Негізгі құралдардың амортизациясы, есеп объектілері
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Ергожина Г. Ж
Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы: есептеулердің әдістері
және есеп
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В050800 – Есеп және аудит
Павлодар
2013
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Есеп және аудит кафедрасы
2013 ж. __________
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ____________ А. Ж. Мусина
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы: есептеулердің
әдістері және есеп тақырыбына арналған
5В050800 Есеп және аудит
мамандығы бойынша
(шифрі)
(атауы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ергожина Г.Ж.
Орындаған
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Тобы ҚЕжА-301(қ)
Ғылыми жетекшісі
Амеркулова А.С.
Аға оқытушысы
(лауазымы, ғылыми (қолы) (аты-жөні, тегі)
дәрежесі)
Бахралинова Х. Г.
Нормабақылаушы
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Павлодар
2013
Мазмұны
Кіріспе
1 Негізгі құралдардың амортизациясы есебінің ұйымдастыру
теориялық негізі
1.1Негізгі құралдардың амортизациясы, есеп объектілері
1.2Негізгі құралдардың жіктелуі және бағалануы
1.3Амортизацияны есептеу мақсаттары үшін пайдалану мерзімін
анықтау
2 Негізгі құралдардың амортизациясы мен құнсыздануы:
есептеулердің әдіснамасы мен есебі. (Центр Крепежа.kz ЖШС
үлгісінде
2.1Центр Крепежа.kz ЖШС қызметінің сипаттамасымен
негізгі құралдарды есепке алу облысындағы есептік саясаты
2.2Негізгі құралдардың амортизациясы: есептеулердің әдісі мен
есебі.
2.3Негізгі құралдардың құнсыздануы.
3 Негізгі құралдардың аудиті
3.1Ішкі бақылау жүйесінің тиімділігін бағалау
және аудиторлық бағдарламаны әзірлеу.
3.2Аудиторлық процедуралар
3.3Аудит нәтижелерін рәсімдеу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
А қосымшасы
Ә қосымшасы
Б қосымшасы
Кіріспе
Негізгі құралдар материалдық өндіріс салаларында, сонымен қатар
өндірістік емес салаларда бір жылдан астам уақыт бойы қызмет ететін және де
жұмыс істейтін материалдық - заттық құндылықтар. Оларға жататындар:
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар жабдықтар, көлік құралдарын,
өндірістік және шаруашылық мүлкі, құрал - саймандар жатады. Шаруашылық
қызметте пайдалануға арналған негізгі құралдарды сатуға немесе ақшаға
айналдыруға болмайды. Олар бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және
субъект балансында көрініс табады.
Егерде осы негізгі қорлардың бағасы экономикада сатып алу құнымен
көрсетілсе, олардың бағалануы инфляция коэфиценттеріне байланысты болады.
Қазақстан Республикасында қазіргі жағдайда халықаралық тәжірибедегі негізгі
құралдардың есепке алынуының жетік әдістері енгізілуі қолға алынған. Соған
сәйкес негізгі құралдардың есебін дұрыс ұйымдастыру үшін бухгалтерлік
есептің 16 Негізгі құралдар стандартына сәйкес жүргізіледі. Осы
стандартта негізгі құралдардың амортизациялық тозу сомасын есептеу әдістері
көрсетілген.
Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп
жөніндегі қаулысымен бекітілген 16 ХҚЕС-ның Негізгі құралдар бухгалтерлік
есеп стандартына сәйкес іске асырылады.
Бухгалтерлік есептің негізгі түрлері, бағыттары экономикалық және
әлеуметтік мәселелердің табиғатымен және маңыздылығымен анықталады.
Бухгалтерлік есеп – ол өз экономикалық өміріне мемлекеттің араласу түрінің
бірі болып табылады. Яғни, ол шектеулі ресурстарды тиімді бөліп, активтерді
ұтымды пайдалануына байланысты болып келеді. Есептің маңызы – бухгалтерлік
ақпараттық мәліметтердің, қаржылық есеп берудің сыртқы пайдаланушыларға
олардың шешім қабылдауы үшін қажет болуымен анықталады.
Диплом жұмысының мақсаты: ұйымда негізгі құралдардың құрылымын,
өзгерісін және жағдайын, олардың есебін білуге ерекше көңіл бөлінеді.
Себебі, бұлар қоғамның ұзақ мерзімді активінің үлес салмағының көп бөлігін
алады.
Негізгі құралдар кез-келген өндірістің маңызды факторларының бірі
болып табылады. Олардың жағдайы мен тиімді пайдалануы қоғамның шаруашылық
қызметінің нәтижелеріне тікелей әсер етеді.
Осы мақсатқа байланысты мынадай міндеттер қойылады:
- негізгі құралдарды жіктеп бағалау;
- негізгі құралдар қозғалысының есебін жүргізу;
- негізгі құралдардың амортизациясын есептеу;
- негізгі құралдар бойынша құжаттарды рәсімдеу;
- негізгі құралдардың құнсыздануын қарастыру.
Дипломдық жұмыста Центр Крепежа.kz ЖШС - де негізгі құралдардың
есебі мен аудит есептерін ұйымдастыру қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі – кәсіпорынның негізгі
құралдарының пайдалануын көрсету, негізгі құралдар қозғалысының есебі мен
аудитінің теориялық негіздерін ашып көрсету және оларды пайдалану жолдарын
жақсарту мәселелерін зерттеуді талап етеді. Сол сияқты негізгі құралдардың
мәні,олардың жіктелуі және кәсіпорын құралдарының айналымындағы орнын
қарастыру көзделеді. Кәсіпорынның негізгі құралдардың амортизацияны және
құнсыздануыны есебін айқындайды.
Дипломдық жұмыстың пәні: негізгі құралдар есебі аудиттің
ұйымдастыруы, сонымен бірге негізгі құралдардың амортизациясы мен
құнсыздануы кәсіпорындағы ЖШС (Центр Крепежа.kz бухгалтерлі к
есебі. Амортизацияны есептеумен оның мақсаттыары үшін пайдалу мерзімін
анықтау. Әдіснамалар мен есептер ЦентрКрепежа.kz ЖШС-інде.
Дипломдық жұмыстың мәні –негізгі құралдардың амортизациясы мен
құнсыздануы: есептеулердің әдіснамасы мен есебі бойынша ғылыми және
тәжірибелік ұсыныстарды енгізумен байланысты мәселелерді шешуді зерттеу.
кәсіпорынның негізгі құралдарын қарастыру және пайдалану жолдарын зерделеу,
теориялық танымды негізге ала отырып, негізгі құралдарды тиімді пайдалану
туралы білімдерді жүйелеу, ашып қарастыру. Негізгі құралдардың
құнсыздануын, олардың жіктелімін және кәсіпорын құралдарының айналымындағы
орнын айқындау. Кәсіпорынды басқаруға арналған негізгі құралдар есебінің
және аудитінің мақсаты мен мағынасын нақтылау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі Павлодар қаласындағы Центр
Крепежа.kz ЖШС-нің есебі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмыс бөлімінде . Негізгі құралдардың амортизациясының ұйым
есебінің теориялық негізі 2-бөлімде Негізгі құралдардың амортизациясы:
есептеулердің әдісі мен есебі. (Центр Крепежа.kz ЖШС үлгісінде) 3-бөлімде
Негізгі құралдардың аудиті. Тақырыпты толық ашуда заң, стандарттар,
оқулықтар пайдаланды. Және де жұмыс Центр Крепежа.kz ЖШС-нің жылдық есеп
беру нысандарының мәліметтерінің негізінде орындалынады.
1 Негізгі құралдар амортизация есебінің ұйымдастыру теориялық негізі
1.1 Негізгі құралдардың амортизациясы, есеп объектілері
Шаруашылықты жүргізуші субъект қолданылып жүрген заңдарға сәйкес,
өзіне тиісті үйлерді, ғимараттарды, құрал жабдықтарды, көлік құралдары мен
құрал саймандарды басқа субъектілерге беруге, айырбастауға, жалға беруге,
уақытша тегін пайдалануға беруге, сондай – ақ баланстан шығарып тастауына
болады. Негізгі құралдарды есептен шығару: табиғи және моральдық тозуына
байланысты жою қажет болғанда; құрылыс жүргізгенде; кәсіпорындарда,
цехтарда немесе басқа объектілерді техникалық жағынан қайта жабдықтағанда:
кеңейткенде; негізгі табынан малдарды жарамсыз деп тапқанда; табиғи
өзгергенде; баланстан тегін бергенде; сыйлағанда; шаруашылықаралық және
басқа кәсіпорындарға, қоғамдық ұйымдарға бергенде ( сатқанда ), өткізгенде
және айырбастағанда жүзеге асады. Негізгі құрал – жабдықтардың
жарамсыздығын анықтау үшін, сондай – ақ қажетті құжаттарды дайындау үшін
басшының бұйрығымен комиссия құрамы тағайындалады, оның құрамында бас
инженер немесе субъект жетекшісінің орынбасары , бас бухгалтер немесе оның
орынбасары , материалдық жауапкершілігі бар тұлғалар , меншік иесінің өкілі
мемлекеттік көлік инспекцияысының өкілі бар тұрақты жұмыс істейтін
комиссиялар құрылады.
Негізгі құрал- жабдықтардың кейбірі түрлерін баланстан шығарғанда
комиссияға арнайы салалық мамандар да қатыстырылады. Тұрақты жұмыс істейтін
комиссиялар есептен шығарылатын қажетті обьектілермен тікелей танысып ,
оларды қайта қалыпқа келтіру немесе одан әрі пайдалануға жарамсыздығын ;
есептен шығару себептерін , қажетті жағдайда обьектілердің уақытынан бұрын
есептен шығаруға кінәлі тұлғаларын; кейбір тораптардың , тетіктер мен
материалдардың пайдаланылу мүмкіндіктерін және олардың бағасын анықтайды;
негізгі құрал-жабдықтардың есептен шығару актілерін жасайды. Комиссия
актілерді дайындағанда төл-құжаттарын, этаптық жоспарларын ,ақау
белгілерінің тізімін, машиналардың апатқа ұшырауы жөніндегі актілерін және
тағы да басқа қолда бар құжаттарды пайдаланылады. Үйлер мен ғимараттар
негізгі құрастырушы бөлшектері тозғанда, қайта қалпына келтіріп , жөндеу
мүмкін болмаған жағдайда немесе тиімсіз болғанда, тракторлар,
автомобильдер, өздігінен жүретін машиналар – тек негізгі тетіктер,
тораптары мен агрегаттарының көпшілігі істен шыққанда есептен шығарылады.
Негізгі құрал – жабдықтарды толық және ішінара есептен шығару
пайдаланылатын.
Негізгі құрал – жабдықтарды жою туралы. Акт арқылы жүзеге асады.
Актіні субъектінің басшысы тағайындаған коммисия немесе соған уәкілетті
адам екі дана етіп жасайды. Актінің 1-ші данасы бухгалтерияға беріледі де
, екіншісі негізгі құрал - жабдықтардың сақталуына жауапты тұлғада болады
және ол есептен шығарғаннан кейін қалған қосалқы бөлшектерді,
материалдарды, металл сынақтарын және тағы басқаларын қоймаға өткізуге
негіз болып табылады. Есептен шығаруға жұмсалған , сондай-ақ жоюдан және
үйлерді, ғимараттарды бұзғаннан , құрал - жабдықтарды бөлшектегеннен
түскен материалдық құндылықтардың бағасы актінің Обьектіні есептен
шығару нәтижелерінің есебі деген бөлімінде қарастырылады. Баланыстан
автокөлік құралдарының барлық түрін есептен шығару Автокөлік құралдарын
есептен шығару актісінде көрсетіледі. Актіні комиссия екі дана етіп
дайындап, субъектінің басшысы немесе өкілетті уәкілі бекітеді. Бір данасы
бухгалтерияға берілсе, екіншісі құрал – жабдықтардың сақталуына жауапты
тұлғаға беріледі де, ол автокөлік техникасын есептен шығарудан кейін қалған
материалдық құндылықтар мен металл сынықтарын қомаға тапсыруға негіз болып
табылады.
Автокөлік құралдарын жоюдан және бөлшектеуден түскен материалдық
құндылықтар бағасы Автомобильді есептен шығару нәтижесінің есебі деген
бөлімшесінде көрсетіледі.Объектіні есептен шығарған кезде, оған қысқаша
сипаттама беріледі, және оның есептен шығу себептері, негізгі запас
бөлшектерінің жағдайы көрсетіледі және олардың жөндеуге жарамдылығы да
айтылады. Егер де объект табиғат апаттарының, аварияның және тағы басқа
күтпенген жағдайдың салдарынан есептен шығарылатын болса, онда актіге қоса
тиісті құжаттары да бірге тіркеледі. Актіні кәсіпорын басшысы бекітеді. Тек
бекігеннен кейін объектіні жоюға кіріседі. Жоюдан алынған запас бөлшектері
пайдалануы мүмкін болатын бағасы бойынша құндылықтар тиісті шоттар бойынша
кірістеледі. Негізгі құралдарды есептен шығарудың қабылданған тәртібін
бұзған жағдайда жою нәтижесінде алынған материалдық құндылықтарға
жауапсыздықпен қарау анықталса, онда оған кінәлі лауазымды адамдар
белгіленген тәртіпте жауапқа тартылады.
Басы артық, пайданылатын құрал – жабдықтарды, көлік құралдарын,
приборларды, құрал – саймандарды, мүлікті, жұмысқа пайдаланылатын және өнім
алатын малдарды заңды немесе жеке тұлғаларға сатуға болады.
Негізгі құрал – жабдықтарды бір кәсіпорыннан екінші бір кәсіпорынға
беру кезінде екі дана етіп акт жасайды. Акт негізінде мүліктік түгендеу
карточкалары мен негізгі құрал – жабдықтардың кәсіпорын балансынан
шығарылғаны туралы белгі соғады. Негізгі құралдар субъектінің өз ішінде
орын ауыстыруы кезінде, орын ауыстыру актісімен рәсімделеді. Оның негізінде
негізгі құрал – жабдықтардың бір орыннан екінші орынға көшуі туралы
объектілердің тұрған жеріндегі мүліктік түгендеу карточкаларына белгі
соғылады.
Негізгі құралдар шаруашылық ішінде орын ауыстырғанда 2400 Негізгі
құралдар бөлімшесі шоттарының дебеті мен кредиті бойынша бухгалтерлік
жазулар жазылады. Негізгі құралдар өндіріс процесіне ұзақ уақыт бойы қатыса
отырып, біртіндеп тозады, яғни физикалық күштердің, техникалық және
экономикалық факторлардың әсерінен өз қасиеттерін жоғалтады және жарамсыз
күй кешеді.
Тозу – бұл физикалық және моральдық сипаттамаларын жоғалту процесі.
Негізгі құралдардың физикалық тозуы олар пайдаланылған кезде жабдықтың
бөлшектері мен тетіктерінің, үйлер мен ғимараттардың құрылымдық
элементтерінің механикалық тозуына байланысты (физикалық тозудың
пайдаланудағы нысаны), сондай-ақ темірдің тот басуына, ескіруіне, шіруіне
әкеп соқтыртады. Табиғи-климаттық жағдайлардың әсерінен басталады.
Нәтижесінде негізгі құралдар құнының бөлігі жоғалады.
Негізгі құралдардың моральдық тозуы техникалық прогреспен, өндіріс
әдістерінің жетілуі және жаңаруымен байланысты. Техника мен технологияны
жетілдіру қолданыстағы негізгі құралдарға қатысты өндірісті арзандатуға
мүмкіндік тудырады. Соған байланысты пайдаланудағы негізгі құралдар өз
құнының бөлігін жоғалта отырып, құнсыздана бастайды. Өндіріске неғұрлым
жетілген және үнемді машина, жабдық, үй мен ғимарат түрлерін, жануарлардың
тұқымдарының, көп-жылдық өсімдіктердың түрлері мен сараптарының жаңа және
жақсартылған, неғұрдым өнімдіпек түрлерінің жасалуы мен ендірілуі
қолданыстағы негізгі құралдарды одан әрі қолданудың экономикалық
тиімділігін көрсетіп берді.
Негізгі құралдарды моральдық жағынан тоздыратын факторлар:
- өндірістегі жабдықтар мен жабдықтардың жаңаруы (ескі машиналарды
жаңа, неғұрлым өнімделуіне ауыстыру);
- технологиялық процестің жетілуі (жаңа технология кезінде
қолданыстағы машиналар мен жабдықтарды пайдалану мүмкін емес).
- шығарылатын өнім номенклатурасының жаңаруы мен өзгеруі (бұл орайда
ескі мшиналар мен жабдықтар жаңа өнім шығаруға жарамсыз).
- тауар өндіруге арналған машиналар мен жабдықтардың санын азайтуды
субъектіден талап ететін, кейбір тауарларға сұраныстың азаюы.
- жұмыс күшінің, білікті қызметкерлердің еңбекпен қамтылуындағы,
өндірістің географиялық орналасуындағы өзгерістер. Олар өндіріс көлемін,
пайдаланылатын машиналар мен жабдықтардың санын азайтуды талап етуі мүмкін.
- өнеркәсіптің өңдеуші салаларындағы шикізат құрамының жиынтығындағы
өзгеріс, өнімнің жекелеген түрлерін өндіру қажеттілігі. Бұлар өнеркәсіптің
өндіріуші салаларындағы өндіріс көлемінің қысқаруына әкеп соқтыруы мүмкін.
Моральдық жағынан тозудың нәтижесінде физикалық тозу басталғанға дейін
негізгі құрал объектілерін жаңасына, неғұрлым үнемдісіне ауыстырады.
Моральдық жағынан тозуды болдырмас үшін негізгі құрал объектілерін қайта
құрады және жаңғыртады. Мұражай және қылқалам құндылықтарынан, кітаптардан,
фундаментальді кітапханалардан, фильмдер қорынан, сәулет пен өнердің
ескерткіші болып табылатын үйлер мен ғимараттардан басқа негізгі
құралдардың барлығы-моральды тозуға бейім.
Амортизация – бұл тозудың құндық белгісі. Бұл негізгі құралдардың
амортизациялық құнын тозу шамасына қарай оның көмегімен өндірілетін еңбек
өнімі мен қызметке ауыстырудың, өндіріс шығындарына қосылатын
амортизациялық аударымдар арнайы ақша қаражаттарын пайдалану немесе негізгі
қорлардың негізгі құралдардың жай және кеңейтілген өндірісіне айналдырудың
объективтік процесі.
Амортизациялық құн дегеніміз – бастапқы құн мен жою құнының арасындағы
айырмашылық. Ол негізгі құралдар келіп түскенде қосалқы бөлшектердің,
сынықтардың қызмет мерзімінің соңында қалыптасқан қалдықтардың болжамды
құны ретінде анықталады.
Амортизациялық аударымдар амортизация нормалары бойынша жасалады.
Амортизация нормасы – бұл амортизациялық аударымдардың жылдық сомасының
негізгі құралдарының жылдық орташа құнына қатынасы.
Нормалар еңбек құралдарының экономикалық мақсатты қызмет мерзіміне
орай белгіленеді.Олар негізгі құралдар өтелуінің нормативтік мерзімін
көрсетеді. Олардың деңгейі негізгі құралдардың ұзаққа шыдамдылығы мен
физикалық тозуына байланысты. Мұның өзі – еңбек құралдарының техникалық-
құрылымдық және материалдық-заттық ерекшеліктеріне, пайдаланудағы негізгі
құралдардың (әсіресе машиналардың, жабдықтардың) нақты жасына, қолданыстағы
еңбек құралдарының моральдық тозуына байланысты анықталады. Автомобиль
көлігінің жылжымалы құрамының амортизациялық аударымының нормасы 1000 км
жүрістің баланстық құнына пайызбен белгіленуі мүмкін. Жыл бойы әрбір айдағы
амортизациялық аударымдардың мөлшерін анықтау негізгі құралдар құрамының
өткен айда өзгеруіне байланысты, сондай-ақ негізгі құралдардың толық
амортизациясына нормативтік қызмет мерзімінің аяқталуына байланысты
белгіленген нормаларға түзетілген амортизация нормасына қарай жүргізіледі.
Қайтадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация
есептеу енгізілген айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады.
Шығарылған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеу шығарылған айдан
кейінгі айдың бірінші күнінен тоқтатылады. Қайтадан құру мен техникалық
қайта жарақтандыру бойынша, егер олар толықтай тоқтатылса және НҚ
консервацияға жіберілмесе, амортизацияға есептеу жүргізілмейді.
Жалға алынған НҚ бойынша амортизация есептеуді жалдау шартының
нысанына және шарттың талаптарына сәйкес жалгер немесе жалға беруші
жүргізеді. ХҚЕС 16 бойынша амортизация есептеу үшін мынадай әдістер
қолданылуы мүмкін.
1. Құнды біркелкі тікелей есептен шығару әдісі
Объектінің амортизациялық құны ай сайын бірдей сомамен есептен
шығарылады. Амортизация сомасы мыналарға орай анықталады: Ұтымды пайдалану
мерзімі. Бұл ретте объектінің жай-күйі, жөндеу және техникалық қызмет
көрсету мәселелері, климат жағдайлары, қазіргі таңдағы техника мен өндіріс
саласындағы үрдістер, осындай активтермен жұмыс тәжірибесі ескеріледі.
Мысалы: Станоктың құны=20000 теңге. Болжамды жою құны = 2000 теңге,
пайдалану мерзімі 10 жыл. Станоктың амортизациялық құны =20000-2000=18000
теңге. Амортизацияның жыл сайынғы сомасы 1800010=1800 теңгеге тең.
Амортизацияның ай сайынғы сомасы-180012=150 теңге
НҚ ұтымды пайдалану мерзімі жою құны секілді НҚ күйін жақсартуға
жұмсалған соңғы шығындарды ескере отырып, қайтадан қаралуы мүмкін. Мұның
өзі қызмет мерзімінің ұзаруына әкеліп соқтырады. Техникалық өзгерістерді,
өткізу нарқындағы өзгерістерді ескерсек, шаруашылық қызметінің өзгеруі
нәтижесінде қызмет мерзімі қысқарады,
Егер 4 жылдан кейін шаруашылық қызметі түрінің өзгеруіне байланысты
станоктың ұтымды қызмет мерзімі 7жыл болып белгіленіп, жою құны 3000 теңге
мөлшерінде белгіленсе, онда жыл сайынғы амортизацияның сомасы қалған 3
жылға (20000-(1800∙4)-3000) 3=3267 теңге немесе ай сайын 272 теңге болады.
Бұл әдіс НҚ пайдаланудан түсетін табыс оны пайдалану мерзімінде бірден
болады, яғни жобаның қалған ұтымдылығының кемуі біркелкі жүзеге асады деп
болжамдалатын кезде пайдаланылады.
Өндірістік әдіс (амортизацияны орындалған жұмыстардың көлеміне
үйлесімді есептеу)
Амортизация объектіні пайдалану мен уақыт бөлігінің нәтижесі ғана
болып табылады деген негіздеме оны есептеген кезде ешқандай рөл атқармайды.
Кәсіпорында өндірілетін әрбір өнім, жұмыс қызмет бірлігінің құны оның
көмегімен осы өнімдер, жұмыстар мен қызметтер өндірілген НҚ объектілерінің
құнын өзіне бірдей мөлшерде сіңіреді. Ай, жыл ішіндегі амортизация сомасы
объектінің құнын оның қатысуымен өндірілетін бұйым, жұмыс және қызмет
санына бөлу жолымен анықталады. Бұл әдісті пайдалану мерзімінің көбіне
техникалық көрсеткіштеріне немесе субъектінің шаруашылық қызметінің
өзгеруіне байланысты шектелуі кезінде пайдаланады.
Мысалы: Құны 240000 теңге болатын станок 6000 бұйымды өңдеуге
қабілетті, жою құны 18000 теңге, 1 бұйымға амортизация нормасы -(240000-
18000)6000=37 теңге.
Егер мамыр айында 45 бұйым өндірілсе, онда амортизация сомасы
45∙37=1665 теңгеге тең
2012 ж шілдедегі 48 бұйымға амортизация сомасы 48∙37=1776 теңге
Техникалық паспорт бойынша жұмыспен өтелген сағат саны көзделуі
мүмкін, мысалы: 10 мың сағат: Лат. 1 сағ=(240000-18000) 10000=22.2
Егер станоктын мамыр айындағы жұмыс уақыты 224 сағат болса,онда
амортизация сомасы 224∙22,2=4973 теңгеге тең.
НҚ жекелеген түрлері пайдалану басталған сәтте неғұрлым тиімді әрекет
етеді, бұған қоса, технология жетілген сайын жабдық тез моральды тоза
бастайды, сондықтан қаржы жағдайын жасау мақсатында ғылыми-техникалық
жетістіктерді өндіріске ендіруді жылдамдату және НҚ жаңарту мүдделегін
арттыру үшін субъектілер амортизация есептеудің үдемелі әдістерін
қолданылуы мүмкін.
Кемімелі қалдық (регрессия, қосарланған регрессия) әдісі амортизацияны
есептеу бастапқы құнынан емес, баланстық құннан жүргізілуге тиістігін
білдіреді. Тікелей әдіс кезінде қолданылатын амортизация нормасы екі
еселенуі мүмкін, сол кезде қосарланған регрессия әдісі жайлы сөз болады.
Амортизацияны есептен шығарған кезде, соңғы жылды қоспағанда,жою құны
ескерілмейді. Мұндайда амортизация сомасы қалдық құнның жою құнына дейінгі
кемітілуі үшін ішкі қажеттікпен шектелген болады.
Мысалы: станоктың бастапқы құны 260000, жою құны-8000 пайдалану
мерзімі-5 жыл, амортизация нормасы-40%. Амортизацияның есептелуі келесі 1
кестеде көрсетілген.
1-кесте – Амортизацияны есептеу
Жыл НҚ объектісінің құны Амортизация Жыл ішіндегі Айға шаққанда
1-ші жыл, бастапқысы, нормасы амортизация
соңғы сомасы
1. 260000 40% 104000 8666
2. 260000-104000=156000 40% 62400 5200
3. 156000-62400=93600 40% 37440 3120
4. 56160 40% 22464 1872
5. 22464 (-8000) 14464 1205
Амортизациялық аударымдар әрбір есепті кезенде НҚ әрбір түріне
жұмсалған шығындар ретінде танылады. Амортизацияның әртүрлі әдістерін
қолдануға рұқсат етіледі. Амортизацияны есептеудің субъект таңдап алған
әдістері есеп саясатымен анықталып, бір есепті кезеңнен келесісіне қарай
қолданылуы тиіс.
Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарында негізгі құралдардың
амортизация сомасын жинақтауға 2420 Негізгі құралдардың амортизациясы
шоты арналған, қажет болған жағдайда мекеме негізгі құралдардың жекелеген
нысандарының амортизациясын есепке алу үшін аталған шотқа қосымша шоттар
ашуына болады.
2420 Негізгі құралдардың амортизациясы шоты бухгалтерлік теңгерімге
(балансқа) қатынасы бойынша пассивті, реттеуші шот болып танылады. Бұл
шоттың кредиті бойынша қалдық (сальдо), 2410 Негізгі құралдар шотында
есепке алынған негізгі құралдар нысандарының амортизация сомасының
жинақталуы көрсетіледі.
2420 Негізгі құралдардың амортизациясы шотының дебеті бойынша
жинақталған амортизация сомасын негізгі құралдар нысандарының есептен
шығарылғанда (жойылғанда, сатылғанда және т.б.) шығысқа шығаруды көрсетеді.
Амортизациялық аударымдарды арнайы есептеу негізінде ай сайын
негізгі құралдардың өндірісте, өнімді (тауарларды) өткізу және қызметтер
көрсету және әкімшілік-басқару мақсаттағы нысандарына жатуына байланысты
өндірістік немесе оралымның немесе әкімшілік шығындарын есепке алатын
тиісті шоттардың дебетіне негізгі құралдар нысанының амортизациясын
есепке алынатын шоттың кредиті бойынша амортизациялық аударымдардың сомасы
көрсетіледі, ол амортизацияның түзетілген жылдық есептеу бойынша алынады.
Келесі негізгі құралдарға амортизация есептелмейді.
- жер
- ескерткіштер
- мұражайлық құндылықтар
- фильм қорлары
1.2 Негізгі құралдардың жіктелуі және бағалануы
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар
өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.Негізгі өндіріс
құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын обьектілер жатады,олардың
көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек құралдарына әсер ету жүзеге асады
немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды. Негізгі
өндірістік құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық
көрсеткіші – қор өайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір
өлшеміне шыққандығы өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді
көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар – тұтынуға арналған құрал-
жабдықтар. Олар ұғымның мәдени-тұрмыстық қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы
өтуге арналған.
Игілігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға арнаған болып
бөлінеді.
Меншік дегеніміз – субьектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субьектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып
саналады. Оларды жалға берушінің балансында есептейді, жалға алушы Жалға
алынған негізгі құралдар баланстан тыс шотынада есептейді. Жалға алу
мерзімі аяқталған соң немесе ол аяқталмай тұрып, жалға алушы келісілген
бағамен сатып алуына болады. Оларды 2411-ші Жер, 2412-ші Үйлер мен
ғимараттар, 2413 Меншік және құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар, 2414-
ші "Көлік құралдары", 2415-ші "Басқа да негізгі құралдар" шоттарының тиісті
аралық шоттарында есептейді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған болып
бөлінеді.Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізіг құралдар, әрекет етіп
тұрған болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар – бұл жұмысы тоқтатылған
немесе басқа жағдайларға байланысты. Амортизация ( латының өтеу деген
сөзінен) – тозудың құндық көрінісін білдіреді.
Негізгі құралдар есебі бухгалтерлік есеп стандартына ХҚЕС 16 сәйкес,
амортизация – активтің қызмет еткен мерзім бойына амортизацияланған құнды
тарату процесі.
Амортизацияланған құн бастапқы құны мен жою құнының арасындағы айырма.
Амортизациялық аударымдар әрбір есептік кезеңнің шығысы ретінде танылады.
Жанадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация
есептеу келіп түскен айдан кейін айдың бірінші күнінен басталады, ал шығып
кеткен негізгі құралдар бойынша – шыққан айдан кейінгі айдың бірінші
күнінін бастап тоқтатылады. Жалға алынған негізгі құралдар бойынша
амортизация есептеуді жалға беру шатының немесе шарт талаптарна сай жалға
беруші немесе жалға алушы жасайды.
Негізгі құралдардың тозуын есептеу үшін 2420 Негізгі құралдадың
тозуы бөлімшесінің мынандай синтетикалық шоттары: 2422 Үйлер мен
ғимараттардың тозуы, 2423 Машиналар мен жабдықтардың, өткізгіш
тетіктердің тозуы, 2424 Басқа негізгі құралдардың тозуы пайдаланылады.
2425 бөлімшенің шоттарында (2412 –2415 шоттар) есептелген негізгі құралдар
ай сайын амортизацияланады.
Негізгі құралдар былай жіктеледі:
Үйлер – бұл мақсаттық бағыты халықтың еңбек етуіне, тұрғын үйіне,
әлеуметтік-мәдени қамтамасыз етілуіне және материалдық құндылықтардың
сақталуына жағдай жасаудан тұратын сәулет-құрылыс объектілері.
Ғимараттар – еңбек заттарының өзгеруіне байланысты жоқ қандай бір
функцияларды атқару жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инженерлік-құрылыс объектілері көпір, автомобиль жолы, шахта стволы, мұңай
бұрғысы. Инвентарлық объект дегеніміз – барлық икемділіктерімен бірге бір
бүтінді әрбір жеке ғимарат.
Беріліс құрылғылары – электронды, жылулық және механикалық қуатты
беруге арналған құрылғылар (электр тарату желісі, трансмиссиялар, құбырлы
өткізгіштер).
Машиналар мен жабдықтар. Әрбір машина, егер оның құрамына кіретін
саймандарды, керек-жарақтарды, аспаптарды, қоршауларды, іргетастарды қоса
алғанда, басқа инвентардың бөлігі болмаса, инвентарлық объект болып
табылады.
Негізгі құралдардың бұл тобы 5 ішкі топтан тұрады:
- күш беретін машиналар мен жабдық-машиналар, жылу және электр қуатын
өндіретін генераторлар, әртүрлі қуаттарды механикалыққа, яғни қозғалыс
қуатына айналдыратын машина-қозғалтқыштар (тракторлар мен өздігінен жүретін
шассирлер, турбинаның бу қозғалқыштары, іштей жану қозғалқыштары,
электроқозғалтқыш).
- жұмысшы машиналар мен жабдықтар – бұл еңбек өнімдерін жасау
процесінде еңбек заттарына механикалық, термикалық және химиялық әсер етуге
арналған машиналар, аппараттар және жабдықтар (токарьлық темір жонғыш
станоктар, насостар, электрлі моторлар, экскаваторлар, грейдерлер).
- өлшеу және реттеу аспаптары, құрылғылар мен зертхана жабдықтары –
бұл өндіріс процестерін өлшеумен реттеуге арналған аспаптар мен құрылғылар
(дизаторлар, амперметрлер, микроскоптар, су өлшегіштер, монометрлер).
- есептеу техникасы – процесті жылдамдату мен автоматтандыруға
арналған машиналар, құрылғылар мен аспаптар (компьютерлер мен басқа да
есептеу машиналары).
- өзге де машиналар мен жабдықтар (телефон станцияларының, радио
желілерінің жабдықтары, өрт машиналары).
- көлік құралдары – адамдар мен жүктердің қозғалуына арналған қозғалыс
құрлдары (автомобиль, теміржол, су көлігінің қозғалмалы құрамы).
- инвентарлық объект – барлық тиесілі керек-жарақтарымен және керек
заттарымен бірге жекеленген объект. Құрал-сайман темірді, ағашты өңдеуге
арналған, қол еңбегінің механикаланған және механикаланбаған құралы немесе
машиналарға бекітілген заттар кесетін, ұратын, қысатын және тығыздайтын
еңбек құралдары.
- инвестициялық объект – басқа инвентарлық объектінің құрамына
кірмейтін заттар.
- өндірістік инвентарь және керек-жарақтар - өндірістік операцияларды
орындауға немесе жеңілдетуге қызмет ететін басқа мақсаттағы заттар (жұмыс
үстелі, верстактар, қамба, шкафтар). Түгендеу объектісі – қандай да бір
инвентарлық объектінің бөлігі болып табылмайтын және өзіндік мәні бар
заттар. Шаруашылық инвентарь – кеңсеге және шаруашылыққа қажетті заттар
(үстелдер, шкафтар, кілемдер және т.б). Жұмысқа қолданылатын малдар,
жылқылар, өгіздер, түйелер. Өнім беретін малдар – бұл ірі қаралар,
айғырлар, асыл тұқымды биелер, аталық түйелер мен ұрғашылары, бұғылар-
ұрғашы маралдар-еркек, саулық қойлар, қошқарлар.
- инвентарлық объект - әрбір ересек жануар. Көпжылдық өсімдіктер –
жасына қарамастан қолдан егілетін көпжылдық өсімдіктер (жеміс-жидектер,
жүзімдіктер, көпжылдық гүл өсімдіктері, раушан платанциялары, тірі
қоршаулар, қорғаныш өсімдіктер). Жас өсімдіктер толық дамыған өсімдіктерден
бөлек ескеріледі (ұрықтанудың, тамырласудың басы). Жерлерді (ғимаратсыз)
жақсарту жөніндегі күрделі шығындар – бұл ауылшаруашылығында пайдалану үшін
жерлерді үстіртін жақсарту шараларына арналған, инвентарлық сипаты жоқ
шығындар (жер учаскелерін жоспарлау, тамырлардын тазарту, егістікке жер
бөлу, жерлерді тастардан тазарту). Өзге де негізгі құралдар – бұл кітапхана
қорлары, спорт жабдықтары, мұражай құндылықтары.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік
емес болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай ) көрінісі бар, яғни санауға
және өлшеуге болатындар жатады . Мүліктік еместерге пайданаланылатын
жер, орман алқабы, су ресурстары жатады. Әр субъектіде негізгі құралдар
пайдалану мақсатына және атқаратын қызметтеріне қарай мынандай түрлерге
бөлінеді: жер, үйлер ғимараттар; өткізгіш тетіктер; машиналар және құрал-
жабдықтар; күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы машиналар және
жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық
жабдықтар; есептеу техникасы; басқа машиналар мен құрал – жабдық; көлік
құралдары, құрал – сайман, өндірістік мүлік және жабдықтар; шаруашылық
мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық екпе ағаштар, жерді
жақсартуға (ғимаратсыз) шыққан күрделі шығын; басқа да негізгі құралдар.
Негізгі құрал жабдықтардың бастапқы, ағымды, баланстық сату, жою, тозу және
қалдық құндары болады. Бастапқы (тарихи) құны – негізгі құралды сатып
алуға немесе салуға кеткен нақты өндіріс шығындарынан, соған қоса өтелмеген
салық пен алымдардан, сондай-ақ орнату, жеткізіп беру, монтаждау,
пайдалануға қосу шығындары, несие үшін пайыздар, және т.б шығындарынан
тұрады. Негізгі құралдардың бастапқы құны мынадай жолмен анықталады:
- жер учаскелері бойынша меншік немесе тұрақты пайдалану құқығы-
актіде көрсетілген сатып алу құны, қозғалмайтын мүліктер бойынша агенттерге
берілетін сыйақы, сатып алу-сату келісімін рәсімдеу бойынша көрсетілген
қызметтердің төлемі, жерді мақсатты пайдалануға дайындау бойынша жұмсалатын
шығыстар;
- құрастыруды және орналастыруды қажет ететін немесе қажет етпейтін
сатып алынған машиналар мен құрал – жабдықтар бойынша- сатып алу құны,
тасымалдау, соның ішіндегі тасымалдау кезіндегі құрастыру, машиналар мен
құрал – жабдықтардың пайдалануға жарамдылығын, т.б тексеру мақсатымен
өткізілетін сынақтарға жұмсалатын шығындар. Машиналар мен құрал –
жабдықтарды құрастыру кезінде олардың бұзылғандарына кеткен ағымдағы
шығыстарын қоса есептегендегі жөндеу құны. Егер негізгі құралдар несие
арқылы сатып алынған болса, онда төленген проценттер ағымдағы шығыстар
болып табылады да объектінің бастапқы құнына қосылады;
- үйлер мен ғимараттарды шаруашылық әдіспен салу кезінде: құрылыс
материялдары, құрал-жабдықтар, құрылыс машиналары мен механизмдерінің
жұмысы, жұмысшылардың еңбек ақысы, үстеме шығысының тиесілі үлесі,
сәулетшілер, заңгерлер көрсеткен қызметінің төлемі, құрылысты салу
кезеңіндегі сақтандыруға жұмсалатын шығындар, құрылыс салу кезеңіндегі
берілген кредиттер бойынша проценттер, құрылыс салу үшін рұқсат алуға
жұмсалатын шығыстар, жобалық – сметалық құжаттардың құны, т.б –
құрылыс бойынша жұмсалған шығыстардың барлығы да бастапқы құнға қосылады;
- жерді, үйлерді немесе ғимараттарды біртұтас мүлік ретінде иеленген
кезде өз орнымен пайдалану мақсатымен кіріске енгізу барысында бұл
объектілердің бастапқы құнын шектеу қажет, өйткені үйлер мен ғимараттардың
пайдалану мерзімі шектеулі әрі олар тозады. Ал жерді пайдаланудың мерзімі
шектелмеген, сондықтан олар амортизацияланбайды. Тозығы жеткен үйлерді
бұзуға байланысты жұмсалған шығыстан, объектіні бөлшектеу барысында
алынған құндылықтарды сатқаннан түскен табысты шегергеннен соң, жердің
бастапқы құны есептелінеді;
- мердігерлік әдіспен тұрғызылған үйлер мен ғимараттар бойынша –
объектіні тұрғызу бойынша жүргізілген жұмыстардың келісілген құнына құрал –
жабдықтарды сатып алуға жұмсалған шығыстар қосылады, егер де оның құны
тапсырыс беруші тарапынан төленген болса;
- құрылтайшылардың жарғылық капиталына салынған негізгі құралдар-
өздерінің келісілген бағасы бойынша;
- субъектінің өзі дайындаған немесе төлем арқылы сатып алынған негізгі
құралдар бойынша – сатып алуға жұмсалған шығындардың нақты сомасы бойынша,
жеткізу және сатып алынған объектілердің тозу сомасын қоса есептелген басқа
да сатып алуға байланысты жұмсалған шығыстар;
- тегін алынған негізгі құралдардың объектілері бойынша – құжаттарды
көрсетілген құны алынады ;
- айырбас операциясы нәтижесінде алынған объектілердің – бастапқы
құны негізгі құралдардың алынған ағымдағы құны бойынша анықталады, ал ол
негізгі құралдардың берілген ағымдағы құнына түзетулердің көмегімен алынған
ақша қаражаттарының сомасына тең болады.
Негізгі құралдардың бағалануы.
Негізгі құралдардың бастапқы құны өзгертілуі мүмкін; қосымша салынған
күрделі салымдар немесе негізгі құралдардың жарым – жартылай жойылуы,
объектіні демонтаждау негізгі құралдардың жағдайына әсер ететін болса,
онда, бірінші кезекте, пайдалы қызмет ету мерзімі қысқартылуы немесе
ұзартылуы мүмкін.
Ағымды құн – бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі нарықтық
бағасы бойынша бағаланған құны. Баланстық құн – бұл бухгалтерлік есепте
және қаржылық есеп беруде көрсетілетін жинақталған тозу сомасын алып
тастағандағы негізгі құралдардың бастапқы немесе ағымдық құны. Сату
(өткізу) құны – бірін – бірі жақсы білетін және мәмілеге келуге дайын
тәуелсіз жақтардың негізгі құралдарды өзара айырбастауына мүмкіндік беретін
құн.
Жою құны – тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою
кезіңде пайдалану мүмкіндігі бар бағасы бойынша бағаланған бөлшектердің,
металл сынықтарының және басқа да материалдық құндылықтардың құны.
Амортизацияланған құн – негізгі құралдардың жою құндарының арасындағы
айырмашылығы, ал ол жүйелі түрде амортизациялық жолмен нормативтік
қызметіне немесе барлық пайдалы кезеңіне субъектінің шығысы ретінде
таратылады,бұл кезде: пайдалы кезең қызметі – бұл кезең ішіндегі негізгі
құралдары пайдаланудан экономикалық олжа алуда кәсіпорын топшылай;
нормативтік қызмет кезеңі – бұл кезең ішінде белгіленген нормаға сәйкес
кәсіпорын негізгі құралдың тозуын есептейді.
1.3 Амортизацияны есептеу мақсаттары үшін пайдалану мерзімін анықтау
Амортизация есептеу нәтижесінде негізгі құралдардың баланстық құны
нөлге тең болатын, соның өзінде негізгі құралдары өздерінің техникалық және
пайдалану сапалары бойынша кәсіпорынның шаруашылық қызметінде одан әрі
пайдаланылатын жағдайлар кез болады. Бұл бөлімде сондай жағдайлардың
салдарлары қаралған және ондай жағдайлардың пайда болуына жол бермеу
әдістері келтіріген.
Бухгалтерлік стандарттар тұрғысынан қаржы есептілігінде жарамды және
шаруашылық қызметінде пайдаланылатын негізгі құрадардың баланстық құнының
болмауын дұрыс деп санауға болмайды. Егер бухгалтерлік есеп реформаланғанға
дейін мұндай жағдайларға жол беріліп келген болса, бухгалтерлік есеп
стандарттары қабылданғаннан кейін нақты алғанда мұндай оқиғалар оларда
тіпті қаралмаған. Мысалы, мемлекет иелігінен алу шеңберлерінде
жекешелендірілетін кәсіпорындар үшін толық тозған негізгі құралдарды
олардың бастапқы құнының 10 пайызы мөлшерінде бағалау ұсынылды. Кейін ондай
негізгі құралдар амортизациялауға жатпады. Қаржылық есептілігінің
халықаралық стандарттарыда (ҚЕХС) мұндай ауытқулар тікелей қаралмаған,
алайда салдарлар, егер олар іргелі сипатта болса, ҚЕХС бойынша қаржы
есептілігіне түзету енгізілуін қажет етеді.
Қолданыстағы негізгі құралдарға амортизацияның толық сомасы есептелген
болса, бұл жағдайды қаржы есетілігінің дұрыстығына оның салдарларының
әсерін ескере қарау қажет. Амортизация калькуляторларға, принтерлерге,
телефон аппараттарына және т.т. толық есептелген жағдай бір басқа да, тозу
негізгі құралдар объектілеріне (ғимараттар, станоктар, жадық және т.т.)
толық есептелген жағдай бір басқа. Бірінші жағдайда бұл қаржы есептілігі
үшін елеусіз екені түсінікті, екінші жағдайда, аталған негізгі құралдар
өндіріске тікелей қатысатынын ескерсек, ондай ауытқулар өнімінің өзіндік
құнының қалыптастырылуына елеулі түрде ықпал етуі мүмкін. Нәтиже- өнімнің
өзіндік құнының бұрмалануы және , тиісінше, кіріс пен шығыс туралы есеп
деректерінің дәлме-дәл болмауы.
Қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттарында аталған жағдайлар ашып
көрсетілмеген, бірақ олардың пайда болуының мүмкін екені жоққа
шығарылмаған, ашып көрсету қажет екені атап көрсетілген. Жеке-дара айтылған
жерді 16 - Негізгі құралдарды есепке алу ХҚЕС-ның 31 тармағында
кездестіруге болады, онда есепті кезеңнің аяқ кезінде пайдаланудағы,
амортизация толық есептелген негізгі құралдардың бастапқы және ағымдағы
құны туралы ақпаратты ашып көрсету керек екені ескертілген.
Бұл ереже бухгалтерлік есептің жалпы идеологиясымен немесе
тұжырымдамалық негіздерімен байланыстырылмаған, оның үстіне ХҚЕС-на
әдістемелік ұсыныстарда амортизация нормаларын анықтау тәртібі мен негізгі
құралдардың пайдалы қызметі мен оны қайта қарау мерзімі туралы жеткілікті
түрде айқын ұғым берілген. Қаралып отырған жағдайлар бухгалтерлік
стандарттар талаптарының сақталмауы салдарынан пайда болатынын айта
кетелік. Қазіргі бухгалтерлік есеп бухгалтердің оқиғалары жәй ғана тіркеп
қоюға тиіс емес екенін көздейді. Барлық жағдайлар үшін жарамды жауапты
күту үстінде байқау, кәсіптік ой-пікір, дербестілік басым болуға тиіс. ҚЕХС-
на көшуге байланысты бухгалтерге ондай міндеттерді дербес, стандарттар
ұсыныстарын ескере отырып шешу құқығы берілген.
ХҚЕС 16-на сәйкес амортизацияның таңдап алынған әдісі есеп саясатымен
анықтауға және бір есепті кезеңінен екінші кезеңге тізбекті қолданылуға
тиіс. Негізгі құралдардың пайдалы қызметінің мерзімін және жою құнын қажет
болған жағдайда қайта қарауға болады. Сонымен, бухгалтер пайдалану мерзімі
бастапқыда белгіленеген пайдалы қызмет мерзімін асатын негізгі құралдар
объекілерінің жағдайына талдау жасай отырып, бұл мерзімді ұлғайту жағына
қарай қайта қарауға тиіс.Пайдалы қызмет мерзімінің қайта қаралуын маманның
көмегімен анықтауға болады. Негізгі құралдар объектілерін техникалық
шолуды, әдетте жылдық түгендеу жүргізілетін кезеңде жүзеге асыруға болады.
Негізгі құралдардың пайдалы қызметінің мерзімі және жою құны дербес
анықталады.
Амортизацияны негізгі құралдардың жою құнын ескере отырып есептеу
ағымдағы құн көрсеткіштерін және кәсіпорынның амортизациялық аударымдар
түріндегі шығыстарын нақты анықтау үшін жүзеге асырылады. Жою құнын анықтау
тәртібі, амортизациялық аударымдарды есептеу әдістері есеп саясатымен
анықталуға тиіс. Жою құнын 0 ретінде анықтауға болатынын атап көрсету
керек, өйткені көптеген жағдайларда ағаш немесе ескі-құсқы сондай-ақ
ескірген және тозған қосалқы бөлшектер, тораптар, жинақтаушы бөлшектер және
т.т.түріндегі қалдықтарды сатып алушылардың табылуы немесе субъектінің
шаруашылық қызметінде олардың пайдалануы екіталай. Кез келген жағдайда
субъектілер жою құнын нақты жағдайларды ескере отырып өз бетінше анықтауға
құқылы. Әдетте, жою құны ғимараттарға , құрылыстарға , көлік құралдарына
оларды бөлшектеу және т.т. болжанған пайдалану кезеңінен кейін анықталады.
Бухгалтерлік есеп стандартында негізгі құралдардың құнын
қолданыстағы бағаларға сәйкес қайта бағалау құқығы көзделген. Сонымен бірге
қайта бағалау кезінде тозу сомасына түзету енгізілуге тиіс. Егер тозу 100
пайыз болса, оған түзету енгізілмеуге тиіс. Толық тозған негізгі
құралдарға түзетулер енгізу үшін орындылық және сақтық принциптерін ескере
отырып, объектінің өзіндік құнын қайта бағалауды ұсынуға болады, бірақ
мұндай түзету өз құндары қаржы есептілігі үшін елеусіз объектілер үшін
жарамды деп санаймыз. Қалпына келтіру құны салық есебіндегі тіркелген
активтердің шағын топтарының құнына, біздің ойымызша тиіс емес. Қызмет
мерзімінің дұрыс анықталмағаны, соның салдарынан одан әрі пайдалануға
жарамды негізгі құралдарға толық тозу есептелгені байқалған кезде 27-
Есепті кезең күннен кейін болатын тосын жағдайлар мен оқиғалар ХҚЕС-ын
басшылыққа алу керек. Осы стандартқа сәйкес, егер олардың қалдырып кету
немесе қате көрсету қаржы есептілігін пайдаланушылардың экономикалық
шешімдерінде әсер ететін болса, мұндай ақпарат елеулі болып табылады.
Негізгі құралдардың пайдалы қызмет мерзімін қате анықтау қате болған
кезден бастап қаржы есептерінің қайта қаралуына әкеліп соғады. Іс жүзінде
бухгалтер қолданыстағы негізгі құралдарға толық тозуды есептеу түріндегі
оқиғаны ол басталардан көп бұрын болжай алады. Сондықтан олардың пайдалы
қызмет мерзімін есепті кезеңге дейін қайта қарау қажет.
Кейбір жағдайларда пайдаланылатын , нормативке сәйкес толық тозған
негізгі құралдар жөнделеді, бұл жағдайда мұндай шығыстарды есепке алуда
жаңа проблема пайда болады. Мұндай жағдай мәні бойынша қисынсыз және есеп
жұмысын жүргізу кезінде бухгалтерлерге берілген мүмкіндіктердің жеткіліксіз
қолданылатынын көрсетеді. Әйтсе де мұндай жағдайлар кездеседі, мұның өзі
оларды қарауды қажет етеді.Сонымен, толық амортизация өздеріне қате
есептелген негізгі құралдардың баланстық құнын сәйкестендіру үшін қаржы
есептерін сондай сәйкессідік байқалған күнге дейін қайта қарау мен түзету
қажет. Түзету объектінің пайдалы қызметі мерзімінің қайта қаралуын ескеріп
енгізіледі, егер өзгерістер елеулі болса, қаржы есептері тиісінше қайта
қаралады.
Негізгі құралдардың қалпына келтіру құны анықталғаннан кейін оларды
жөндеуге және техникалық күтімге жұмсалған шығыстар жалпы тәртіппен
ескеріледі. Жасалған күрделі жөндеу объектінің ағымдағы құнын арттыратыны
оның негізгі құралдың пайдалы қызмет мерзімінің қайта қаралуын қажет
ететіні белгілі.
Бағалаушы айқындамасынан негізгі құралдар объектін түрлі әдістермен
бағалауға болады, бұл жағдайда бағалаушы объектінің ескеруі мен тозуында
бағалайды. Егер кәсіби бағалаушы берген бағалау нәтижесін негіз етіп алатын
болсақ ол алған тозу сомасын ескеру қажет, ал айырмашылыққа қаржы
есептеріне түзету енгізу керек. Бұлайша түзету белгілі бір есептермен
байланысты, бірақ оларды негізгі құралдың баланстық құны бар болғандықтан
кезде ғана беруге болады.
Қорытындысында қаралған жағдайда жарамды жол, біріншіден, негізгі
құралды пайдалану мерзімін қайта қарап, қаржы есептеріне түзетулер енгізу
болып табылады; екіншіден егер алынған баланстық құн сондай объектілерге
қолданылатын бағаларға сәйкес келмесе, оларды кәсіби бағалаушыны тарта
отырып қайта бағалау керек деген тұжырымға келдік.
2. Негізгі құралдардың амортизациясы мен құнсыздануы: есептеулердің
әдісі мен есебі. (Центр Крепежа.kz ЖШС үлгісінде)
2.1. Центр Крепежа.kz ЖШС кәсіпорын қызметінің сипаттамасы
мен негізгі құралдады есепке алу облысындағы есептік саясаты
Серіктестік кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын, жұмыскерлерінің орташа
жылдық саны 50 адамға дейінгі және активтерінің жалпы сомасы бір жылда
орташа алпыс айлық мың айлық есе есеп көрсеткішінен аспайтын Шағын
кәсіпкерлік, субъекті болып табылады. Серіктестің Құрылтайшысы бұдан әрі
қатысушысы: Ким Нина Генадьевна, Қазақстан Республикасының азаматы, жеке
куәлік №030438603, 02.08.2010 жылы ҚР ӘМ берілген, тұрғылықты мекен-жайы:
Алматы қаласы, Әуезов ауданы,Таугуль1ықшамдауында, 49 үй, 34
пәтер.Серіктестіктің фирмалық атауы: қазақ тілінде Центр Крепежа.kz
Жауапкершілігі шектеулі серіктестігі (толық) және Центр
Крепежа.kzЖШС(қысқаша); Серіктестіктің орналасқан жері мен мекен-жайы
050042, Қазақстан Республикасы, Алматы қаласы, Әуезов ауданы, Таугуль-1
ықшамауданында орналақан.Серіктестіктің қызмет ету мерзімі шектелмеген.
Серіктестік істерді дербес жүргізеді, өзінің атынан шарттар жасай алады,
мүлікті және жеке мүлікті емес құқықтарға ие бола алады, міндеттемелер
артып, сотта талапкер, жауап беруші және үшінші тұлға бола алады, яғни
мемлекеттік қайта тіркеуге алынған сәттен бастап Қазақстан Республикасының
заңдары бойынша заңды тұлға болып табылады.
Серіктестік өзінің міндеттемелері бойынша өзіне тән бүкіл мүлкімен
жауап береді, ол мүлікке қатысты Қазақстан Республикасының қолданыстағы
заңдарына сәйкес өндіріп алу талап етіледі. Серіктестік өзінің
қатысушысының міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Серіктестік оған
Серіктестіктің қатысушыларымен Заң шегінде берілген құқықтарға иелік етеді
және оның қызметін жүзеге асыруға қажетті рәміздері бар (банктік есептер,
оның ішінде валюталық есеп, мөртаңбалар, бланкілер, тауар таңбалары және
т.б.) Серіктестік мүлікті мәмілелерді заттай және ақшалай нысанда, отандық
және шетел валютасында, қолма-қол және қолма-қол емес ақшамен жасайды.
Серіктестік Қазақстан Республикасының аумағында және одан тысқары
жерлерде филиалдарын құрып, өкілдіктерін аша алады. Қызметінің мақсаттары
мен мәні Серіктестік қызметінің басты мақсаты жарғылық қызметті жүзеге
асыру арқылы таза табыс алу болып табылады.Серіктестіктің жеке мақсаттары,
салалары мен түрлері заңмен белгіленген тәртіпте серіктестікке қатысушының
келісімімен бас директормен белгіленеді.Өзге шешім қабылдағанға дейін
серіктестік келесі салаларда әрекет ететін болады
- құрылыс және бекіткіш материалдарының көтерме және бөлшектік бағамен
сату;
- құрылыс материалдарды және конструкцияларды өндіру;
- өз өнімдерін сату және коммерциялық сауда үшін фирмалық дүкендерді
ашу;
- делдалдық қызмет ;
- көліктік қызметі;
- капиталды өндірістік және тұрғындық үйлерді салу және жөндеу;
- жалға беру;
- салаларының объектілерін мен кәсіпорындарды жаңа құрылыс, қайта
қалпына келтіру, кеңейту мен техникалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Ергожина Г. Ж
Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы: есептеулердің әдістері
және есеп
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В050800 – Есеп және аудит
Павлодар
2013
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Есеп және аудит кафедрасы
2013 ж. __________
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ____________ А. Ж. Мусина
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы: есептеулердің
әдістері және есеп тақырыбына арналған
5В050800 Есеп және аудит
мамандығы бойынша
(шифрі)
(атауы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ергожина Г.Ж.
Орындаған
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Тобы ҚЕжА-301(қ)
Ғылыми жетекшісі
Амеркулова А.С.
Аға оқытушысы
(лауазымы, ғылыми (қолы) (аты-жөні, тегі)
дәрежесі)
Бахралинова Х. Г.
Нормабақылаушы
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Павлодар
2013
Мазмұны
Кіріспе
1 Негізгі құралдардың амортизациясы есебінің ұйымдастыру
теориялық негізі
1.1Негізгі құралдардың амортизациясы, есеп объектілері
1.2Негізгі құралдардың жіктелуі және бағалануы
1.3Амортизацияны есептеу мақсаттары үшін пайдалану мерзімін
анықтау
2 Негізгі құралдардың амортизациясы мен құнсыздануы:
есептеулердің әдіснамасы мен есебі. (Центр Крепежа.kz ЖШС
үлгісінде
2.1Центр Крепежа.kz ЖШС қызметінің сипаттамасымен
негізгі құралдарды есепке алу облысындағы есептік саясаты
2.2Негізгі құралдардың амортизациясы: есептеулердің әдісі мен
есебі.
2.3Негізгі құралдардың құнсыздануы.
3 Негізгі құралдардың аудиті
3.1Ішкі бақылау жүйесінің тиімділігін бағалау
және аудиторлық бағдарламаны әзірлеу.
3.2Аудиторлық процедуралар
3.3Аудит нәтижелерін рәсімдеу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
А қосымшасы
Ә қосымшасы
Б қосымшасы
Кіріспе
Негізгі құралдар материалдық өндіріс салаларында, сонымен қатар
өндірістік емес салаларда бір жылдан астам уақыт бойы қызмет ететін және де
жұмыс істейтін материалдық - заттық құндылықтар. Оларға жататындар:
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар жабдықтар, көлік құралдарын,
өндірістік және шаруашылық мүлкі, құрал - саймандар жатады. Шаруашылық
қызметте пайдалануға арналған негізгі құралдарды сатуға немесе ақшаға
айналдыруға болмайды. Олар бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және
субъект балансында көрініс табады.
Егерде осы негізгі қорлардың бағасы экономикада сатып алу құнымен
көрсетілсе, олардың бағалануы инфляция коэфиценттеріне байланысты болады.
Қазақстан Республикасында қазіргі жағдайда халықаралық тәжірибедегі негізгі
құралдардың есепке алынуының жетік әдістері енгізілуі қолға алынған. Соған
сәйкес негізгі құралдардың есебін дұрыс ұйымдастыру үшін бухгалтерлік
есептің 16 Негізгі құралдар стандартына сәйкес жүргізіледі. Осы
стандартта негізгі құралдардың амортизациялық тозу сомасын есептеу әдістері
көрсетілген.
Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп
жөніндегі қаулысымен бекітілген 16 ХҚЕС-ның Негізгі құралдар бухгалтерлік
есеп стандартына сәйкес іске асырылады.
Бухгалтерлік есептің негізгі түрлері, бағыттары экономикалық және
әлеуметтік мәселелердің табиғатымен және маңыздылығымен анықталады.
Бухгалтерлік есеп – ол өз экономикалық өміріне мемлекеттің араласу түрінің
бірі болып табылады. Яғни, ол шектеулі ресурстарды тиімді бөліп, активтерді
ұтымды пайдалануына байланысты болып келеді. Есептің маңызы – бухгалтерлік
ақпараттық мәліметтердің, қаржылық есеп берудің сыртқы пайдаланушыларға
олардың шешім қабылдауы үшін қажет болуымен анықталады.
Диплом жұмысының мақсаты: ұйымда негізгі құралдардың құрылымын,
өзгерісін және жағдайын, олардың есебін білуге ерекше көңіл бөлінеді.
Себебі, бұлар қоғамның ұзақ мерзімді активінің үлес салмағының көп бөлігін
алады.
Негізгі құралдар кез-келген өндірістің маңызды факторларының бірі
болып табылады. Олардың жағдайы мен тиімді пайдалануы қоғамның шаруашылық
қызметінің нәтижелеріне тікелей әсер етеді.
Осы мақсатқа байланысты мынадай міндеттер қойылады:
- негізгі құралдарды жіктеп бағалау;
- негізгі құралдар қозғалысының есебін жүргізу;
- негізгі құралдардың амортизациясын есептеу;
- негізгі құралдар бойынша құжаттарды рәсімдеу;
- негізгі құралдардың құнсыздануын қарастыру.
Дипломдық жұмыста Центр Крепежа.kz ЖШС - де негізгі құралдардың
есебі мен аудит есептерін ұйымдастыру қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі – кәсіпорынның негізгі
құралдарының пайдалануын көрсету, негізгі құралдар қозғалысының есебі мен
аудитінің теориялық негіздерін ашып көрсету және оларды пайдалану жолдарын
жақсарту мәселелерін зерттеуді талап етеді. Сол сияқты негізгі құралдардың
мәні,олардың жіктелуі және кәсіпорын құралдарының айналымындағы орнын
қарастыру көзделеді. Кәсіпорынның негізгі құралдардың амортизацияны және
құнсыздануыны есебін айқындайды.
Дипломдық жұмыстың пәні: негізгі құралдар есебі аудиттің
ұйымдастыруы, сонымен бірге негізгі құралдардың амортизациясы мен
құнсыздануы кәсіпорындағы ЖШС (Центр Крепежа.kz бухгалтерлі к
есебі. Амортизацияны есептеумен оның мақсаттыары үшін пайдалу мерзімін
анықтау. Әдіснамалар мен есептер ЦентрКрепежа.kz ЖШС-інде.
Дипломдық жұмыстың мәні –негізгі құралдардың амортизациясы мен
құнсыздануы: есептеулердің әдіснамасы мен есебі бойынша ғылыми және
тәжірибелік ұсыныстарды енгізумен байланысты мәселелерді шешуді зерттеу.
кәсіпорынның негізгі құралдарын қарастыру және пайдалану жолдарын зерделеу,
теориялық танымды негізге ала отырып, негізгі құралдарды тиімді пайдалану
туралы білімдерді жүйелеу, ашып қарастыру. Негізгі құралдардың
құнсыздануын, олардың жіктелімін және кәсіпорын құралдарының айналымындағы
орнын айқындау. Кәсіпорынды басқаруға арналған негізгі құралдар есебінің
және аудитінің мақсаты мен мағынасын нақтылау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі Павлодар қаласындағы Центр
Крепежа.kz ЖШС-нің есебі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмыс бөлімінде . Негізгі құралдардың амортизациясының ұйым
есебінің теориялық негізі 2-бөлімде Негізгі құралдардың амортизациясы:
есептеулердің әдісі мен есебі. (Центр Крепежа.kz ЖШС үлгісінде) 3-бөлімде
Негізгі құралдардың аудиті. Тақырыпты толық ашуда заң, стандарттар,
оқулықтар пайдаланды. Және де жұмыс Центр Крепежа.kz ЖШС-нің жылдық есеп
беру нысандарының мәліметтерінің негізінде орындалынады.
1 Негізгі құралдар амортизация есебінің ұйымдастыру теориялық негізі
1.1 Негізгі құралдардың амортизациясы, есеп объектілері
Шаруашылықты жүргізуші субъект қолданылып жүрген заңдарға сәйкес,
өзіне тиісті үйлерді, ғимараттарды, құрал жабдықтарды, көлік құралдары мен
құрал саймандарды басқа субъектілерге беруге, айырбастауға, жалға беруге,
уақытша тегін пайдалануға беруге, сондай – ақ баланстан шығарып тастауына
болады. Негізгі құралдарды есептен шығару: табиғи және моральдық тозуына
байланысты жою қажет болғанда; құрылыс жүргізгенде; кәсіпорындарда,
цехтарда немесе басқа объектілерді техникалық жағынан қайта жабдықтағанда:
кеңейткенде; негізгі табынан малдарды жарамсыз деп тапқанда; табиғи
өзгергенде; баланстан тегін бергенде; сыйлағанда; шаруашылықаралық және
басқа кәсіпорындарға, қоғамдық ұйымдарға бергенде ( сатқанда ), өткізгенде
және айырбастағанда жүзеге асады. Негізгі құрал – жабдықтардың
жарамсыздығын анықтау үшін, сондай – ақ қажетті құжаттарды дайындау үшін
басшының бұйрығымен комиссия құрамы тағайындалады, оның құрамында бас
инженер немесе субъект жетекшісінің орынбасары , бас бухгалтер немесе оның
орынбасары , материалдық жауапкершілігі бар тұлғалар , меншік иесінің өкілі
мемлекеттік көлік инспекцияысының өкілі бар тұрақты жұмыс істейтін
комиссиялар құрылады.
Негізгі құрал- жабдықтардың кейбірі түрлерін баланстан шығарғанда
комиссияға арнайы салалық мамандар да қатыстырылады. Тұрақты жұмыс істейтін
комиссиялар есептен шығарылатын қажетті обьектілермен тікелей танысып ,
оларды қайта қалыпқа келтіру немесе одан әрі пайдалануға жарамсыздығын ;
есептен шығару себептерін , қажетті жағдайда обьектілердің уақытынан бұрын
есептен шығаруға кінәлі тұлғаларын; кейбір тораптардың , тетіктер мен
материалдардың пайдаланылу мүмкіндіктерін және олардың бағасын анықтайды;
негізгі құрал-жабдықтардың есептен шығару актілерін жасайды. Комиссия
актілерді дайындағанда төл-құжаттарын, этаптық жоспарларын ,ақау
белгілерінің тізімін, машиналардың апатқа ұшырауы жөніндегі актілерін және
тағы да басқа қолда бар құжаттарды пайдаланылады. Үйлер мен ғимараттар
негізгі құрастырушы бөлшектері тозғанда, қайта қалпына келтіріп , жөндеу
мүмкін болмаған жағдайда немесе тиімсіз болғанда, тракторлар,
автомобильдер, өздігінен жүретін машиналар – тек негізгі тетіктер,
тораптары мен агрегаттарының көпшілігі істен шыққанда есептен шығарылады.
Негізгі құрал – жабдықтарды толық және ішінара есептен шығару
пайдаланылатын.
Негізгі құрал – жабдықтарды жою туралы. Акт арқылы жүзеге асады.
Актіні субъектінің басшысы тағайындаған коммисия немесе соған уәкілетті
адам екі дана етіп жасайды. Актінің 1-ші данасы бухгалтерияға беріледі де
, екіншісі негізгі құрал - жабдықтардың сақталуына жауапты тұлғада болады
және ол есептен шығарғаннан кейін қалған қосалқы бөлшектерді,
материалдарды, металл сынақтарын және тағы басқаларын қоймаға өткізуге
негіз болып табылады. Есептен шығаруға жұмсалған , сондай-ақ жоюдан және
үйлерді, ғимараттарды бұзғаннан , құрал - жабдықтарды бөлшектегеннен
түскен материалдық құндылықтардың бағасы актінің Обьектіні есептен
шығару нәтижелерінің есебі деген бөлімінде қарастырылады. Баланыстан
автокөлік құралдарының барлық түрін есептен шығару Автокөлік құралдарын
есептен шығару актісінде көрсетіледі. Актіні комиссия екі дана етіп
дайындап, субъектінің басшысы немесе өкілетті уәкілі бекітеді. Бір данасы
бухгалтерияға берілсе, екіншісі құрал – жабдықтардың сақталуына жауапты
тұлғаға беріледі де, ол автокөлік техникасын есептен шығарудан кейін қалған
материалдық құндылықтар мен металл сынықтарын қомаға тапсыруға негіз болып
табылады.
Автокөлік құралдарын жоюдан және бөлшектеуден түскен материалдық
құндылықтар бағасы Автомобильді есептен шығару нәтижесінің есебі деген
бөлімшесінде көрсетіледі.Объектіні есептен шығарған кезде, оған қысқаша
сипаттама беріледі, және оның есептен шығу себептері, негізгі запас
бөлшектерінің жағдайы көрсетіледі және олардың жөндеуге жарамдылығы да
айтылады. Егер де объект табиғат апаттарының, аварияның және тағы басқа
күтпенген жағдайдың салдарынан есептен шығарылатын болса, онда актіге қоса
тиісті құжаттары да бірге тіркеледі. Актіні кәсіпорын басшысы бекітеді. Тек
бекігеннен кейін объектіні жоюға кіріседі. Жоюдан алынған запас бөлшектері
пайдалануы мүмкін болатын бағасы бойынша құндылықтар тиісті шоттар бойынша
кірістеледі. Негізгі құралдарды есептен шығарудың қабылданған тәртібін
бұзған жағдайда жою нәтижесінде алынған материалдық құндылықтарға
жауапсыздықпен қарау анықталса, онда оған кінәлі лауазымды адамдар
белгіленген тәртіпте жауапқа тартылады.
Басы артық, пайданылатын құрал – жабдықтарды, көлік құралдарын,
приборларды, құрал – саймандарды, мүлікті, жұмысқа пайдаланылатын және өнім
алатын малдарды заңды немесе жеке тұлғаларға сатуға болады.
Негізгі құрал – жабдықтарды бір кәсіпорыннан екінші бір кәсіпорынға
беру кезінде екі дана етіп акт жасайды. Акт негізінде мүліктік түгендеу
карточкалары мен негізгі құрал – жабдықтардың кәсіпорын балансынан
шығарылғаны туралы белгі соғады. Негізгі құралдар субъектінің өз ішінде
орын ауыстыруы кезінде, орын ауыстыру актісімен рәсімделеді. Оның негізінде
негізгі құрал – жабдықтардың бір орыннан екінші орынға көшуі туралы
объектілердің тұрған жеріндегі мүліктік түгендеу карточкаларына белгі
соғылады.
Негізгі құралдар шаруашылық ішінде орын ауыстырғанда 2400 Негізгі
құралдар бөлімшесі шоттарының дебеті мен кредиті бойынша бухгалтерлік
жазулар жазылады. Негізгі құралдар өндіріс процесіне ұзақ уақыт бойы қатыса
отырып, біртіндеп тозады, яғни физикалық күштердің, техникалық және
экономикалық факторлардың әсерінен өз қасиеттерін жоғалтады және жарамсыз
күй кешеді.
Тозу – бұл физикалық және моральдық сипаттамаларын жоғалту процесі.
Негізгі құралдардың физикалық тозуы олар пайдаланылған кезде жабдықтың
бөлшектері мен тетіктерінің, үйлер мен ғимараттардың құрылымдық
элементтерінің механикалық тозуына байланысты (физикалық тозудың
пайдаланудағы нысаны), сондай-ақ темірдің тот басуына, ескіруіне, шіруіне
әкеп соқтыртады. Табиғи-климаттық жағдайлардың әсерінен басталады.
Нәтижесінде негізгі құралдар құнының бөлігі жоғалады.
Негізгі құралдардың моральдық тозуы техникалық прогреспен, өндіріс
әдістерінің жетілуі және жаңаруымен байланысты. Техника мен технологияны
жетілдіру қолданыстағы негізгі құралдарға қатысты өндірісті арзандатуға
мүмкіндік тудырады. Соған байланысты пайдаланудағы негізгі құралдар өз
құнының бөлігін жоғалта отырып, құнсыздана бастайды. Өндіріске неғұрлым
жетілген және үнемді машина, жабдық, үй мен ғимарат түрлерін, жануарлардың
тұқымдарының, көп-жылдық өсімдіктердың түрлері мен сараптарының жаңа және
жақсартылған, неғұрдым өнімдіпек түрлерінің жасалуы мен ендірілуі
қолданыстағы негізгі құралдарды одан әрі қолданудың экономикалық
тиімділігін көрсетіп берді.
Негізгі құралдарды моральдық жағынан тоздыратын факторлар:
- өндірістегі жабдықтар мен жабдықтардың жаңаруы (ескі машиналарды
жаңа, неғұрлым өнімделуіне ауыстыру);
- технологиялық процестің жетілуі (жаңа технология кезінде
қолданыстағы машиналар мен жабдықтарды пайдалану мүмкін емес).
- шығарылатын өнім номенклатурасының жаңаруы мен өзгеруі (бұл орайда
ескі мшиналар мен жабдықтар жаңа өнім шығаруға жарамсыз).
- тауар өндіруге арналған машиналар мен жабдықтардың санын азайтуды
субъектіден талап ететін, кейбір тауарларға сұраныстың азаюы.
- жұмыс күшінің, білікті қызметкерлердің еңбекпен қамтылуындағы,
өндірістің географиялық орналасуындағы өзгерістер. Олар өндіріс көлемін,
пайдаланылатын машиналар мен жабдықтардың санын азайтуды талап етуі мүмкін.
- өнеркәсіптің өңдеуші салаларындағы шикізат құрамының жиынтығындағы
өзгеріс, өнімнің жекелеген түрлерін өндіру қажеттілігі. Бұлар өнеркәсіптің
өндіріуші салаларындағы өндіріс көлемінің қысқаруына әкеп соқтыруы мүмкін.
Моральдық жағынан тозудың нәтижесінде физикалық тозу басталғанға дейін
негізгі құрал объектілерін жаңасына, неғұрлым үнемдісіне ауыстырады.
Моральдық жағынан тозуды болдырмас үшін негізгі құрал объектілерін қайта
құрады және жаңғыртады. Мұражай және қылқалам құндылықтарынан, кітаптардан,
фундаментальді кітапханалардан, фильмдер қорынан, сәулет пен өнердің
ескерткіші болып табылатын үйлер мен ғимараттардан басқа негізгі
құралдардың барлығы-моральды тозуға бейім.
Амортизация – бұл тозудың құндық белгісі. Бұл негізгі құралдардың
амортизациялық құнын тозу шамасына қарай оның көмегімен өндірілетін еңбек
өнімі мен қызметке ауыстырудың, өндіріс шығындарына қосылатын
амортизациялық аударымдар арнайы ақша қаражаттарын пайдалану немесе негізгі
қорлардың негізгі құралдардың жай және кеңейтілген өндірісіне айналдырудың
объективтік процесі.
Амортизациялық құн дегеніміз – бастапқы құн мен жою құнының арасындағы
айырмашылық. Ол негізгі құралдар келіп түскенде қосалқы бөлшектердің,
сынықтардың қызмет мерзімінің соңында қалыптасқан қалдықтардың болжамды
құны ретінде анықталады.
Амортизациялық аударымдар амортизация нормалары бойынша жасалады.
Амортизация нормасы – бұл амортизациялық аударымдардың жылдық сомасының
негізгі құралдарының жылдық орташа құнына қатынасы.
Нормалар еңбек құралдарының экономикалық мақсатты қызмет мерзіміне
орай белгіленеді.Олар негізгі құралдар өтелуінің нормативтік мерзімін
көрсетеді. Олардың деңгейі негізгі құралдардың ұзаққа шыдамдылығы мен
физикалық тозуына байланысты. Мұның өзі – еңбек құралдарының техникалық-
құрылымдық және материалдық-заттық ерекшеліктеріне, пайдаланудағы негізгі
құралдардың (әсіресе машиналардың, жабдықтардың) нақты жасына, қолданыстағы
еңбек құралдарының моральдық тозуына байланысты анықталады. Автомобиль
көлігінің жылжымалы құрамының амортизациялық аударымының нормасы 1000 км
жүрістің баланстық құнына пайызбен белгіленуі мүмкін. Жыл бойы әрбір айдағы
амортизациялық аударымдардың мөлшерін анықтау негізгі құралдар құрамының
өткен айда өзгеруіне байланысты, сондай-ақ негізгі құралдардың толық
амортизациясына нормативтік қызмет мерзімінің аяқталуына байланысты
белгіленген нормаларға түзетілген амортизация нормасына қарай жүргізіледі.
Қайтадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация
есептеу енгізілген айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады.
Шығарылған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеу шығарылған айдан
кейінгі айдың бірінші күнінен тоқтатылады. Қайтадан құру мен техникалық
қайта жарақтандыру бойынша, егер олар толықтай тоқтатылса және НҚ
консервацияға жіберілмесе, амортизацияға есептеу жүргізілмейді.
Жалға алынған НҚ бойынша амортизация есептеуді жалдау шартының
нысанына және шарттың талаптарына сәйкес жалгер немесе жалға беруші
жүргізеді. ХҚЕС 16 бойынша амортизация есептеу үшін мынадай әдістер
қолданылуы мүмкін.
1. Құнды біркелкі тікелей есептен шығару әдісі
Объектінің амортизациялық құны ай сайын бірдей сомамен есептен
шығарылады. Амортизация сомасы мыналарға орай анықталады: Ұтымды пайдалану
мерзімі. Бұл ретте объектінің жай-күйі, жөндеу және техникалық қызмет
көрсету мәселелері, климат жағдайлары, қазіргі таңдағы техника мен өндіріс
саласындағы үрдістер, осындай активтермен жұмыс тәжірибесі ескеріледі.
Мысалы: Станоктың құны=20000 теңге. Болжамды жою құны = 2000 теңге,
пайдалану мерзімі 10 жыл. Станоктың амортизациялық құны =20000-2000=18000
теңге. Амортизацияның жыл сайынғы сомасы 1800010=1800 теңгеге тең.
Амортизацияның ай сайынғы сомасы-180012=150 теңге
НҚ ұтымды пайдалану мерзімі жою құны секілді НҚ күйін жақсартуға
жұмсалған соңғы шығындарды ескере отырып, қайтадан қаралуы мүмкін. Мұның
өзі қызмет мерзімінің ұзаруына әкеліп соқтырады. Техникалық өзгерістерді,
өткізу нарқындағы өзгерістерді ескерсек, шаруашылық қызметінің өзгеруі
нәтижесінде қызмет мерзімі қысқарады,
Егер 4 жылдан кейін шаруашылық қызметі түрінің өзгеруіне байланысты
станоктың ұтымды қызмет мерзімі 7жыл болып белгіленіп, жою құны 3000 теңге
мөлшерінде белгіленсе, онда жыл сайынғы амортизацияның сомасы қалған 3
жылға (20000-(1800∙4)-3000) 3=3267 теңге немесе ай сайын 272 теңге болады.
Бұл әдіс НҚ пайдаланудан түсетін табыс оны пайдалану мерзімінде бірден
болады, яғни жобаның қалған ұтымдылығының кемуі біркелкі жүзеге асады деп
болжамдалатын кезде пайдаланылады.
Өндірістік әдіс (амортизацияны орындалған жұмыстардың көлеміне
үйлесімді есептеу)
Амортизация объектіні пайдалану мен уақыт бөлігінің нәтижесі ғана
болып табылады деген негіздеме оны есептеген кезде ешқандай рөл атқармайды.
Кәсіпорында өндірілетін әрбір өнім, жұмыс қызмет бірлігінің құны оның
көмегімен осы өнімдер, жұмыстар мен қызметтер өндірілген НҚ объектілерінің
құнын өзіне бірдей мөлшерде сіңіреді. Ай, жыл ішіндегі амортизация сомасы
объектінің құнын оның қатысуымен өндірілетін бұйым, жұмыс және қызмет
санына бөлу жолымен анықталады. Бұл әдісті пайдалану мерзімінің көбіне
техникалық көрсеткіштеріне немесе субъектінің шаруашылық қызметінің
өзгеруіне байланысты шектелуі кезінде пайдаланады.
Мысалы: Құны 240000 теңге болатын станок 6000 бұйымды өңдеуге
қабілетті, жою құны 18000 теңге, 1 бұйымға амортизация нормасы -(240000-
18000)6000=37 теңге.
Егер мамыр айында 45 бұйым өндірілсе, онда амортизация сомасы
45∙37=1665 теңгеге тең
2012 ж шілдедегі 48 бұйымға амортизация сомасы 48∙37=1776 теңге
Техникалық паспорт бойынша жұмыспен өтелген сағат саны көзделуі
мүмкін, мысалы: 10 мың сағат: Лат. 1 сағ=(240000-18000) 10000=22.2
Егер станоктын мамыр айындағы жұмыс уақыты 224 сағат болса,онда
амортизация сомасы 224∙22,2=4973 теңгеге тең.
НҚ жекелеген түрлері пайдалану басталған сәтте неғұрлым тиімді әрекет
етеді, бұған қоса, технология жетілген сайын жабдық тез моральды тоза
бастайды, сондықтан қаржы жағдайын жасау мақсатында ғылыми-техникалық
жетістіктерді өндіріске ендіруді жылдамдату және НҚ жаңарту мүдделегін
арттыру үшін субъектілер амортизация есептеудің үдемелі әдістерін
қолданылуы мүмкін.
Кемімелі қалдық (регрессия, қосарланған регрессия) әдісі амортизацияны
есептеу бастапқы құнынан емес, баланстық құннан жүргізілуге тиістігін
білдіреді. Тікелей әдіс кезінде қолданылатын амортизация нормасы екі
еселенуі мүмкін, сол кезде қосарланған регрессия әдісі жайлы сөз болады.
Амортизацияны есептен шығарған кезде, соңғы жылды қоспағанда,жою құны
ескерілмейді. Мұндайда амортизация сомасы қалдық құнның жою құнына дейінгі
кемітілуі үшін ішкі қажеттікпен шектелген болады.
Мысалы: станоктың бастапқы құны 260000, жою құны-8000 пайдалану
мерзімі-5 жыл, амортизация нормасы-40%. Амортизацияның есептелуі келесі 1
кестеде көрсетілген.
1-кесте – Амортизацияны есептеу
Жыл НҚ объектісінің құны Амортизация Жыл ішіндегі Айға шаққанда
1-ші жыл, бастапқысы, нормасы амортизация
соңғы сомасы
1. 260000 40% 104000 8666
2. 260000-104000=156000 40% 62400 5200
3. 156000-62400=93600 40% 37440 3120
4. 56160 40% 22464 1872
5. 22464 (-8000) 14464 1205
Амортизациялық аударымдар әрбір есепті кезенде НҚ әрбір түріне
жұмсалған шығындар ретінде танылады. Амортизацияның әртүрлі әдістерін
қолдануға рұқсат етіледі. Амортизацияны есептеудің субъект таңдап алған
әдістері есеп саясатымен анықталып, бір есепті кезеңнен келесісіне қарай
қолданылуы тиіс.
Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарында негізгі құралдардың
амортизация сомасын жинақтауға 2420 Негізгі құралдардың амортизациясы
шоты арналған, қажет болған жағдайда мекеме негізгі құралдардың жекелеген
нысандарының амортизациясын есепке алу үшін аталған шотқа қосымша шоттар
ашуына болады.
2420 Негізгі құралдардың амортизациясы шоты бухгалтерлік теңгерімге
(балансқа) қатынасы бойынша пассивті, реттеуші шот болып танылады. Бұл
шоттың кредиті бойынша қалдық (сальдо), 2410 Негізгі құралдар шотында
есепке алынған негізгі құралдар нысандарының амортизация сомасының
жинақталуы көрсетіледі.
2420 Негізгі құралдардың амортизациясы шотының дебеті бойынша
жинақталған амортизация сомасын негізгі құралдар нысандарының есептен
шығарылғанда (жойылғанда, сатылғанда және т.б.) шығысқа шығаруды көрсетеді.
Амортизациялық аударымдарды арнайы есептеу негізінде ай сайын
негізгі құралдардың өндірісте, өнімді (тауарларды) өткізу және қызметтер
көрсету және әкімшілік-басқару мақсаттағы нысандарына жатуына байланысты
өндірістік немесе оралымның немесе әкімшілік шығындарын есепке алатын
тиісті шоттардың дебетіне негізгі құралдар нысанының амортизациясын
есепке алынатын шоттың кредиті бойынша амортизациялық аударымдардың сомасы
көрсетіледі, ол амортизацияның түзетілген жылдық есептеу бойынша алынады.
Келесі негізгі құралдарға амортизация есептелмейді.
- жер
- ескерткіштер
- мұражайлық құндылықтар
- фильм қорлары
1.2 Негізгі құралдардың жіктелуі және бағалануы
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар
өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.Негізгі өндіріс
құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын обьектілер жатады,олардың
көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек құралдарына әсер ету жүзеге асады
немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды. Негізгі
өндірістік құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық
көрсеткіші – қор өайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір
өлшеміне шыққандығы өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді
көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар – тұтынуға арналған құрал-
жабдықтар. Олар ұғымның мәдени-тұрмыстық қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы
өтуге арналған.
Игілігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға арнаған болып
бөлінеді.
Меншік дегеніміз – субьектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субьектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып
саналады. Оларды жалға берушінің балансында есептейді, жалға алушы Жалға
алынған негізгі құралдар баланстан тыс шотынада есептейді. Жалға алу
мерзімі аяқталған соң немесе ол аяқталмай тұрып, жалға алушы келісілген
бағамен сатып алуына болады. Оларды 2411-ші Жер, 2412-ші Үйлер мен
ғимараттар, 2413 Меншік және құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар, 2414-
ші "Көлік құралдары", 2415-ші "Басқа да негізгі құралдар" шоттарының тиісті
аралық шоттарында есептейді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған болып
бөлінеді.Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізіг құралдар, әрекет етіп
тұрған болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар – бұл жұмысы тоқтатылған
немесе басқа жағдайларға байланысты. Амортизация ( латының өтеу деген
сөзінен) – тозудың құндық көрінісін білдіреді.
Негізгі құралдар есебі бухгалтерлік есеп стандартына ХҚЕС 16 сәйкес,
амортизация – активтің қызмет еткен мерзім бойына амортизацияланған құнды
тарату процесі.
Амортизацияланған құн бастапқы құны мен жою құнының арасындағы айырма.
Амортизациялық аударымдар әрбір есептік кезеңнің шығысы ретінде танылады.
Жанадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация
есептеу келіп түскен айдан кейін айдың бірінші күнінен басталады, ал шығып
кеткен негізгі құралдар бойынша – шыққан айдан кейінгі айдың бірінші
күнінін бастап тоқтатылады. Жалға алынған негізгі құралдар бойынша
амортизация есептеуді жалға беру шатының немесе шарт талаптарна сай жалға
беруші немесе жалға алушы жасайды.
Негізгі құралдардың тозуын есептеу үшін 2420 Негізгі құралдадың
тозуы бөлімшесінің мынандай синтетикалық шоттары: 2422 Үйлер мен
ғимараттардың тозуы, 2423 Машиналар мен жабдықтардың, өткізгіш
тетіктердің тозуы, 2424 Басқа негізгі құралдардың тозуы пайдаланылады.
2425 бөлімшенің шоттарында (2412 –2415 шоттар) есептелген негізгі құралдар
ай сайын амортизацияланады.
Негізгі құралдар былай жіктеледі:
Үйлер – бұл мақсаттық бағыты халықтың еңбек етуіне, тұрғын үйіне,
әлеуметтік-мәдени қамтамасыз етілуіне және материалдық құндылықтардың
сақталуына жағдай жасаудан тұратын сәулет-құрылыс объектілері.
Ғимараттар – еңбек заттарының өзгеруіне байланысты жоқ қандай бір
функцияларды атқару жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инженерлік-құрылыс объектілері көпір, автомобиль жолы, шахта стволы, мұңай
бұрғысы. Инвентарлық объект дегеніміз – барлық икемділіктерімен бірге бір
бүтінді әрбір жеке ғимарат.
Беріліс құрылғылары – электронды, жылулық және механикалық қуатты
беруге арналған құрылғылар (электр тарату желісі, трансмиссиялар, құбырлы
өткізгіштер).
Машиналар мен жабдықтар. Әрбір машина, егер оның құрамына кіретін
саймандарды, керек-жарақтарды, аспаптарды, қоршауларды, іргетастарды қоса
алғанда, басқа инвентардың бөлігі болмаса, инвентарлық объект болып
табылады.
Негізгі құралдардың бұл тобы 5 ішкі топтан тұрады:
- күш беретін машиналар мен жабдық-машиналар, жылу және электр қуатын
өндіретін генераторлар, әртүрлі қуаттарды механикалыққа, яғни қозғалыс
қуатына айналдыратын машина-қозғалтқыштар (тракторлар мен өздігінен жүретін
шассирлер, турбинаның бу қозғалқыштары, іштей жану қозғалқыштары,
электроқозғалтқыш).
- жұмысшы машиналар мен жабдықтар – бұл еңбек өнімдерін жасау
процесінде еңбек заттарына механикалық, термикалық және химиялық әсер етуге
арналған машиналар, аппараттар және жабдықтар (токарьлық темір жонғыш
станоктар, насостар, электрлі моторлар, экскаваторлар, грейдерлер).
- өлшеу және реттеу аспаптары, құрылғылар мен зертхана жабдықтары –
бұл өндіріс процестерін өлшеумен реттеуге арналған аспаптар мен құрылғылар
(дизаторлар, амперметрлер, микроскоптар, су өлшегіштер, монометрлер).
- есептеу техникасы – процесті жылдамдату мен автоматтандыруға
арналған машиналар, құрылғылар мен аспаптар (компьютерлер мен басқа да
есептеу машиналары).
- өзге де машиналар мен жабдықтар (телефон станцияларының, радио
желілерінің жабдықтары, өрт машиналары).
- көлік құралдары – адамдар мен жүктердің қозғалуына арналған қозғалыс
құрлдары (автомобиль, теміржол, су көлігінің қозғалмалы құрамы).
- инвентарлық объект – барлық тиесілі керек-жарақтарымен және керек
заттарымен бірге жекеленген объект. Құрал-сайман темірді, ағашты өңдеуге
арналған, қол еңбегінің механикаланған және механикаланбаған құралы немесе
машиналарға бекітілген заттар кесетін, ұратын, қысатын және тығыздайтын
еңбек құралдары.
- инвестициялық объект – басқа инвентарлық объектінің құрамына
кірмейтін заттар.
- өндірістік инвентарь және керек-жарақтар - өндірістік операцияларды
орындауға немесе жеңілдетуге қызмет ететін басқа мақсаттағы заттар (жұмыс
үстелі, верстактар, қамба, шкафтар). Түгендеу объектісі – қандай да бір
инвентарлық объектінің бөлігі болып табылмайтын және өзіндік мәні бар
заттар. Шаруашылық инвентарь – кеңсеге және шаруашылыққа қажетті заттар
(үстелдер, шкафтар, кілемдер және т.б). Жұмысқа қолданылатын малдар,
жылқылар, өгіздер, түйелер. Өнім беретін малдар – бұл ірі қаралар,
айғырлар, асыл тұқымды биелер, аталық түйелер мен ұрғашылары, бұғылар-
ұрғашы маралдар-еркек, саулық қойлар, қошқарлар.
- инвентарлық объект - әрбір ересек жануар. Көпжылдық өсімдіктер –
жасына қарамастан қолдан егілетін көпжылдық өсімдіктер (жеміс-жидектер,
жүзімдіктер, көпжылдық гүл өсімдіктері, раушан платанциялары, тірі
қоршаулар, қорғаныш өсімдіктер). Жас өсімдіктер толық дамыған өсімдіктерден
бөлек ескеріледі (ұрықтанудың, тамырласудың басы). Жерлерді (ғимаратсыз)
жақсарту жөніндегі күрделі шығындар – бұл ауылшаруашылығында пайдалану үшін
жерлерді үстіртін жақсарту шараларына арналған, инвентарлық сипаты жоқ
шығындар (жер учаскелерін жоспарлау, тамырлардын тазарту, егістікке жер
бөлу, жерлерді тастардан тазарту). Өзге де негізгі құралдар – бұл кітапхана
қорлары, спорт жабдықтары, мұражай құндылықтары.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік
емес болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай ) көрінісі бар, яғни санауға
және өлшеуге болатындар жатады . Мүліктік еместерге пайданаланылатын
жер, орман алқабы, су ресурстары жатады. Әр субъектіде негізгі құралдар
пайдалану мақсатына және атқаратын қызметтеріне қарай мынандай түрлерге
бөлінеді: жер, үйлер ғимараттар; өткізгіш тетіктер; машиналар және құрал-
жабдықтар; күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы машиналар және
жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық
жабдықтар; есептеу техникасы; басқа машиналар мен құрал – жабдық; көлік
құралдары, құрал – сайман, өндірістік мүлік және жабдықтар; шаруашылық
мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық екпе ағаштар, жерді
жақсартуға (ғимаратсыз) шыққан күрделі шығын; басқа да негізгі құралдар.
Негізгі құрал жабдықтардың бастапқы, ағымды, баланстық сату, жою, тозу және
қалдық құндары болады. Бастапқы (тарихи) құны – негізгі құралды сатып
алуға немесе салуға кеткен нақты өндіріс шығындарынан, соған қоса өтелмеген
салық пен алымдардан, сондай-ақ орнату, жеткізіп беру, монтаждау,
пайдалануға қосу шығындары, несие үшін пайыздар, және т.б шығындарынан
тұрады. Негізгі құралдардың бастапқы құны мынадай жолмен анықталады:
- жер учаскелері бойынша меншік немесе тұрақты пайдалану құқығы-
актіде көрсетілген сатып алу құны, қозғалмайтын мүліктер бойынша агенттерге
берілетін сыйақы, сатып алу-сату келісімін рәсімдеу бойынша көрсетілген
қызметтердің төлемі, жерді мақсатты пайдалануға дайындау бойынша жұмсалатын
шығыстар;
- құрастыруды және орналастыруды қажет ететін немесе қажет етпейтін
сатып алынған машиналар мен құрал – жабдықтар бойынша- сатып алу құны,
тасымалдау, соның ішіндегі тасымалдау кезіндегі құрастыру, машиналар мен
құрал – жабдықтардың пайдалануға жарамдылығын, т.б тексеру мақсатымен
өткізілетін сынақтарға жұмсалатын шығындар. Машиналар мен құрал –
жабдықтарды құрастыру кезінде олардың бұзылғандарына кеткен ағымдағы
шығыстарын қоса есептегендегі жөндеу құны. Егер негізгі құралдар несие
арқылы сатып алынған болса, онда төленген проценттер ағымдағы шығыстар
болып табылады да объектінің бастапқы құнына қосылады;
- үйлер мен ғимараттарды шаруашылық әдіспен салу кезінде: құрылыс
материялдары, құрал-жабдықтар, құрылыс машиналары мен механизмдерінің
жұмысы, жұмысшылардың еңбек ақысы, үстеме шығысының тиесілі үлесі,
сәулетшілер, заңгерлер көрсеткен қызметінің төлемі, құрылысты салу
кезеңіндегі сақтандыруға жұмсалатын шығындар, құрылыс салу кезеңіндегі
берілген кредиттер бойынша проценттер, құрылыс салу үшін рұқсат алуға
жұмсалатын шығыстар, жобалық – сметалық құжаттардың құны, т.б –
құрылыс бойынша жұмсалған шығыстардың барлығы да бастапқы құнға қосылады;
- жерді, үйлерді немесе ғимараттарды біртұтас мүлік ретінде иеленген
кезде өз орнымен пайдалану мақсатымен кіріске енгізу барысында бұл
объектілердің бастапқы құнын шектеу қажет, өйткені үйлер мен ғимараттардың
пайдалану мерзімі шектеулі әрі олар тозады. Ал жерді пайдаланудың мерзімі
шектелмеген, сондықтан олар амортизацияланбайды. Тозығы жеткен үйлерді
бұзуға байланысты жұмсалған шығыстан, объектіні бөлшектеу барысында
алынған құндылықтарды сатқаннан түскен табысты шегергеннен соң, жердің
бастапқы құны есептелінеді;
- мердігерлік әдіспен тұрғызылған үйлер мен ғимараттар бойынша –
объектіні тұрғызу бойынша жүргізілген жұмыстардың келісілген құнына құрал –
жабдықтарды сатып алуға жұмсалған шығыстар қосылады, егер де оның құны
тапсырыс беруші тарапынан төленген болса;
- құрылтайшылардың жарғылық капиталына салынған негізгі құралдар-
өздерінің келісілген бағасы бойынша;
- субъектінің өзі дайындаған немесе төлем арқылы сатып алынған негізгі
құралдар бойынша – сатып алуға жұмсалған шығындардың нақты сомасы бойынша,
жеткізу және сатып алынған объектілердің тозу сомасын қоса есептелген басқа
да сатып алуға байланысты жұмсалған шығыстар;
- тегін алынған негізгі құралдардың объектілері бойынша – құжаттарды
көрсетілген құны алынады ;
- айырбас операциясы нәтижесінде алынған объектілердің – бастапқы
құны негізгі құралдардың алынған ағымдағы құны бойынша анықталады, ал ол
негізгі құралдардың берілген ағымдағы құнына түзетулердің көмегімен алынған
ақша қаражаттарының сомасына тең болады.
Негізгі құралдардың бағалануы.
Негізгі құралдардың бастапқы құны өзгертілуі мүмкін; қосымша салынған
күрделі салымдар немесе негізгі құралдардың жарым – жартылай жойылуы,
объектіні демонтаждау негізгі құралдардың жағдайына әсер ететін болса,
онда, бірінші кезекте, пайдалы қызмет ету мерзімі қысқартылуы немесе
ұзартылуы мүмкін.
Ағымды құн – бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі нарықтық
бағасы бойынша бағаланған құны. Баланстық құн – бұл бухгалтерлік есепте
және қаржылық есеп беруде көрсетілетін жинақталған тозу сомасын алып
тастағандағы негізгі құралдардың бастапқы немесе ағымдық құны. Сату
(өткізу) құны – бірін – бірі жақсы білетін және мәмілеге келуге дайын
тәуелсіз жақтардың негізгі құралдарды өзара айырбастауына мүмкіндік беретін
құн.
Жою құны – тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою
кезіңде пайдалану мүмкіндігі бар бағасы бойынша бағаланған бөлшектердің,
металл сынықтарының және басқа да материалдық құндылықтардың құны.
Амортизацияланған құн – негізгі құралдардың жою құндарының арасындағы
айырмашылығы, ал ол жүйелі түрде амортизациялық жолмен нормативтік
қызметіне немесе барлық пайдалы кезеңіне субъектінің шығысы ретінде
таратылады,бұл кезде: пайдалы кезең қызметі – бұл кезең ішіндегі негізгі
құралдары пайдаланудан экономикалық олжа алуда кәсіпорын топшылай;
нормативтік қызмет кезеңі – бұл кезең ішінде белгіленген нормаға сәйкес
кәсіпорын негізгі құралдың тозуын есептейді.
1.3 Амортизацияны есептеу мақсаттары үшін пайдалану мерзімін анықтау
Амортизация есептеу нәтижесінде негізгі құралдардың баланстық құны
нөлге тең болатын, соның өзінде негізгі құралдары өздерінің техникалық және
пайдалану сапалары бойынша кәсіпорынның шаруашылық қызметінде одан әрі
пайдаланылатын жағдайлар кез болады. Бұл бөлімде сондай жағдайлардың
салдарлары қаралған және ондай жағдайлардың пайда болуына жол бермеу
әдістері келтіріген.
Бухгалтерлік стандарттар тұрғысынан қаржы есептілігінде жарамды және
шаруашылық қызметінде пайдаланылатын негізгі құрадардың баланстық құнының
болмауын дұрыс деп санауға болмайды. Егер бухгалтерлік есеп реформаланғанға
дейін мұндай жағдайларға жол беріліп келген болса, бухгалтерлік есеп
стандарттары қабылданғаннан кейін нақты алғанда мұндай оқиғалар оларда
тіпті қаралмаған. Мысалы, мемлекет иелігінен алу шеңберлерінде
жекешелендірілетін кәсіпорындар үшін толық тозған негізгі құралдарды
олардың бастапқы құнының 10 пайызы мөлшерінде бағалау ұсынылды. Кейін ондай
негізгі құралдар амортизациялауға жатпады. Қаржылық есептілігінің
халықаралық стандарттарыда (ҚЕХС) мұндай ауытқулар тікелей қаралмаған,
алайда салдарлар, егер олар іргелі сипатта болса, ҚЕХС бойынша қаржы
есептілігіне түзету енгізілуін қажет етеді.
Қолданыстағы негізгі құралдарға амортизацияның толық сомасы есептелген
болса, бұл жағдайды қаржы есетілігінің дұрыстығына оның салдарларының
әсерін ескере қарау қажет. Амортизация калькуляторларға, принтерлерге,
телефон аппараттарына және т.т. толық есептелген жағдай бір басқа да, тозу
негізгі құралдар объектілеріне (ғимараттар, станоктар, жадық және т.т.)
толық есептелген жағдай бір басқа. Бірінші жағдайда бұл қаржы есептілігі
үшін елеусіз екені түсінікті, екінші жағдайда, аталған негізгі құралдар
өндіріске тікелей қатысатынын ескерсек, ондай ауытқулар өнімінің өзіндік
құнының қалыптастырылуына елеулі түрде ықпал етуі мүмкін. Нәтиже- өнімнің
өзіндік құнының бұрмалануы және , тиісінше, кіріс пен шығыс туралы есеп
деректерінің дәлме-дәл болмауы.
Қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттарында аталған жағдайлар ашып
көрсетілмеген, бірақ олардың пайда болуының мүмкін екені жоққа
шығарылмаған, ашып көрсету қажет екені атап көрсетілген. Жеке-дара айтылған
жерді 16 - Негізгі құралдарды есепке алу ХҚЕС-ның 31 тармағында
кездестіруге болады, онда есепті кезеңнің аяқ кезінде пайдаланудағы,
амортизация толық есептелген негізгі құралдардың бастапқы және ағымдағы
құны туралы ақпаратты ашып көрсету керек екені ескертілген.
Бұл ереже бухгалтерлік есептің жалпы идеологиясымен немесе
тұжырымдамалық негіздерімен байланыстырылмаған, оның үстіне ХҚЕС-на
әдістемелік ұсыныстарда амортизация нормаларын анықтау тәртібі мен негізгі
құралдардың пайдалы қызметі мен оны қайта қарау мерзімі туралы жеткілікті
түрде айқын ұғым берілген. Қаралып отырған жағдайлар бухгалтерлік
стандарттар талаптарының сақталмауы салдарынан пайда болатынын айта
кетелік. Қазіргі бухгалтерлік есеп бухгалтердің оқиғалары жәй ғана тіркеп
қоюға тиіс емес екенін көздейді. Барлық жағдайлар үшін жарамды жауапты
күту үстінде байқау, кәсіптік ой-пікір, дербестілік басым болуға тиіс. ҚЕХС-
на көшуге байланысты бухгалтерге ондай міндеттерді дербес, стандарттар
ұсыныстарын ескере отырып шешу құқығы берілген.
ХҚЕС 16-на сәйкес амортизацияның таңдап алынған әдісі есеп саясатымен
анықтауға және бір есепті кезеңінен екінші кезеңге тізбекті қолданылуға
тиіс. Негізгі құралдардың пайдалы қызметінің мерзімін және жою құнын қажет
болған жағдайда қайта қарауға болады. Сонымен, бухгалтер пайдалану мерзімі
бастапқыда белгіленеген пайдалы қызмет мерзімін асатын негізгі құралдар
объекілерінің жағдайына талдау жасай отырып, бұл мерзімді ұлғайту жағына
қарай қайта қарауға тиіс.Пайдалы қызмет мерзімінің қайта қаралуын маманның
көмегімен анықтауға болады. Негізгі құралдар объектілерін техникалық
шолуды, әдетте жылдық түгендеу жүргізілетін кезеңде жүзеге асыруға болады.
Негізгі құралдардың пайдалы қызметінің мерзімі және жою құны дербес
анықталады.
Амортизацияны негізгі құралдардың жою құнын ескере отырып есептеу
ағымдағы құн көрсеткіштерін және кәсіпорынның амортизациялық аударымдар
түріндегі шығыстарын нақты анықтау үшін жүзеге асырылады. Жою құнын анықтау
тәртібі, амортизациялық аударымдарды есептеу әдістері есеп саясатымен
анықталуға тиіс. Жою құнын 0 ретінде анықтауға болатынын атап көрсету
керек, өйткені көптеген жағдайларда ағаш немесе ескі-құсқы сондай-ақ
ескірген және тозған қосалқы бөлшектер, тораптар, жинақтаушы бөлшектер және
т.т.түріндегі қалдықтарды сатып алушылардың табылуы немесе субъектінің
шаруашылық қызметінде олардың пайдалануы екіталай. Кез келген жағдайда
субъектілер жою құнын нақты жағдайларды ескере отырып өз бетінше анықтауға
құқылы. Әдетте, жою құны ғимараттарға , құрылыстарға , көлік құралдарына
оларды бөлшектеу және т.т. болжанған пайдалану кезеңінен кейін анықталады.
Бухгалтерлік есеп стандартында негізгі құралдардың құнын
қолданыстағы бағаларға сәйкес қайта бағалау құқығы көзделген. Сонымен бірге
қайта бағалау кезінде тозу сомасына түзету енгізілуге тиіс. Егер тозу 100
пайыз болса, оған түзету енгізілмеуге тиіс. Толық тозған негізгі
құралдарға түзетулер енгізу үшін орындылық және сақтық принциптерін ескере
отырып, объектінің өзіндік құнын қайта бағалауды ұсынуға болады, бірақ
мұндай түзету өз құндары қаржы есептілігі үшін елеусіз объектілер үшін
жарамды деп санаймыз. Қалпына келтіру құны салық есебіндегі тіркелген
активтердің шағын топтарының құнына, біздің ойымызша тиіс емес. Қызмет
мерзімінің дұрыс анықталмағаны, соның салдарынан одан әрі пайдалануға
жарамды негізгі құралдарға толық тозу есептелгені байқалған кезде 27-
Есепті кезең күннен кейін болатын тосын жағдайлар мен оқиғалар ХҚЕС-ын
басшылыққа алу керек. Осы стандартқа сәйкес, егер олардың қалдырып кету
немесе қате көрсету қаржы есептілігін пайдаланушылардың экономикалық
шешімдерінде әсер ететін болса, мұндай ақпарат елеулі болып табылады.
Негізгі құралдардың пайдалы қызмет мерзімін қате анықтау қате болған
кезден бастап қаржы есептерінің қайта қаралуына әкеліп соғады. Іс жүзінде
бухгалтер қолданыстағы негізгі құралдарға толық тозуды есептеу түріндегі
оқиғаны ол басталардан көп бұрын болжай алады. Сондықтан олардың пайдалы
қызмет мерзімін есепті кезеңге дейін қайта қарау қажет.
Кейбір жағдайларда пайдаланылатын , нормативке сәйкес толық тозған
негізгі құралдар жөнделеді, бұл жағдайда мұндай шығыстарды есепке алуда
жаңа проблема пайда болады. Мұндай жағдай мәні бойынша қисынсыз және есеп
жұмысын жүргізу кезінде бухгалтерлерге берілген мүмкіндіктердің жеткіліксіз
қолданылатынын көрсетеді. Әйтсе де мұндай жағдайлар кездеседі, мұның өзі
оларды қарауды қажет етеді.Сонымен, толық амортизация өздеріне қате
есептелген негізгі құралдардың баланстық құнын сәйкестендіру үшін қаржы
есептерін сондай сәйкессідік байқалған күнге дейін қайта қарау мен түзету
қажет. Түзету объектінің пайдалы қызметі мерзімінің қайта қаралуын ескеріп
енгізіледі, егер өзгерістер елеулі болса, қаржы есептері тиісінше қайта
қаралады.
Негізгі құралдардың қалпына келтіру құны анықталғаннан кейін оларды
жөндеуге және техникалық күтімге жұмсалған шығыстар жалпы тәртіппен
ескеріледі. Жасалған күрделі жөндеу объектінің ағымдағы құнын арттыратыны
оның негізгі құралдың пайдалы қызмет мерзімінің қайта қаралуын қажет
ететіні белгілі.
Бағалаушы айқындамасынан негізгі құралдар объектін түрлі әдістермен
бағалауға болады, бұл жағдайда бағалаушы объектінің ескеруі мен тозуында
бағалайды. Егер кәсіби бағалаушы берген бағалау нәтижесін негіз етіп алатын
болсақ ол алған тозу сомасын ескеру қажет, ал айырмашылыққа қаржы
есептеріне түзету енгізу керек. Бұлайша түзету белгілі бір есептермен
байланысты, бірақ оларды негізгі құралдың баланстық құны бар болғандықтан
кезде ғана беруге болады.
Қорытындысында қаралған жағдайда жарамды жол, біріншіден, негізгі
құралды пайдалану мерзімін қайта қарап, қаржы есептеріне түзетулер енгізу
болып табылады; екіншіден егер алынған баланстық құн сондай объектілерге
қолданылатын бағаларға сәйкес келмесе, оларды кәсіби бағалаушыны тарта
отырып қайта бағалау керек деген тұжырымға келдік.
2. Негізгі құралдардың амортизациясы мен құнсыздануы: есептеулердің
әдісі мен есебі. (Центр Крепежа.kz ЖШС үлгісінде)
2.1. Центр Крепежа.kz ЖШС кәсіпорын қызметінің сипаттамасы
мен негізгі құралдады есепке алу облысындағы есептік саясаты
Серіктестік кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын, жұмыскерлерінің орташа
жылдық саны 50 адамға дейінгі және активтерінің жалпы сомасы бір жылда
орташа алпыс айлық мың айлық есе есеп көрсеткішінен аспайтын Шағын
кәсіпкерлік, субъекті болып табылады. Серіктестің Құрылтайшысы бұдан әрі
қатысушысы: Ким Нина Генадьевна, Қазақстан Республикасының азаматы, жеке
куәлік №030438603, 02.08.2010 жылы ҚР ӘМ берілген, тұрғылықты мекен-жайы:
Алматы қаласы, Әуезов ауданы,Таугуль1ықшамдауында, 49 үй, 34
пәтер.Серіктестіктің фирмалық атауы: қазақ тілінде Центр Крепежа.kz
Жауапкершілігі шектеулі серіктестігі (толық) және Центр
Крепежа.kzЖШС(қысқаша); Серіктестіктің орналасқан жері мен мекен-жайы
050042, Қазақстан Республикасы, Алматы қаласы, Әуезов ауданы, Таугуль-1
ықшамауданында орналақан.Серіктестіктің қызмет ету мерзімі шектелмеген.
Серіктестік істерді дербес жүргізеді, өзінің атынан шарттар жасай алады,
мүлікті және жеке мүлікті емес құқықтарға ие бола алады, міндеттемелер
артып, сотта талапкер, жауап беруші және үшінші тұлға бола алады, яғни
мемлекеттік қайта тіркеуге алынған сәттен бастап Қазақстан Республикасының
заңдары бойынша заңды тұлға болып табылады.
Серіктестік өзінің міндеттемелері бойынша өзіне тән бүкіл мүлкімен
жауап береді, ол мүлікке қатысты Қазақстан Республикасының қолданыстағы
заңдарына сәйкес өндіріп алу талап етіледі. Серіктестік өзінің
қатысушысының міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Серіктестік оған
Серіктестіктің қатысушыларымен Заң шегінде берілген құқықтарға иелік етеді
және оның қызметін жүзеге асыруға қажетті рәміздері бар (банктік есептер,
оның ішінде валюталық есеп, мөртаңбалар, бланкілер, тауар таңбалары және
т.б.) Серіктестік мүлікті мәмілелерді заттай және ақшалай нысанда, отандық
және шетел валютасында, қолма-қол және қолма-қол емес ақшамен жасайды.
Серіктестік Қазақстан Республикасының аумағында және одан тысқары
жерлерде филиалдарын құрып, өкілдіктерін аша алады. Қызметінің мақсаттары
мен мәні Серіктестік қызметінің басты мақсаты жарғылық қызметті жүзеге
асыру арқылы таза табыс алу болып табылады.Серіктестіктің жеке мақсаттары,
салалары мен түрлері заңмен белгіленген тәртіпте серіктестікке қатысушының
келісімімен бас директормен белгіленеді.Өзге шешім қабылдағанға дейін
серіктестік келесі салаларда әрекет ететін болады
- құрылыс және бекіткіш материалдарының көтерме және бөлшектік бағамен
сату;
- құрылыс материалдарды және конструкцияларды өндіру;
- өз өнімдерін сату және коммерциялық сауда үшін фирмалық дүкендерді
ашу;
- делдалдық қызмет ;
- көліктік қызметі;
- капиталды өндірістік және тұрғындық үйлерді салу және жөндеу;
- жалға беру;
- салаларының объектілерін мен кәсіпорындарды жаңа құрылыс, қайта
қалпына келтіру, кеңейту мен техникалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz