселелердің кешенін
зерттеудің қажеттіліктерін туындатады.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Ғалым – экономистер, ереже бойынша,
несиемен және оның қызметтік принциптерімен байланысты жалпы теориялық
сұрақтардың аясын қамтамасыз етуді қарастырады.
Көптеген жұмыстардың ввторлары, қамтамасыз етудің қандай да бір
амалдарын талдауда, заңгерлерге қатысты атқарылады. Жұмыстардың көп бөлігі
қазіргі уақытта қамтамасыз етудің кепіл деп аталатын түрімен байланысты,
әсіресе жылжымайтын мүліктің кепілдігімен – ипотекамен қатысты (Конев Е.
Ю., Лазаренко Л. Б., Нетишинская Л. Ф., Саввин А. А., Южелевский В. М.).
Бұлармен қоса қабат бірқатар сұрақтар, яғни несиемен қамтамасыз етумен
қатысты, несиелік тәуекелдік және несиелік қоржындарды басқару мәселелеріне
арналған жұмыстарда қарастырылады (Балабанов И. Т., Валенцева Н. И.,
Лаврушин О. И., Мамонова И. Д., Соколинская Н. Э., Елин
С. В.,Фомина Д. Е., Музыка Е. И., Егорова М. В., Кондаурова Д. В., Усоскина
В. М.). Кепілдің құнын бағалау М.А. Федотованың еңбектерінде қарастырылған.
Нәтижелердің мағыналылық деңгейінің жоғары болуына қарамастан,
ғалымдардың және тәжірибелік қызметкерлдердің тарапынан алынған нәтижелер,
қазіргі тәжірибе қарқынды түрде өсу үстінде, кепілдік механизмнің
қызметтеріне жаңа талаптар қою үстінде, мониторинг жүргізу мен кепілді
бағалау әдістерін, тәсілдерін іздестірудің қажеттіліктерін негіздейді.
Қарастырылып отырған жұмыстың өзектілігі айқын, коммерциялық банктер
үшін олардың мәні зор, кепілдік механизм мәселесінің жеткілікті дәрежеде
қарастырылмауы, нақты тақарыпты таңдауға арқау болды.
Жұмыстың мақсаты – кепілдік механизмнің мазмұнын зерттеу, Қазақстандағы
оның қызметіне бөгет ететін себептерін анықтау, сол сияқты оның құрамдас
элементтерін жандандыру бойынша нұсқаулар дайындау. Алға қойылған
міндеттерді шешу үшін келесі міндеттерді шешу көзделеді:
- кепілдік механизмнің мазмұны, құрылымы мен құрамы туралы ұғым-
түсініктерді ашу;
- ұйымдастырушылық, реттеу және негіздік блоктарға қатысты түсінік
аппараттарын нақтылау;
- банктік тәжірибеде - кепілдік механизмнің банктік тәжірибенің әрі
қарай дамуына зиян келтіретін факторларын айқындау;
- кепілге мониторинг пен бағалау үдерістерін жүзеге асыру, сол сияқты
оларды жүзеге асырудың әдістемесін дайындау.
Зерттеу пәні мен нысаны. Зерттеу нысаны ретінде кепілдік механизм орын
алады және оны АҚ Банк Хоум Кредит тәжірибесінде пайдалану қарастырылады.
Зерттеудің пәні кепілдің құнын бағалау әдістері кепілдік механизмнің
негізгі элементі ретінде, несиелеу үдерісіндегі кепілдің мониторингі және
оларды жандандырудың бағыттары.
Теориялық және методологиялық базаны жұмыста классикалық және қазіргі
фундаментальті еңбектердің жиынтығы құрайды, отандық ғалымдардың ғылыми
зерттеулері, кепіл саласындағы диссертациялық зерттеулер құрайды.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы кепілдік механизмнің мәні туралы
теориялық-әдістемелік тұжырымдарды дамытуға бағытталады және коммерциялық
банктердің несиелік тәуекелдіктерін азайту мақсатында олардың жекелеген
блоктарын дамытудың бағыттарын анықтайды.
Дипломдық жұмыстың теориялық мәні экономиканың категория ретінде кепіл
туралы ғылыми тұжырымдарды жүйелеуден тұрады, кепілдік механизм туралы
түсінік-ұғымдарды дамыту, оларды құрудың принциптерін ашу мен анықтаудан
тұрады.
Практикалық мәні мына мәселеге қатысты, жұмыстың тұжырымдары мен
негізгі ережелері коммерциялық банктердің кепіл құнын бағалауды және оның
мониторингін кең ауқымда пайдалануға бағытталады.
1 Банктік ссудаларға кепілдікті қамтамасыз етудің жалпы теориялық қарым-
қатынастары
1.1 Кепіл түсінігі және оның несиелік мәміледегі мәні
Белгілі болғандай, несие сөзі латынның credere сөзінен шығады, яғни
сену деген мағынаны білдіреді. Негізі сенім деген түсінік басынан-ақ
позитивті аспектіде қарастырылады, яғни сенімділік, субъективтік күтулерге
негізделген, сол сияқты кері мағынада – тәуекелдік, объективтік
ықтималдықтармен қатысты. Яғни, несие орны бар жерде міндетті түрде
несиелік тәуекелдік те қатысады немесе басқаша айтқанда, несиелік
келісімшарттың жағдайының орындалмауы ықтимал (несиенің қайтарылуы, кері
қайтару мерзімі). Осылармен байланысты тәуекелдіктерді азайту сұрақтары
басты назарды аударады, оларға қатысты жауаптар көбінесе коммерциялық
банктің қызметінің тиімділіктерін айқындайды.
Банк тарапынан ұсынылатын несиелердің алуан түрлері орын алады.
Негізінен, оларды қамтамасыз ету бойынша жіктеуге болады. Қамтамасыз
етілген және қамтамасыз етілмеген несиелер болып бөлінеді.
Қамтамасыз етудің ерекшеліктері бойынша біріншілері кепілдік,
кепілдендірілген және сақтандырылған несиелер болып бөлінеді.
Екіншілері – бұл несиелер, нақты қамтамасыз етуді иелік етпейді, сол
үшін олар тек қана бірінші класты несие қабілеттілігі бар клиенттерге
ұсынылады.
Ссудалар лайықты міндеттемелермен оларды қайтаруды қамтамасыз етусіз де
ұсыныла береді, яғни пайыздық жүктеме басқа несиелермен салыстырғанда
анағұрлым жоғары жүктеме бойынша тағайындалады. Бұндай несиенің түрін
ұсынуда банк қажеттіліктердің туындау себептерін де, оларды мақсатты
пайдалану жағдайларын да тексермейді. Тек қана зайымшыға міндетті түрде
иелік ететін қажеттілік, ұсынылған бланктік несие бойынша мерзімін ұзарту
ахуалының туындауының деректері банктік клиентке деген сенімінің азаюына
әкеліп соғады, болашақта аталмыш несиелердің түрлерін ұсыну мәселесінде
клиентке қарсылық білдіріледі.
Банктік несиелеу несиелеудің қатаң принциптерін сақтау арқылы жүзеге
асады. Олар өз алдына несиелеу жүйесінің негізгі элементінің негізін арқау
етіп, несиенің мазмұны мен мәнінен көрініс береді, сол сияқты объективті
нарықтық заңдардың талаптары мен несиелік қатынастар саласындағы
ерекшеліктер сақталады. Белгілі болғандай, несиелеудің принциптеріне енеді:
кері қайтарудың шұғылдығы, саралау, қамтамасыз ету мен төлемділік
жағдайлары.
Несиелеудің шұғылдығы несиені кері қайтаруға қол жеткізудің қажетті
нормасы болып саналады. Шұғылдылық принципі аңғартқандай, несие кері
қайтарылып қана қоймайды, сонымен бірге қатаң түрде лайықты уақытта
қайтарылуы кере. Шұғылдылық – несиені кері қайтарудың уақыттық белгілі
шегі. Егер ссуданы пайдаланудың мерзімі бұзылатын болса, онда несиенің мәні
де ауытқиды, ол өзінің тағайындалымынан айырылып, бұның барлығы елдегі ақша
айналымының жағдайына кері ықпалын тигізеді.
Саралау байқатқандай, несиегер несие алғысы келетіндердің барлығына бір
жақты несие беру туралы сұраққа үйір болмауы шарт.
Сол үшін несиені саралау несиелік қабілеттіліктің көрсеткіштерінің
негізінде жүзеге асады, яғни зайымшының қаржылық жағдайы түсініледі,
белгілі келісімшарт бойынша мақұлданған мерзімді несиені кері қайтаруға
зайымшының дайындығы мен сенімділігі басты қажеттіліктер болып есептеледі.
Бұл сапалық белгілер потенциалды зайымшыларда қаржылық әрекеттерді талдау
арқылы бағаланып отырады.
Несиені қамтамасыз ету принциптері қарызгерде заңды құжатталған
міндеттемелердің барлығынан хабардар етеді, несиені уақытында қайтаруды
кепілдендіреді: кепілдік міндеттемелер, келісім-кепілдер, келісімшарттар –
кепілдік ұсыну.
Төлемділік принциптері зайымшыға ынталандыру қызметін көрсетуге
шақырады, оны өзіндік ресурстарды арттыруға итермелей отырып, тартылған
қаражатты үнемдеп шығындауға бағыттайды [6].
Несиені қайтарудың экономикалық негізі айналым үдерісін құрайды және
өндірістік үдерістің қатысушыларының қорының айнылымын жүзеге асырады, сол
сияқты несиелеу қызметінің заңдарын іске асырады. Алайда несиені кері
қайтарудың объективтік экономикалық негіздері бұл үдерістің автоматтылығын
аңғартпайды. Тек қана ссудалық құнды қадағалаудағы мақсатты бағытталған
басқару ғана олардың дұрыс сақталуы мен лайықты қозғалыстарына үлес
қосады, кері қайтатын құн мен ұсынылатын зайымның баламасы ескеріледі.
Несиелік мәміледе екі субъект қатысады – несиегер мен зайымшы, несиені
кері қайтаруды ұйымдастырудың механизмі олардың әрқайсысының бұл үдерісті
жүзеге асырудағы орнын ескереді.
Несиегер, несиені ұсына отырып, несиелік үдерістің ұйымдастырушысы
болып саналады, өзінің мүдделерін қорғайды. Объективті экономикалық
негіздерден шыға отырып, несиегер зайымдық қаражатты салудың мынадай
салаларын таңдайды, ссуданың сандық параметрлері, оларды жабудың әдістері,
несиелік мәміленің жағдайлары, яғни берілген зайымның толық көлемінің
уақтылы кері қайтарылуының алғышарттары құрылады. Алайда нұсқалған құннан
кері қозғалыс зайымшының несие қабілеттілігіне қатысты, яғни өзінің
айналымында қолданылатын ақшалай нарықтың жалпы конъюнктурасына байланысты.
Несиелік мәміле лайықты қарызды ссуда алушының қайтаруының
міндеттемелерінен туындайтыны белгілі. Нақты тәжірибе байқатқандай,
міндеттемелердің барысы кепілдік пен несиенің уақтылы қайтарылуын әлі де
айғақтамайды. Экономикадағы инфляциялық үдерістердің туындауы ұсынылған
ссуданың сомасының құнсыздануына әкелуі ықтимал, зайымшының қаржылық
ахуалының нашарлауы – несиені кері қайтарудың мерзімінің бұзылуы. Сол үшін
банктердің әрекетінің халықаралық тәжірибесі байқатқандай, несиені кері
қайтаруды ұйымдастырудың механизмі құрылып, оның құрамына қосылады:
- түсімнің есебінен нақты ссуданы жабудың тәтібі;
- несиелік келісімшартта жабудың тәртібін заңды бекіту;
- ссудалық құнның кері қозғалысының уақтылы және толықтай қамтамасыз
етілуінің алуан түрлі пішіндерін пайдалану.
Несиені кері қайтаруды қамтамасыз ету кешенді операцияларды жүзеге
асырумен ұштасады, соның арқасында потенциалды және шынайы ақшалай ағындар
қалыптасады және мақұлданады, несиелік ресурстарды зайымшылардан
несиегерлерге орналастыру мәселелері назарға алынады. Несиені кері
қайтару ұғымы тар мағынада қолданылады (операция, жеке қайта бөлу, жіктеу
ағыны), кең ауқымда бұл терминнің білдіретін мағынасы (жүйе, яғни қалыпты
өзара байланысты операциялардың жиынтығы, кешені).
Бірінші жағдайда кері қайтару зайымшыдан несиегерге несиелік
ресурстарды міндетті түрде орналастыру қарастырылады, операциялар, несие
ұсынуға қарама-қарсы шарттармен жалғасады.
Екінші жағдайда несиені кері қайтару күрделі, көп қырлы үдерісті
білдіреді, яғни мынадай кезеңдерді қамтиды, атап айтқанда, екінші
тәртіптегі зайымшылардың айналымынан ресурстарды шығару, ресурстарды кері
қайтару, негізгі зайымшы айналымын назарда ұстау, оның айналымынан
қаражатты шығару, несиелік ресурстардың жоспарлы кері қозғалысында
несиегерге қаражатты қайтару.
Жоғарыда келтірілген бірқатар операциялар өз алдарына толық, тар
мамандырылған сценарийді иелік етеді, білікті емес (мәселелік емес)
несиелерде жүзеге асады. Шынайы жағдай несиелік қарыздарды жабуда көбінесе
бір не бірнеше ақшалай ағынның (көздерін) қосымша қосылуын талап етеді, ал
сыни жағдайларда және бұл негізгі ағындармен негізгілерін толық алмастыру
көзделеді. Бұны толық ден санауға болады, кеңейтілген сценарий деп
есептеледі, өз аясына екінші тәртіптегі зайымшылардың ресурстарын қосып,
негізгі және қосымша көздер бойынша, сонымен бірге негізгі зайымшыдан
ресурстарды концентрациялау, соның ішінде екінші тәртіптегі зайымшылардан
несиені қайтарудың көлемі мен қажетті көлемін белсенді ету, қосымша көздер
және ең соңында несиегерге қаражатты қайтару негізгі және қосымша көздер
бойынша немесе альтернативті ақшалай ағымдар бойынша несиені қайтарудағы
шығынның жабылуы жүзеге асады. Бұл қосымша және альтернативті ақшалай
ағындар зайымшылардың айналымында түзіледі, олардың активтері мен
мүліктерінде, үшінші тұлғалардың активтері мен айналымдарында, несиегердің
өзінің ресурстары мен тартылатын несиелік үдерістерінде.
Несиелерді кері қайтару операцияларының кешенінде бірнеше кезеңдерді
аңғаруға болады, нақты мазмұны көбінесе несиенің жобасының ерекшеліктерінен
қатысты, зайымшының ерекшелігі, қалыптасқан сыртқы ортаның жағдайларына
байланысты. Сол сияқты банктік саясаттың шектеулері мен артықшылықтары,
біліктілгі мен банктік персоналдардың дайындық дәрежесі және басқа да
факторлар, несиелік тәуекелдіктердің деңгейін анықтайды.
Толық түрде назарға алынатыны, ең алдымен әдістердің толық жиынтығын
қалыптастыру көзделеді, несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің құралдары
мен амалдары, сол сияқты несиелік қарызды жабудың ықтимал ақшалай ағындарын
анықтау да енеді. Олардың сапалық ерекшеліктері несиегер мен зайымшының
тарапынан өздерінше бағаланады, өте сан алуан түрде, көбінесе
альтернативтік ұстанымдарда, алайда рейтингтердің жүйесі құрылуы мүмкін,
несиені кері қайтаруды қамтамасыз етуді қосалқы жіктеуге жол салып,
анағұрлым оңтайлы да ұтымды, қосымша, резервтік және лайықты көздеріне жол
ашу көзделеді.
Жұмыстың екінші кезеңінде несиені кері қайтаруды қамтамасыз ету бойынша
міндетті түрде білікті емес несиелердің мәселе туындатпайтын сценарийі
бойынша несиелік қарызды жабудың базалық ақшалай ағындарын анықтау қажет,
сол сияқты оларды несиелік мониторингке қосу көзделеді. Бұлардан басқа,
жоспарлауды жүзеге асырады және кері қайтаруды қадағалау бойынша бірқатар
шараларын құжаттандыру, қолдау, қажетті жапғдайларда оларды шұғыл түрде
түзету көзделеді.
Міндетті түрде атап өтерлігі, қазіргі банктік менеджмент әзірше сирек
те болса басты назарды жұмыстың екі кезеңіне аударады. Сонда,
құжаттандырылатын тек мерзімі, несиелік қарыздың жабу көздері емес. Несиені
кері қайтаруды қамтамасыз ету бойынша бағыттарды кеңейту тек қана мерзімі
ұзартылған несиелермен жүзеге асады. Жабу ағынының барлық ықтимал ахуалдары
қосылады және оларды қолдау мен белсенді ету бойынша шаралар жалғасын
табады.
Үшінші кезең несиелік қарыздың жабылуының ақшалай ағынының
альтернативтік, резервтік, қосымша иерархиясын анықтау мен құрылымдау,
дайындау, оларды құжаттандыру мен ағынды белсенді етудегі сызбаларды құру
және несиелік тәуекелдіктерді бейтараптандыру бойынша шараларды жүзеге
асыру көзделеді.
Жұмыстың төртінші кезеңінде несиені кері қайтаруды қамтамасыз ету
бойынша мәселе туындатып отырған несиелерді шұғыл бақылау жүзеге асырылады,
жағдайды бағалау мен қосымша, резервтік және альтернативтік ақшалай
ағындарын белсенді ету іске асады (несиелік қарызды жабу көздері мен оларды
жабу бойынша шараларды іске асыру) [7].
Несиені кері қайтаруды қамтамасыз ету бойынша несиелік тәуекелдіктерді
басқарудың кешенді әдістері банктік ссудаларда өз аясына алады:
- несиеленетін жобаның және зайымшының несие қабілеттілігін бағалау мен
талдау;
- несиелік міндеттемелерді пайдалануды қамтамасыз етуді бағалау;
- ссуда бойынша ықтимал шығындардың резервтерін қалыптастыру;
- мәселелік несиелермен жұмыс жасаудың тәсілдері, оған несиелік
мониторинг қосылады;
- несиені кері қайтару бойынша қосымша шараларды жүзеге асырудың
тәсілдері.
Несиелік тәуекелдіктерді басқарудың әдістерінің жүйесі, біріншіден,
несиені кері қайтармаудың шығындарын бағдарлайтын, лайықты үдеріске
енгізетін және компенсациялайтын жағдайларды толықтай қарастыру; екіншіден,
банк – клиент – банк әрекетіндегі олардың шығындарын азайту бойынша
кешенді шешімдерді қабылдаудағы банк мамандарының жағдайларды бағалау
мүмкіндіктерін назарға алып, орын алуы ықтимал тәуекелдіктердің алдын алу
мақсатында жұмыстар жүйесін реттеу жалғасын табады.
Кепілдік қамтамасыз ету – несиелік саладағы тәуекелдіктерді азайту
бойынша дәстүрлі тәсілдің түрі. Кепіл банктердің, ломбард, лизингті
компаниялардың несиелеу үдерісінде кең қолданылады, ол зайымшылардың
дефолтінде несиегерлердің мүдделерін қорғаудың құралы ретінде қызмет етеді.
Бір жағынан, оның маңыздылығы ешкіммен де нақтыланбайды, басқа жағынан, –
кепілдік механизмді пайдалану көбінесе банктік бизнестің дамуын тежейтін
фактор болып саналады. Қандай да бір белгілі көлемде кепілдік механизм
экономикалық қатынастардың жүзеге аспауының кепілі болып есептеледі [14,
б. 32].
Кері қайтару – банктік несиелеудің негізгі жағдайы болып саналады. Осы
орайда, елдің экономикасындағы инфляциялық үдерістердің туындауы, валюталық
жүйенің ауытқулары ұсынылған несиенің бастапқы құнына өзгерістер әкелуі
ықтимал, яғни зайымшының қаржылық жағдайының нашарлап, кері қайтару
мерзімін бұзуына әкеліп соғады.
Сол үшін банктің әрекеттерінің халықаралық тәжірибелері несиені
қайтаруды ұйымдастырудың механизмін дайындады, олар мыналар:
- түсімнің (кірістің) есебінен несиені жабудың тәртібі, яғни несиелік
келісімшартта көрсетіледі;
- кері қайтаруды қамтамасыз етудің әр түрлі пішіндерін пайдалану.
Осылайша, банктік тәжірибеде ұсынылған несиелерді жабудың көздері
мынадай түрлерге жіктеледі:
- бастапқы;
- қосалқы.
Бастапқы көз ретінде өнімді жүзеге асырудың кірісі, түсімі санатқа
алынады, яғни лайықты қызмет көрсету сатылары.
Несиелік мәміленің мүмкіндіктерін қарастыруда банкирлер өздерінің
алтын ережесі ретінде ең алдымен бастапқы көзге бағдар жасауды негіз етіп
алады. Сол үшін несиелік өтініштерді қарастыру үдерісінде басты назар
клиенттің ақшалай ағындарын талдауға аударылады, саланың дамуының болашағы
мен аталмыш клиенттің бизнесі, клиенттің жеткізушілер мен сатып алушылармен
қарым-қатынасының жағдайына, сол сияқты іскерлік репутациясына назар
аударылады.
Осы орайда міндетті түрде атап өтерлігі, көбінесе тәжірибеде
қалыптасатын жағдай, жоспарлы түсімнің ауытқуының тәуекелдіктері туындайды.
Тәуекелдіктің факторлары өндірістің үдерісімен байланысты, өнімдерді жүзеге
асыру, сатып алушылармен есептеулердің жағдайын реттеу, нарықтың
конъюнктурасының өзгерістері, кезеңдік тербелістер, жалпы экономикалық
өзгерістер, адами фактор және т.б.
Барлық жағдайларда несиені кері қайтарудың қосымша кепілдіктерін иелену
қажеттіліктері туындайды, бұның өзі қосалқы көздерді іздестіруді талап
етеді. Олардың қатарына енеді: мүліктің кепілдігі мен құқығы, талаптар мен
құқықтардың ерекшеліктері, кепілдік пен сақтандыру, кепілдік білдіретін
тұлғалармен жұмыс.
Клиенттің мүліктерінің кепілдігі анағұрлым кең таралған бірден-бір
алғышарты мен банктік несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің сенімді
пішіні, олардың құны адекватты есепте және қызмет көрсетуде қарызгердің
қаржылық жағдайына байланысты емес. Қазақстанның Азаматтық кодексінде кепіл
түсінігі міндеттемелерді қамтамасыз етудің амалы ретінде анықталады. Осы
орайда заң несиегерге құқық береді (кепіл ұстаушыға), басқа несиегерлердің
алдында артықшылық құқық ұсынылып, кепілдің құнына қатысты өздерінің
талаптарын қанағаттандырып, өз міндеттемелерін қарызгердің орындамауы
жағдайында лайықты шараларды қолдану жүзеге асады.
Несиені қайтарудың кепілдік мәні мен рөлін көрнекілік ыңғайда
жарнамалау үшін 1.1-кестесіне назар аударуға болады, яғни қаржылық жағдай
бойынша кәсіпорындардың категориялары алға тартылған және несиелік
міндеттемелердің қамтамасыз етуінің деңгейі, яғни несиені жабудың екі көзі
бойынша ақпараттар алға тартылған. Категориялардың қайта қиылысында бірден
беске дейінгі арту бойынша ұпайлар алға тартылады, несиені қайтарудың
тәуекелдігінің деңгейінен көрініс береді. Бірлікті белгілеуші ұяшық,
минималды тәуекелдіктерді иеленеді, соған сай ұяшықтың артуы бойынша бес
белгіленген саны арқылы максимальды тәуекелдіктер көрініс алады.
1.1-кесте – Несиені кері қайтарудың деңгейі бойынша кәсіпорындардың
жіктелуі
Қамтамасыз ету деңгейі Қаржы жағдайы
Өте жақсыҚанағаттанарлыҚанағаттанғысы
қ з
Қамтамасыз ету жақсы құрылымдалып,1 1 1
жоғары өтімді
Қамтамасыз ету құрылымы әлсіз 1 2 3
әртараптандырылған, орташа өтімді
Күрделі бағаланатын қамтамасыз ету1 3 4
Жеткіліксіз қамтамасыз ету 1 4 5
1.1-кестесінде орын алғандай, несиелік тәуекелдіктің деңгейіне қарай
кәсіпорындардың бес типі белгілі болады. Несиені кері қайтармаудың
анағұрлым шағын тәуекелдігі кәсіпорында орын алады, бірінші типке қатысты
болады. Бұл кәсіпорындар, тұрақты қаржылық жағдайларға ие болуда,
қамтамасыз етудің сапасы мен үдерісінен немесе кәсіпорынның әрекеттерінен
қатысты бола отырып, олардың қаржылық жағдайларынан тәуелсіз түрде ұтымты
ыңғайда қамтамасыз етіледі.
Атап өтерлігі, несиені кері қайтарудың тәуекелдігі аз немесе мүлде орын
алмауы ықтимал, егер екі фактор да орын алатын болса немесе олардың тым
болмаса біреуі ыңғай алатын болса құптарлық әрекет ретінде танылады.
Кепілдік операциялардың мамандары кепілдің қызметінің бірнеше негізгі
қызметін бөліп көрсетеді, яғни оның экономикалық мәндерінен көрініс алады.
Кері қайтару әрекеті. Кепіл зайымшының банкроттығы жағдайында несиелік
қарызды қосалқы жабу көзі ретінде қарастырылады, сол арқылы оларды жүзеге
асыру мен кепілдік мүлікті іздестіру арқылы жалғасатын болады.
Несиені қайтаруға ынталандыру. Кепілдің құндылығы кепіл ұсынушыға
несиелік міндеттемелерді қамтамасызт ететін мөлшерден жоғары болатын болса,
кепіл беруші өзіне қымбат саналатын мүлкін жоғалтпау үшін қаржылық жағдайда
барлық күшін салатын болады. Кепіл ұсынушы үшін кепілдің құндылығы екі
жақты қарастырылады: бұл ақшалай мәндегі міндетті құны және оның бизнесі
үшін актив кепілінің жолданатын мәні. Бұндай активтердің қатарына енетіні
арнаулы технологиялық линиялар, өндірістік инженерлік коммуникациялар,
арнаулы ғимараттар мен құрылғылар, яғни өндрістік үдеріске белсене әрекетке
қосылатындары.
Қамтамасыз етілген несиелік қарыздардың шектелуі. Несиегерлердің
құқықтық орын алған өрісінде, міндеттемелері кепілмен қамтамасыз етілген,
басқа несиегерлердің алдында артықшылықтарға ие болады. Бұл жағдайларда
клиенттің активпен үйлестірілген кепілдігі банкке бәсекелестік
артықшылықтарды ұсынады және басқа несиегерлердің мүмкіндіктерін шектейді.
Кепіл – бизнестің жағдайы туралы ақпараттардың көзі. Кезеңдік немесе
кепілдік мүліктің тұрақты мониторингі банкке айналым активтері мен оның
негізгі акти\втері туралы ахуалды сандық және сапалық ерекшеліктері арқылы
клиенттің бизнесінің жағдайын жанама түрде бақылау мүмкіндіктерін ұсынады.
Жоғарыда нұсқалған кепілдің қызметінің барлық түрлерін тиімді жүзеге
асыру адекватты үлгідегі кепілдік механизмді құру арқылы мүмкін болады, бұл
мәселе 1.1-суретінен орын алған.
Кепілдік механизм өз алдына кепіл туралы келісімшартты дайындау, іске
асыру және қорытындылау үдерістерін құрайды. Кепілдік механизм несиелік
келісімшартты бекіту жағдайы ретінде несиелік өтініштерді қарастыру
кезеңінде туындайды. Ол несиені пайдаланудың барлық кезеңін алып жүреді.
Кепілдік механизмді орындаудың шынайы айналымы несиенің қозғалысының
аяқталу кезеңінде туындайды – жабу барысында немесе клиент несиені кіріспен
немесе түсіммен жаба алмау жағдайында.
Кепілдік механизмді жүзеге асырудың негізгі кезеңдері болып саналады:
- кепілдің түрі мен пәнді таңдау (кепілдің құрылымын қалыптастыру);
- пәнге қатысты құқықтық экспертиза заңды тәуекелдіктерді нақтылап,
қарастырылатын мүліктің кепілдігімен бірге назарға алынады;
- кепіл заттарының өтімділігі мен құнын бағалау жүзеге асырылады;
- кепіл туралы келісімшарттарды бекіту мен құрастыру, кепілді
іздестірудегі тәртіп шараларын анықтау жалғасын табады;
- кепілдік затын сақтау туралы лайықты шараларды қабылдау. Сапалық
өлшемдерді анықтау ғана маңызды емес, мүлікпен сай болуын таңдау маңызды,
сол сияқты оның сақталуын қамтамасыз етуге ден қойылады. Тек қана бұл
жағдайларда ғана мүліктің кепілі несиені кері қайтарудың кепілдігі бола
алады.
1.1-сурет – Кепілдік механизмнің құрамдас элементтері
Міндетті түрде атап өтерлігі, жоғарыда атап өтілген кепілдік
механизмнің барлық кезеңдерін сауатты және жан-жақты орындау оның тұтастай
тиімділігіне жақсы қырынан ықпал етеді, сол сияқты кепіл қызметін жүзеге
асыруды да қанағаттандырады.
Сонда, егер бірінші кезеңде активтер таңдалып алынса, яғни бизнес үшін
орталық мәнді иелік етпейтін, онда ынталандырушы қызметі өзінің мәнін
жояды. Егер кепіл оның айқын идентификациясы бойынша күрделі мәселелерге ие
болса, оның сапалық және сандық көрсеткіштерін анықтауда, ереже бойынша,
тауарлық-материалдық қорлар, ауыл шаруашылығының астығы, қоймада
партиялардың ешбір ажырағысыз түрлерінің сақталуы, зайымшының бизнесі
туралы ақпараттардың көзі ретінде кепілдің қызметін жүзеге асыруға ықпал
ететін болады.
Құнды бағалаудағы адекватты емес жағдайлардың орын алуы барысында
(егер бұл жоғары шама болса тіптен қиын) қауіпке ұрынатыны негізгі екі
қызметтің әрекеттері – кері қайтару мен ынталандыру (аталмыш жағдайларда
аталмыш қызмет өзінің жұмыстарын кері жақтан бастайды, несиені төлемеу
ынталандырылады, зайымшының білетіні, оның активтерінің құны алынған
несиенің сомасынан анағұрлым аз және өзінің ликвидті емес жағдайын банкке
сатудың тиімді мүмкіндіктері.
Өте маңызды болып есептелетіні заңды блок, ұсынылатын кепілге
зайымшының меншік құқығын нақтылаудан басталады, кепілдің келісімшартына
қол қоюмен аяқталып, мүлікті тіркеуге қояды [8].
Аталмыш кезең бойынша жіберілетін қателіктер кері қайтарудың қызметіне
ықпал етуі мүмкін, несиені кері қайтарудың ынталандыру жағдайына және
қамтамасыз етілген несиелік қарыздың шектелуіне.
1.2 Несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің пішіндері мен кепілді
іріктеудің өлшемдері
Несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің пішіндері – бұл бар қарызды
жабудың нақты көзі, несиегердің орындауға тиесілі құқығын заңды түрде
құжаттау, аталмыш көздің жеткілікті ыңғайда іске асуын бақылауды
ұйымдастыру банкке лайықты қызмет түрі.
1.2-кестесінде несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің кең таралған
пішіндері орын алған.
1.2-кесте – Несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің пішіндері
Кепілзат Құқықтарды табыстау Кепілдіктер мен
және талаптан қайту кепілгерліктер
(цессия)
Клиенттің мүлігін кепілге салу Ашық Кепілдік
ТМҚ кепілге салу Ақырын Кепілгерлік
Айналымдағы тауарларды кепілге Жалпы
салу
Қайта өңдеудегі тауарды кепілге Глобальды
салу
Вексельді қоса, бағалы қағаздарды
кепілге салу
Сол банкте бар депозиттерді
кепілге салу
Жылжымайтын мүлікті кепілге салу
Жалға алушылардың құқығын кепілге
салу
Сыйлықақы алу үшін автор құқығын
кепілге қою
Мердігерлік шарт бойынша тапсырыс
берушінің құқығын кепілге салу
Комиссия шарты бойынша
комиссионердін құқығын кепілге қою
Аралас кепілзат
Бұндай әдіс тәжірибелік тұрғыда толықтай банкке ұсынылған несие сомасын
және алынған пайызды қайтаруға кепілдік береді. Осы орайда маңызды кезең
ретінде айқындалатын дерек, қамтамасыз етудің көлемі ұсынылған несиенің
өзінің сомасын ғана жабуға тиіс емес, сол сияқты оған қатысты пайыздық
көрсеткіштерді де жабуы тиіс. Алайда барлығы несиелік тәуекелдіктерден
қорғануда жеткілікті қамтамасыз етуді тартумен қатарға қосылмайды,
шығындарды жабу үшін тағайындалған, ал зайымшының несиелік қабілеттілігін
талдаумен ұштастырылады, бұл шығындарды болдырмау мақсаты көзделеді.
Несиелік мәміле ссуда алушының лайықты қарыз көлемін қайтаруының
міндеттемелерін туындатады. Нақты тәжірибе осы мәселені байқатып отыр.
Міндеттемелердің барысы (әр түрлі пішінде) әлі де кепілдікті және уақтылы
кері қайтаруды аңғартпайды. Инфляциялық үдерістердің туындауы экономикада
ұсынылған соманың құнсыздануына әкелуі ықтимал, ал зайымшының қаржылық
жағдайының нашарлауы – несиені кері қайтару жағдайының бұзылуы. Сол үшін
банктердің әрекеттерінің халықаралық тәжірибесі несиені кері қайтаруды
ұйымдастырудың механизмін дайындады, оның қатарына қосылады:
- түсім (кіріс) есебінен нақты ссуданы жабудың тәртібі;
- несиелік келісімшартта оны жабудың тәртібін заңды тұрғыда бекіту;
- ссудалық құнның уақтылы және толық кері қозғалысын қамтамасыз етудің
сан алуан пішіндерін пайдалану.
Несиені қамтамасыз ету ретінде Банк кепілді қабылдайды, кепіл болушы
тұлғаны қосады, міндеттемелердің басқа да пішіндері қосылып, банктік
тәжірибеде бірнеше түрлері кең қолданысқа енеді. Несие бойынша қамтамасыз
ету сенімділік үшін қолданылады, несиенің сомасы несиені жабуға дейін
Зайымшының несие қабілеттілігінің болмауы жағдайында қайтарылады.
Қамтамасыз ету тәртібі зайымшыны лайықты тәртіпке бағыттайды, оның өзінің
міндеттемелеріне өте жауапты болуына назар аударады.
О.И. Лаврушинаның Банктік іс оқулығында несиені кері қайтаруды
қамтамасыз етудің келесі анықтамалары орын алады: Несиені кері қайтаруды
қамтамасыз етудің пішіні ретінде қолда бар қарызды жабудың нақты көзі
несиелік көз деп түсініледі, несиегердің оны пайдалануға құқығын заңды
түрде құжаттау, аталмыш көздің жеткілікті және толық болуын банктің
бақылауын ұйымдастыру мәселесі.
Егер несиені жабудың механизмі түсім не кіріс есебінен болса және
несиелік келісімшарттық құжаттарда оны бекіту несиені кері қайтарудың
алғышарты болып есептеледі, сонда кері қайтарудың пішіндерін анықтау өз
алдына бұл кері қайтарудың кепілдігін құрайды. Бұндай кепілдік төлемнің
мерзімінің ұзартылуы жағдайларында, яғни тәуекелдіктің жоғары дәрежесінде
аса қажет.
Осылайша, банктік тәжірибеде ссудаларды жабудың көздері бастапқы және
қосалқы екінші түрлерге жіктеледі. Бастапқы көздері өнімдерді, қызмет
көрсетуді және кірісті жүзеге асырудан түсім болып саналады, физикалық
тұлғаға түседі.
Мүліктің кепілдігі банктік несиелерді кері қайтарудағы қамтамасыз
етудің анағұрлым кең таралған пішіндерінің қатарынан орын алады. Мүліктің
кепілдігі кепілдік міндеттемелерден келіп шығады, зайымшы тарапынан
несиегерге берілетін және соңғыларының салынған кепілдік мүлкінің құнына
қатысты шағымдарды қанағаттандыру бағасына ие болуы, сол сияқты төлемдік
міндеттемелерді орындамаудағы құқықтарды нысанға ала отырып жұмысты
жалғастыру шаралары нақтыланады.
Кепілдік сол сияқты несиені кері қайтару үдерісін қамтамасыз етудің бір
пішіні. Кепілдік – міндеттемелерді орындауды қамтамасыз етудің амалы, яғни
келісімшартпен бекітіледі, яғни онда кепіл болушы тұлға несиегердің алдында
қарызгердің барлық міндеттемелерінің толық көлемде және уақтылы жүзеге
асатындығына міндеттенеді. Кепіл болушы, келісімшарт бойынша қарызды
несиегерге төлеуде қарызгерге төленген соманың мөлшерін қайтару туралы
талаптар қоя алады.
Банктер сол сияқты несие бойынша кепілді қамтамасыз ету бойынша
жұмыстар жүйесін іске асырады. Кепілдік кепіл болушыдан ерекшеленеді, яғни
негізгі мәмілені толықтыратын акт болып саналмайды. Кепілдік – бұл
гаранттың міндеттемесі, белгіленген тағайындалған соманы кепілдік жағдай
туындау жағдайында төлей алуға бейімділік. Кепілдік лайықты тәртіп бойынша
құжаттандырылады және міндетті реквизиттерді қарастырады. Кепілдік хатта
міндетті түрде жабу туралы мерзім мен кепілдік сомасы, қандай келісімшарт
бойынша кепілдік ұсынылғаны туралы толық мәліметтер нұсқалады.
Банкирлер өздерінің алтын ережесі деп санайтындары несиелік мәмілені
бекіту мүмкіндіктерін қарастыруда ең алдымен бастапқы көздерге назар
аудару, бағдар жасау. Сол үшін несиелік өтніштерді қарастыру үдерісінде
басты назар клиенттің ақшалай ағындарын талдауға аударылады, саланың
болашағы зор бағыттарына, аталмыш клиенттің бизнесіне, клиенттің сатып
алушылармен және жеткізушілермен қарым-қатынасына да назар аударылады. Егер
банкте ссуда алушының болашақ кірісіне қатысты күмән туындайтын болса,
несиелік мәміле өзінің күшін жоятын болады.
Несиені кері қайтарудағы шынайы кепілдік ретінде – қаржылық тұрақты
кәсіпорынның түсімі болып есептеледі. Олардың қатарына енеді:
рентабелділіктің жоғары деңгейін иелік ететін кәсіпорындар және өзіндік
капиталмен жоғары дәрежеде қамтамасыз етілген кәсіпорындардың түрлері.
Бұндай кәсіпорындарда ақшалай ағындардың жүйелі түрдегі ағыны ғана жүзеге
асып қоймайды, сол сияқты кірістің түзілуінің бөлігіндегі ақшалай
қаражаттың арту шамасы байқалып отырады, сол сияқты өзіндік капиталдың
толығуы жалғасады.
Қаржылық жағдайлары тұрақты кәсіпорындар үшін, яғни банктердің бірінші
класты клиенттері болып саналатындары, несиелік келісімшартта өздерінің
тиянақты түсімдері мен кірістерінің есебінен ссуданы жабуды заңды тұрғыда
бекіту жеткілікті әрекет болып саналады. Бұл жағдайда банк пен зайымшы
арасындағы өзіндік міндеттемелерді орындауға байланысты сенімді қарым-
қатынас қалыптасады, сол сияқты банк пен зайымшының арасында қандай да
қосымша кепілдіктер ұсыну мәселесі қарастырылмайды.
Көбінесе тәжірибеде қалыптасатын жағдай, түсімнің уақтылы түсуіндегі
белгілі тәуекелдіктердің орын алуы. Тәуекелдіктердің факторлары өндірістің
үдерістерінің жағдайларымен байланысты болуы ықтимал немесе құндылықтарды
жүзеге асырумен қатысты, сол сияқты сатып алушылармен есептесулерде,
нарықтың конъюктурасының өзгерістерімен болуы ықтимал, кезеңдік нарықтың
ауытқулары мен тербелістері де себепкер болуы мүмкін
Бұл аталып өткен барлық жағдайларда несиені кері қайтаруда қосымша
кепілдіктердің болуының қажеттіліктері туындайды, бұның өзі қосалқы
көздерді іздестіруді талап етеді. Олардың қатарына енетін болады: мүлік пен
құқықтың кепілдігі, талаптар мен құқықтарға қатысты ережелер, кепілдік,
кепілдендіру мен сақтандыру. Несиені кері қайтарудың нұсқалған пішіндері
арнаулы несиелермен құжаттық үлгіде толтырылады, заңды күшке ие болып,
міндеттемелерді атқарудың мерзімі басталуда ссуданы жабу үшін белгілі
көздердің болмауында несиегерге бекітілуімен ұштасады. Ссуданы жабудың
қосалқы көздерін пайдалану еңбек сыйымдылығы зор және ұзақ мерзімді үдеріс
болып есептеледі.
Несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің орын алған пішіндерінің
тиімділігі құқықтық механизмнің әрекеттеріне қатысты, лайықты құжаттардың
құқықтық және экономикалық мазмұндарының сауаттылығының атқаратын рөлі
ерекше, төлемдік міндеттемелердің гарантының іскерлік этикаларының
нормаларын сақтау басты назарда болады.
Несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің барлық тәсілдері екі топқа
бөлінеді:
- несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің дәстүрлі тәсілдері;
- несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің дәстүрлі емес тәсілдері.
Өз кезегінде несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің дәстүрлі
тәсілдері мынадай пішіндерге жіктеледі:
- кепіл;
- кепіл иесі болу;
- банктік кепілдік;
- алдын ала ұсынылатын задаток пен аванс;
- қарызгердің мүлкін ұстау.
Несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің дәстүрлі емес тәсілдері келесі
пішіндерге ие болады:
- несиені жаппауда жауапкершілікті сақтандыру;
- вексель;
- аккредитив;
- чек;
- қарыздарды дисконтпен сату;
- лизинг;
- факторинг;
- форфейтинг [15].
1.2-суретінде несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің тәсілдері
нұсқалған.
Кепілдік операциялардың ерекшеліктері кепілдің түрлеріне негізделеді.
Кепілдің түрлерін жіктеудің принциптері:
а) экономикалық мазмұнына қарай жіктеледі:
1) тауарлық-материалдық құндылықтардың кепілдігі (өндірістік қорлар,
жартылай фабрикаттар, дайын өнімдер мен тауарлар);
2) құнды қағаздар кепілдігі;
3) ақшалай қаражаттың кепілдігі;
4) жылжымайтын мүліктің кепілдігі;
5) құқықтық кепілдік;
Несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің тәсілдері
Несиені қайтаруды қамтамасыз Несиені қайтаруды қамтамасыз етудің
етудің дәстүрлі тәсілдері дәстүрлі емес тәсілдері
Кепілзат Несиені өтемегені үшін жауапкершіліктен
сақтандыру
Кепілгерлік Вексель
Банктік кепілдік Аккредитив
Кепілақша және алдын ала берілетінЧек
ақша
Борышқордың мүлкін ұстап қалу Дисконтпен бірге қарыздарды сату
Лизинг
Факторинг
Форфейтинг
1.2-сурет – Несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің тәсілдері
ә) материалдық-заттық мазмұны бойынша кепіл затының мүліктік мазмұны
бөлінеді:
1) материалдық құндылықтардың кепілдігі;
2) қаржылық активтердің кепілдігі;
б) кепіл заттарын иелік етудің тәсілдері бойынша жіктеледі:
1) кепілдік (несиегерге иелік ету құқығын жолдау);
2) кепілді берушінің кепліл затын иелік иелік ету (ссуда алушы
тарапынан);
в) кепіл затын пайдалану құқығы бойынша бөлінеді:
1) пайдалану құқығынсыз кепілдік (кепіл пәнін өзінің құрамы мен
құрылымын өзгертпейді, кепіл туралы келісімшарт мерзімі аясында);
2) пайдалану құқығына қатысты кепіл (кепілдің бастапқы пәнін
алмастырудың мүмкіндігін қарастырады).
Клиенттің қандай да бір мүлкі кепіл заты ретінде орын алады, міндетті
түрде жеткіліктілік пен өлшемдердің сәйкестігі назарда болады.
Кепіл затының сапалық жағынан көрініс беруінің лайықты өлшемдері,
жеткіліктілік өлшемдері – сандық. Кепіл заттарына қатысты сандық және
сапалық белгіліліктің ерекше талаптары орын алады.
Кепіл затының пәндерінің сапалық жағына жалпы талаптар олардың
материалдық-заттық мазмұнына тәуелсіз, мына жағдайларға әкеледі.
Кепіл заттары (заттар мен мүліктік құқықтар) зайымшыға (кепіл
ұсынушыға) лайықтандырылуы қажет немесе оның толық шаруашылықты жүргізу
жағдайында орын алады.
Кепіл заттары өтімділікті болуы шарт, яғни жылдам жүзеге асыруға
қажетті қабілеттілікке ие болуы шарт.
Кепіл заттары зайымшының бизнесі үшін мағыналы да мәнді болуы шарт.
Несиегердің кепіл заттарының сақталуына бақылауды жүзеге асыруының
мүмкіндіктері.
Кепіл заттары сандық белгілілік жүйесінің жалпы талаптарын негізгі
міндеттемелермен салыстыру бойынша салынған мүліктің құнының артуы болып
саналады, яғни кепіл ұсынушы кепіл ұстаушыға қатысты қағидаларды басшылыққа
алып, яғни салынған мүліктің құны несие сомасынан жоғары болуы шарт және
оған қатысты пайыздар да есепке алынады.
Кепіл затының сандық және сапалық белгіліліктерінің ерекше талаптары
кепілдің түріне байланысты және тәуекелдіктің деңгейіне қатысты, лайықты
кепілдік операциялардың ережелерін ұстанады [17].
1.3 Банктік ссудаларды кепілдік қамтамасыз етуді бағалаудың негізгі
әдістері
Кепіл ұстаушы мен кепіл берушінің арасындағы несиелік-кепілдік құқықтық
қатынастардың бірден-бір маңызды қыры кепілге ұсынылған мүліктің құнын
нақты анықтау болып табылады, яғни кепіл ұстаушы тарапынан қаржылық құрал
ретінде алға тартылып, кепілдікпен қамтамасыз ету әрекеттері орын алады.
Бүгінгі таңда кепілдік құны түсінігі заңдардың аясында жан-жақты
қарастырылған, сол сияқты орын алып отырған несиелеудің тәжірибесінде де.
Кепілге жолданатын мүлік көбінесе өте сапалы болуы қажет, оның құнын
анықтау, нарықтық және кепілдік түрлеріне қатысты, бұрыннан бері үнемі дау
тудырумен келеді әлі де көп тудыратыны айқын.
Кепілдің құнын бағалаудың ережелері:
- кепілдің құны несиелік келісімшарттың әрекетінің барлық мерзіміндегі
ұсынылған ссуданың көлемін жабуы қажет;
- кепілдің құнын бағалау нақтылануы қажет;
- қабылданған қамтамасыз ету кезеңдік тұрғыда қайта бағаланып отырады;
- кепілді бағалауда міндетті түрде оның құнын қайта бағалаудың құны
ескеріледі, сол сияқты таратулы құны назарға алынады.
Жылжымайтын мүлікті бағалаудың белгілі ерекшеліктері орын алатыны
айқын. Халықаралық тәжірибеде кепіл ретінде жылжымайтын мүлікті бағалаудың
үш әдісі қолданылады: шығындық, нарықтық, крісті.
1.3-кестесінде төменде әр қарым-қатынасқа байланысты жалпы принциптер
орын алған.
Шығындық қарым-қатынас орын алатын нысанның құнының соған ұқсас
нысанның құрылыс құнымен салыстырылу арқылы есептеулерге негізделеді. Алға
тартылатыны, шығындар, яғни жылжымайтын мүліктің бағаланатын нысанын құру
үшін қажетті, яғни оның орын алатын жағдайлары мен тұтыну қасиеттерінің
лайықты іске асу барысы назарға алынады, бұл нысанның нарықтық құнға
сәйкестігі ескеріледі. Бұндай болжамдар психологиялық негізде ақталған,
типтік сатып алушы жылжымайтын мүлік нысаны үшін соған сай жер үлескісінің
тепе-тең бағадағы нысанын иелік етудегі бағадан жоғары
1.3-кесте – Кепіл құнын бағалаудың қарым-қатынастары
Кепілді бағалаудың Нарықтық (салыстырмалы) Кепілді бағалаудағы
шығындық түрі қарым-қатынас, кепілді кірістік қарым-қатынас
бағалауға қатысты
Сомасы анықталады, Салыстырмалы қарым-қатынас Кепіл затының қандай
яғни міндетті түрде кепіл затының басқа потенциалды пайда не
кепіл заттарын жүзеге нысандармен ерекшеліктерін кіріс әкелетіндігін
асыру үшін оның алға тартады, ашық нарықта анықтау жалғасады,
моральдық және қазіргі уақытта лайықты (мысалы, офис
физикалық тозу ахуалынережелермен жалғасын табады. жағдайында, оны жалға
ескере отырып Кепіл мақсаты үшін нарықтық тапсыруда қандай кіріс
жалғасады құнды анықтау, аталмыш әкелетіндігін
жағдайда, нысандардың айқындауға болады).
ерекшеліктерінің Аталмыш сандар ықтимал
айырмашылықтарын нақтылау, тәуекелдіктерге қатысты
сол сияқты олардың ықпалын түзетіледі, сол сияқты
ескере отырып құндық кепілдің нарықтық құнын
түзетулер енгізу. бағалаудың базасы болып
саналады
құнды төлегілері келмейді, сол сияқты оларға қатысты жақсарту шараларын
іске асыру көзделеді (ғимараттар мен құрылымдар), пайдалылық принциптері.
Ғимараттар мен құрылымдарды іске асыру амалдарына қарай мынадай
түрлерге жіктеледі:
- өндірістік құны (көбінесе қалпына келтіру құнымен қатысты) – бұл
құрылысқа ағымдағы бағалардың шығындарының ақшалай мәні, яғни тиянақты
нысанның дәл сондай материалдарды пайдалануымен, стандарты, дизайны және
жұмыстарының сапасының талапқа сай болуы барлық келеңсіздіктер мен
кемшіліктерді болдырмауға ықпал етеді, бұл ахуал нысанды бағалауда
аңғарылады;
- аралас үдерістердің құны – бұл шығындардың ғимараттардың
құрылыстарына қатысты ақшалай мәні, балама пайдалылық шамасын иелік етеді
(функционалдық жарамдылық) бағалаудың нысанымен, бірақ жаңа материалдардан
құрылған, соған сай қазіргі нарықтық стандарттармен үйлесім табады, қазіргі
материалдар мен дизайн және жоспарлау жалғасын табады.
Теориялық көзқарастардың тұрғысынан көптеген жағдайларда бұл атап өткен
ахуалдың құнын бағалау анағұрлым негізделген, яғни әлеуетті сатып алушыға
бағаланатын ғимараттың нақты көшірмесі оның барлық функционалдық
кемшіліктерімен және басы артық жағдайларымен қажет. Бірақ осы орайда
ғимараттың құрылысын анықтаудың тәуекелдігі бағалау мақсаттарына кейде
қайшы келіп жататын тұстар да болады.
Бұлардан шығатыны, тәжірибеде көбінесе құрмет бағаланатын үдерістерде
шығындарды есептеуге қатысты өрістейді. Алайда қалпына келтіру құны мен
алмастыру құнының арасындағы шекара әрқашан да шартты және әр нақтылы
жағдайларда шығындық қарым-қатынасты пайдаланудың жағдайлары туралы
байланысты бағалаудың құнының түрін немесе оны таңдау туралы сұрақтарды
шешуге тура келеді. Шығындық қарым-қатынастың методологиясының мәселелік
және күрделі сұрақтарының қатарына енеді:
- жер үлескілерін бағалау, яғни бұл қарым-қатынастың тек қана бір
бөлігі ғана болып саналмайды, сол сияқты жылжымайтын мүліктерді бағалаудың
тұрақты кезеңі болып саналады;
- жаңа құрылыстың құнын бағалаудағы адекватты қарым-қатынастардың
түрлерін іздестіру;
- нысандардың сыртқы және функционалды тозуының қазіргі қарым-
қатынастарын анықтау;
- кәсіпкерлердің кірістерін есептеу әдістемесі мен мәнін анықтау.
Шығындық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Қаржы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
2014 ж. ___ _________. ____________ Д. З. Айгужинова
(қолы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Коммерциялық банктің несиелік операцияларын кепілдемелік қамтамасыз етуінің
дамуы
5В050900 – Қаржы мамандығы бойынша
Орындаған М. Е. Асаинова
(қолы)
Тобы ҚҚарж-301(қ)
Ғылыми жетекшісі
экон. ғыл. канд., доцент Д. З. Айгужинова
(қолы)
Нормабақылаушы М. М. Мухамедова
(қолы)
Павлодар
2014
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Асаинова М. Е.
Коммерциялық банктің несиелік операцияларын кепілдемелік қамтамасыз етуінің
дамуы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В050900 – Қаржы мамандығы
Павлодар
2014
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Банктік ссудаларға кепілдікті қамтамасыз етудің жалпы теориялық 6
қарым-қатынастары
1.1 Кепіл түсінігі және оның несиелік мәміледегі мәні 6
1.2 Несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің пішіндері мен кепілді 14
іріктеудің өлшемдері
1.3 Банктік ссудаларды кепілдік қамтамасыз етуді бағалаудың негізгі 19
әдістері
2 2011-2012 жылдардағы Банк Хоум Кредит АҚ несиелік операцияларын 26
кепілдік қамтамасыз етудің жүйесін талдау
2.1 Банктің ұйымдастырушылық-экономикалық құрылымы мен әрекетінің 26
ерекшеліктері
2.2 Банктің қаржылық жағдайын талдау 32
2.3 Банктің несиелік әрекеттерін бағалау 38
3 Коммерциялық банктердің кепілдік әрекеттерін жандандыру жолдары 46
3.1 Банктің кепілдік қоржынын қалыптастырудың бағыттары 46
3.2 Кепілге қатысты банктік несиелеуді кешенді басқару 50
Қорытынды 57
Қолданылған әдебиеттер тізімі 59
А қосымшасы 2011-2012 жылдардағыХоум Кредит Банк АҚ қаржылық
есептемесі 62
Ә қосымшасы Графикалық бөлім 66
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Коммерциялық банктердің несиелік
әрекеттері жаһандық және ұлттық макроэкономикалық ортадағы белгісіздіктің
тәуекелдіктерінің артуы жағдайында несиелік белсенділіктің бірде өрлеу,
бірде төмендеу жағдайларымен ерекшеленеді.
Тәуекелдіктердің артуының кезеңінде, несиелік операцияларға қатысты
мәселеде, ссудалар бойынша мерзімі ұзартылған қарыздың артуынан,
коммерциялық банктер басты назарды несиені кері қайтарудың қосалқы
көздеріне шоғырландырады және негізінен, кепілге, жүзеге асыру
механизмдері, өкінішке орай, белгілі көлемде несиегерлер мен зайымшылардың
мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді.
Қазіргі тәжірибе кепілдік механизмнің кемшіліктерін алға тартады,
несиелік мәміленің келісімшарттық міндеттемелерінің орындалмауымен, яғни
бұзылуымен қатысты, несие бойынша қамтамасыз ету құнын бағалаудың
қателіктері, олардың мониторингінің жүзеге аспауы, кепілдік механизмнің
құқықтық қамтамасыз етілмеуі және басқа да жағдайлар ықпал етеді.
Банктік секторда мерзімі ұзартылған қарыздың өсу тенденциясы байқалады,
осы орайда тұтастай өсу қарқыны несиелеудің көлемінің өзгерісінің
динамикасына сай келеді.
Кепілдік механизмнің қызметімен байланысты мәселелер, өз алдына
теориялық және қолданбалы аспектідегі мүдделерді құрайды. Теориялық салада
басты назарды кепіл және кепілдік механизм ұғымдарын нақтылау сұрақтары
туындайды, олардың элементтерін ұйымдастыру, кепіл заттарымен банктің
жұмысының тәжірибесін дамыту негіздері ретінде жүзеге асырады, әдістемелік
қамтамасыз етуді дамыту мен жандандыру мәселелері шешімін табады.
Бұндай қажеттілік анағұрлым өткір пішінде дағдарыстар кезеңінде
танылады, клиент үшін күрес, банктің талаптарының өзіндік өлшемдеріне жауап
беретін тұстары күшейеді. Бұрынғыша өзекті болып қалатын сұрақ, кепіл затын
бағалаумен байланысты, мониторинг жүргізу бойынша банктің ішкі жағдайын
сақтау мен дайындауға қатысты.
Соның өзінде, банктік тәжірибені талдау байқатқандай, кепілдік
құқықтарды жүзеге асыру әрқашан қамтамасыз етілмейді. Бұл жағдай мысалы,
зайымшының қамтамасыз етуді ұсынушы өндірістік кезеңінің ауытқуына соғуы
ықтимал немесе деректік тұрғыда болмауымен немесе кепіл затына сиқыр
жасаумен ұштасуы мүмкін.
Бұндай құбылыстардың себептері болып табылады: кепілді үшінші жақ
тұлғадан қабылдау, зайымшының балансына кепілдік активтердің болмауы,
құжаттарды лайықсыз толтыру, кепіл затына меншік құқығын нақтылаушы
жайлардың әбден шешімін таба алмауы, банктің жағынан мониторингті
ұйымдастырудың лайықты жүзеге аспауынан.
Басты назарға кепілдік механизмді жүзеге асырудың кемшіліктерін
қабылдай отырып, теориялық және қолданбалы мүддені мына мәселелер алға
тартады: кепілдік механизмнің қызметінің мазмұны мен принциптерін іске
асыру, кепілдің құнын бағалау мен несие бойынша қамтамасыз ету мониторингін
жүзеге асыру.
Өкінішке орай, ғылыми әдебиеттерді талдау байқатқандай, кепілдік
механизмнің қызметінің әрекеттегі тәжірибесінің аталмыш тобы жеткілікті
көлемдегі теориялық негіздемелерге ие емес. Бұның өзі кепілдік механизмнің
қызметінің саласындағы теориялық-әдістемелік мәселелердің кешенін
зерттеудің қажеттіліктерін туындатады.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Ғалым – экономистер, ереже бойынша,
несиемен және оның қызметтік принциптерімен байланысты жалпы теориялық
сұрақтардың аясын қамтамасыз етуді қарастырады.
Көптеген жұмыстардың ввторлары, қамтамасыз етудің қандай да бір
амалдарын талдауда, заңгерлерге қатысты атқарылады. Жұмыстардың көп бөлігі
қазіргі уақытта қамтамасыз етудің кепіл деп аталатын түрімен байланысты,
әсіресе жылжымайтын мүліктің кепілдігімен – ипотекамен қатысты (Конев Е.
Ю., Лазаренко Л. Б., Нетишинская Л. Ф., Саввин А. А., Южелевский В. М.).
Бұлармен қоса қабат бірқатар сұрақтар, яғни несиемен қамтамасыз етумен
қатысты, несиелік тәуекелдік және несиелік қоржындарды басқару мәселелеріне
арналған жұмыстарда қарастырылады (Балабанов И. Т., Валенцева Н. И.,
Лаврушин О. И., Мамонова И. Д., Соколинская Н. Э., Елин
С. В.,Фомина Д. Е., Музыка Е. И., Егорова М. В., Кондаурова Д. В., Усоскина
В. М.). Кепілдің құнын бағалау М.А. Федотованың еңбектерінде қарастырылған.
Нәтижелердің мағыналылық деңгейінің жоғары болуына қарамастан,
ғалымдардың және тәжірибелік қызметкерлдердің тарапынан алынған нәтижелер,
қазіргі тәжірибе қарқынды түрде өсу үстінде, кепілдік механизмнің
қызметтеріне жаңа талаптар қою үстінде, мониторинг жүргізу мен кепілді
бағалау әдістерін, тәсілдерін іздестірудің қажеттіліктерін негіздейді.
Қарастырылып отырған жұмыстың өзектілігі айқын, коммерциялық банктер
үшін олардың мәні зор, кепілдік механизм мәселесінің жеткілікті дәрежеде
қарастырылмауы, нақты тақарыпты таңдауға арқау болды.
Жұмыстың мақсаты – кепілдік механизмнің мазмұнын зерттеу, Қазақстандағы
оның қызметіне бөгет ететін себептерін анықтау, сол сияқты оның құрамдас
элементтерін жандандыру бойынша нұсқаулар дайындау. Алға қойылған
міндеттерді шешу үшін келесі міндеттерді шешу көзделеді:
- кепілдік механизмнің мазмұны, құрылымы мен құрамы туралы ұғым-
түсініктерді ашу;
- ұйымдастырушылық, реттеу және негіздік блоктарға қатысты түсінік
аппараттарын нақтылау;
- банктік тәжірибеде - кепілдік механизмнің банктік тәжірибенің әрі
қарай дамуына зиян келтіретін факторларын айқындау;
- кепілге мониторинг пен бағалау үдерістерін жүзеге асыру, сол сияқты
оларды жүзеге асырудың әдістемесін дайындау.
Зерттеу пәні мен нысаны. Зерттеу нысаны ретінде кепілдік механизм орын
алады және оны АҚ Банк Хоум Кредит тәжірибесінде пайдалану қарастырылады.
Зерттеудің пәні кепілдің құнын бағалау әдістері кепілдік механизмнің
негізгі элементі ретінде, несиелеу үдерісіндегі кепілдің мониторингі және
оларды жандандырудың бағыттары.
Теориялық және методологиялық базаны жұмыста классикалық және қазіргі
фундаментальті еңбектердің жиынтығы құрайды, отандық ғалымдардың ғылыми
зерттеулері, кепіл саласындағы диссертациялық зерттеулер құрайды.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы кепілдік механизмнің мәні туралы
теориялық-әдістемелік тұжырымдарды дамытуға бағытталады және коммерциялық
банктердің несиелік тәуекелдіктерін азайту мақсатында олардың жекелеген
блоктарын дамытудың бағыттарын анықтайды.
Дипломдық жұмыстың теориялық мәні экономиканың категория ретінде кепіл
туралы ғылыми тұжырымдарды жүйелеуден тұрады, кепілдік механизм туралы
түсінік-ұғымдарды дамыту, оларды құрудың принциптерін ашу мен анықтаудан
тұрады.
Практикалық мәні мына мәселеге қатысты, жұмыстың тұжырымдары мен
негізгі ережелері коммерциялық банктердің кепіл құнын бағалауды және оның
мониторингін кең ауқымда пайдалануға бағытталады.
1 Банктік ссудаларға кепілдікті қамтамасыз етудің жалпы теориялық қарым-
қатынастары
1.1 Кепіл түсінігі және оның несиелік мәміледегі мәні
Белгілі болғандай, несие сөзі латынның credere сөзінен шығады, яғни
сену деген мағынаны білдіреді. Негізі сенім деген түсінік басынан-ақ
позитивті аспектіде қарастырылады, яғни сенімділік, субъективтік күтулерге
негізделген, сол сияқты кері мағынада – тәуекелдік, объективтік
ықтималдықтармен қатысты. Яғни, несие орны бар жерде міндетті түрде
несиелік тәуекелдік те қатысады немесе басқаша айтқанда, несиелік
келісімшарттың жағдайының орындалмауы ықтимал (несиенің қайтарылуы, кері
қайтару мерзімі). Осылармен байланысты тәуекелдіктерді азайту сұрақтары
басты назарды аударады, оларға қатысты жауаптар көбінесе коммерциялық
банктің қызметінің тиімділіктерін айқындайды.
Банк тарапынан ұсынылатын несиелердің алуан түрлері орын алады.
Негізінен, оларды қамтамасыз ету бойынша жіктеуге болады. Қамтамасыз
етілген және қамтамасыз етілмеген несиелер болып бөлінеді.
Қамтамасыз етудің ерекшеліктері бойынша біріншілері кепілдік,
кепілдендірілген және сақтандырылған несиелер болып бөлінеді.
Екіншілері – бұл несиелер, нақты қамтамасыз етуді иелік етпейді, сол
үшін олар тек қана бірінші класты несие қабілеттілігі бар клиенттерге
ұсынылады.
Ссудалар лайықты міндеттемелермен оларды қайтаруды қамтамасыз етусіз де
ұсыныла береді, яғни пайыздық жүктеме басқа несиелермен салыстырғанда
анағұрлым жоғары жүктеме бойынша тағайындалады. Бұндай несиенің түрін
ұсынуда банк қажеттіліктердің туындау себептерін де, оларды мақсатты
пайдалану жағдайларын да тексермейді. Тек қана зайымшыға міндетті түрде
иелік ететін қажеттілік, ұсынылған бланктік несие бойынша мерзімін ұзарту
ахуалының туындауының деректері банктік клиентке деген сенімінің азаюына
әкеліп соғады, болашақта аталмыш несиелердің түрлерін ұсыну мәселесінде
клиентке қарсылық білдіріледі.
Банктік несиелеу несиелеудің қатаң принциптерін сақтау арқылы жүзеге
асады. Олар өз алдына несиелеу жүйесінің негізгі элементінің негізін арқау
етіп, несиенің мазмұны мен мәнінен көрініс береді, сол сияқты объективті
нарықтық заңдардың талаптары мен несиелік қатынастар саласындағы
ерекшеліктер сақталады. Белгілі болғандай, несиелеудің принциптеріне енеді:
кері қайтарудың шұғылдығы, саралау, қамтамасыз ету мен төлемділік
жағдайлары.
Несиелеудің шұғылдығы несиені кері қайтаруға қол жеткізудің қажетті
нормасы болып саналады. Шұғылдылық принципі аңғартқандай, несие кері
қайтарылып қана қоймайды, сонымен бірге қатаң түрде лайықты уақытта
қайтарылуы кере. Шұғылдылық – несиені кері қайтарудың уақыттық белгілі
шегі. Егер ссуданы пайдаланудың мерзімі бұзылатын болса, онда несиенің мәні
де ауытқиды, ол өзінің тағайындалымынан айырылып, бұның барлығы елдегі ақша
айналымының жағдайына кері ықпалын тигізеді.
Саралау байқатқандай, несиегер несие алғысы келетіндердің барлығына бір
жақты несие беру туралы сұраққа үйір болмауы шарт.
Сол үшін несиені саралау несиелік қабілеттіліктің көрсеткіштерінің
негізінде жүзеге асады, яғни зайымшының қаржылық жағдайы түсініледі,
белгілі келісімшарт бойынша мақұлданған мерзімді несиені кері қайтаруға
зайымшының дайындығы мен сенімділігі басты қажеттіліктер болып есептеледі.
Бұл сапалық белгілер потенциалды зайымшыларда қаржылық әрекеттерді талдау
арқылы бағаланып отырады.
Несиені қамтамасыз ету принциптері қарызгерде заңды құжатталған
міндеттемелердің барлығынан хабардар етеді, несиені уақытында қайтаруды
кепілдендіреді: кепілдік міндеттемелер, келісім-кепілдер, келісімшарттар –
кепілдік ұсыну.
Төлемділік принциптері зайымшыға ынталандыру қызметін көрсетуге
шақырады, оны өзіндік ресурстарды арттыруға итермелей отырып, тартылған
қаражатты үнемдеп шығындауға бағыттайды [6].
Несиені қайтарудың экономикалық негізі айналым үдерісін құрайды және
өндірістік үдерістің қатысушыларының қорының айнылымын жүзеге асырады, сол
сияқты несиелеу қызметінің заңдарын іске асырады. Алайда несиені кері
қайтарудың объективтік экономикалық негіздері бұл үдерістің автоматтылығын
аңғартпайды. Тек қана ссудалық құнды қадағалаудағы мақсатты бағытталған
басқару ғана олардың дұрыс сақталуы мен лайықты қозғалыстарына үлес
қосады, кері қайтатын құн мен ұсынылатын зайымның баламасы ескеріледі.
Несиелік мәміледе екі субъект қатысады – несиегер мен зайымшы, несиені
кері қайтаруды ұйымдастырудың механизмі олардың әрқайсысының бұл үдерісті
жүзеге асырудағы орнын ескереді.
Несиегер, несиені ұсына отырып, несиелік үдерістің ұйымдастырушысы
болып саналады, өзінің мүдделерін қорғайды. Объективті экономикалық
негіздерден шыға отырып, несиегер зайымдық қаражатты салудың мынадай
салаларын таңдайды, ссуданың сандық параметрлері, оларды жабудың әдістері,
несиелік мәміленің жағдайлары, яғни берілген зайымның толық көлемінің
уақтылы кері қайтарылуының алғышарттары құрылады. Алайда нұсқалған құннан
кері қозғалыс зайымшының несие қабілеттілігіне қатысты, яғни өзінің
айналымында қолданылатын ақшалай нарықтың жалпы конъюнктурасына байланысты.
Несиелік мәміле лайықты қарызды ссуда алушының қайтаруының
міндеттемелерінен туындайтыны белгілі. Нақты тәжірибе байқатқандай,
міндеттемелердің барысы кепілдік пен несиенің уақтылы қайтарылуын әлі де
айғақтамайды. Экономикадағы инфляциялық үдерістердің туындауы ұсынылған
ссуданың сомасының құнсыздануына әкелуі ықтимал, зайымшының қаржылық
ахуалының нашарлауы – несиені кері қайтарудың мерзімінің бұзылуы. Сол үшін
банктердің әрекетінің халықаралық тәжірибесі байқатқандай, несиені кері
қайтаруды ұйымдастырудың механизмі құрылып, оның құрамына қосылады:
- түсімнің есебінен нақты ссуданы жабудың тәтібі;
- несиелік келісімшартта жабудың тәртібін заңды бекіту;
- ссудалық құнның кері қозғалысының уақтылы және толықтай қамтамасыз
етілуінің алуан түрлі пішіндерін пайдалану.
Несиені кері қайтаруды қамтамасыз ету кешенді операцияларды жүзеге
асырумен ұштасады, соның арқасында потенциалды және шынайы ақшалай ағындар
қалыптасады және мақұлданады, несиелік ресурстарды зайымшылардан
несиегерлерге орналастыру мәселелері назарға алынады. Несиені кері
қайтару ұғымы тар мағынада қолданылады (операция, жеке қайта бөлу, жіктеу
ағыны), кең ауқымда бұл терминнің білдіретін мағынасы (жүйе, яғни қалыпты
өзара байланысты операциялардың жиынтығы, кешені).
Бірінші жағдайда кері қайтару зайымшыдан несиегерге несиелік
ресурстарды міндетті түрде орналастыру қарастырылады, операциялар, несие
ұсынуға қарама-қарсы шарттармен жалғасады.
Екінші жағдайда несиені кері қайтару күрделі, көп қырлы үдерісті
білдіреді, яғни мынадай кезеңдерді қамтиды, атап айтқанда, екінші
тәртіптегі зайымшылардың айналымынан ресурстарды шығару, ресурстарды кері
қайтару, негізгі зайымшы айналымын назарда ұстау, оның айналымынан
қаражатты шығару, несиелік ресурстардың жоспарлы кері қозғалысында
несиегерге қаражатты қайтару.
Жоғарыда келтірілген бірқатар операциялар өз алдарына толық, тар
мамандырылған сценарийді иелік етеді, білікті емес (мәселелік емес)
несиелерде жүзеге асады. Шынайы жағдай несиелік қарыздарды жабуда көбінесе
бір не бірнеше ақшалай ағынның (көздерін) қосымша қосылуын талап етеді, ал
сыни жағдайларда және бұл негізгі ағындармен негізгілерін толық алмастыру
көзделеді. Бұны толық ден санауға болады, кеңейтілген сценарий деп
есептеледі, өз аясына екінші тәртіптегі зайымшылардың ресурстарын қосып,
негізгі және қосымша көздер бойынша, сонымен бірге негізгі зайымшыдан
ресурстарды концентрациялау, соның ішінде екінші тәртіптегі зайымшылардан
несиені қайтарудың көлемі мен қажетті көлемін белсенді ету, қосымша көздер
және ең соңында несиегерге қаражатты қайтару негізгі және қосымша көздер
бойынша немесе альтернативті ақшалай ағымдар бойынша несиені қайтарудағы
шығынның жабылуы жүзеге асады. Бұл қосымша және альтернативті ақшалай
ағындар зайымшылардың айналымында түзіледі, олардың активтері мен
мүліктерінде, үшінші тұлғалардың активтері мен айналымдарында, несиегердің
өзінің ресурстары мен тартылатын несиелік үдерістерінде.
Несиелерді кері қайтару операцияларының кешенінде бірнеше кезеңдерді
аңғаруға болады, нақты мазмұны көбінесе несиенің жобасының ерекшеліктерінен
қатысты, зайымшының ерекшелігі, қалыптасқан сыртқы ортаның жағдайларына
байланысты. Сол сияқты банктік саясаттың шектеулері мен артықшылықтары,
біліктілгі мен банктік персоналдардың дайындық дәрежесі және басқа да
факторлар, несиелік тәуекелдіктердің деңгейін анықтайды.
Толық түрде назарға алынатыны, ең алдымен әдістердің толық жиынтығын
қалыптастыру көзделеді, несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің құралдары
мен амалдары, сол сияқты несиелік қарызды жабудың ықтимал ақшалай ағындарын
анықтау да енеді. Олардың сапалық ерекшеліктері несиегер мен зайымшының
тарапынан өздерінше бағаланады, өте сан алуан түрде, көбінесе
альтернативтік ұстанымдарда, алайда рейтингтердің жүйесі құрылуы мүмкін,
несиені кері қайтаруды қамтамасыз етуді қосалқы жіктеуге жол салып,
анағұрлым оңтайлы да ұтымды, қосымша, резервтік және лайықты көздеріне жол
ашу көзделеді.
Жұмыстың екінші кезеңінде несиені кері қайтаруды қамтамасыз ету бойынша
міндетті түрде білікті емес несиелердің мәселе туындатпайтын сценарийі
бойынша несиелік қарызды жабудың базалық ақшалай ағындарын анықтау қажет,
сол сияқты оларды несиелік мониторингке қосу көзделеді. Бұлардан басқа,
жоспарлауды жүзеге асырады және кері қайтаруды қадағалау бойынша бірқатар
шараларын құжаттандыру, қолдау, қажетті жапғдайларда оларды шұғыл түрде
түзету көзделеді.
Міндетті түрде атап өтерлігі, қазіргі банктік менеджмент әзірше сирек
те болса басты назарды жұмыстың екі кезеңіне аударады. Сонда,
құжаттандырылатын тек мерзімі, несиелік қарыздың жабу көздері емес. Несиені
кері қайтаруды қамтамасыз ету бойынша бағыттарды кеңейту тек қана мерзімі
ұзартылған несиелермен жүзеге асады. Жабу ағынының барлық ықтимал ахуалдары
қосылады және оларды қолдау мен белсенді ету бойынша шаралар жалғасын
табады.
Үшінші кезең несиелік қарыздың жабылуының ақшалай ағынының
альтернативтік, резервтік, қосымша иерархиясын анықтау мен құрылымдау,
дайындау, оларды құжаттандыру мен ағынды белсенді етудегі сызбаларды құру
және несиелік тәуекелдіктерді бейтараптандыру бойынша шараларды жүзеге
асыру көзделеді.
Жұмыстың төртінші кезеңінде несиені кері қайтаруды қамтамасыз ету
бойынша мәселе туындатып отырған несиелерді шұғыл бақылау жүзеге асырылады,
жағдайды бағалау мен қосымша, резервтік және альтернативтік ақшалай
ағындарын белсенді ету іске асады (несиелік қарызды жабу көздері мен оларды
жабу бойынша шараларды іске асыру) [7].
Несиені кері қайтаруды қамтамасыз ету бойынша несиелік тәуекелдіктерді
басқарудың кешенді әдістері банктік ссудаларда өз аясына алады:
- несиеленетін жобаның және зайымшының несие қабілеттілігін бағалау мен
талдау;
- несиелік міндеттемелерді пайдалануды қамтамасыз етуді бағалау;
- ссуда бойынша ықтимал шығындардың резервтерін қалыптастыру;
- мәселелік несиелермен жұмыс жасаудың тәсілдері, оған несиелік
мониторинг қосылады;
- несиені кері қайтару бойынша қосымша шараларды жүзеге асырудың
тәсілдері.
Несиелік тәуекелдіктерді басқарудың әдістерінің жүйесі, біріншіден,
несиені кері қайтармаудың шығындарын бағдарлайтын, лайықты үдеріске
енгізетін және компенсациялайтын жағдайларды толықтай қарастыру; екіншіден,
банк – клиент – банк әрекетіндегі олардың шығындарын азайту бойынша
кешенді шешімдерді қабылдаудағы банк мамандарының жағдайларды бағалау
мүмкіндіктерін назарға алып, орын алуы ықтимал тәуекелдіктердің алдын алу
мақсатында жұмыстар жүйесін реттеу жалғасын табады.
Кепілдік қамтамасыз ету – несиелік саладағы тәуекелдіктерді азайту
бойынша дәстүрлі тәсілдің түрі. Кепіл банктердің, ломбард, лизингті
компаниялардың несиелеу үдерісінде кең қолданылады, ол зайымшылардың
дефолтінде несиегерлердің мүдделерін қорғаудың құралы ретінде қызмет етеді.
Бір жағынан, оның маңыздылығы ешкіммен де нақтыланбайды, басқа жағынан, –
кепілдік механизмді пайдалану көбінесе банктік бизнестің дамуын тежейтін
фактор болып саналады. Қандай да бір белгілі көлемде кепілдік механизм
экономикалық қатынастардың жүзеге аспауының кепілі болып есептеледі [14,
б. 32].
Кері қайтару – банктік несиелеудің негізгі жағдайы болып саналады. Осы
орайда, елдің экономикасындағы инфляциялық үдерістердің туындауы, валюталық
жүйенің ауытқулары ұсынылған несиенің бастапқы құнына өзгерістер әкелуі
ықтимал, яғни зайымшының қаржылық жағдайының нашарлап, кері қайтару
мерзімін бұзуына әкеліп соғады.
Сол үшін банктің әрекеттерінің халықаралық тәжірибелері несиені
қайтаруды ұйымдастырудың механизмін дайындады, олар мыналар:
- түсімнің (кірістің) есебінен несиені жабудың тәртібі, яғни несиелік
келісімшартта көрсетіледі;
- кері қайтаруды қамтамасыз етудің әр түрлі пішіндерін пайдалану.
Осылайша, банктік тәжірибеде ұсынылған несиелерді жабудың көздері
мынадай түрлерге жіктеледі:
- бастапқы;
- қосалқы.
Бастапқы көз ретінде өнімді жүзеге асырудың кірісі, түсімі санатқа
алынады, яғни лайықты қызмет көрсету сатылары.
Несиелік мәміленің мүмкіндіктерін қарастыруда банкирлер өздерінің
алтын ережесі ретінде ең алдымен бастапқы көзге бағдар жасауды негіз етіп
алады. Сол үшін несиелік өтініштерді қарастыру үдерісінде басты назар
клиенттің ақшалай ағындарын талдауға аударылады, саланың дамуының болашағы
мен аталмыш клиенттің бизнесі, клиенттің жеткізушілер мен сатып алушылармен
қарым-қатынасының жағдайына, сол сияқты іскерлік репутациясына назар
аударылады.
Осы орайда міндетті түрде атап өтерлігі, көбінесе тәжірибеде
қалыптасатын жағдай, жоспарлы түсімнің ауытқуының тәуекелдіктері туындайды.
Тәуекелдіктің факторлары өндірістің үдерісімен байланысты, өнімдерді жүзеге
асыру, сатып алушылармен есептеулердің жағдайын реттеу, нарықтың
конъюнктурасының өзгерістері, кезеңдік тербелістер, жалпы экономикалық
өзгерістер, адами фактор және т.б.
Барлық жағдайларда несиені кері қайтарудың қосымша кепілдіктерін иелену
қажеттіліктері туындайды, бұның өзі қосалқы көздерді іздестіруді талап
етеді. Олардың қатарына енеді: мүліктің кепілдігі мен құқығы, талаптар мен
құқықтардың ерекшеліктері, кепілдік пен сақтандыру, кепілдік білдіретін
тұлғалармен жұмыс.
Клиенттің мүліктерінің кепілдігі анағұрлым кең таралған бірден-бір
алғышарты мен банктік несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің сенімді
пішіні, олардың құны адекватты есепте және қызмет көрсетуде қарызгердің
қаржылық жағдайына байланысты емес. Қазақстанның Азаматтық кодексінде кепіл
түсінігі міндеттемелерді қамтамасыз етудің амалы ретінде анықталады. Осы
орайда заң несиегерге құқық береді (кепіл ұстаушыға), басқа несиегерлердің
алдында артықшылық құқық ұсынылып, кепілдің құнына қатысты өздерінің
талаптарын қанағаттандырып, өз міндеттемелерін қарызгердің орындамауы
жағдайында лайықты шараларды қолдану жүзеге асады.
Несиені қайтарудың кепілдік мәні мен рөлін көрнекілік ыңғайда
жарнамалау үшін 1.1-кестесіне назар аударуға болады, яғни қаржылық жағдай
бойынша кәсіпорындардың категориялары алға тартылған және несиелік
міндеттемелердің қамтамасыз етуінің деңгейі, яғни несиені жабудың екі көзі
бойынша ақпараттар алға тартылған. Категориялардың қайта қиылысында бірден
беске дейінгі арту бойынша ұпайлар алға тартылады, несиені қайтарудың
тәуекелдігінің деңгейінен көрініс береді. Бірлікті белгілеуші ұяшық,
минималды тәуекелдіктерді иеленеді, соған сай ұяшықтың артуы бойынша бес
белгіленген саны арқылы максимальды тәуекелдіктер көрініс алады.
1.1-кесте – Несиені кері қайтарудың деңгейі бойынша кәсіпорындардың
жіктелуі
Қамтамасыз ету деңгейі Қаржы жағдайы
Өте жақсыҚанағаттанарлыҚанағаттанғысы
қ з
Қамтамасыз ету жақсы құрылымдалып,1 1 1
жоғары өтімді
Қамтамасыз ету құрылымы әлсіз 1 2 3
әртараптандырылған, орташа өтімді
Күрделі бағаланатын қамтамасыз ету1 3 4
Жеткіліксіз қамтамасыз ету 1 4 5
1.1-кестесінде орын алғандай, несиелік тәуекелдіктің деңгейіне қарай
кәсіпорындардың бес типі белгілі болады. Несиені кері қайтармаудың
анағұрлым шағын тәуекелдігі кәсіпорында орын алады, бірінші типке қатысты
болады. Бұл кәсіпорындар, тұрақты қаржылық жағдайларға ие болуда,
қамтамасыз етудің сапасы мен үдерісінен немесе кәсіпорынның әрекеттерінен
қатысты бола отырып, олардың қаржылық жағдайларынан тәуелсіз түрде ұтымты
ыңғайда қамтамасыз етіледі.
Атап өтерлігі, несиені кері қайтарудың тәуекелдігі аз немесе мүлде орын
алмауы ықтимал, егер екі фактор да орын алатын болса немесе олардың тым
болмаса біреуі ыңғай алатын болса құптарлық әрекет ретінде танылады.
Кепілдік операциялардың мамандары кепілдің қызметінің бірнеше негізгі
қызметін бөліп көрсетеді, яғни оның экономикалық мәндерінен көрініс алады.
Кері қайтару әрекеті. Кепіл зайымшының банкроттығы жағдайында несиелік
қарызды қосалқы жабу көзі ретінде қарастырылады, сол арқылы оларды жүзеге
асыру мен кепілдік мүлікті іздестіру арқылы жалғасатын болады.
Несиені қайтаруға ынталандыру. Кепілдің құндылығы кепіл ұсынушыға
несиелік міндеттемелерді қамтамасызт ететін мөлшерден жоғары болатын болса,
кепіл беруші өзіне қымбат саналатын мүлкін жоғалтпау үшін қаржылық жағдайда
барлық күшін салатын болады. Кепіл ұсынушы үшін кепілдің құндылығы екі
жақты қарастырылады: бұл ақшалай мәндегі міндетті құны және оның бизнесі
үшін актив кепілінің жолданатын мәні. Бұндай активтердің қатарына енетіні
арнаулы технологиялық линиялар, өндірістік инженерлік коммуникациялар,
арнаулы ғимараттар мен құрылғылар, яғни өндрістік үдеріске белсене әрекетке
қосылатындары.
Қамтамасыз етілген несиелік қарыздардың шектелуі. Несиегерлердің
құқықтық орын алған өрісінде, міндеттемелері кепілмен қамтамасыз етілген,
басқа несиегерлердің алдында артықшылықтарға ие болады. Бұл жағдайларда
клиенттің активпен үйлестірілген кепілдігі банкке бәсекелестік
артықшылықтарды ұсынады және басқа несиегерлердің мүмкіндіктерін шектейді.
Кепіл – бизнестің жағдайы туралы ақпараттардың көзі. Кезеңдік немесе
кепілдік мүліктің тұрақты мониторингі банкке айналым активтері мен оның
негізгі акти\втері туралы ахуалды сандық және сапалық ерекшеліктері арқылы
клиенттің бизнесінің жағдайын жанама түрде бақылау мүмкіндіктерін ұсынады.
Жоғарыда нұсқалған кепілдің қызметінің барлық түрлерін тиімді жүзеге
асыру адекватты үлгідегі кепілдік механизмді құру арқылы мүмкін болады, бұл
мәселе 1.1-суретінен орын алған.
Кепілдік механизм өз алдына кепіл туралы келісімшартты дайындау, іске
асыру және қорытындылау үдерістерін құрайды. Кепілдік механизм несиелік
келісімшартты бекіту жағдайы ретінде несиелік өтініштерді қарастыру
кезеңінде туындайды. Ол несиені пайдаланудың барлық кезеңін алып жүреді.
Кепілдік механизмді орындаудың шынайы айналымы несиенің қозғалысының
аяқталу кезеңінде туындайды – жабу барысында немесе клиент несиені кіріспен
немесе түсіммен жаба алмау жағдайында.
Кепілдік механизмді жүзеге асырудың негізгі кезеңдері болып саналады:
- кепілдің түрі мен пәнді таңдау (кепілдің құрылымын қалыптастыру);
- пәнге қатысты құқықтық экспертиза заңды тәуекелдіктерді нақтылап,
қарастырылатын мүліктің кепілдігімен бірге назарға алынады;
- кепіл заттарының өтімділігі мен құнын бағалау жүзеге асырылады;
- кепіл туралы келісімшарттарды бекіту мен құрастыру, кепілді
іздестірудегі тәртіп шараларын анықтау жалғасын табады;
- кепілдік затын сақтау туралы лайықты шараларды қабылдау. Сапалық
өлшемдерді анықтау ғана маңызды емес, мүлікпен сай болуын таңдау маңызды,
сол сияқты оның сақталуын қамтамасыз етуге ден қойылады. Тек қана бұл
жағдайларда ғана мүліктің кепілі несиені кері қайтарудың кепілдігі бола
алады.
1.1-сурет – Кепілдік механизмнің құрамдас элементтері
Міндетті түрде атап өтерлігі, жоғарыда атап өтілген кепілдік
механизмнің барлық кезеңдерін сауатты және жан-жақты орындау оның тұтастай
тиімділігіне жақсы қырынан ықпал етеді, сол сияқты кепіл қызметін жүзеге
асыруды да қанағаттандырады.
Сонда, егер бірінші кезеңде активтер таңдалып алынса, яғни бизнес үшін
орталық мәнді иелік етпейтін, онда ынталандырушы қызметі өзінің мәнін
жояды. Егер кепіл оның айқын идентификациясы бойынша күрделі мәселелерге ие
болса, оның сапалық және сандық көрсеткіштерін анықтауда, ереже бойынша,
тауарлық-материалдық қорлар, ауыл шаруашылығының астығы, қоймада
партиялардың ешбір ажырағысыз түрлерінің сақталуы, зайымшының бизнесі
туралы ақпараттардың көзі ретінде кепілдің қызметін жүзеге асыруға ықпал
ететін болады.
Құнды бағалаудағы адекватты емес жағдайлардың орын алуы барысында
(егер бұл жоғары шама болса тіптен қиын) қауіпке ұрынатыны негізгі екі
қызметтің әрекеттері – кері қайтару мен ынталандыру (аталмыш жағдайларда
аталмыш қызмет өзінің жұмыстарын кері жақтан бастайды, несиені төлемеу
ынталандырылады, зайымшының білетіні, оның активтерінің құны алынған
несиенің сомасынан анағұрлым аз және өзінің ликвидті емес жағдайын банкке
сатудың тиімді мүмкіндіктері.
Өте маңызды болып есептелетіні заңды блок, ұсынылатын кепілге
зайымшының меншік құқығын нақтылаудан басталады, кепілдің келісімшартына
қол қоюмен аяқталып, мүлікті тіркеуге қояды [8].
Аталмыш кезең бойынша жіберілетін қателіктер кері қайтарудың қызметіне
ықпал етуі мүмкін, несиені кері қайтарудың ынталандыру жағдайына және
қамтамасыз етілген несиелік қарыздың шектелуіне.
1.2 Несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің пішіндері мен кепілді
іріктеудің өлшемдері
Несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің пішіндері – бұл бар қарызды
жабудың нақты көзі, несиегердің орындауға тиесілі құқығын заңды түрде
құжаттау, аталмыш көздің жеткілікті ыңғайда іске асуын бақылауды
ұйымдастыру банкке лайықты қызмет түрі.
1.2-кестесінде несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің кең таралған
пішіндері орын алған.
1.2-кесте – Несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің пішіндері
Кепілзат Құқықтарды табыстау Кепілдіктер мен
және талаптан қайту кепілгерліктер
(цессия)
Клиенттің мүлігін кепілге салу Ашық Кепілдік
ТМҚ кепілге салу Ақырын Кепілгерлік
Айналымдағы тауарларды кепілге Жалпы
салу
Қайта өңдеудегі тауарды кепілге Глобальды
салу
Вексельді қоса, бағалы қағаздарды
кепілге салу
Сол банкте бар депозиттерді
кепілге салу
Жылжымайтын мүлікті кепілге салу
Жалға алушылардың құқығын кепілге
салу
Сыйлықақы алу үшін автор құқығын
кепілге қою
Мердігерлік шарт бойынша тапсырыс
берушінің құқығын кепілге салу
Комиссия шарты бойынша
комиссионердін құқығын кепілге қою
Аралас кепілзат
Бұндай әдіс тәжірибелік тұрғыда толықтай банкке ұсынылған несие сомасын
және алынған пайызды қайтаруға кепілдік береді. Осы орайда маңызды кезең
ретінде айқындалатын дерек, қамтамасыз етудің көлемі ұсынылған несиенің
өзінің сомасын ғана жабуға тиіс емес, сол сияқты оған қатысты пайыздық
көрсеткіштерді де жабуы тиіс. Алайда барлығы несиелік тәуекелдіктерден
қорғануда жеткілікті қамтамасыз етуді тартумен қатарға қосылмайды,
шығындарды жабу үшін тағайындалған, ал зайымшының несиелік қабілеттілігін
талдаумен ұштастырылады, бұл шығындарды болдырмау мақсаты көзделеді.
Несиелік мәміле ссуда алушының лайықты қарыз көлемін қайтаруының
міндеттемелерін туындатады. Нақты тәжірибе осы мәселені байқатып отыр.
Міндеттемелердің барысы (әр түрлі пішінде) әлі де кепілдікті және уақтылы
кері қайтаруды аңғартпайды. Инфляциялық үдерістердің туындауы экономикада
ұсынылған соманың құнсыздануына әкелуі ықтимал, ал зайымшының қаржылық
жағдайының нашарлауы – несиені кері қайтару жағдайының бұзылуы. Сол үшін
банктердің әрекеттерінің халықаралық тәжірибесі несиені кері қайтаруды
ұйымдастырудың механизмін дайындады, оның қатарына қосылады:
- түсім (кіріс) есебінен нақты ссуданы жабудың тәртібі;
- несиелік келісімшартта оны жабудың тәртібін заңды тұрғыда бекіту;
- ссудалық құнның уақтылы және толық кері қозғалысын қамтамасыз етудің
сан алуан пішіндерін пайдалану.
Несиені қамтамасыз ету ретінде Банк кепілді қабылдайды, кепіл болушы
тұлғаны қосады, міндеттемелердің басқа да пішіндері қосылып, банктік
тәжірибеде бірнеше түрлері кең қолданысқа енеді. Несие бойынша қамтамасыз
ету сенімділік үшін қолданылады, несиенің сомасы несиені жабуға дейін
Зайымшының несие қабілеттілігінің болмауы жағдайында қайтарылады.
Қамтамасыз ету тәртібі зайымшыны лайықты тәртіпке бағыттайды, оның өзінің
міндеттемелеріне өте жауапты болуына назар аударады.
О.И. Лаврушинаның Банктік іс оқулығында несиені кері қайтаруды
қамтамасыз етудің келесі анықтамалары орын алады: Несиені кері қайтаруды
қамтамасыз етудің пішіні ретінде қолда бар қарызды жабудың нақты көзі
несиелік көз деп түсініледі, несиегердің оны пайдалануға құқығын заңды
түрде құжаттау, аталмыш көздің жеткілікті және толық болуын банктің
бақылауын ұйымдастыру мәселесі.
Егер несиені жабудың механизмі түсім не кіріс есебінен болса және
несиелік келісімшарттық құжаттарда оны бекіту несиені кері қайтарудың
алғышарты болып есептеледі, сонда кері қайтарудың пішіндерін анықтау өз
алдына бұл кері қайтарудың кепілдігін құрайды. Бұндай кепілдік төлемнің
мерзімінің ұзартылуы жағдайларында, яғни тәуекелдіктің жоғары дәрежесінде
аса қажет.
Осылайша, банктік тәжірибеде ссудаларды жабудың көздері бастапқы және
қосалқы екінші түрлерге жіктеледі. Бастапқы көздері өнімдерді, қызмет
көрсетуді және кірісті жүзеге асырудан түсім болып саналады, физикалық
тұлғаға түседі.
Мүліктің кепілдігі банктік несиелерді кері қайтарудағы қамтамасыз
етудің анағұрлым кең таралған пішіндерінің қатарынан орын алады. Мүліктің
кепілдігі кепілдік міндеттемелерден келіп шығады, зайымшы тарапынан
несиегерге берілетін және соңғыларының салынған кепілдік мүлкінің құнына
қатысты шағымдарды қанағаттандыру бағасына ие болуы, сол сияқты төлемдік
міндеттемелерді орындамаудағы құқықтарды нысанға ала отырып жұмысты
жалғастыру шаралары нақтыланады.
Кепілдік сол сияқты несиені кері қайтару үдерісін қамтамасыз етудің бір
пішіні. Кепілдік – міндеттемелерді орындауды қамтамасыз етудің амалы, яғни
келісімшартпен бекітіледі, яғни онда кепіл болушы тұлға несиегердің алдында
қарызгердің барлық міндеттемелерінің толық көлемде және уақтылы жүзеге
асатындығына міндеттенеді. Кепіл болушы, келісімшарт бойынша қарызды
несиегерге төлеуде қарызгерге төленген соманың мөлшерін қайтару туралы
талаптар қоя алады.
Банктер сол сияқты несие бойынша кепілді қамтамасыз ету бойынша
жұмыстар жүйесін іске асырады. Кепілдік кепіл болушыдан ерекшеленеді, яғни
негізгі мәмілені толықтыратын акт болып саналмайды. Кепілдік – бұл
гаранттың міндеттемесі, белгіленген тағайындалған соманы кепілдік жағдай
туындау жағдайында төлей алуға бейімділік. Кепілдік лайықты тәртіп бойынша
құжаттандырылады және міндетті реквизиттерді қарастырады. Кепілдік хатта
міндетті түрде жабу туралы мерзім мен кепілдік сомасы, қандай келісімшарт
бойынша кепілдік ұсынылғаны туралы толық мәліметтер нұсқалады.
Банкирлер өздерінің алтын ережесі деп санайтындары несиелік мәмілені
бекіту мүмкіндіктерін қарастыруда ең алдымен бастапқы көздерге назар
аудару, бағдар жасау. Сол үшін несиелік өтніштерді қарастыру үдерісінде
басты назар клиенттің ақшалай ағындарын талдауға аударылады, саланың
болашағы зор бағыттарына, аталмыш клиенттің бизнесіне, клиенттің сатып
алушылармен және жеткізушілермен қарым-қатынасына да назар аударылады. Егер
банкте ссуда алушының болашақ кірісіне қатысты күмән туындайтын болса,
несиелік мәміле өзінің күшін жоятын болады.
Несиені кері қайтарудағы шынайы кепілдік ретінде – қаржылық тұрақты
кәсіпорынның түсімі болып есептеледі. Олардың қатарына енеді:
рентабелділіктің жоғары деңгейін иелік ететін кәсіпорындар және өзіндік
капиталмен жоғары дәрежеде қамтамасыз етілген кәсіпорындардың түрлері.
Бұндай кәсіпорындарда ақшалай ағындардың жүйелі түрдегі ағыны ғана жүзеге
асып қоймайды, сол сияқты кірістің түзілуінің бөлігіндегі ақшалай
қаражаттың арту шамасы байқалып отырады, сол сияқты өзіндік капиталдың
толығуы жалғасады.
Қаржылық жағдайлары тұрақты кәсіпорындар үшін, яғни банктердің бірінші
класты клиенттері болып саналатындары, несиелік келісімшартта өздерінің
тиянақты түсімдері мен кірістерінің есебінен ссуданы жабуды заңды тұрғыда
бекіту жеткілікті әрекет болып саналады. Бұл жағдайда банк пен зайымшы
арасындағы өзіндік міндеттемелерді орындауға байланысты сенімді қарым-
қатынас қалыптасады, сол сияқты банк пен зайымшының арасында қандай да
қосымша кепілдіктер ұсыну мәселесі қарастырылмайды.
Көбінесе тәжірибеде қалыптасатын жағдай, түсімнің уақтылы түсуіндегі
белгілі тәуекелдіктердің орын алуы. Тәуекелдіктердің факторлары өндірістің
үдерістерінің жағдайларымен байланысты болуы ықтимал немесе құндылықтарды
жүзеге асырумен қатысты, сол сияқты сатып алушылармен есептесулерде,
нарықтың конъюктурасының өзгерістерімен болуы ықтимал, кезеңдік нарықтың
ауытқулары мен тербелістері де себепкер болуы мүмкін
Бұл аталып өткен барлық жағдайларда несиені кері қайтаруда қосымша
кепілдіктердің болуының қажеттіліктері туындайды, бұның өзі қосалқы
көздерді іздестіруді талап етеді. Олардың қатарына енетін болады: мүлік пен
құқықтың кепілдігі, талаптар мен құқықтарға қатысты ережелер, кепілдік,
кепілдендіру мен сақтандыру. Несиені кері қайтарудың нұсқалған пішіндері
арнаулы несиелермен құжаттық үлгіде толтырылады, заңды күшке ие болып,
міндеттемелерді атқарудың мерзімі басталуда ссуданы жабу үшін белгілі
көздердің болмауында несиегерге бекітілуімен ұштасады. Ссуданы жабудың
қосалқы көздерін пайдалану еңбек сыйымдылығы зор және ұзақ мерзімді үдеріс
болып есептеледі.
Несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің орын алған пішіндерінің
тиімділігі құқықтық механизмнің әрекеттеріне қатысты, лайықты құжаттардың
құқықтық және экономикалық мазмұндарының сауаттылығының атқаратын рөлі
ерекше, төлемдік міндеттемелердің гарантының іскерлік этикаларының
нормаларын сақтау басты назарда болады.
Несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің барлық тәсілдері екі топқа
бөлінеді:
- несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің дәстүрлі тәсілдері;
- несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің дәстүрлі емес тәсілдері.
Өз кезегінде несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің дәстүрлі
тәсілдері мынадай пішіндерге жіктеледі:
- кепіл;
- кепіл иесі болу;
- банктік кепілдік;
- алдын ала ұсынылатын задаток пен аванс;
- қарызгердің мүлкін ұстау.
Несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің дәстүрлі емес тәсілдері келесі
пішіндерге ие болады:
- несиені жаппауда жауапкершілікті сақтандыру;
- вексель;
- аккредитив;
- чек;
- қарыздарды дисконтпен сату;
- лизинг;
- факторинг;
- форфейтинг [15].
1.2-суретінде несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің тәсілдері
нұсқалған.
Кепілдік операциялардың ерекшеліктері кепілдің түрлеріне негізделеді.
Кепілдің түрлерін жіктеудің принциптері:
а) экономикалық мазмұнына қарай жіктеледі:
1) тауарлық-материалдық құндылықтардың кепілдігі (өндірістік қорлар,
жартылай фабрикаттар, дайын өнімдер мен тауарлар);
2) құнды қағаздар кепілдігі;
3) ақшалай қаражаттың кепілдігі;
4) жылжымайтын мүліктің кепілдігі;
5) құқықтық кепілдік;
Несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің тәсілдері
Несиені қайтаруды қамтамасыз Несиені қайтаруды қамтамасыз етудің
етудің дәстүрлі тәсілдері дәстүрлі емес тәсілдері
Кепілзат Несиені өтемегені үшін жауапкершіліктен
сақтандыру
Кепілгерлік Вексель
Банктік кепілдік Аккредитив
Кепілақша және алдын ала берілетінЧек
ақша
Борышқордың мүлкін ұстап қалу Дисконтпен бірге қарыздарды сату
Лизинг
Факторинг
Форфейтинг
1.2-сурет – Несиені кері қайтаруды қамтамасыз етудің тәсілдері
ә) материалдық-заттық мазмұны бойынша кепіл затының мүліктік мазмұны
бөлінеді:
1) материалдық құндылықтардың кепілдігі;
2) қаржылық активтердің кепілдігі;
б) кепіл заттарын иелік етудің тәсілдері бойынша жіктеледі:
1) кепілдік (несиегерге иелік ету құқығын жолдау);
2) кепілді берушінің кепліл затын иелік иелік ету (ссуда алушы
тарапынан);
в) кепіл затын пайдалану құқығы бойынша бөлінеді:
1) пайдалану құқығынсыз кепілдік (кепіл пәнін өзінің құрамы мен
құрылымын өзгертпейді, кепіл туралы келісімшарт мерзімі аясында);
2) пайдалану құқығына қатысты кепіл (кепілдің бастапқы пәнін
алмастырудың мүмкіндігін қарастырады).
Клиенттің қандай да бір мүлкі кепіл заты ретінде орын алады, міндетті
түрде жеткіліктілік пен өлшемдердің сәйкестігі назарда болады.
Кепіл затының сапалық жағынан көрініс беруінің лайықты өлшемдері,
жеткіліктілік өлшемдері – сандық. Кепіл заттарына қатысты сандық және
сапалық белгіліліктің ерекше талаптары орын алады.
Кепіл затының пәндерінің сапалық жағына жалпы талаптар олардың
материалдық-заттық мазмұнына тәуелсіз, мына жағдайларға әкеледі.
Кепіл заттары (заттар мен мүліктік құқықтар) зайымшыға (кепіл
ұсынушыға) лайықтандырылуы қажет немесе оның толық шаруашылықты жүргізу
жағдайында орын алады.
Кепіл заттары өтімділікті болуы шарт, яғни жылдам жүзеге асыруға
қажетті қабілеттілікке ие болуы шарт.
Кепіл заттары зайымшының бизнесі үшін мағыналы да мәнді болуы шарт.
Несиегердің кепіл заттарының сақталуына бақылауды жүзеге асыруының
мүмкіндіктері.
Кепіл заттары сандық белгілілік жүйесінің жалпы талаптарын негізгі
міндеттемелермен салыстыру бойынша салынған мүліктің құнының артуы болып
саналады, яғни кепіл ұсынушы кепіл ұстаушыға қатысты қағидаларды басшылыққа
алып, яғни салынған мүліктің құны несие сомасынан жоғары болуы шарт және
оған қатысты пайыздар да есепке алынады.
Кепіл затының сандық және сапалық белгіліліктерінің ерекше талаптары
кепілдің түріне байланысты және тәуекелдіктің деңгейіне қатысты, лайықты
кепілдік операциялардың ережелерін ұстанады [17].
1.3 Банктік ссудаларды кепілдік қамтамасыз етуді бағалаудың негізгі
әдістері
Кепіл ұстаушы мен кепіл берушінің арасындағы несиелік-кепілдік құқықтық
қатынастардың бірден-бір маңызды қыры кепілге ұсынылған мүліктің құнын
нақты анықтау болып табылады, яғни кепіл ұстаушы тарапынан қаржылық құрал
ретінде алға тартылып, кепілдікпен қамтамасыз ету әрекеттері орын алады.
Бүгінгі таңда кепілдік құны түсінігі заңдардың аясында жан-жақты
қарастырылған, сол сияқты орын алып отырған несиелеудің тәжірибесінде де.
Кепілге жолданатын мүлік көбінесе өте сапалы болуы қажет, оның құнын
анықтау, нарықтық және кепілдік түрлеріне қатысты, бұрыннан бері үнемі дау
тудырумен келеді әлі де көп тудыратыны айқын.
Кепілдің құнын бағалаудың ережелері:
- кепілдің құны несиелік келісімшарттың әрекетінің барлық мерзіміндегі
ұсынылған ссуданың көлемін жабуы қажет;
- кепілдің құнын бағалау нақтылануы қажет;
- қабылданған қамтамасыз ету кезеңдік тұрғыда қайта бағаланып отырады;
- кепілді бағалауда міндетті түрде оның құнын қайта бағалаудың құны
ескеріледі, сол сияқты таратулы құны назарға алынады.
Жылжымайтын мүлікті бағалаудың белгілі ерекшеліктері орын алатыны
айқын. Халықаралық тәжірибеде кепіл ретінде жылжымайтын мүлікті бағалаудың
үш әдісі қолданылады: шығындық, нарықтық, крісті.
1.3-кестесінде төменде әр қарым-қатынасқа байланысты жалпы принциптер
орын алған.
Шығындық қарым-қатынас орын алатын нысанның құнының соған ұқсас
нысанның құрылыс құнымен салыстырылу арқылы есептеулерге негізделеді. Алға
тартылатыны, шығындар, яғни жылжымайтын мүліктің бағаланатын нысанын құру
үшін қажетті, яғни оның орын алатын жағдайлары мен тұтыну қасиеттерінің
лайықты іске асу барысы назарға алынады, бұл нысанның нарықтық құнға
сәйкестігі ескеріледі. Бұндай болжамдар психологиялық негізде ақталған,
типтік сатып алушы жылжымайтын мүлік нысаны үшін соған сай жер үлескісінің
тепе-тең бағадағы нысанын иелік етудегі бағадан жоғары
1.3-кесте – Кепіл құнын бағалаудың қарым-қатынастары
Кепілді бағалаудың Нарықтық (салыстырмалы) Кепілді бағалаудағы
шығындық түрі қарым-қатынас, кепілді кірістік қарым-қатынас
бағалауға қатысты
Сомасы анықталады, Салыстырмалы қарым-қатынас Кепіл затының қандай
яғни міндетті түрде кепіл затының басқа потенциалды пайда не
кепіл заттарын жүзеге нысандармен ерекшеліктерін кіріс әкелетіндігін
асыру үшін оның алға тартады, ашық нарықта анықтау жалғасады,
моральдық және қазіргі уақытта лайықты (мысалы, офис
физикалық тозу ахуалынережелермен жалғасын табады. жағдайында, оны жалға
ескере отырып Кепіл мақсаты үшін нарықтық тапсыруда қандай кіріс
жалғасады құнды анықтау, аталмыш әкелетіндігін
жағдайда, нысандардың айқындауға болады).
ерекшеліктерінің Аталмыш сандар ықтимал
айырмашылықтарын нақтылау, тәуекелдіктерге қатысты
сол сияқты олардың ықпалын түзетіледі, сол сияқты
ескере отырып құндық кепілдің нарықтық құнын
түзетулер енгізу. бағалаудың базасы болып
саналады
құнды төлегілері келмейді, сол сияқты оларға қатысты жақсарту шараларын
іске асыру көзделеді (ғимараттар мен құрылымдар), пайдалылық принциптері.
Ғимараттар мен құрылымдарды іске асыру амалдарына қарай мынадай
түрлерге жіктеледі:
- өндірістік құны (көбінесе қалпына келтіру құнымен қатысты) – бұл
құрылысқа ағымдағы бағалардың шығындарының ақшалай мәні, яғни тиянақты
нысанның дәл сондай материалдарды пайдалануымен, стандарты, дизайны және
жұмыстарының сапасының талапқа сай болуы барлық келеңсіздіктер мен
кемшіліктерді болдырмауға ықпал етеді, бұл ахуал нысанды бағалауда
аңғарылады;
- аралас үдерістердің құны – бұл шығындардың ғимараттардың
құрылыстарына қатысты ақшалай мәні, балама пайдалылық шамасын иелік етеді
(функционалдық жарамдылық) бағалаудың нысанымен, бірақ жаңа материалдардан
құрылған, соған сай қазіргі нарықтық стандарттармен үйлесім табады, қазіргі
материалдар мен дизайн және жоспарлау жалғасын табады.
Теориялық көзқарастардың тұрғысынан көптеген жағдайларда бұл атап өткен
ахуалдың құнын бағалау анағұрлым негізделген, яғни әлеуетті сатып алушыға
бағаланатын ғимараттың нақты көшірмесі оның барлық функционалдық
кемшіліктерімен және басы артық жағдайларымен қажет. Бірақ осы орайда
ғимараттың құрылысын анықтаудың тәуекелдігі бағалау мақсаттарына кейде
қайшы келіп жататын тұстар да болады.
Бұлардан шығатыны, тәжірибеде көбінесе құрмет бағаланатын үдерістерде
шығындарды есептеуге қатысты өрістейді. Алайда қалпына келтіру құны мен
алмастыру құнының арасындағы шекара әрқашан да шартты және әр нақтылы
жағдайларда шығындық қарым-қатынасты пайдаланудың жағдайлары туралы
байланысты бағалаудың құнының түрін немесе оны таңдау туралы сұрақтарды
шешуге тура келеді. Шығындық қарым-қатынастың методологиясының мәселелік
және күрделі сұрақтарының қатарына енеді:
- жер үлескілерін бағалау, яғни бұл қарым-қатынастың тек қана бір
бөлігі ғана болып саналмайды, сол сияқты жылжымайтын мүліктерді бағалаудың
тұрақты кезеңі болып саналады;
- жаңа құрылыстың құнын бағалаудағы адекватты қарым-қатынастардың
түрлерін іздестіру;
- нысандардың сыртқы және функционалды тозуының қазіргі қарым-
қатынастарын анықтау;
- кәсіпкерлердің кірістерін есептеу әдістемесі мен мәнін анықтау.
Шығындық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz