Кәсіпорының іскерлік белсенділігі көрсеткіштерінің талдауы
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Қаржы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
2011 ж. __________
Кафедра меңгерушісі ____________ Н.С. Кафтункина ___
(қолы) (аты-жөні, тегі)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы __Кәсіпорынның табыстылығы мен іскерлік белсенділігін талдау
(Aequitas-NS ЖШС үлгісінде)_________________________ ________________
Мамандық бойынша 050509 Қаржы
(шифр) (атауы)
Орындаған Р.К. Еркебаева
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Топ СҚарж(м)-301(2ж)
Ғылыми жетекші
э.ғ.д., Қаржы Е.Б. Жатканбаев
кафедрасының
профессоры
(қызметі, ғылыми (қолы) (аты-жөні, тегі)
дәрежесі)
Нормабақылаушы М.М. Мухамедова
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Павлодар
2011
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Еркебаева Р. К.
Кәсіпорынның табыстылығы мен іскерлік белсенділігін талдау
(Aequitas-NS ЖШС үлгісінде)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандық 050509 – Қаржы
Павлодар
2011
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Кәсіпорынның табыстылығы мен іскерлік белсенділігін талдаудың 6
теориялық аспектілері
1.1 Кәсіпорынның табыстылығы мен іскерлік белсенділігін талдау мәні,6
маңызы мен рөлі
1.2 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін бағалау әдістемесі 14
1.3 Кәсіпорынның табыстылығы мен іскерлік белсенділігін шетелдік 26
талдау тәжірибесі
2 Кәсіпорынның табыстылығы мен іскерлік белсенділігін талдау 28
(Aequitas-NS ЖШС үлгісінде)
2.1 Кәсіпорын қызметінің сипаттамасы және оның қаржы көрсеткіштері 28
2.2 Aequitas-NS ЖШС өтімділігі мен төлем қабілеттілігін сараптау 39
2.3 Кәсіпорының іскерлік белсенділігі көрсеткіштерінің талдауы 47
2.4 Aequitas-NS ЖШС қызметінің қаржы нәтиелерін талдау мен 52
бағалау: пайда құрамы, оны қалыптастыру факторлары, кәсіпорынның
қаржы нәтижелері құрамы мен серпіні
2.5 Сату пайдалылығы көрсеткіштерін талдау 58
3 Кәсіпорын жұмысының нәтижелілігін және оның іскерлік 64
белсенділігін арттырудың негізгі бағыттары
3.1 Кәсіпорынның табыстылығы мен іскерлік белсендігін арттыру 64
жолдары
3.2 Кәсіпорынды бюджеттеу және реинжиринг жүйесін қалыптастыру 68
алгоритмдері
Қорытынды 75
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 77
А қосымшасы 2010 жылғы 31 желтоқсaндaғы жaғдaй бойыншa 80
Aequitas-NS ЖШС Қаржылық есебі
Ә қосымшасы Графикалық бөлім 85
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының көкейтестілігі кәсіпорынның нарықтық
жағдайларындағы өміршеңдігі мен негізгі тұрақты жадайының кепілі ретінде
оның табыстылығы мен іскерлік белсенділігі болып табылатындығымен
анықталады. Егер кәсіпорын қаржы тұрғысынан тұрақты, кірісті болса, онда
жақсы қаражат айналымдылығы байқалады және ол несиелер алу, инвестицияларды
тарту үшін, жеткізушілер мен білікті мамандарды таңдауда сол бейіндегі
басқа кәсіпорындар алдында артықшылықтарға ие болады. Кәсіпорынның
тұрақтылығы жоғары болған сайын, оның нарық жағдаятының күтпеген жерден
өзгеруіне тәуелді болады, демек, банкротқа ұшырау қауіп-қатері төмен болады
деген сөз.
Нарықтық тұрпатты шаруашылық жүргізу жүйесінің орталық немесе тірек
санаттарының бірі қаражат айналымдылығы кезеңіндегі кәсіпкерлік фирманың
кірісі болып табылады. Әрине, жұмысберуші мен жұмысалушының меншікті
экономикалық мүдделері бар, олар ерекше нысандарда іске асырылады: пайда,
пайыз бен капитал дивиденді, еңбекақы және т.б. Бірақ алғашқы иемденуді, ең
алдымен, кіріс немесе кәсіпкерлік фирмасының шаруашылық әрекетінен түскен
ақша көрсетеді.
Ғылыми-зерттеу деңгейі кәсіпорының табыстылығы мен қаражат
айналымдылығы кезеңін сол немесе басқа деңгейде арттыру мәселесі көптеген
ғылыми еңбектерде көрініс тапқындығын байқатады. Олардың негізін кіріс
теориясы аясындағы іргелі жұмыс құрайды, жеке аспектілер ғылыми
зерттеулерде кәсіпорын экономикасы, қаржы менеджменті, экономика-
математикалқ пәндер аясында көрініс тапқан.
Кіріс теориясына нақты үлес қосқан зерттеуші-теорияшылардың арасынан
Дж. М. Кейнс, О. Моргенштейн, Ф. Найт, Дж. Нейман, Б. А. Райзберг, В. В.
Черкасов сияқты ғалымдарды атауға болады. Қолданбалы кірістілік
концепциясын дамытуда өз үлесін қосқандар: Дж. Бароне-Адези, Т. Боллерслев,
М. В. Грачева, Г. Гуптон, П. Зангари, В. Е. Кузнецов, А. Ли, М. А. Рогов,
В. А. Чернов, Г. В. Чернова, Р. Энгль.
Дипломдық жұмыстың мақсаты кірістілік пен іскерлік белсенділік
талдауының негізгі көрсеткіштерін анықтау және кәсіпорындағы, мысалда
Aequitas-NS ЖШС қызметінің табыстылығы мен іскерлік белсенділік
көрсеткіштерін оңтайландыру бойынша ұсыныстар болып табылады.
Бұл диплом жобасының зерттеу міндеттері:
– кәсіпорын қызметі мәні мен оның негізгі көрсеткіштерін ашу;
– кәсіпорынның бухгалтерлік балансы және кірістер мен шығындар
туралы есеп негізінде оның қаржы жағдайын бағалау;
– кірістілік пен іскерлік белсенділікті талдау көрсеткіштерін
оңтайландыру жолдарын зерттеу.
Зерттеу объектісі – Aequitas-NS ЖШС экономикалық қатынастары.
Зерттеу мәні – кірістілік пен іскерлік белсенділік талдауы, мысалда
Aequitas-NS ЖШС.
Нарықтық қатынастарға көшісімен кәсіпкерлер мен кәсіпорын басшылары
алдында көптеген сұрақтар тұрады:
– кәсіпорынның ары қарай гүлденуі үшін оның қаржы қызметін
қалай тиімді ұйымдастыру керек;
– қаржы қорларын басқару тиімділігін қалай арттыру керек;
– белгілі бір кезең ішінде кәсіпорын қаржы қорларын
қаншалықты дұрыс басқарды.
Осы және басқа көптеген маңызды сұрақтарға кірістілік пен іскерлік
белсенділіктің объективтік талдауы жауап береді, өйткені олардың нәтижелері
кәсіпорынның қаржы жағдайын сипаттайды.
Кәсіпорынның кірстілік және іскерлік белсенділігін талдау нәтижелері
кәсіпорынның қаржы қорларын дұрыс бөлуге көмектеседі, өйткені оның ары
қарайғы қызметі осыған байланысты. Бұл кәсіпорынның қаржы тұрақтылығы
шығындарға кірістің түсуін тұрақты арттыруды қамтамасыз ететін ақша
ағындарының қозғалысын топшылауымен байланысты. Нарық жағдайларында ол, ең
алдымен, өнімдерді іске асырудан, атқарылған жұмыстан, көрсетілген
қызметтен тұрақты кірістің түсун талап етеді, әрине мемлекетпен,
жеткізушілер, несиегерлер, жұмыскерлер және басқалармен ақша айырысу үшін
өз мөлшері бойынша жеткілікті болуы керек.
Осылайша, кірістілік пен скерлік белсенділік кәсіпорынның
бәсекелестікке қабілеттілігі мен іскерлік белсенділігін, оның іскерлік
ынтымақтастықтағы әлуетін анықтайды, кәсіпорынның өзінің және оның қаржы
және басқа қатынастары бойынша серіктестерінің экономикалық мүдделері
қандай деңгейде кепілденгенін анықтайды.
Кәсіпорынның кірістіліг мен іскерлік белсенділігін объективті
жеткілікті бағалаудың ең үздік әдісі оны талдау болып табылады, ол
кәсіпорынның даму үрдісін бақылауға, қаржы қорларының түсуі және оларды
әртүрлі өндірістік, коммерциялық пен қаржы қызметі арасындағы өзара себеп-
салдар байланысын зерделеу негізінде кәсіпорынның қаржы жағдайын жақсарту
тұрғысынан пайдалану бойынша жоспардың орындалуын кешенді бағалауға
мүмкіндік береді.
Кәсіпорынның меншік иелері кірісті барынша арттыруға мүдделі, өйткені
кәсіпорынның кірісі арқылы өндіріс ауқымы дамиды, көбейеді, демек, өз
иелеріне үлкен кіріс әкеледі.
Зерттеудің әдіснамалық негізі. Жұмыста салыстыру әдісі, жинақтау мен
салыстыру тәсілі, логикалық және салыстыру талдауы, топтау әдісі,
баланстық, бағдарламалық-мақсаттық әдістер, экономика-сатистикалық талдау
тәсілдері қолданылған.
Зерттеудің ақпараттық негізі: Қазақстан Республикасы Қаржы
минимтрлігінің заңнамалық актілері, нұсқаулықтары мен қаулылары, Aequitas-
NS ЖШС қаржы есептемесі, кәсіпорынның ішкі нұсқаулық материалдары.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы кірістілік пен іскерлік белсенділік
көрсеткіштерін жүйелендіруде және кәсіпорынның табыстылығы және іскерлік
белсенділігін талдау көрсеткіштерін жетілдірудің практикалық бағытарын
негіздеуде тұжырымдалады.
Жұмыстың практикалық мәнділігі мұндағы тұжырымдар, ұсыныстар мен
экономикалық негізделген ұсынымдардың Aequitas-NS ЖШС қаржы жағдайын
жақсартуға, кірістілік пен іскерлік белсенділікті талдау жүйесін
жетілдіруге мүмкіндік беретіндігімен тұжырымдалады.
1 Кәсіпорынның табыстылығы мен іскерлік белсенділігін талдаудың
теориялық аспектілері
1. Кәсіпорынның табыстылығы мен іскерлік белсенділігін талдау
мәні, маңызы мен рөлі
Нарықтық қатынастар дамыған сайын оларды тиімді жұмыспен қамтамасыз
ету бойынша басқару шешімдерін шығару мен қабылдауда кәсіпорынның
жауапкершілігі және дербестігі артады. Өндірістік, коммерциялық, қаржы және
басқа шаруашылық қызмет түрлерінің барлық нәтижелері өзара және қорытынды
көрсеткіштер арасындағы байланыстың әртүрлі деңгейіндегі түрлі факторларға
байланысты болады. Кәсіпорынды басқарудың тиімділігін оның нарықтық
экономиканы дамытудың қазіргі талаптарына жауап беретін шаруашылық қызметін
кешенді талдаусыз қамтамасыз ету мүмкін емес.
Нарықтық экономикадағы кәсіпорын жұмысы тиімділігінің ең басты өлшеуші
нәтижелілік болып табылады. Нәтижелілік түсінігі кәсіпорынның қаржы-
шаруашылық қызметінің бірнеше маңызды құрамдас бөліктерінен тұрады. Қаржы-
шаруашылық қазметінің нәтижелілігінің анағұрлым жалпы сипаттамасы айналым,
яғни белгілі бір уақыт ішінде шығарылған өнімнің жалпы көлемі деп санау
қабылданған. Нарықтық қатынастар жағдайларында жұмыс істейтін кәсіпорындар
үшін пайда да маңызды көрсеткішке айналып келеді. Нәтижелілік мәнін
қарастыру оның негізгі талдау міндеттерін анықтауға мүмкіндік береді. Олар
былайша тұжырымдалады: біріншіден, кәсіпорынның нарықтық қаржы тұрақтылығы
үшін қол жеткізген нәтижелердің жеткіліктілігін анықтау, бәсекелестікке
қабілеттілікті сақтау, еңбек ұжымы өмірінің сапасын қамтасыз ету;
екіншіден, пайда болу көздері және нәтижелілікке әртүрлі факторлардың әсер
ету ерекшеліктері; үшіншіден, талдайтын объектініары қарай дамытудың
негізгі бағыттарын қарастыру. Сыртқы есептеме деректері бойынша 1.1-суретте
көрсетілген төмендегі көрсеткіштерді талдауға болады.
1.1-сурет – Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелілігін
сипаттайтын көрсеткіштер
Кәсіпорын қызметінің нәтижелілігін сипаттайтын экономикалық
көрсеткіштер жиынтығы зерттеу тереңдігіне байланысты.
Нәтижелілікті талдау бағыттарының бірі талдайтын объектінің іскерлік
белсенділігін бағалау болып табылады.
Іскерлік белсенділік термині талдамалы коэффициенттер жүйесі
негізінде дамыған елдерде кең таралған қаржы есептемесін талдау әдістемесін
енгізумен байланысты отандық есептік-талдамалы әдебиетте салыстырмалы түрде
жуырда ғана қолданыла бастады.
Әрине, бұл терминнің мағынасы әртүрлі болуы мүмкін. Іскерлік
белсенділік кең мағынада фирманың өнім, еңбек, капитал нарығындағы жылжуына
бағытталған барлық күшін білдіреді.
Қаржы-шаруашылық қызметті талдау мәтінінде бұл термин кәсіпорынның
ағындағы өндірістік және коммерциялық қызметі ретінде анағұрлым тар
мағынаны білдіреді.
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі қаржы аспектісінде ең алдымен, оны
қаражатының айналым жылдамдығында көрінеді. Кәсіпорынның пайдалылығы оның
қызметінің пайдалылық деңгейін көрсетеді.
Іскерлік белсенділік пен пайдалылықты талдау айналымдылық пен
пайдалылықтың әртүрлі қаржы коэффициенттерінің деңгейлері мен серпінін
зерттеуде тұжырымдалады, олар кәсіпорын қызметінің қаржы нәтижелерінің
салыстырмалы көрсеткіштері болып табылады.
Шаруашылықты жүргізетін субъектінің қаржы жағдайы активтерге салынған
қаражаттың қаншалықты тез нақты ақшаға айналатындығымен тікелей байланысты.
Активтердің жеке түрлері әртүрлі айналым жылдамдығына, яғни олардың
ақшаға айналу жылдамдығына ие. Қаражаттың айналымда болу ұзақтығы сыртқы
және ішкі сипаттағы әртүрлі бағытты факторлардың жиынтық әсерімен
анықталады.
Біріншісіне субъектінің қызмет саласын (өндірістік, жабдықтау-
тұрмыстық, делдалдық т.б.), салалық, субъектінің ауқымдарын және тағы
басқаларды жатқызуға болады.
Субъект активтерінің айналымдылығына экономикалық жағдай және онымен
байланысты субъектілердің шаруашылық жүргізу талаптары да аз әсер етіп
қоймайды. Елде болып жатқан инфляциялық үрдістер, шаруашылықты жүргізетін
субъектілердің көбісінде жеткізушілер және сатып алушылармен тиісті
байланыстың болмауы қаражат айналым үрдісін айтарлықтай баяулататын
қорлардың шарасыз жиналуына әкеледі.
Капитал ауыспалы айналымды жылдам жасаған сайын, өнімді бір және сол
капитал сомасында сатып алу мен іске асыру да артады.
Қаражат қозғалысының кез келген сатыда бөгелуі айналымдылықтың
ақырындауына әкеледі, қосымша қаражат салуды талап етеді және кәсіпорынның
қаржы жағдайының анағұрлым нашарлауын туғызуы мүмкін.
Қаражаттың айналымда болу ұзақтығына 1.2-суретте көрсетілген әртүрлі
сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді.
1.2-сурет – Айналым ұзақтығына әсер ету факторлары
Іскерлік белсенділік коэффициенттері компания өзінің активтерін
қаншалықты тиімді басқаратындығын анықтауға мүмкіндік береді. Қаржы
талдауында төмендегі коэффициенттер анағұрлым жиі қолданылады:
– ТМҚ айналымдылық коэффициенттері мен орташа айналым ұзақтығы;
– дебиторлық берешектің айналымдылық коэффициенті және күндердегі
орташа айналым ұзақтығы;
– операциялық цикл ұзақтығы;
– қаржы циклінің ұзақтығы;
– ағындағы активтердің айналымдылық коэффициенті және орташа
айналым ұзақтығы;
– тіркелген активтердің айналымдылық коэффициенті;
– барлық активтердің айналымдылық коэффициенті [4, c. 56]
Кәсіпорынның қаржы жағдайы активтерге салынған қаражаттың ақшаға
қаншалықты жылдам айналатындығымен тікелей байланысты. Қаражаттың айналымда
болу ұзақтығына сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді. Біріншісіне
кәсіпорынның қызмет саласы, салалық керек-жарақтар, кәсіпорынның ауқымы,
елдегі экономикалық жағдай және онымен байланысты шаруашылықты жүргізу
талаптары жатады. Ішкі факторларға кәсіпорынның баға саясаты, активтер
құрылымы, қорларды бағалау әдстемесі жатады. [5, c.36]
Айналымдылық жылдамдығы нәтижесінде қол жеткізген әсер, ең алдымен,
қаржы қорларын қосымша тартусыз іске асырудан түскен ақша көбейгенде
көрінеді. Сонымен қатар капитал айналымдылығы жылдамдығы арқылы пайда
сомасының өсуі болады, өйткені, әдетте, бастапқы ақша түріне ол үстеліммен
қайтады. Егер өнімді іске асыру шығынды болып табылса, онда қаражат
айналымдылығы жеделдігі қаржы нәтижелерінің нашарлауына әкеледі.
Айтылғандардан шығатыны, барлық ауыспалы айналым сатыларында тек капитал
қозғалысының жеделдеуіне ғана емес, оның барынша көп берілуіне де ұмтылу
керек, ол пайда сомасының бір теңге капиталына өсуінде байқалады. Бұған
барлық қорларды тиімді және үнемді пайдаланумен, олардың қайта шығындалуын,
барлық ауыспалы айналым кезеңдерінде жоғалуын болдырмаумен қол жеткізіледі.
Капитал нәтижесінде көп сомада, яғни пайдамен өзінің бастапқы жағдайына
келеді.
Іскерлік белсенділік кәсіпкерлік қызмет пен қорларды пайдалану
тиімділігінің кешенді және серпінді сипаттамасы болып табылады. Нақты
ұйымның іскерлік белсенділік деңгейі оның өмірлік іс-әрекеті сатыларын
(туу, даму, көтерілу, құлдырау, дағдарыс, күйзеліс) және тез өзгеретін
нарықтық жағдайларға бейімделу деңгейін, басқару сапасын көрсетеді.
Іскерлік белсенділікті ұйымның оң серпінін қамтамасыз етуге, еңбек
жұмысбастылығын көбейтуге және нарықтық бәсекелестік қабілеттілікке қол
жеткізу мақсатында қорларды тиімді пайдалануға бағытталған, тұрақты
шаруашылық қызметін басқарудың макро және микродеңгейінің уәжделген үрдісі
ретінде сипаттауға болады. Іскерлік белсенділік қызметтің барлық бизнес-
желілері бойынша материалдық, қаржы және басқа қорларды пайдалану
тиімділігін білдіреді және басқару сапасын, экономикалық өсу мүмкіндіктері
мен ұйымның капитал жеткіліктілігін сипаттайды.
Шаруашылықты басқару субъектілерінің іскерлік белсенділігіне
макроэкономикалық факторлар әсер етеді, олардың әсер етуімен не
шаруашылықты жүргізуші субъектінің белсенді тәртібі жағдайын ынталандыратын
қолайлы кәсіпкерлік климатты немесе керісінше, іскерлік белсенділікті
тұқырту мен өшуіне әкелетін алғышарттарды қалыптастыруы мүмкін. Ішкі
сипаттағы, ұйым басшылығының бақылауындағы факторлар да жеткілікті жоғары
мәнге ие: келісілген жұмысты жетілдіру, менеджмент, бизнес және жоспарлау
аясында білім беруді жақсарту, маркетинг аясында ақпараттар алу
мүмкіндіктерін кеңейту және тағы басқалары.
Іскерлік белсенділікті талдау мәні ұйым қорларын пайдалану тиімділігі
мен қарқындылығын экономикалық тұрғысынан негізделген бағасын
қалыптастыруда және оларды арттыру қорларын анықтауда тұжырымдалады.
Талдау барысында төмендегі міндеттер шешіледі:
– іскерлік белсенділік көрсеткіштерінің өзгеру үрдісін зерделеу
мен бағалау;
– іскерлік белсенділік көрсеткіштерінің өзгеруін және олардың
нақты әсер ету мөлшерін есептеуді шарттайтын негізгі факторлар
әсерін зерттеу;
– талдау нәтижелерін жинақтау, анықталған резервтерді айналымға
тарту бойынша нақты іс-шаралар әзірлеу.
Іскерлік белсенділік сапалы және сандық көрсеткіштермен сипатталады.
Спалаы критерийлер: өткізу нарығының кеңдігі (ішкі де, сыртқы да), ұйымның
және оның клиенттерінің іскерлік беделі, тауардың бәсекелстік қабілеттілігі
және т.б..
Сандық бағалау екі бағыт бойынша беріледі:
– абсолюттік көрсеткіштердің: ұйым қызметінің негізгі бағалау
көрсеткіштерінің (ақшалай түсім мен пайда) өсу қарқынының
серпіні мен арасалмағын зерттеу және активтердің орташа мөлшерін
зерттеу;
– ұйымның авансқа берілген және тұтыну қорларын пайдалану
тиімділігі деңгейін сипаттайын салыстырмалы көрсеткіштер
мәндерін және серпінін зерделеу.
Іскерлік белсенділік түсінігі кәсіпорынның барлық қолда бар қорларды
(негізгі, айналым, еңбек) пайдалану тиімділігі көрсеткіштерінің жүйесін
сипаттайды. Іскерлік белсенділік көрсеткіштері жүйесіне әртүрлі
айналымдылық көрсеткіштері жатады. Бұл көрсеткіштер өте маңызды болып
табылады, яғни қаражат айналымы жылдамдығын (ақша түріне айналу) көрсетеді
және төлем қабілеттілігіне тікелей әсер етеді.
Іскерлік белсенділік көрсеткіштері бәсекелестікке қабілеттілік
түсінігімен тығыз байланысты. Кәсіпорынның бәсекелестікке қабілеттілігін
бағалау кезінде олардың іскерлік белсенділік көрсеткіштері салыстырылады
(кәсіпорынның артықшылығын ескерген жөн және біртекті өнім шығаратын
кәсіпорындарды салыстыру керек).
Баланс құрылымын талдау. Шаруашылық ұйымдардың несиені өтеу қабілетін
бағалау үшін бірінші ақпарат көзі ретінде олардың түсінікхаты бар балансы
қызмет етеді. Балансты талдау кәсіпорында қандай қаражаттың бар екендігін
және бұл қаражаттар несиенің қандай мөлшерімен қамтамасыз ететіндігін
анықтауға мүмкіндік береді. Алайда, банк клиенттерінің несиені өтеу
қабілеті туралы негізделген және жан-жақты тұжырымдама жасау үшін баланс
мәліметтері жеткіліксіз. Бұл көрсеткіштер құрамынан шығады. Баланс талдауы
несие өтеу қабілеті туралы тек жалпы талқылауды ғана береді, сонымен қатар
несиені өтеу қабілетінің деңгейі туралы тұжырымдама ретінде кәсіпорынның
даму келешегін, оның өмір сүру қабілетін бағалайтын сапалы да
көрсеткіштерді есептеу қажет.
Баланс пассивінің құрылымы мен серпінін талдау. Баланстың пассивтік
бөлігін қарастыру кезінде несие және басқа қарыз қаражаттары көрсетілетін
бөлімдерді зерделеуге аса көңіл аударылуы керек: берешегі баланста
көрсетілген және несие туралы сұраныс күнінде өтелмеген несиелер бойынша
несие шарттарын талап ету және ол мерзімі өткен болып табылмайтындығына көз
жеткізу қажет.
Басқа банктердің несиелері бойынша мерзімі өткен берешектің болуы
теріс фактор болып табылады және қарызшылар қызметіндегі нақты жаңсақтық
пен үзіктер екендігін көрсетеді, оларды несие арқылы уақытша өтеу
жоспарлануы мүмкін. Егер берешек мерзімі өткен болып табылмаса, онда
мүмкіндігі бойынша несиені өтеу мерзімі басқа несиелерді өтеуден бұрын
түскендей етіп жасау қажет. Несиелік берешекті бағалау кезінде қарызшы
тауарлар немесе қызметтер, аванстар т.б. түрінде қолданатын қаражатты
уақытнда өтей алатындай жағдайда болуына көз жеткізіп алу керек
Баланс активімен жұмыс кезінде төмендегілерге көңіл бөлген жөн:
негізгі қаражат кепілін (ғимарат, жабдық т.б.), өндірістік өнімдер, дайын
өнім, басқа қорлар мен көрсетілген құндылыққа кепілберушінің меншіктілік
құқығының шығындарын ресімдеу жағдайында олардың құнының тиісті баланстық
баптар құрамына енгізілуі расталуы керек.
Есептік шоттағы қаражат қалдығы есеп беру күнінде банк жазбасының
деректеріне сәйкес келуі керек. Дебиторлық берешектік талдау кезінде оны
өтеу мерзіміне көңіл аудару қажет, өйткені қарыздың түсуі қарызшы үшін
сұраған несиені қайтару көздерінің бірі болуы мүмкін.
Кәсіпорын қызметінің қаржы нәтижесі есеп беру кезеңі ішінде оның
меншікті капиталы мөлшерінің өзгеруінде байқалады. Кәсіпорынның меншкті
капиталының ауытқымай өсуін қамтамасыз ету қабілеті қаржы нәтижелері
көрсеткіштері жүйесімен бағалануы мүмкін. Қаржы нәтижелерінің көрсеткіштері
(пайда) оның қызметінің барлық өндірістік, өткізу, жабдықтау, қаржы және
инвестициялық бағыттары бойынша кәсіпорынның шаруашылықты жүргізудің
абсолюттік тиімділігін сипаттайды. Олар кәсіпорынның экономикалық даму және
оның коммерциялық істің барлық қатысушыларымен қаржы қатынастарын күшейту
негізін құрайды.
Нәтиже – бұл әртүрлі қызмет түрлерін жүзеге асыру немесе жеке шаралар
мен операциялар өткізу арқылы қол жеткізілген нәтиже. Ол алатын жалпы және
таза кірістің қосымша сомасында; шығындарды төмендету мөлшерінде;
кәсіпорынның нарықтық құнының өсу сомасында; таза ақша ағыны мөлшерінде
т.б. көрінуі мүмкін.
Тиімділік – нәтиже және оған қол жеткізу үшін қолданылған шығындар
(немесе қор сомасы) көрсеткіштерінің арасалмағы. Кәсіпорынның қаржы-
шаруашылық қызметінің тиімділігін анағұрлым жинақтап бағалауды пайдалылық
коффициенттерінің жүйесі береді.
Олардың бірі тура әсер етеді және олардың әсер етуін факторлық талдау
әдістері көмегімен дәл анықтауға болады. Ал қалғандары қандай-да бір
көрсеткіштер арқылы жанама әсер етеді (1.3-сурет).
Пайданың өсуі кеңейтілген ұдайы өндірісті өздігінен қаржыландыру,
қызметкерді әлеуметтік және материалдық ынталандыруды шешу үшін қаржы
негізі жасалады.
Пайда бюджет (республикалық және жергілікті) кірісін қалыптастыру мен
кәсіпорынның банктер, басқа несиегерлер мен инвесторлар алдындағы
борышқорлық міндеттерін өтеудың мақызды көзі болып табылады.
Осылайша, пайда көрсеткіштері кәсіпорынның нәтижелілігі мен іскерлік
сапасын, оның сенімділік деңгейін және серіктес ретінде қаржылық ауқатын
бақылау жүйесінде маңызды болып табылады.
Пайда (залал) – кәсіпорынның барлық кірістері мен барлық шығындары
арасындағы айырмашылық, кәсіпорын қызметінің оң (теріс) қаржы нәтижесі.
1.3-сурет – Пайдағы әсер етуші факторлар
Кәсіпорынның пайда мөлшеріне әртүрлі факторлар әсер етеді. Бұл барлық
факторлар кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметіне әсер етеді. Фирманың
табыстылығын талдау оның қызметінің тиімділігіне: капитал салу пайдалылығы
мен туынды шығындардың тиімділігіне қатысты жалпы тұжырымдама жасауға
мүмкіндік береді. Сонымен қатар активтер мен қызмет табыстылығын басқару
тиімділігін жан-жақты бағалауға мүмкіндік беретін пайдалылық көрсеткіштер
жүйесін ашады.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің табыстылығы абсолюттік және
салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады. Абсолюттік кірістілік көрсеткіші
– бұл пайда немесе кірістер сомасы. Салыстырмалы көрсеткіш – пайдалылық
деңгейі. Өнім (тауарлар, жұмыстар, қызметтер) шығарумен байланысты
шаруашылықты жүргізуші субъектілердің пайдалылық деңгейі өнімді іске
асырудан түскен пайданың оның өзіндік құнына пайыздық қатынасымен
аныөталады. Сауда мен қоғамдық тамақтаны кәсіпорындарының пайдалылық
деңгейі тауарларды (қоғамдық тамақтану өнімдерін) іске асырудан түскен
пайданың тауар айналымына пайыздық қатынасымен анықталады.
Талдау үрдсінде таза пайданың өзгеру серпінін, пайдалылық деңгейі мен
оларды анықтайтын факторларды зерделейді. Таза пайдаға әсер ететін негізгі
факторлар өнімді іске асырудан түскен ақшалай түсім көлемі, өзіндік құн
деңгейі, іске асырудан тыс операциялардан түскен кірістер, іске асырудан
тыс операциялар бойынша шығындар, пайдаға салынған салық мөлшері және
пайдадан төленетін басқа салықтар болып табылады.
Шаруашылықты жүргізуші субъектінің табыстылығын талдау жоспармен және
алдыңғы кезеңмен салыстыруда жүргізіледі. Күшті инфляциялық үрдістердің
қазіргі жағдайларында көрсеткіштердің салыстырмалылығы қамтамасыз ету және
олардың бағаны арттыруға әсерін болдырмау маңызды. Талдау бір жыл ішінде
жұмыс деректері бойынша жүргізіледі.
Іскерлік белсенділікті талдау фирманың ағындағы негізгі өндірістік
қызметінің нәтижелері мен тиімділігін сипаттайды. Кәсіпорын қорларын
пайдалану тиімділігі мен оны дамыту серпінділігін бағалаудың жалпы
көрсеткіштеріне төмендегі көрсеткіштер жатады:
– қор беру (авансқа берілген капиталдың айналымдылық
коэффициенті) – кәсіпорынның қызметіне салынған қаражат рубліне
іске асырылған өнім көлемін сипаттайды.
– экономикалық өсу тұрақтылығы коэффициенті – кәсіпорын қандай
орташа қарқында дами алатынын көрсетеді.
Іскерлік белсенділікті талдауға арналған сапалы критерийлер өнімді
өткізу нарығының кеңдігі, кәсіпорын беделі т.б. болып табылады. Сандық
бағалау екі бағыт бойынша беріледі:
– Негізгі көрсеткіштер бойынша жоспарды орындау деңгейі, олардың
берілген өсу қарқынын қамтамасыз ету;
– Кәсіпорынның қорларын пайдалану тиімділігі деңгейі.
Төмендегі арасалмақтар оңтайлы
Тнб Тр Так 100 %
(1.1),
мұндағы Тнб, Тр, Так – қаржы пайдасының, іске асырудың, авансқа
берілген капиталдың өзгеру қарқыны.
Бұл байланыстылық мынаны білдіреді:
– экономикалық әлует өседі;
– іске асыру анағұрлым жоғары қарқынмен өседі;
– пайда алдыңғы қарқынмен өседі.
Бұл – кәсіпорын экономикасының алтын ережесі.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін жалпы талдаудың маңызды бөлігі
пайдалылық талдауы болып табылады. Бұл блоктың негізгі көрсеткіштеріне
авансқа берілген капиталдың пайдалылығы және меншікті капитал пайдалылығы
жатады. Басқа да ұқсас көрсеткіштер де есептелуі мүмкін.
Кәсіпорынның табыстылығы мен іскерлік белсенділігін талдау негізінен
жылдық бухгалтерлік есептеме деректері және ең алдымен бухгалтерлік баланс
деректері бойынша жүзеге асырылады.
1.2 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін бағалау әдістемесі
Іскерлік белсенділік кәсіпкерлік қызмет пен қорларды пайдалану
тиімділігіның кешенді және серпінді сипаттамасы болып табылады. Нақты
ұйымның іскерлік белсенділік деңгейі оның өмірлік іс-әрекеті сатыларын
(туу, даму, көтерілу, құлдырау, дағдарыс, күйзеліс) және тез өзгеретін
нарықтық жағдайларға бейімделу деңгейін, басқару сапасын көрсетеді.
Іскерлік белсенділікті ұйымның оң серпінін қамтамасыз етуге, еңбек
жұмысбастылығын көбейтуге және нарықтық бәсекелестік қабілеттілікке қол
жеткізу мақсатында қорларды тиімді пайдалануға бағытталған, тұрақты
шаруашылық қызметін басқарудың макро және микродеңгейінің уәжделген үрдісі
ретінде сипаттауға болады. Іскерлік белсенділік қызметтің барлық бизнес-
желілері бойынша материалдық, қаржы және басқа қорларды пайдалану
тиімділігін білдіреді және басқару сапасын, экономикалық өсу мүмкіндіктері
мен ұйымның капитал жеткіліктілігін сипаттайды.
Шаруашылықты басқару субъектілерінің іскерлік белсенділігіне
макроэкономикалық факторлар әсер етеді, олардың әсер етуімен не
шаруашылықты жүргізуші субъектінің белсенді тәртібі жағдайын ынталандыратын
қолайлы кәсіпкерлік климатты немесе керісінше, іскерлік белсенділікті
тұқырту мен өшуіне әкелетін алғышарттарды қалыптастыруы мүмкін. Ішкі
сипаттағы, ұйым басшылығының бақылауындағы факторлар да жеткілікті жоғары
мәнге ие: келісілген жұмысты жетілдіру, менеджмент, бизнес және жоспарлау
аясында білім беруді жақсарту, маркетинг аясында ақпараттар алу
мүмкіндіктерін кеңейту және тағы басқалары.
Іскерлік белсенділікті талдау мәні ұйым қорларын пайдалану тиімділігі
мен қарқындылығын экономикалық тұрғысынан негізделген бағасын
қалыптастыруда және оларды арттыру қорларын анықтауда тұжырымдалады.
Талдау барысында төмендегі міндеттер шешіледі:
– іскерлік белсенділік көрсеткіштерінің өзгеру үрдісін зерделеу
мен бағалау;
– іскерлік белсенділік көрсеткіштерінің өзгеруін және олардың
нақты әсер ету мөлшерін есептеуді шарттайтын негізгі факторлар
әсерін зерттеу;
талдау нәтижелерін жинақтау, анықталған резервтерді айналымға тарту
бойынша нақты іс-шаралар әзірлеу.
Іскерлік белсенділік сапалы және сандық көрсеткіштермен сипатталады.
Спалаы критерийлер: өткізу нарығының кеңдігі (ішкі де, сыртқы да), ұйымның
және оның клиенттерінің іскерлік беделі, тауардың бәсекелстік қабілеттілігі
және т.б..
Сандық бағалау екі бағыт бойынша беріледі:
– абсолюттік көрсеткіштердің: ұйым қызметінің негізгі бағалау
көрсеткіштерінің (ақшалай түсім мен пайда) өсу қарқынының
серпіні мен арасалмағын зерттеу және активтердің орташа мөлшерін
зерттеу;
– ұйымның авансқа берілген және тұтыну қорларын пайдалану
тиімділігі деңгейін сипаттайын салыстырмалы көрсеткіштер
мәндерін және серпінін зерделеу.
Іскерлік белсенділіктің абсолюттік көрсеткіштерінің салыстырмалы
серпінін зерделеу кезінде ұйым экономикасының алтын ережесі атауын алған
төмендегі оңтайлы арасалмаққа сәйкес бағаланады
(1.2)
мұндағы, Трчп – таза пайданың өсу қарқыны;
ТрДР – іске асырудан түскен кірістің өсу қарқыны;
ТрА – активтердің орташа мөлшерінің өсу қарқыны.
Алғашқы арасалмақты орындау (қорытынды пайда кіріспен салыстырғанда
алдыңғы қарқынмен өседі) қызмет пайдалылығын арттыруды білдіреді (Рд)
(1.3)
Екінші арасалмақтың орындалуы (ақшалай түсім активтермен салыстырғанда
озу қарқынымен өсіп келеді) активтердің айналымдылық деңгейін білдіреді
(Оа)
(1.4)
Таза пайданы көбейтудің озу қарқыны активтердің көбеюімен
салыстырғанда (ТРЧП ТРА) активтердің таза пайдалылығының артуын білдіреді
(ЧРа)
(1.5)
1.4-сурет – Іскерлік белсенділікті өткізу тәсілдері
Соңғы теңсіздікті орындау (активтердің серпіндегі орташа мөлшерін
көбейту) мүліктік әлуетті кеңійтуді білдіреді. Алайда, оны орындауды тек
ұзақмерзімді келешекте қамтамасыз ету қажет. Қысқамерзімді келешекте (бір
жыл шамасында) осы арасалмақтан ауытқуы болуы мүмкін, егер, мысалы, ол
дебиторлық берешектің азаюынан немесе айналымнан тыс активтер мен қорларды
оңтайландырудан туындаса.
Іскерлік белсенділіктің салыстырмалы көрсеткіштері ұйым қорларын
пайдалану тиімділігі деңгейін сипаттайды, ол жеке мүлік түрлерінің
айналымдылық көрсеткіштері мен оның жалпы мөлшері және ұйым қаражатының
пайдалылығы мен олардың көздері көмегімен бағаланады.
Мүлікке салынған айналымдылықтың жалпы жағдайында төмендегі негізгі
көрсеткіштермен бағаланады: айналым жылдамдығы (талдау кезеңінде кәсіпорын
капиталы немесе оның құрамдас бөлігі жасайтын айналымдар саны) және айналым
кезеңі – қаражаттың бір айналымы жасалатын орташа мерзім.
Қаражат жылдам айналған сайын, ұйым өнімді көбірек өндіреді және
капиталдың сол сомасында сатады. Осылайша, айналымдылықтың негізгі
жеделділік нәтижесі қаржы қорларын қосымша тартусыз сатуды көбейту болып
табылады. Өйткені капитал айналымды аяқтаған соң пайда түрінде өсумен
қайтып оралады, айналымдылық жеделдігі пайданың өсуіне әкеледі. Басқа
жағынан, активтердің айналым жылдамдығы төмен болған сайын, ең алдымен,
ағындағы (айналымдық), қаржыландыруға қажеттілік арта түседі. Сыртқы
қаржыландыру қымбат болып табылады және белгілі бір шектеу талаптарына ие.
Капиталды көбейтудің меншікті көздері шектелген, ең алдымен, қажетті пайда
табу мүмкіндігімен. Осылайша, активтер айналымдылығын басқара отыра, ұйым
қаражаттың сыртқы көздеріне аз деңгейде байланысты болу және өзінің
өтемпаздығын арттыру мүмкіндігін алады.
Қаражаттың айналымда болу ұзақтығы әртүрлі бағытты сыртқы және ішкі
факторлар жиынтық әсерімен анықталады. Біріншісіне кәсіпорынның қызмет
саласын, салалық керек-жарақты, кәсіпорын ауқымы мен басқаларды жатқызады.
Активтер айналымдылығына елдегі экономикалық жағдай, қолма-қолсыз есеп
айырысулар жүйесі және онымен байланысты кәсіпорынның шаруашылық жүргізу
талаптары аз әсер етіп қоймайды. Инфляциялық үрдістер, жеткізушілер және
сатып алушылармен жөнге салынған шаруашылық байланыстардың болмауы қаражат
айналымы процесін баяулататын қорлардың жиналуына әкеледі.
Алайда, қаражаттың айналымда анағұрлым деңгейде болу кезеңі ұйым
қызметінің ішкі талаптарымен, ең алдымен оның активтерін басқару
стратегиясының тиімділігімен (немесе оның болмауымен) анықталатындығын атап
өткен жөн.
Пайдалылық көрсеткіштері қаржы нәтижелері мен кәсіпорын қызметінің
тиімділігінің салыстырмалы сипаттамалары болып табылады. Олар кәсіпорынның
табыстылығын әртүрлі ұстанымда өлшейді және экономикалық үрдістің
қатысушылары мүдделеріне сәйкес топтастырылады.
Іскерлік белсенділікті бағалау кезінде қолданылатын салыстырмалы
көрсеткіштер ? кестеде жинақталған.
Барлық көрсеткіштерді есептеу кезінде бір сәттік деректер емес,
активтер мен капиталдың орташа мөлшері қолданылады. Активтер мен капиталдың
орташа мөлшері орташа хронологиялық формула бойынша есептеледі
(1.6)
ол ішкіжылдық деректердің болмауы және тек кезеңнің басы мен соңындағы
деректердің ғана болуы кезінде орташа арифметикалық формулаға айналады
(1.7)
Осылайша, активтер мен капиталдың орташа мөлшері кезеңнің басы мен
соңындағы 2-ге бөлінген деректер сомасы ретінде есептелуі мүмкін (бұл
іскерлік белсенділіктің салыстырмалы көрсеткіштерінің серпінін талдау үшін
талдаушы иелігінде кем дегенде екі баланстың болуын білдіреді: есеп беру
кезеңі мен өткен жылдың осындай кезеңіндегі).
Операциялық цикл жалпы уақытты сипаттайды, оның ішінде қаржы қорлары
босалқы қорлар мен дебиторлық берешектерде бос қалады. Өйткені кәсіпорын
жеткізушілердің уақыт өлшемі бар шоттарын төлейді, оның ішінде ақшалай
қаражат айналымнан шығады, яғни қаржы циклі несие берешегінің орташа
айналым уақытында кем болады. Талдауды тереңдету мақсатында активтердің
пайдалылығы көрсеткіштері, активтер айналымдылығы мен таза пайдалылық
айналымы арасындағы өзара байланысты қарастыру мақсатқа сай, ол бастапқы
факторлық жүйені кеңейту әдісін қолдану негізінде алынған формуламен
ұсынылады
(1.8)
мұндағы, Чра – активтердің таза пайдалылығы;
ЧП – таза пайда;
- активтердің орташа мөлшері;
Д – іске асырудан түскен кіріс;
Рд – қызмет пайдалылығы;
Оа – активтердің айналымдылығы.
Бұл байланыстылықтан активке салынған қаражаттың әр теңгесінен түскен
пайда қаражат айналымы жылдамдығына және іске асырудан түскен кірістегі
таза пайда үлесіне байланысты екендігін көруге болады.
Ұйымның тиімді пайдалылық мәніне қызметтің жоғары пайдалылығы (сату)
арқылы да, жоғары қаражат айналымдылығы арқылы да қол жеткізуге болады.
Өнеркәсіптік кәсіпорын үшін бірінші жағдай тән, сауда үшін – екінші.
Бұл жағдайда бастапқы факторлық жүйені қысқарту әдісі пайдаланды, ол арқылы
іске асырудан түскен ақшалай түсімге жұп пен тақ бөлу жолымен көлемдік
көрсеткіштерден салыстырмалы қарқындылық мөлшеріне өту жүзеге асырылды.
Нарықтық белсенділік көрсеткіштері төмендегі кестелерді сызбанұсқа
түрінде көрсетілген.
Меншікті капиталдың пайдалылығына әсер ететін факторларды анықтау үшін
активтерді іске асыру мен активтердің орташа мөлшерінен түскен ақшалай
түсімге бастапқы факторлық жүйенің бөлімі мен алымын көбейту жолымен
факторлық жүйені кеңейту әдісін қолданамыз
. (1.9)
Көрсетілген үлгіге сәйкес меншікті капиталдың пайдалылығы активтер
қызметі мен айналымдылық пайдалылығына тура пропорционалды (олардың
туындысы активтер пайдалылығын беретінін байқаймыз) және мүлікті
қалыптастыру көздерінің жалпы сомасындағы меншікті капитал үлесінің
өзгеруіне кері пропорционал.
Талдаудың келесі сатысында көлем мен айналым активтері
айналымдылығының өзгеруі сату көлемінің өзгеруіне әсер етеді (қысқамерзімді
аралықтағы активтердің дәл осы түрі ақшалай түсімді анықтайды).
1.1-кесте – Ұйымның іскерлік белсенділігінің салыстырмалы көрсеткіштері
Көрсеткіш Есептеу әдістемесі Өлшем Экономикалық түсініктеме
бірлігі
1 2 3 4
Активтердің АйналымдҰйымның барлық қаражат айналымы жылдамдығын
айналымдылық ар көрсете отыра, қолда бар барлық қорларды
коэффициенті пайдалану қарқындылығын сипаттайды. Көрсеткішті
(активтердің айналым басқаша да атауға болады – активтер (капитал)
жылдамдығы) (Оа) беру және теңгеге өлшеу, онда ол активтердің әр
теңгесі сатылған өнімнің қанша теңгесін әкеледі.
Көрсеткішті арттыру активтерді анағұрлым
қарқынды қолдануды білдіреді.
Меншікті капиталының АйналымдҚаржылық көзқарас тұрғысынан меншікті капиталдың
айналымдылық ар айналым жылдамдығын, ал экономикалық тұрғысынан
коэффициенті (Оск) ұйымның меншік иелеріне тиесілі қаражат
белсенділігін анықтайды. Көрсеткіштің көбеюі
іскерлік белсенділік деңгейі меншікті капиталдың
көбеюімен салыстырғанда ақшалай түсімнің өсуі
арқылы артқандығын көрсетеді. Меншікті капиталды
азайту арқылы көрсеткіш мәнін арттыру анағұрлым
жоғары іскерлік белсенділік белгісі болып
табылмайды, ал жабылмаған залалдардың пайда
болуы, пайданы тұтыну мақсатына пайдалану, жарғы
капиталының немесе фирманы қайта құрылымдауға
әкелген қызметті қысқарту салдары болып
табылады.
Айналымнан тыс Теңге Негізгі қаражаттар мен басқа айналымнан тыс
активтерді беру (Ова) активтерді пайдалану қарқындылығын сипаттайды.
Айналымнан тыс активтердің әр теңгесі сатылған
өнімнің қанша теңгесін әкелетіндігін көрсетеді.
Айналым активтерінің АйналмдаАйналым қаражатын пайдалану қарқындылығын
айналымдылық р сипаттайды. Ағындағы (икемді) активтердің
коэффициенті (Ооба) айналым жылдамдығын көрсетеді немесе айналым
активтері теңгесіне ақшалай түсімнің қанша
теңгесі келеді
1.1-кестенің жалғасы
1 2 3 4
Қорлар мен шығындар , Күндер Өндірістік цикл ұзақтығы мен сатуға дейін дайын
айналымының уақыты мұндағы, – қорлар мен өнімді (тауарларды) сақта кезеңін шамамен
(Вз) сатып алынған құндылықтар сипаттайды. Көрсеткіш төмен болған сайын, бұл
бойынша ҚҚС-сыз шығындардың айналым қаражатының анағұрлым аз өтімді түрінде
орташа құны; қаражат аз болады, ұйымның қаржы жағдайы
Сп – іске асырылған өнімнің тұрақтырақ болады. Әсіресе, қорлардың
өзіндік құны; айналымдылығын (айналым уақытының төмендеуі)
Д – талдау кезеңіндегі күндер арттыру көкейтесті, демек, үлкен несие берешегі
саны кезінде олардың көлемдерінің азаюы да
көкейтесті. Көрсеткіштің өсуі қорлардың
салыстырмалы қайта жиналуын және аяқталмаған
өндірісті және (немесе) өнімді өткізу
күрделілігін көрсетеді
Операциялық цикл Күндер Жалпы уақытты сипаттайды, уақыт ішінде қаржы
ұзақтығы (ПОЦ) қорлары материалдық нысанда және дебиторлық
берешекте болады. (ТМҚ түскеннен бастап сатылған
өнімге төлемақы алғанға дейін өтетін кезең)
Қызмет пайдалылығы % Ұйымның өнімді іске асыру мен қызмет көрсетуден
(таза пайда бойынша түскен кірістің әр 1 теңгесінен таза пайданың
сату пайдалылығы) (Рд) қанша теңгесін алатынын көрсете отыра, барлық
қызмет табыстылығын сипаттайды
Активтердің таза % Ұйымның активтерге авансқа берілген әр 1
пайдалылығы (ЧРа) теңгеден таза пайданың қанша теңгесін алатынын
көрсете отыра, барлық активтерді (барлық
капиталды) пайдалану тиімділігін көрсетеді
Меншікті капитал % Ұйымның меншікті қаражаттың 1 теңгесінен таза
пайдалылығы (Рск) пайданың қанша теңгесін алатынын көрсете отыра,
ұйымның меншік иелеріне тиесілі қаражатты
пайдалану тиімділігін сипаттайды
1.1-кестенің соңы
1 2 3 4
Қысқамерзімді , Күндер Орташа кезеңді сипаттайды, кезең ішінде сатылған
дебиторлық берешекті мұндағы, Опдз – кезең ішіндегі өнімнің төлемі түседі және басқа дебиторлық
өтеу кезеңі (ППдз) дебиторлық берешекті өтеу берешекті өтеу жүзеге асырылады. Мән 1 айға
бойынша айналым. Бөлшектік дейін оңтайлы
сауданы ұйымдастыру үшін
қолма-қол есеп айырысу кірісі
дебиторлық берешек шоты арқылы
өтпейді, сондықтан алымына
кірісті қосу керек (ҚҚС есепке
алумен)
Несиегерлік берешекті , Күндер Уақытты сипаттайды, уақыт ішінде орташа есеппен
өтеу кезеңі (ППкз) мұндағы, Опкз – кезең ішіндегі ұйымның (ұйым айналымда несиегерлер қаражатын
несиегерлік берешекті өтеу қолданады) міндеттерін өтеу жүргізіледі.
бойынша айналым Несиегерлер көзқарасы тұрғысынан мән 1 айға
дейін оңтайлы, ішкі шаруашылық тұрғысынан
шарттарда қарастырылған төлемдердің мерзімін
ұзарту арқылы көрсеткішті көбейту пайдалы (бірақ
уақытында өтемеу арқылы емес, өйткені бұл
айыппұл санкцияларына және бақылау агенттерімен
қатынастардың нашарлауына әкеледі)
Қаржы циклінің Күндер Уақытты сипаттайды, уақыт ішінде инвестицяланған
ұзақтығы (ҚЦҰ) капитал (меншікті, сонымен қатар ұзақмерзімді
және қысқамерзімді несиелер мен қарыздар)
операциялық циклдың қаржыландыруына қатысады.
(ТМҚ түскен төлемақыдан және өндіріс пен өнімді
сатумен байланысты төлеулерден бастап сатылған
өнімге төлемақы алуға дейін өтетін кезең)
1.2-кесте – Ұйымның нарықтық белсенділігінің салыстырмалы көрсеткіштері
Көрсеткіш Есептеу әдістемесі Өлшем Экономикалық түсініктеме
бірліг
і
1 2 3 4
Акцияға кіріс Қатынас, алымында таза пайда (ТП) мен Мың Бір қарапайым акцияға есеп айырысуда
(Доха). артықшылықты акциялар (Дивпа) бойынша теңге артықшылықты акциялар бойынша дивидендтерді
дивиденттер сомасы арасындағы айырмашылық, есептеуден кейін қалған пайда мөлшерін
бөлімінде – қарапайым акциялар саны (Коа) сипаттайды. Қарапайым акциялардың әлуеттік
дивидендтік табыстылығын көрсетеді (дивиденд
мөлшері акцияға кірістен жоғары болмайды)
Акциялар Нарықтық баға (бағам) (РЦа) және акцияға – Акцияның бағасы (бағамы) оның кірісінен
құндылығы (Ца) кіріс қатынасы қанша есе артатынын көрсетеді. Көрсеткішті
арттыру осы компанияның акциясына жоғары
сұранысты көрсетеді
Акциялар Бір акцияға дивиденд (Дива) және акцияның % Нарықтық құн бойынша салымдардан алған
пайдалылығы нарықтық бағасы (РЦа) қатынасы кірістің пайызын көрсете отыра, акция
(Ра) *100 салымдары пайдалылығын сипаттайды
Дивидендті Бір акцияға дивиденд пен акцияға кріс – Артықшылықты акциялар бойынша дивидендтерді
шығыс (ДВ) қатынасы шегеруден таза пайда үлесі қандай екендігін
көрсетеді
Акцияларды Нарықтық (РЦа) және есептік (баланстық - Акцияның нарықтық құны номиналдыны неше
белгілеу бағадағы) бағалар қатынасы (УЦа) есеге арттыратынын көрсете отыра, құнды
коэффициенті қағаздар нарығындағы кәсіпорынның беделін
(Кка) сипаттайды
Экономикалық Қатынас, алымында таза пайда (ТП) мен % Меншікті капиталда қайта инвестициялау
өсу тұрақтылығытөленген дивидендтер (Див) сомасы арасындағы пайдасы (ұйымды дамытуға бағытталған пайда)
коэффициенті айырмашылық, бөлімінде меншікті капитал (МК) қандай үлесті алатындығын көрсетеді. Ұйымның
(Куэр) экономикалық даму тұрақтылығы мен келешегін,
*100 негізгі қызметті кеңейту мүмкіндігімен
сипатталады. Экономикалық әлует қандай
қарқынмен артатынын көрсетеді
Есептеу абсолюттік айырмашылықтар тәсілін қолдану негізінде өткізілуі
мүмкін
,
(1.10)
,
(1.11)
,
(1.12)
мұндағы, В – сатудан түскен ақшалай түсім;
- айналым активтерінің орташа мөлшері;
ООбА – айналым активтерінің айналымдылығы.
Айналым активтері айналымдылығының өзгеруінің қаржы жағдайына (капитал
айналымында қолданылатын мөлшері) әсерін сандық өлшеу мақсатында
айналымдылықтың өзгеруімен байланысты қаражат айналымына қосымша тартылған
(айналымнан босатылған) соманы есептеу керек
.
(1.13)
Айналым активтері айналымдылығын жеделдету кезінде қаражатты босату
болады (ең алдымен, қысқамерзімді берешек түрінде) (жоғарыда келтірген
формуладағы - таңбалы шама), бұл меншікті капиталдың салыстырмалы тұрақты
мөлшері кезінде сыртқы қаржыландыру көздеріне байланыстылығын төмендете
отыра, қаржы жағдайына оң әсер етеді. Айналымдылықтың баяулауы айналымға
қаражаттың қосымша тартылуын (+ таңбалы шама) туғызады және қаржы
жағдайына теріс әсер етеді.
Активтердің пайдалылық мөлшері негізінен олардың жоғары айналымдылығы
арқылы қалыптасады, бұл қызметтік салалық айырмашылығына сәйкес келеді,
алайда, динамикада жоғарыда көрсетілгендей, активтердің пайдалылығы
төмендеуде негізгі салымды қызметтің пайдалылық төмендеуі әкелді. Осылайша,
іскерлік белсенділік деңгейін арттыру бойынша ұсынымдарды әзірлеудің
негізгі бағыты айналымдағы пайда үлесін арттыру болып табылады.
Бұан әрі капиталдың айналымдылық жеделдігінің жасырын резервтерін
іздеу мақсатында жеке айналымдылық көрсеткіштері мәні мен серпінін
зерделейміз.
Активтердің (авансқа берілген капитал) жалпы жиынтық айналымдылығы
жеделдігіне қарамастан, меншікті капитал айналымдылығының баяулауы
(1,56 айналымға немесе салыстырмалы түрде 15,5%) белгіленді. Бұл жағдай
сатудан түскен ақшалай қаражатпен салыстырғанда меншікті капиталдың орташа
мөлшерінің озық өсуімен байланысты, осылайша, меншікті қаражатты пайдалану
қарқындылығы төмендеді.
Қазіргі уақытқа дейін дебиторлық және несигерлік берешектің
айналымдылығын салыстырудың мақсатқа лайықтылығы көкейтесті мәселе боп
қалып отыр. Авторлардың бірі салыстыру мүмкіндігін жіберіп алса, басқалары
– жоқ. Алғашқылары ұйым өзінің дебиторларынан қарыз алатындығы,
алмайтындығына қарамастан, ол өзінің несиегерлік берешегін өтеуге міндетті
деп санайды, дебиторлық және несиегерлік берешекті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Қаржы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
2011 ж. __________
Кафедра меңгерушісі ____________ Н.С. Кафтункина ___
(қолы) (аты-жөні, тегі)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы __Кәсіпорынның табыстылығы мен іскерлік белсенділігін талдау
(Aequitas-NS ЖШС үлгісінде)_________________________ ________________
Мамандық бойынша 050509 Қаржы
(шифр) (атауы)
Орындаған Р.К. Еркебаева
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Топ СҚарж(м)-301(2ж)
Ғылыми жетекші
э.ғ.д., Қаржы Е.Б. Жатканбаев
кафедрасының
профессоры
(қызметі, ғылыми (қолы) (аты-жөні, тегі)
дәрежесі)
Нормабақылаушы М.М. Мухамедова
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Павлодар
2011
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Еркебаева Р. К.
Кәсіпорынның табыстылығы мен іскерлік белсенділігін талдау
(Aequitas-NS ЖШС үлгісінде)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандық 050509 – Қаржы
Павлодар
2011
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Кәсіпорынның табыстылығы мен іскерлік белсенділігін талдаудың 6
теориялық аспектілері
1.1 Кәсіпорынның табыстылығы мен іскерлік белсенділігін талдау мәні,6
маңызы мен рөлі
1.2 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін бағалау әдістемесі 14
1.3 Кәсіпорынның табыстылығы мен іскерлік белсенділігін шетелдік 26
талдау тәжірибесі
2 Кәсіпорынның табыстылығы мен іскерлік белсенділігін талдау 28
(Aequitas-NS ЖШС үлгісінде)
2.1 Кәсіпорын қызметінің сипаттамасы және оның қаржы көрсеткіштері 28
2.2 Aequitas-NS ЖШС өтімділігі мен төлем қабілеттілігін сараптау 39
2.3 Кәсіпорының іскерлік белсенділігі көрсеткіштерінің талдауы 47
2.4 Aequitas-NS ЖШС қызметінің қаржы нәтиелерін талдау мен 52
бағалау: пайда құрамы, оны қалыптастыру факторлары, кәсіпорынның
қаржы нәтижелері құрамы мен серпіні
2.5 Сату пайдалылығы көрсеткіштерін талдау 58
3 Кәсіпорын жұмысының нәтижелілігін және оның іскерлік 64
белсенділігін арттырудың негізгі бағыттары
3.1 Кәсіпорынның табыстылығы мен іскерлік белсендігін арттыру 64
жолдары
3.2 Кәсіпорынды бюджеттеу және реинжиринг жүйесін қалыптастыру 68
алгоритмдері
Қорытынды 75
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 77
А қосымшасы 2010 жылғы 31 желтоқсaндaғы жaғдaй бойыншa 80
Aequitas-NS ЖШС Қаржылық есебі
Ә қосымшасы Графикалық бөлім 85
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының көкейтестілігі кәсіпорынның нарықтық
жағдайларындағы өміршеңдігі мен негізгі тұрақты жадайының кепілі ретінде
оның табыстылығы мен іскерлік белсенділігі болып табылатындығымен
анықталады. Егер кәсіпорын қаржы тұрғысынан тұрақты, кірісті болса, онда
жақсы қаражат айналымдылығы байқалады және ол несиелер алу, инвестицияларды
тарту үшін, жеткізушілер мен білікті мамандарды таңдауда сол бейіндегі
басқа кәсіпорындар алдында артықшылықтарға ие болады. Кәсіпорынның
тұрақтылығы жоғары болған сайын, оның нарық жағдаятының күтпеген жерден
өзгеруіне тәуелді болады, демек, банкротқа ұшырау қауіп-қатері төмен болады
деген сөз.
Нарықтық тұрпатты шаруашылық жүргізу жүйесінің орталық немесе тірек
санаттарының бірі қаражат айналымдылығы кезеңіндегі кәсіпкерлік фирманың
кірісі болып табылады. Әрине, жұмысберуші мен жұмысалушының меншікті
экономикалық мүдделері бар, олар ерекше нысандарда іске асырылады: пайда,
пайыз бен капитал дивиденді, еңбекақы және т.б. Бірақ алғашқы иемденуді, ең
алдымен, кіріс немесе кәсіпкерлік фирмасының шаруашылық әрекетінен түскен
ақша көрсетеді.
Ғылыми-зерттеу деңгейі кәсіпорының табыстылығы мен қаражат
айналымдылығы кезеңін сол немесе басқа деңгейде арттыру мәселесі көптеген
ғылыми еңбектерде көрініс тапқындығын байқатады. Олардың негізін кіріс
теориясы аясындағы іргелі жұмыс құрайды, жеке аспектілер ғылыми
зерттеулерде кәсіпорын экономикасы, қаржы менеджменті, экономика-
математикалқ пәндер аясында көрініс тапқан.
Кіріс теориясына нақты үлес қосқан зерттеуші-теорияшылардың арасынан
Дж. М. Кейнс, О. Моргенштейн, Ф. Найт, Дж. Нейман, Б. А. Райзберг, В. В.
Черкасов сияқты ғалымдарды атауға болады. Қолданбалы кірістілік
концепциясын дамытуда өз үлесін қосқандар: Дж. Бароне-Адези, Т. Боллерслев,
М. В. Грачева, Г. Гуптон, П. Зангари, В. Е. Кузнецов, А. Ли, М. А. Рогов,
В. А. Чернов, Г. В. Чернова, Р. Энгль.
Дипломдық жұмыстың мақсаты кірістілік пен іскерлік белсенділік
талдауының негізгі көрсеткіштерін анықтау және кәсіпорындағы, мысалда
Aequitas-NS ЖШС қызметінің табыстылығы мен іскерлік белсенділік
көрсеткіштерін оңтайландыру бойынша ұсыныстар болып табылады.
Бұл диплом жобасының зерттеу міндеттері:
– кәсіпорын қызметі мәні мен оның негізгі көрсеткіштерін ашу;
– кәсіпорынның бухгалтерлік балансы және кірістер мен шығындар
туралы есеп негізінде оның қаржы жағдайын бағалау;
– кірістілік пен іскерлік белсенділікті талдау көрсеткіштерін
оңтайландыру жолдарын зерттеу.
Зерттеу объектісі – Aequitas-NS ЖШС экономикалық қатынастары.
Зерттеу мәні – кірістілік пен іскерлік белсенділік талдауы, мысалда
Aequitas-NS ЖШС.
Нарықтық қатынастарға көшісімен кәсіпкерлер мен кәсіпорын басшылары
алдында көптеген сұрақтар тұрады:
– кәсіпорынның ары қарай гүлденуі үшін оның қаржы қызметін
қалай тиімді ұйымдастыру керек;
– қаржы қорларын басқару тиімділігін қалай арттыру керек;
– белгілі бір кезең ішінде кәсіпорын қаржы қорларын
қаншалықты дұрыс басқарды.
Осы және басқа көптеген маңызды сұрақтарға кірістілік пен іскерлік
белсенділіктің объективтік талдауы жауап береді, өйткені олардың нәтижелері
кәсіпорынның қаржы жағдайын сипаттайды.
Кәсіпорынның кірстілік және іскерлік белсенділігін талдау нәтижелері
кәсіпорынның қаржы қорларын дұрыс бөлуге көмектеседі, өйткені оның ары
қарайғы қызметі осыған байланысты. Бұл кәсіпорынның қаржы тұрақтылығы
шығындарға кірістің түсуін тұрақты арттыруды қамтамасыз ететін ақша
ағындарының қозғалысын топшылауымен байланысты. Нарық жағдайларында ол, ең
алдымен, өнімдерді іске асырудан, атқарылған жұмыстан, көрсетілген
қызметтен тұрақты кірістің түсун талап етеді, әрине мемлекетпен,
жеткізушілер, несиегерлер, жұмыскерлер және басқалармен ақша айырысу үшін
өз мөлшері бойынша жеткілікті болуы керек.
Осылайша, кірістілік пен скерлік белсенділік кәсіпорынның
бәсекелестікке қабілеттілігі мен іскерлік белсенділігін, оның іскерлік
ынтымақтастықтағы әлуетін анықтайды, кәсіпорынның өзінің және оның қаржы
және басқа қатынастары бойынша серіктестерінің экономикалық мүдделері
қандай деңгейде кепілденгенін анықтайды.
Кәсіпорынның кірістіліг мен іскерлік белсенділігін объективті
жеткілікті бағалаудың ең үздік әдісі оны талдау болып табылады, ол
кәсіпорынның даму үрдісін бақылауға, қаржы қорларының түсуі және оларды
әртүрлі өндірістік, коммерциялық пен қаржы қызметі арасындағы өзара себеп-
салдар байланысын зерделеу негізінде кәсіпорынның қаржы жағдайын жақсарту
тұрғысынан пайдалану бойынша жоспардың орындалуын кешенді бағалауға
мүмкіндік береді.
Кәсіпорынның меншік иелері кірісті барынша арттыруға мүдделі, өйткені
кәсіпорынның кірісі арқылы өндіріс ауқымы дамиды, көбейеді, демек, өз
иелеріне үлкен кіріс әкеледі.
Зерттеудің әдіснамалық негізі. Жұмыста салыстыру әдісі, жинақтау мен
салыстыру тәсілі, логикалық және салыстыру талдауы, топтау әдісі,
баланстық, бағдарламалық-мақсаттық әдістер, экономика-сатистикалық талдау
тәсілдері қолданылған.
Зерттеудің ақпараттық негізі: Қазақстан Республикасы Қаржы
минимтрлігінің заңнамалық актілері, нұсқаулықтары мен қаулылары, Aequitas-
NS ЖШС қаржы есептемесі, кәсіпорынның ішкі нұсқаулық материалдары.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы кірістілік пен іскерлік белсенділік
көрсеткіштерін жүйелендіруде және кәсіпорынның табыстылығы және іскерлік
белсенділігін талдау көрсеткіштерін жетілдірудің практикалық бағытарын
негіздеуде тұжырымдалады.
Жұмыстың практикалық мәнділігі мұндағы тұжырымдар, ұсыныстар мен
экономикалық негізделген ұсынымдардың Aequitas-NS ЖШС қаржы жағдайын
жақсартуға, кірістілік пен іскерлік белсенділікті талдау жүйесін
жетілдіруге мүмкіндік беретіндігімен тұжырымдалады.
1 Кәсіпорынның табыстылығы мен іскерлік белсенділігін талдаудың
теориялық аспектілері
1. Кәсіпорынның табыстылығы мен іскерлік белсенділігін талдау
мәні, маңызы мен рөлі
Нарықтық қатынастар дамыған сайын оларды тиімді жұмыспен қамтамасыз
ету бойынша басқару шешімдерін шығару мен қабылдауда кәсіпорынның
жауапкершілігі және дербестігі артады. Өндірістік, коммерциялық, қаржы және
басқа шаруашылық қызмет түрлерінің барлық нәтижелері өзара және қорытынды
көрсеткіштер арасындағы байланыстың әртүрлі деңгейіндегі түрлі факторларға
байланысты болады. Кәсіпорынды басқарудың тиімділігін оның нарықтық
экономиканы дамытудың қазіргі талаптарына жауап беретін шаруашылық қызметін
кешенді талдаусыз қамтамасыз ету мүмкін емес.
Нарықтық экономикадағы кәсіпорын жұмысы тиімділігінің ең басты өлшеуші
нәтижелілік болып табылады. Нәтижелілік түсінігі кәсіпорынның қаржы-
шаруашылық қызметінің бірнеше маңызды құрамдас бөліктерінен тұрады. Қаржы-
шаруашылық қазметінің нәтижелілігінің анағұрлым жалпы сипаттамасы айналым,
яғни белгілі бір уақыт ішінде шығарылған өнімнің жалпы көлемі деп санау
қабылданған. Нарықтық қатынастар жағдайларында жұмыс істейтін кәсіпорындар
үшін пайда да маңызды көрсеткішке айналып келеді. Нәтижелілік мәнін
қарастыру оның негізгі талдау міндеттерін анықтауға мүмкіндік береді. Олар
былайша тұжырымдалады: біріншіден, кәсіпорынның нарықтық қаржы тұрақтылығы
үшін қол жеткізген нәтижелердің жеткіліктілігін анықтау, бәсекелестікке
қабілеттілікті сақтау, еңбек ұжымы өмірінің сапасын қамтасыз ету;
екіншіден, пайда болу көздері және нәтижелілікке әртүрлі факторлардың әсер
ету ерекшеліктері; үшіншіден, талдайтын объектініары қарай дамытудың
негізгі бағыттарын қарастыру. Сыртқы есептеме деректері бойынша 1.1-суретте
көрсетілген төмендегі көрсеткіштерді талдауға болады.
1.1-сурет – Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелілігін
сипаттайтын көрсеткіштер
Кәсіпорын қызметінің нәтижелілігін сипаттайтын экономикалық
көрсеткіштер жиынтығы зерттеу тереңдігіне байланысты.
Нәтижелілікті талдау бағыттарының бірі талдайтын объектінің іскерлік
белсенділігін бағалау болып табылады.
Іскерлік белсенділік термині талдамалы коэффициенттер жүйесі
негізінде дамыған елдерде кең таралған қаржы есептемесін талдау әдістемесін
енгізумен байланысты отандық есептік-талдамалы әдебиетте салыстырмалы түрде
жуырда ғана қолданыла бастады.
Әрине, бұл терминнің мағынасы әртүрлі болуы мүмкін. Іскерлік
белсенділік кең мағынада фирманың өнім, еңбек, капитал нарығындағы жылжуына
бағытталған барлық күшін білдіреді.
Қаржы-шаруашылық қызметті талдау мәтінінде бұл термин кәсіпорынның
ағындағы өндірістік және коммерциялық қызметі ретінде анағұрлым тар
мағынаны білдіреді.
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі қаржы аспектісінде ең алдымен, оны
қаражатының айналым жылдамдығында көрінеді. Кәсіпорынның пайдалылығы оның
қызметінің пайдалылық деңгейін көрсетеді.
Іскерлік белсенділік пен пайдалылықты талдау айналымдылық пен
пайдалылықтың әртүрлі қаржы коэффициенттерінің деңгейлері мен серпінін
зерттеуде тұжырымдалады, олар кәсіпорын қызметінің қаржы нәтижелерінің
салыстырмалы көрсеткіштері болып табылады.
Шаруашылықты жүргізетін субъектінің қаржы жағдайы активтерге салынған
қаражаттың қаншалықты тез нақты ақшаға айналатындығымен тікелей байланысты.
Активтердің жеке түрлері әртүрлі айналым жылдамдығына, яғни олардың
ақшаға айналу жылдамдығына ие. Қаражаттың айналымда болу ұзақтығы сыртқы
және ішкі сипаттағы әртүрлі бағытты факторлардың жиынтық әсерімен
анықталады.
Біріншісіне субъектінің қызмет саласын (өндірістік, жабдықтау-
тұрмыстық, делдалдық т.б.), салалық, субъектінің ауқымдарын және тағы
басқаларды жатқызуға болады.
Субъект активтерінің айналымдылығына экономикалық жағдай және онымен
байланысты субъектілердің шаруашылық жүргізу талаптары да аз әсер етіп
қоймайды. Елде болып жатқан инфляциялық үрдістер, шаруашылықты жүргізетін
субъектілердің көбісінде жеткізушілер және сатып алушылармен тиісті
байланыстың болмауы қаражат айналым үрдісін айтарлықтай баяулататын
қорлардың шарасыз жиналуына әкеледі.
Капитал ауыспалы айналымды жылдам жасаған сайын, өнімді бір және сол
капитал сомасында сатып алу мен іске асыру да артады.
Қаражат қозғалысының кез келген сатыда бөгелуі айналымдылықтың
ақырындауына әкеледі, қосымша қаражат салуды талап етеді және кәсіпорынның
қаржы жағдайының анағұрлым нашарлауын туғызуы мүмкін.
Қаражаттың айналымда болу ұзақтығына 1.2-суретте көрсетілген әртүрлі
сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді.
1.2-сурет – Айналым ұзақтығына әсер ету факторлары
Іскерлік белсенділік коэффициенттері компания өзінің активтерін
қаншалықты тиімді басқаратындығын анықтауға мүмкіндік береді. Қаржы
талдауында төмендегі коэффициенттер анағұрлым жиі қолданылады:
– ТМҚ айналымдылық коэффициенттері мен орташа айналым ұзақтығы;
– дебиторлық берешектің айналымдылық коэффициенті және күндердегі
орташа айналым ұзақтығы;
– операциялық цикл ұзақтығы;
– қаржы циклінің ұзақтығы;
– ағындағы активтердің айналымдылық коэффициенті және орташа
айналым ұзақтығы;
– тіркелген активтердің айналымдылық коэффициенті;
– барлық активтердің айналымдылық коэффициенті [4, c. 56]
Кәсіпорынның қаржы жағдайы активтерге салынған қаражаттың ақшаға
қаншалықты жылдам айналатындығымен тікелей байланысты. Қаражаттың айналымда
болу ұзақтығына сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді. Біріншісіне
кәсіпорынның қызмет саласы, салалық керек-жарақтар, кәсіпорынның ауқымы,
елдегі экономикалық жағдай және онымен байланысты шаруашылықты жүргізу
талаптары жатады. Ішкі факторларға кәсіпорынның баға саясаты, активтер
құрылымы, қорларды бағалау әдстемесі жатады. [5, c.36]
Айналымдылық жылдамдығы нәтижесінде қол жеткізген әсер, ең алдымен,
қаржы қорларын қосымша тартусыз іске асырудан түскен ақша көбейгенде
көрінеді. Сонымен қатар капитал айналымдылығы жылдамдығы арқылы пайда
сомасының өсуі болады, өйткені, әдетте, бастапқы ақша түріне ол үстеліммен
қайтады. Егер өнімді іске асыру шығынды болып табылса, онда қаражат
айналымдылығы жеделдігі қаржы нәтижелерінің нашарлауына әкеледі.
Айтылғандардан шығатыны, барлық ауыспалы айналым сатыларында тек капитал
қозғалысының жеделдеуіне ғана емес, оның барынша көп берілуіне де ұмтылу
керек, ол пайда сомасының бір теңге капиталына өсуінде байқалады. Бұған
барлық қорларды тиімді және үнемді пайдаланумен, олардың қайта шығындалуын,
барлық ауыспалы айналым кезеңдерінде жоғалуын болдырмаумен қол жеткізіледі.
Капитал нәтижесінде көп сомада, яғни пайдамен өзінің бастапқы жағдайына
келеді.
Іскерлік белсенділік кәсіпкерлік қызмет пен қорларды пайдалану
тиімділігінің кешенді және серпінді сипаттамасы болып табылады. Нақты
ұйымның іскерлік белсенділік деңгейі оның өмірлік іс-әрекеті сатыларын
(туу, даму, көтерілу, құлдырау, дағдарыс, күйзеліс) және тез өзгеретін
нарықтық жағдайларға бейімделу деңгейін, басқару сапасын көрсетеді.
Іскерлік белсенділікті ұйымның оң серпінін қамтамасыз етуге, еңбек
жұмысбастылығын көбейтуге және нарықтық бәсекелестік қабілеттілікке қол
жеткізу мақсатында қорларды тиімді пайдалануға бағытталған, тұрақты
шаруашылық қызметін басқарудың макро және микродеңгейінің уәжделген үрдісі
ретінде сипаттауға болады. Іскерлік белсенділік қызметтің барлық бизнес-
желілері бойынша материалдық, қаржы және басқа қорларды пайдалану
тиімділігін білдіреді және басқару сапасын, экономикалық өсу мүмкіндіктері
мен ұйымның капитал жеткіліктілігін сипаттайды.
Шаруашылықты басқару субъектілерінің іскерлік белсенділігіне
макроэкономикалық факторлар әсер етеді, олардың әсер етуімен не
шаруашылықты жүргізуші субъектінің белсенді тәртібі жағдайын ынталандыратын
қолайлы кәсіпкерлік климатты немесе керісінше, іскерлік белсенділікті
тұқырту мен өшуіне әкелетін алғышарттарды қалыптастыруы мүмкін. Ішкі
сипаттағы, ұйым басшылығының бақылауындағы факторлар да жеткілікті жоғары
мәнге ие: келісілген жұмысты жетілдіру, менеджмент, бизнес және жоспарлау
аясында білім беруді жақсарту, маркетинг аясында ақпараттар алу
мүмкіндіктерін кеңейту және тағы басқалары.
Іскерлік белсенділікті талдау мәні ұйым қорларын пайдалану тиімділігі
мен қарқындылығын экономикалық тұрғысынан негізделген бағасын
қалыптастыруда және оларды арттыру қорларын анықтауда тұжырымдалады.
Талдау барысында төмендегі міндеттер шешіледі:
– іскерлік белсенділік көрсеткіштерінің өзгеру үрдісін зерделеу
мен бағалау;
– іскерлік белсенділік көрсеткіштерінің өзгеруін және олардың
нақты әсер ету мөлшерін есептеуді шарттайтын негізгі факторлар
әсерін зерттеу;
– талдау нәтижелерін жинақтау, анықталған резервтерді айналымға
тарту бойынша нақты іс-шаралар әзірлеу.
Іскерлік белсенділік сапалы және сандық көрсеткіштермен сипатталады.
Спалаы критерийлер: өткізу нарығының кеңдігі (ішкі де, сыртқы да), ұйымның
және оның клиенттерінің іскерлік беделі, тауардың бәсекелстік қабілеттілігі
және т.б..
Сандық бағалау екі бағыт бойынша беріледі:
– абсолюттік көрсеткіштердің: ұйым қызметінің негізгі бағалау
көрсеткіштерінің (ақшалай түсім мен пайда) өсу қарқынының
серпіні мен арасалмағын зерттеу және активтердің орташа мөлшерін
зерттеу;
– ұйымның авансқа берілген және тұтыну қорларын пайдалану
тиімділігі деңгейін сипаттайын салыстырмалы көрсеткіштер
мәндерін және серпінін зерделеу.
Іскерлік белсенділік түсінігі кәсіпорынның барлық қолда бар қорларды
(негізгі, айналым, еңбек) пайдалану тиімділігі көрсеткіштерінің жүйесін
сипаттайды. Іскерлік белсенділік көрсеткіштері жүйесіне әртүрлі
айналымдылық көрсеткіштері жатады. Бұл көрсеткіштер өте маңызды болып
табылады, яғни қаражат айналымы жылдамдығын (ақша түріне айналу) көрсетеді
және төлем қабілеттілігіне тікелей әсер етеді.
Іскерлік белсенділік көрсеткіштері бәсекелестікке қабілеттілік
түсінігімен тығыз байланысты. Кәсіпорынның бәсекелестікке қабілеттілігін
бағалау кезінде олардың іскерлік белсенділік көрсеткіштері салыстырылады
(кәсіпорынның артықшылығын ескерген жөн және біртекті өнім шығаратын
кәсіпорындарды салыстыру керек).
Баланс құрылымын талдау. Шаруашылық ұйымдардың несиені өтеу қабілетін
бағалау үшін бірінші ақпарат көзі ретінде олардың түсінікхаты бар балансы
қызмет етеді. Балансты талдау кәсіпорында қандай қаражаттың бар екендігін
және бұл қаражаттар несиенің қандай мөлшерімен қамтамасыз ететіндігін
анықтауға мүмкіндік береді. Алайда, банк клиенттерінің несиені өтеу
қабілеті туралы негізделген және жан-жақты тұжырымдама жасау үшін баланс
мәліметтері жеткіліксіз. Бұл көрсеткіштер құрамынан шығады. Баланс талдауы
несие өтеу қабілеті туралы тек жалпы талқылауды ғана береді, сонымен қатар
несиені өтеу қабілетінің деңгейі туралы тұжырымдама ретінде кәсіпорынның
даму келешегін, оның өмір сүру қабілетін бағалайтын сапалы да
көрсеткіштерді есептеу қажет.
Баланс пассивінің құрылымы мен серпінін талдау. Баланстың пассивтік
бөлігін қарастыру кезінде несие және басқа қарыз қаражаттары көрсетілетін
бөлімдерді зерделеуге аса көңіл аударылуы керек: берешегі баланста
көрсетілген және несие туралы сұраныс күнінде өтелмеген несиелер бойынша
несие шарттарын талап ету және ол мерзімі өткен болып табылмайтындығына көз
жеткізу қажет.
Басқа банктердің несиелері бойынша мерзімі өткен берешектің болуы
теріс фактор болып табылады және қарызшылар қызметіндегі нақты жаңсақтық
пен үзіктер екендігін көрсетеді, оларды несие арқылы уақытша өтеу
жоспарлануы мүмкін. Егер берешек мерзімі өткен болып табылмаса, онда
мүмкіндігі бойынша несиені өтеу мерзімі басқа несиелерді өтеуден бұрын
түскендей етіп жасау қажет. Несиелік берешекті бағалау кезінде қарызшы
тауарлар немесе қызметтер, аванстар т.б. түрінде қолданатын қаражатты
уақытнда өтей алатындай жағдайда болуына көз жеткізіп алу керек
Баланс активімен жұмыс кезінде төмендегілерге көңіл бөлген жөн:
негізгі қаражат кепілін (ғимарат, жабдық т.б.), өндірістік өнімдер, дайын
өнім, басқа қорлар мен көрсетілген құндылыққа кепілберушінің меншіктілік
құқығының шығындарын ресімдеу жағдайында олардың құнының тиісті баланстық
баптар құрамына енгізілуі расталуы керек.
Есептік шоттағы қаражат қалдығы есеп беру күнінде банк жазбасының
деректеріне сәйкес келуі керек. Дебиторлық берешектік талдау кезінде оны
өтеу мерзіміне көңіл аудару қажет, өйткені қарыздың түсуі қарызшы үшін
сұраған несиені қайтару көздерінің бірі болуы мүмкін.
Кәсіпорын қызметінің қаржы нәтижесі есеп беру кезеңі ішінде оның
меншікті капиталы мөлшерінің өзгеруінде байқалады. Кәсіпорынның меншкті
капиталының ауытқымай өсуін қамтамасыз ету қабілеті қаржы нәтижелері
көрсеткіштері жүйесімен бағалануы мүмкін. Қаржы нәтижелерінің көрсеткіштері
(пайда) оның қызметінің барлық өндірістік, өткізу, жабдықтау, қаржы және
инвестициялық бағыттары бойынша кәсіпорынның шаруашылықты жүргізудің
абсолюттік тиімділігін сипаттайды. Олар кәсіпорынның экономикалық даму және
оның коммерциялық істің барлық қатысушыларымен қаржы қатынастарын күшейту
негізін құрайды.
Нәтиже – бұл әртүрлі қызмет түрлерін жүзеге асыру немесе жеке шаралар
мен операциялар өткізу арқылы қол жеткізілген нәтиже. Ол алатын жалпы және
таза кірістің қосымша сомасында; шығындарды төмендету мөлшерінде;
кәсіпорынның нарықтық құнының өсу сомасында; таза ақша ағыны мөлшерінде
т.б. көрінуі мүмкін.
Тиімділік – нәтиже және оған қол жеткізу үшін қолданылған шығындар
(немесе қор сомасы) көрсеткіштерінің арасалмағы. Кәсіпорынның қаржы-
шаруашылық қызметінің тиімділігін анағұрлым жинақтап бағалауды пайдалылық
коффициенттерінің жүйесі береді.
Олардың бірі тура әсер етеді және олардың әсер етуін факторлық талдау
әдістері көмегімен дәл анықтауға болады. Ал қалғандары қандай-да бір
көрсеткіштер арқылы жанама әсер етеді (1.3-сурет).
Пайданың өсуі кеңейтілген ұдайы өндірісті өздігінен қаржыландыру,
қызметкерді әлеуметтік және материалдық ынталандыруды шешу үшін қаржы
негізі жасалады.
Пайда бюджет (республикалық және жергілікті) кірісін қалыптастыру мен
кәсіпорынның банктер, басқа несиегерлер мен инвесторлар алдындағы
борышқорлық міндеттерін өтеудың мақызды көзі болып табылады.
Осылайша, пайда көрсеткіштері кәсіпорынның нәтижелілігі мен іскерлік
сапасын, оның сенімділік деңгейін және серіктес ретінде қаржылық ауқатын
бақылау жүйесінде маңызды болып табылады.
Пайда (залал) – кәсіпорынның барлық кірістері мен барлық шығындары
арасындағы айырмашылық, кәсіпорын қызметінің оң (теріс) қаржы нәтижесі.
1.3-сурет – Пайдағы әсер етуші факторлар
Кәсіпорынның пайда мөлшеріне әртүрлі факторлар әсер етеді. Бұл барлық
факторлар кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметіне әсер етеді. Фирманың
табыстылығын талдау оның қызметінің тиімділігіне: капитал салу пайдалылығы
мен туынды шығындардың тиімділігіне қатысты жалпы тұжырымдама жасауға
мүмкіндік береді. Сонымен қатар активтер мен қызмет табыстылығын басқару
тиімділігін жан-жақты бағалауға мүмкіндік беретін пайдалылық көрсеткіштер
жүйесін ашады.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің табыстылығы абсолюттік және
салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады. Абсолюттік кірістілік көрсеткіші
– бұл пайда немесе кірістер сомасы. Салыстырмалы көрсеткіш – пайдалылық
деңгейі. Өнім (тауарлар, жұмыстар, қызметтер) шығарумен байланысты
шаруашылықты жүргізуші субъектілердің пайдалылық деңгейі өнімді іске
асырудан түскен пайданың оның өзіндік құнына пайыздық қатынасымен
аныөталады. Сауда мен қоғамдық тамақтаны кәсіпорындарының пайдалылық
деңгейі тауарларды (қоғамдық тамақтану өнімдерін) іске асырудан түскен
пайданың тауар айналымына пайыздық қатынасымен анықталады.
Талдау үрдсінде таза пайданың өзгеру серпінін, пайдалылық деңгейі мен
оларды анықтайтын факторларды зерделейді. Таза пайдаға әсер ететін негізгі
факторлар өнімді іске асырудан түскен ақшалай түсім көлемі, өзіндік құн
деңгейі, іске асырудан тыс операциялардан түскен кірістер, іске асырудан
тыс операциялар бойынша шығындар, пайдаға салынған салық мөлшері және
пайдадан төленетін басқа салықтар болып табылады.
Шаруашылықты жүргізуші субъектінің табыстылығын талдау жоспармен және
алдыңғы кезеңмен салыстыруда жүргізіледі. Күшті инфляциялық үрдістердің
қазіргі жағдайларында көрсеткіштердің салыстырмалылығы қамтамасыз ету және
олардың бағаны арттыруға әсерін болдырмау маңызды. Талдау бір жыл ішінде
жұмыс деректері бойынша жүргізіледі.
Іскерлік белсенділікті талдау фирманың ағындағы негізгі өндірістік
қызметінің нәтижелері мен тиімділігін сипаттайды. Кәсіпорын қорларын
пайдалану тиімділігі мен оны дамыту серпінділігін бағалаудың жалпы
көрсеткіштеріне төмендегі көрсеткіштер жатады:
– қор беру (авансқа берілген капиталдың айналымдылық
коэффициенті) – кәсіпорынның қызметіне салынған қаражат рубліне
іске асырылған өнім көлемін сипаттайды.
– экономикалық өсу тұрақтылығы коэффициенті – кәсіпорын қандай
орташа қарқында дами алатынын көрсетеді.
Іскерлік белсенділікті талдауға арналған сапалы критерийлер өнімді
өткізу нарығының кеңдігі, кәсіпорын беделі т.б. болып табылады. Сандық
бағалау екі бағыт бойынша беріледі:
– Негізгі көрсеткіштер бойынша жоспарды орындау деңгейі, олардың
берілген өсу қарқынын қамтамасыз ету;
– Кәсіпорынның қорларын пайдалану тиімділігі деңгейі.
Төмендегі арасалмақтар оңтайлы
Тнб Тр Так 100 %
(1.1),
мұндағы Тнб, Тр, Так – қаржы пайдасының, іске асырудың, авансқа
берілген капиталдың өзгеру қарқыны.
Бұл байланыстылық мынаны білдіреді:
– экономикалық әлует өседі;
– іске асыру анағұрлым жоғары қарқынмен өседі;
– пайда алдыңғы қарқынмен өседі.
Бұл – кәсіпорын экономикасының алтын ережесі.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін жалпы талдаудың маңызды бөлігі
пайдалылық талдауы болып табылады. Бұл блоктың негізгі көрсеткіштеріне
авансқа берілген капиталдың пайдалылығы және меншікті капитал пайдалылығы
жатады. Басқа да ұқсас көрсеткіштер де есептелуі мүмкін.
Кәсіпорынның табыстылығы мен іскерлік белсенділігін талдау негізінен
жылдық бухгалтерлік есептеме деректері және ең алдымен бухгалтерлік баланс
деректері бойынша жүзеге асырылады.
1.2 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін бағалау әдістемесі
Іскерлік белсенділік кәсіпкерлік қызмет пен қорларды пайдалану
тиімділігіның кешенді және серпінді сипаттамасы болып табылады. Нақты
ұйымның іскерлік белсенділік деңгейі оның өмірлік іс-әрекеті сатыларын
(туу, даму, көтерілу, құлдырау, дағдарыс, күйзеліс) және тез өзгеретін
нарықтық жағдайларға бейімделу деңгейін, басқару сапасын көрсетеді.
Іскерлік белсенділікті ұйымның оң серпінін қамтамасыз етуге, еңбек
жұмысбастылығын көбейтуге және нарықтық бәсекелестік қабілеттілікке қол
жеткізу мақсатында қорларды тиімді пайдалануға бағытталған, тұрақты
шаруашылық қызметін басқарудың макро және микродеңгейінің уәжделген үрдісі
ретінде сипаттауға болады. Іскерлік белсенділік қызметтің барлық бизнес-
желілері бойынша материалдық, қаржы және басқа қорларды пайдалану
тиімділігін білдіреді және басқару сапасын, экономикалық өсу мүмкіндіктері
мен ұйымның капитал жеткіліктілігін сипаттайды.
Шаруашылықты басқару субъектілерінің іскерлік белсенділігіне
макроэкономикалық факторлар әсер етеді, олардың әсер етуімен не
шаруашылықты жүргізуші субъектінің белсенді тәртібі жағдайын ынталандыратын
қолайлы кәсіпкерлік климатты немесе керісінше, іскерлік белсенділікті
тұқырту мен өшуіне әкелетін алғышарттарды қалыптастыруы мүмкін. Ішкі
сипаттағы, ұйым басшылығының бақылауындағы факторлар да жеткілікті жоғары
мәнге ие: келісілген жұмысты жетілдіру, менеджмент, бизнес және жоспарлау
аясында білім беруді жақсарту, маркетинг аясында ақпараттар алу
мүмкіндіктерін кеңейту және тағы басқалары.
Іскерлік белсенділікті талдау мәні ұйым қорларын пайдалану тиімділігі
мен қарқындылығын экономикалық тұрғысынан негізделген бағасын
қалыптастыруда және оларды арттыру қорларын анықтауда тұжырымдалады.
Талдау барысында төмендегі міндеттер шешіледі:
– іскерлік белсенділік көрсеткіштерінің өзгеру үрдісін зерделеу
мен бағалау;
– іскерлік белсенділік көрсеткіштерінің өзгеруін және олардың
нақты әсер ету мөлшерін есептеуді шарттайтын негізгі факторлар
әсерін зерттеу;
талдау нәтижелерін жинақтау, анықталған резервтерді айналымға тарту
бойынша нақты іс-шаралар әзірлеу.
Іскерлік белсенділік сапалы және сандық көрсеткіштермен сипатталады.
Спалаы критерийлер: өткізу нарығының кеңдігі (ішкі де, сыртқы да), ұйымның
және оның клиенттерінің іскерлік беделі, тауардың бәсекелстік қабілеттілігі
және т.б..
Сандық бағалау екі бағыт бойынша беріледі:
– абсолюттік көрсеткіштердің: ұйым қызметінің негізгі бағалау
көрсеткіштерінің (ақшалай түсім мен пайда) өсу қарқынының
серпіні мен арасалмағын зерттеу және активтердің орташа мөлшерін
зерттеу;
– ұйымның авансқа берілген және тұтыну қорларын пайдалану
тиімділігі деңгейін сипаттайын салыстырмалы көрсеткіштер
мәндерін және серпінін зерделеу.
Іскерлік белсенділіктің абсолюттік көрсеткіштерінің салыстырмалы
серпінін зерделеу кезінде ұйым экономикасының алтын ережесі атауын алған
төмендегі оңтайлы арасалмаққа сәйкес бағаланады
(1.2)
мұндағы, Трчп – таза пайданың өсу қарқыны;
ТрДР – іске асырудан түскен кірістің өсу қарқыны;
ТрА – активтердің орташа мөлшерінің өсу қарқыны.
Алғашқы арасалмақты орындау (қорытынды пайда кіріспен салыстырғанда
алдыңғы қарқынмен өседі) қызмет пайдалылығын арттыруды білдіреді (Рд)
(1.3)
Екінші арасалмақтың орындалуы (ақшалай түсім активтермен салыстырғанда
озу қарқынымен өсіп келеді) активтердің айналымдылық деңгейін білдіреді
(Оа)
(1.4)
Таза пайданы көбейтудің озу қарқыны активтердің көбеюімен
салыстырғанда (ТРЧП ТРА) активтердің таза пайдалылығының артуын білдіреді
(ЧРа)
(1.5)
1.4-сурет – Іскерлік белсенділікті өткізу тәсілдері
Соңғы теңсіздікті орындау (активтердің серпіндегі орташа мөлшерін
көбейту) мүліктік әлуетті кеңійтуді білдіреді. Алайда, оны орындауды тек
ұзақмерзімді келешекте қамтамасыз ету қажет. Қысқамерзімді келешекте (бір
жыл шамасында) осы арасалмақтан ауытқуы болуы мүмкін, егер, мысалы, ол
дебиторлық берешектің азаюынан немесе айналымнан тыс активтер мен қорларды
оңтайландырудан туындаса.
Іскерлік белсенділіктің салыстырмалы көрсеткіштері ұйым қорларын
пайдалану тиімділігі деңгейін сипаттайды, ол жеке мүлік түрлерінің
айналымдылық көрсеткіштері мен оның жалпы мөлшері және ұйым қаражатының
пайдалылығы мен олардың көздері көмегімен бағаланады.
Мүлікке салынған айналымдылықтың жалпы жағдайында төмендегі негізгі
көрсеткіштермен бағаланады: айналым жылдамдығы (талдау кезеңінде кәсіпорын
капиталы немесе оның құрамдас бөлігі жасайтын айналымдар саны) және айналым
кезеңі – қаражаттың бір айналымы жасалатын орташа мерзім.
Қаражат жылдам айналған сайын, ұйым өнімді көбірек өндіреді және
капиталдың сол сомасында сатады. Осылайша, айналымдылықтың негізгі
жеделділік нәтижесі қаржы қорларын қосымша тартусыз сатуды көбейту болып
табылады. Өйткені капитал айналымды аяқтаған соң пайда түрінде өсумен
қайтып оралады, айналымдылық жеделдігі пайданың өсуіне әкеледі. Басқа
жағынан, активтердің айналым жылдамдығы төмен болған сайын, ең алдымен,
ағындағы (айналымдық), қаржыландыруға қажеттілік арта түседі. Сыртқы
қаржыландыру қымбат болып табылады және белгілі бір шектеу талаптарына ие.
Капиталды көбейтудің меншікті көздері шектелген, ең алдымен, қажетті пайда
табу мүмкіндігімен. Осылайша, активтер айналымдылығын басқара отыра, ұйым
қаражаттың сыртқы көздеріне аз деңгейде байланысты болу және өзінің
өтемпаздығын арттыру мүмкіндігін алады.
Қаражаттың айналымда болу ұзақтығы әртүрлі бағытты сыртқы және ішкі
факторлар жиынтық әсерімен анықталады. Біріншісіне кәсіпорынның қызмет
саласын, салалық керек-жарақты, кәсіпорын ауқымы мен басқаларды жатқызады.
Активтер айналымдылығына елдегі экономикалық жағдай, қолма-қолсыз есеп
айырысулар жүйесі және онымен байланысты кәсіпорынның шаруашылық жүргізу
талаптары аз әсер етіп қоймайды. Инфляциялық үрдістер, жеткізушілер және
сатып алушылармен жөнге салынған шаруашылық байланыстардың болмауы қаражат
айналымы процесін баяулататын қорлардың жиналуына әкеледі.
Алайда, қаражаттың айналымда анағұрлым деңгейде болу кезеңі ұйым
қызметінің ішкі талаптарымен, ең алдымен оның активтерін басқару
стратегиясының тиімділігімен (немесе оның болмауымен) анықталатындығын атап
өткен жөн.
Пайдалылық көрсеткіштері қаржы нәтижелері мен кәсіпорын қызметінің
тиімділігінің салыстырмалы сипаттамалары болып табылады. Олар кәсіпорынның
табыстылығын әртүрлі ұстанымда өлшейді және экономикалық үрдістің
қатысушылары мүдделеріне сәйкес топтастырылады.
Іскерлік белсенділікті бағалау кезінде қолданылатын салыстырмалы
көрсеткіштер ? кестеде жинақталған.
Барлық көрсеткіштерді есептеу кезінде бір сәттік деректер емес,
активтер мен капиталдың орташа мөлшері қолданылады. Активтер мен капиталдың
орташа мөлшері орташа хронологиялық формула бойынша есептеледі
(1.6)
ол ішкіжылдық деректердің болмауы және тек кезеңнің басы мен соңындағы
деректердің ғана болуы кезінде орташа арифметикалық формулаға айналады
(1.7)
Осылайша, активтер мен капиталдың орташа мөлшері кезеңнің басы мен
соңындағы 2-ге бөлінген деректер сомасы ретінде есептелуі мүмкін (бұл
іскерлік белсенділіктің салыстырмалы көрсеткіштерінің серпінін талдау үшін
талдаушы иелігінде кем дегенде екі баланстың болуын білдіреді: есеп беру
кезеңі мен өткен жылдың осындай кезеңіндегі).
Операциялық цикл жалпы уақытты сипаттайды, оның ішінде қаржы қорлары
босалқы қорлар мен дебиторлық берешектерде бос қалады. Өйткені кәсіпорын
жеткізушілердің уақыт өлшемі бар шоттарын төлейді, оның ішінде ақшалай
қаражат айналымнан шығады, яғни қаржы циклі несие берешегінің орташа
айналым уақытында кем болады. Талдауды тереңдету мақсатында активтердің
пайдалылығы көрсеткіштері, активтер айналымдылығы мен таза пайдалылық
айналымы арасындағы өзара байланысты қарастыру мақсатқа сай, ол бастапқы
факторлық жүйені кеңейту әдісін қолдану негізінде алынған формуламен
ұсынылады
(1.8)
мұндағы, Чра – активтердің таза пайдалылығы;
ЧП – таза пайда;
- активтердің орташа мөлшері;
Д – іске асырудан түскен кіріс;
Рд – қызмет пайдалылығы;
Оа – активтердің айналымдылығы.
Бұл байланыстылықтан активке салынған қаражаттың әр теңгесінен түскен
пайда қаражат айналымы жылдамдығына және іске асырудан түскен кірістегі
таза пайда үлесіне байланысты екендігін көруге болады.
Ұйымның тиімді пайдалылық мәніне қызметтің жоғары пайдалылығы (сату)
арқылы да, жоғары қаражат айналымдылығы арқылы да қол жеткізуге болады.
Өнеркәсіптік кәсіпорын үшін бірінші жағдай тән, сауда үшін – екінші.
Бұл жағдайда бастапқы факторлық жүйені қысқарту әдісі пайдаланды, ол арқылы
іске асырудан түскен ақшалай түсімге жұп пен тақ бөлу жолымен көлемдік
көрсеткіштерден салыстырмалы қарқындылық мөлшеріне өту жүзеге асырылды.
Нарықтық белсенділік көрсеткіштері төмендегі кестелерді сызбанұсқа
түрінде көрсетілген.
Меншікті капиталдың пайдалылығына әсер ететін факторларды анықтау үшін
активтерді іске асыру мен активтердің орташа мөлшерінен түскен ақшалай
түсімге бастапқы факторлық жүйенің бөлімі мен алымын көбейту жолымен
факторлық жүйені кеңейту әдісін қолданамыз
. (1.9)
Көрсетілген үлгіге сәйкес меншікті капиталдың пайдалылығы активтер
қызметі мен айналымдылық пайдалылығына тура пропорционалды (олардың
туындысы активтер пайдалылығын беретінін байқаймыз) және мүлікті
қалыптастыру көздерінің жалпы сомасындағы меншікті капитал үлесінің
өзгеруіне кері пропорционал.
Талдаудың келесі сатысында көлем мен айналым активтері
айналымдылығының өзгеруі сату көлемінің өзгеруіне әсер етеді (қысқамерзімді
аралықтағы активтердің дәл осы түрі ақшалай түсімді анықтайды).
1.1-кесте – Ұйымның іскерлік белсенділігінің салыстырмалы көрсеткіштері
Көрсеткіш Есептеу әдістемесі Өлшем Экономикалық түсініктеме
бірлігі
1 2 3 4
Активтердің АйналымдҰйымның барлық қаражат айналымы жылдамдығын
айналымдылық ар көрсете отыра, қолда бар барлық қорларды
коэффициенті пайдалану қарқындылығын сипаттайды. Көрсеткішті
(активтердің айналым басқаша да атауға болады – активтер (капитал)
жылдамдығы) (Оа) беру және теңгеге өлшеу, онда ол активтердің әр
теңгесі сатылған өнімнің қанша теңгесін әкеледі.
Көрсеткішті арттыру активтерді анағұрлым
қарқынды қолдануды білдіреді.
Меншікті капиталының АйналымдҚаржылық көзқарас тұрғысынан меншікті капиталдың
айналымдылық ар айналым жылдамдығын, ал экономикалық тұрғысынан
коэффициенті (Оск) ұйымның меншік иелеріне тиесілі қаражат
белсенділігін анықтайды. Көрсеткіштің көбеюі
іскерлік белсенділік деңгейі меншікті капиталдың
көбеюімен салыстырғанда ақшалай түсімнің өсуі
арқылы артқандығын көрсетеді. Меншікті капиталды
азайту арқылы көрсеткіш мәнін арттыру анағұрлым
жоғары іскерлік белсенділік белгісі болып
табылмайды, ал жабылмаған залалдардың пайда
болуы, пайданы тұтыну мақсатына пайдалану, жарғы
капиталының немесе фирманы қайта құрылымдауға
әкелген қызметті қысқарту салдары болып
табылады.
Айналымнан тыс Теңге Негізгі қаражаттар мен басқа айналымнан тыс
активтерді беру (Ова) активтерді пайдалану қарқындылығын сипаттайды.
Айналымнан тыс активтердің әр теңгесі сатылған
өнімнің қанша теңгесін әкелетіндігін көрсетеді.
Айналым активтерінің АйналмдаАйналым қаражатын пайдалану қарқындылығын
айналымдылық р сипаттайды. Ағындағы (икемді) активтердің
коэффициенті (Ооба) айналым жылдамдығын көрсетеді немесе айналым
активтері теңгесіне ақшалай түсімнің қанша
теңгесі келеді
1.1-кестенің жалғасы
1 2 3 4
Қорлар мен шығындар , Күндер Өндірістік цикл ұзақтығы мен сатуға дейін дайын
айналымының уақыты мұндағы, – қорлар мен өнімді (тауарларды) сақта кезеңін шамамен
(Вз) сатып алынған құндылықтар сипаттайды. Көрсеткіш төмен болған сайын, бұл
бойынша ҚҚС-сыз шығындардың айналым қаражатының анағұрлым аз өтімді түрінде
орташа құны; қаражат аз болады, ұйымның қаржы жағдайы
Сп – іске асырылған өнімнің тұрақтырақ болады. Әсіресе, қорлардың
өзіндік құны; айналымдылығын (айналым уақытының төмендеуі)
Д – талдау кезеңіндегі күндер арттыру көкейтесті, демек, үлкен несие берешегі
саны кезінде олардың көлемдерінің азаюы да
көкейтесті. Көрсеткіштің өсуі қорлардың
салыстырмалы қайта жиналуын және аяқталмаған
өндірісті және (немесе) өнімді өткізу
күрделілігін көрсетеді
Операциялық цикл Күндер Жалпы уақытты сипаттайды, уақыт ішінде қаржы
ұзақтығы (ПОЦ) қорлары материалдық нысанда және дебиторлық
берешекте болады. (ТМҚ түскеннен бастап сатылған
өнімге төлемақы алғанға дейін өтетін кезең)
Қызмет пайдалылығы % Ұйымның өнімді іске асыру мен қызмет көрсетуден
(таза пайда бойынша түскен кірістің әр 1 теңгесінен таза пайданың
сату пайдалылығы) (Рд) қанша теңгесін алатынын көрсете отыра, барлық
қызмет табыстылығын сипаттайды
Активтердің таза % Ұйымның активтерге авансқа берілген әр 1
пайдалылығы (ЧРа) теңгеден таза пайданың қанша теңгесін алатынын
көрсете отыра, барлық активтерді (барлық
капиталды) пайдалану тиімділігін көрсетеді
Меншікті капитал % Ұйымның меншікті қаражаттың 1 теңгесінен таза
пайдалылығы (Рск) пайданың қанша теңгесін алатынын көрсете отыра,
ұйымның меншік иелеріне тиесілі қаражатты
пайдалану тиімділігін сипаттайды
1.1-кестенің соңы
1 2 3 4
Қысқамерзімді , Күндер Орташа кезеңді сипаттайды, кезең ішінде сатылған
дебиторлық берешекті мұндағы, Опдз – кезең ішіндегі өнімнің төлемі түседі және басқа дебиторлық
өтеу кезеңі (ППдз) дебиторлық берешекті өтеу берешекті өтеу жүзеге асырылады. Мән 1 айға
бойынша айналым. Бөлшектік дейін оңтайлы
сауданы ұйымдастыру үшін
қолма-қол есеп айырысу кірісі
дебиторлық берешек шоты арқылы
өтпейді, сондықтан алымына
кірісті қосу керек (ҚҚС есепке
алумен)
Несиегерлік берешекті , Күндер Уақытты сипаттайды, уақыт ішінде орташа есеппен
өтеу кезеңі (ППкз) мұндағы, Опкз – кезең ішіндегі ұйымның (ұйым айналымда несиегерлер қаражатын
несиегерлік берешекті өтеу қолданады) міндеттерін өтеу жүргізіледі.
бойынша айналым Несиегерлер көзқарасы тұрғысынан мән 1 айға
дейін оңтайлы, ішкі шаруашылық тұрғысынан
шарттарда қарастырылған төлемдердің мерзімін
ұзарту арқылы көрсеткішті көбейту пайдалы (бірақ
уақытында өтемеу арқылы емес, өйткені бұл
айыппұл санкцияларына және бақылау агенттерімен
қатынастардың нашарлауына әкеледі)
Қаржы циклінің Күндер Уақытты сипаттайды, уақыт ішінде инвестицяланған
ұзақтығы (ҚЦҰ) капитал (меншікті, сонымен қатар ұзақмерзімді
және қысқамерзімді несиелер мен қарыздар)
операциялық циклдың қаржыландыруына қатысады.
(ТМҚ түскен төлемақыдан және өндіріс пен өнімді
сатумен байланысты төлеулерден бастап сатылған
өнімге төлемақы алуға дейін өтетін кезең)
1.2-кесте – Ұйымның нарықтық белсенділігінің салыстырмалы көрсеткіштері
Көрсеткіш Есептеу әдістемесі Өлшем Экономикалық түсініктеме
бірліг
і
1 2 3 4
Акцияға кіріс Қатынас, алымында таза пайда (ТП) мен Мың Бір қарапайым акцияға есеп айырысуда
(Доха). артықшылықты акциялар (Дивпа) бойынша теңге артықшылықты акциялар бойынша дивидендтерді
дивиденттер сомасы арасындағы айырмашылық, есептеуден кейін қалған пайда мөлшерін
бөлімінде – қарапайым акциялар саны (Коа) сипаттайды. Қарапайым акциялардың әлуеттік
дивидендтік табыстылығын көрсетеді (дивиденд
мөлшері акцияға кірістен жоғары болмайды)
Акциялар Нарықтық баға (бағам) (РЦа) және акцияға – Акцияның бағасы (бағамы) оның кірісінен
құндылығы (Ца) кіріс қатынасы қанша есе артатынын көрсетеді. Көрсеткішті
арттыру осы компанияның акциясына жоғары
сұранысты көрсетеді
Акциялар Бір акцияға дивиденд (Дива) және акцияның % Нарықтық құн бойынша салымдардан алған
пайдалылығы нарықтық бағасы (РЦа) қатынасы кірістің пайызын көрсете отыра, акция
(Ра) *100 салымдары пайдалылығын сипаттайды
Дивидендті Бір акцияға дивиденд пен акцияға кріс – Артықшылықты акциялар бойынша дивидендтерді
шығыс (ДВ) қатынасы шегеруден таза пайда үлесі қандай екендігін
көрсетеді
Акцияларды Нарықтық (РЦа) және есептік (баланстық - Акцияның нарықтық құны номиналдыны неше
белгілеу бағадағы) бағалар қатынасы (УЦа) есеге арттыратынын көрсете отыра, құнды
коэффициенті қағаздар нарығындағы кәсіпорынның беделін
(Кка) сипаттайды
Экономикалық Қатынас, алымында таза пайда (ТП) мен % Меншікті капиталда қайта инвестициялау
өсу тұрақтылығытөленген дивидендтер (Див) сомасы арасындағы пайдасы (ұйымды дамытуға бағытталған пайда)
коэффициенті айырмашылық, бөлімінде меншікті капитал (МК) қандай үлесті алатындығын көрсетеді. Ұйымның
(Куэр) экономикалық даму тұрақтылығы мен келешегін,
*100 негізгі қызметті кеңейту мүмкіндігімен
сипатталады. Экономикалық әлует қандай
қарқынмен артатынын көрсетеді
Есептеу абсолюттік айырмашылықтар тәсілін қолдану негізінде өткізілуі
мүмкін
,
(1.10)
,
(1.11)
,
(1.12)
мұндағы, В – сатудан түскен ақшалай түсім;
- айналым активтерінің орташа мөлшері;
ООбА – айналым активтерінің айналымдылығы.
Айналым активтері айналымдылығының өзгеруінің қаржы жағдайына (капитал
айналымында қолданылатын мөлшері) әсерін сандық өлшеу мақсатында
айналымдылықтың өзгеруімен байланысты қаражат айналымына қосымша тартылған
(айналымнан босатылған) соманы есептеу керек
.
(1.13)
Айналым активтері айналымдылығын жеделдету кезінде қаражатты босату
болады (ең алдымен, қысқамерзімді берешек түрінде) (жоғарыда келтірген
формуладағы - таңбалы шама), бұл меншікті капиталдың салыстырмалы тұрақты
мөлшері кезінде сыртқы қаржыландыру көздеріне байланыстылығын төмендете
отыра, қаржы жағдайына оң әсер етеді. Айналымдылықтың баяулауы айналымға
қаражаттың қосымша тартылуын (+ таңбалы шама) туғызады және қаржы
жағдайына теріс әсер етеді.
Активтердің пайдалылық мөлшері негізінен олардың жоғары айналымдылығы
арқылы қалыптасады, бұл қызметтік салалық айырмашылығына сәйкес келеді,
алайда, динамикада жоғарыда көрсетілгендей, активтердің пайдалылығы
төмендеуде негізгі салымды қызметтің пайдалылық төмендеуі әкелді. Осылайша,
іскерлік белсенділік деңгейін арттыру бойынша ұсынымдарды әзірлеудің
негізгі бағыты айналымдағы пайда үлесін арттыру болып табылады.
Бұан әрі капиталдың айналымдылық жеделдігінің жасырын резервтерін
іздеу мақсатында жеке айналымдылық көрсеткіштері мәні мен серпінін
зерделейміз.
Активтердің (авансқа берілген капитал) жалпы жиынтық айналымдылығы
жеделдігіне қарамастан, меншікті капитал айналымдылығының баяулауы
(1,56 айналымға немесе салыстырмалы түрде 15,5%) белгіленді. Бұл жағдай
сатудан түскен ақшалай қаражатпен салыстырғанда меншікті капиталдың орташа
мөлшерінің озық өсуімен байланысты, осылайша, меншікті қаражатты пайдалану
қарқындылығы төмендеді.
Қазіргі уақытқа дейін дебиторлық және несигерлік берешектің
айналымдылығын салыстырудың мақсатқа лайықтылығы көкейтесті мәселе боп
қалып отыр. Авторлардың бірі салыстыру мүмкіндігін жіберіп алса, басқалары
– жоқ. Алғашқылары ұйым өзінің дебиторларынан қарыз алатындығы,
алмайтындығына қарамастан, ол өзінің несиегерлік берешегін өтеуге міндетті
деп санайды, дебиторлық және несиегерлік берешекті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz